ojcostwo wyzwaniem przyszłości

ARTICLES
OJCOSTWO WYZWANIEM
PRZYSZŁOŚCI
K s . P rof. Dr hab. Jan Zimny – K UL S t a l o wa W o l a
Ur. w 1952 roku w Bojanowie. W l.1976-82 studia filozoficzno-teologiczne w WSD w Przemyślu. W r. 1990 licencjat z teologii zaś w r. 1991 doktorat z katechetyki na KUL a następnie studia z pedagogiki. W r. 2005 doktorat
a w 2006 r. habilitacja z pedagogiki. W r. 2010 tytuł profesora z pedagogiki. Obecnie profesor nauk humanistycznych z zakresu pedagogiki katolickiej. Wykładowca w wielu jednostkach uczelnianych w kraju i za granicą.
Organizator ośrodka młodzieżowego, wielu konferencji krajowych i zagranicznych, sesji naukowych, kursów
i szkoleń. W l. 2007-2008 prodziekan WZNoS KUL, w l. 2009-2010 dziekan Wydziału Zamiejscowego Prawa
i Nauk o Gospodarce KUL w Stalowej Woli oraz pełnomocnik Rektora KUL ds. organizacji Filii KUL w Stalowej
Woli. W l. 1999-2010 Dyrektor Instytutu Teologicznego w Sandomierzu. Autor wielu monografii i publikacji zbiorowych, artykułów naukowych opublikowanych w Polsce i za granicą. Ekspert MEN ds. awansu zawodowego
nauczycieli. Redaktor naczelny czasopism naukowych: „Pedagogika Katolicka”, „Pedagogia Ojcostwa”, „Katolikus Pedagógia”. Promotor wielu prac naukowych, w tym kilku doktoratów. Wieloletni Prezes Oddziału Polskiego Towarzystwa Teologicznego w Sandomierzu, Akademickiej Rady Pedagogów Katolickich w Sandomierzu
oraz Międzynarodowej Rady Pedagogów Katolickich w Rużomberku na Słowacji. Założyciel Międzynarodowej
Rady Pedagogiki Katolickiej, autor strony internetowej „Pedagogika Katolicka” (www.pedkat.pl).
Wstęp
Zmiany, jakie dokonały się na przełomie
XIX i XX zachwiały jeszcze bardziej osłabionym przez ostatnie wieki autorytetem
ojca. Współczesna cywilizacja natomiast
niesie ze sobą oprócz przemian w obszarze technologicznym, ekonomicznym,
światopoglądowym, coraz większe zagrożenia dla rodziny, a tym samym umniejsza rolę mężczyzny powodując utratę
przez niego pozycji społecznej i prowadzi
ją ku całkowitemu zepchnięciu na margines życia rodzinnego. Obecnie mówi się
o kryzysie roli ojca. „Ojcowie przestali
być głównymi żywicielami rodziny, stracili autorytet, który był im nadany z racji
zapewnienia rodzinie źródeł utrzymania
i racji prawa. Zyskali za to przyzwolenie
1 społeczne na bliższy kontakt z dzieckiem,
a także sprawowanie funkcji typowo
opiekuńczych. Ojciec na spacerze z małym dzieckiem nie budzi już zdziwienia,
a raczej sympatię otoczenia”1. Cechą charakterystyczną współczesnej rodziny jest
to, że: „granice pomiędzy rolą matki i ojca
stopniowo zaczęły się zacierać, a ich postawy względem dziecka – uzupełniać”2.
Zatem istnieje ogromne prawdopodobieństwo i niebezpieczeństwo ujednolicenia roli ojca i matki, co niestety dokonuje
się ze szkodą dla dzieci. Obecność ojca
wpływa na identyfikację roli ze względu
na płeć oraz jest niezastąpiona na każdym etapie życia dziecka.
Zatem ojcostwo staje się wyzwaniem dla przyszłości, aby przetrwało
T. Zbyrad, Rola ojca we współczesnej rodzinie wczoraj i dziś, [w:] J. Zimny, Pedagogia….s. 189, za:
J. Zawisza –Smejlis, Rola ojca w procesie wychowania dziecka niepełnosprawnego, [w:] M. Duda (red.),
Rodzina wobec zagrożeń, Kraków 2008, s. 190.
28
2 T. Zbyrad, Rola ojca we współczesne j…, za: T. Rostowska, Małżeństwo, rodzina, praca a jakość życia,
Kraków 2009, s. 140.
ARTYKUŁY
musi podjąć walkę o zachowanie swojej tożsamości i roli w rodzinie. W wyniku przeprowadzonych badań rysuje
się przed nami pewien obraz ojcostwa,
które ma szansę bytu, jeśli jest oparte
na silnym fundamencie wiary i czerpie
swoje źródło ze wzoru Ojcostwa Boga.
Ojcostwo, aby przetrwało musi podjąć
walkę z sekularyzującą się rzeczywistością, nie poddać się relatywizmowi,
liberalizmowi i hedonizmowi. Przeprowadzone badania wskazują, że jedynie
w rodzinie ma ono rację bytu, rozumianej, jako związek kobiety i mężczyzny,
co wybrzmiewa również w opiniach badanych ojców. Na pytanie czy ojcostwo
będzie miało szanse bytu w przyszłości
jeden z badanych ojców potwierdza powyższe stwierdzenie: „Tak, jeżeli rodzina
będzie funkcjonowała jako mama i tata”.
Wyzwaniem ojca dzisiaj jest ochrona
wartości rodziny, gdyż jak stwierdza jeden z respondentów: „Szansa odrodzenia
ojcostwa i przetrwania jest wewnątrz rodziny”. Związek ten dostrzegł już o wiele wcześniej Prorok naszych czasów bł.
Jan Paweł II, który wypowiedział zamienne słowa: „Przyszłość świata idzie
przez rodzinę”, niejednokrotnie można
dodać przez ojcostwo i macierzyństwo
właściwe rozumiane. Zatem przyjrzyjmy się czy obraz, jaki przedstawiają
nam przeprowadzone badania ma siłę
walki z nadchodzącą przyszłością? Poniższy punkt prezentuje weryfikację postawionych w niniejszej pracy hipotez.
1. Jaki obraz obraz ojcostwa?
Kończąc prezentację i analizę zebranego materiału badawczego należy
stwierdzić, iż okazał się on bardzo bogaty w treść. Ankiety skierowane do oj-
ców dzieci uczęszczających do Ochronki
Sióstr Służebniczek BDNP Przedszkola
Integracyjnego w Dębicy były ciekawą
lekturą, ale również umożliwiły autorowi poszerzenie swojej wiedzy na temat
roli ojca w rodzinie i znaczenia jego oddziaływań wychowawczych jak i również wzbogaciły doświadczenie pedagogiczne. Przeprowadzone badania miały
na celu uzyskanie odpowiedzi na postawione w pracy następujące pytania:
1.Na czym polega rola ojca w rodzinie?
2.Na czym polega udział ojca w wychowaniu dziecka?
3.Jaka jest świadomość ojców znaczenia
ich roli w życiu dziecka?
Natomiast hipotezy badawcze sformułowane przed przystąpieniem do
badań, stanowić miały pewnego rodzaju drogowskazy, które ukierunkują
aktywność badacza. Jednak zasadniczą
podstawę poszukiwań badawczych stanowiła literatura naukowa omawiająca
rolę ojca w rodzinie oraz proces i uwarunkowania oddziaływań wychowawczych ojca. Dlatego też badania zostały
poprzedzone częścią teoretyczną opartą
na analizie literatury. Zebrany materiał
badawczy stanowi cenne jej ubogacenie
i możliwość konfrontacji teorii pedagogicznej z praktyką wychowania i poglądami współczesnych ojców. Przeprowadzone badania miały służyć weryfikacji
sformułowanych hipotez, które brzmiały następująco:
1. Przypuszcza się, iż rola ojca w rodzinie polega na zabezpieczaniu bytu
materialnego rodziny oraz na uczestniczeniu w opiece nad dzieckiem.
Weryfikując powyższą hipotezę należy
stwierdzić jej prawdziwość. W zmieniającej się rzeczywistości zauważa się, iż
29
ARTICLES
rola i pozycja ojca w rodzinie ulega modyfikacjom. Z jednej strony zmiany ekonomiczne i urbanizacyjne, które przyniósł
wiek XX – spowodowały przeobrażenia
roli ojcostwa. Coraz rzadziej angażowali
się w życie rodzinne, gdyż podejmowali
pracę zawodową poza domem. Rola ojca
sprowadzała się zatem do obowiązku
zabezpieczenia potrzeb materialnych
rodziny. Zadanie to zostało tak mocno
zakorzenione w psychice mężczyzn, że
rola ta stała się najważniejsza w życiu
rodzinnym również i dzisiaj.
Postępująca demokratyzacja życia
społecznego ma również wpływ na
współczesną rodzinę powodując zmiany w relacjach pomiędzy członkami rodziny oraz pełnionych ról rodzicielskich
w tym roli ojca w rodzinie. Dzisiaj rola
kobiety nie ogranicza jedynie do pełnienia funkcji gospodyni domowej, jak
i rola ojca nie zamyka się jedynie do zapewnienia bytu materialnego, ale coraz
częściej angażuje się on również w opiekę nad dzieckiem. Miejsce rodziny patriarchalnej zastępuje coraz częściej rodzina oparta na relacjach partnerskich,
gdzie obje rodzice pracują i dzielą się
obowiązkami związanymi z prowadzeniem domu i opieką nad dzieckiem, co
w przeprowadzonych badaniach zadeklarowało prawie 70% spośród badanej
grupy ojców, co oznacza, że role ojca
i matki są zamienne w rodzinach. Każda z nich jest bardzo istotna i nie da się
w żaden sposób zastąpić, jest najważniejsza, jedyna w swoim rodzaju. Dlatego tak ważny jest udział ojca w życiu
rodzinnym – angażowanie się w opiekę
nad dzieckiem. Ma to ogromne znaczenie w budowaniu relacji z dzieckiem,
30
wpływając tym samym na budowanie
tożsamości dziecka jak i „bycie pełnoetatowym ojcem, a przynajmniej bardzo
zaangażowanym opiekunem pomocniczym, co pozytywnie wpływa na samopoczucie mężczyzn”3. Dziś nie dziwi
nas już widok ojca z wózkiem na ulicy,
co świadczy o tym, że w pełni realizuje
swoją rolę w rodzinie, jako mężczyzna
i ojciec, jest bardziej skoncentrowany
na rodzinie i jej dobru.
2. Rola ojca w wychowaniu dziecka polega na wspólnym spędzaniu czasu,
wprowadzaniu w świat wartości.
Dziecko od najmłodszych lat jest poddane oddziaływaniu najbliższych mu
osób, mających wpływ na kształtowane
jego osobowości. To właśnie rodzina jest
tym miejscem, która w procesie wychowania dziecka odgrywa najważniejszą
rolę. W. Cichoń pisze, że wychowanie
to oddziaływanie na człowieka różnych
podmiotów, a rodzina zajmuje w tej hierarchii najwyższe miejsce4.
Weryfikacja powyższej hipotezy wykazuje jej prawdziwość. Badania wykazały, że ojcowie spełniają w rodzinie
również bardzo znaczącą, niepowtarzalną rolę uczestnicząc w wychowaniu dziecka. Matka najczęściej w relacji
z dzieckiem koncentrują się na opiece,
natomiast ojciec jest tym, który uczestniczy z dzieckiem w zabawie. Rolę ojca
w wychowaniu dziecka podkreślał również Jan Paweł II. W FC5 wzywał ojców
do troskliwego pełnienia obowiązku
wychowania. Troska ta wiąże się z zaangażowaniem, ofiarnością i kompetencjami. Papież podkreślał, ze ojciec
wychowanie ma realizować w ścisłej
współpracy z żoną.
3 T. Szlendak, Socjologoia rodziny. Ewolucja, historia, zróżnicowanie, Warszawa 2010, s. 449.
4 W. Cichoń, Wartości – człowiek, wychowanie, Kraków 1996, s. 113.
5 Jan Paweł II, FC, nr 25.
ARTYKUŁY
Dla ojca wspólnie spędzony czas
z dzieckiem jest najlepszą okazją do wywierania oddziaływań wychowawczych.
Ojcowie deklarują, że czasu nadal brakuje, ale starają się go wygospodarować,
gdyż znają jego wartość. Tylko w ten
sposób ojciec może nauczyć dziecko samodzielności, niezależności, podnosząc
poprzeczkę, uczy samodzielnego myślenia, wskazuje, co jest dobre, a co złe.
„Ojciec służy dziecku przekazując życiową mądrość, ucząc je pracować, wymagając wysiłku, trudu i ofiary. Ojciec uczy
dziecko kierować się nie tylko sercem,
ale także rozumem. Ojciec służy dziecku
ucząc je mądrze żyć, przez sprawowanie
ojcowskiego autorytetu, przekazuje życiową mądrość”6. Ojcowie umożliwiając
swoim dzieciom uczestnictwo w swojej
pracy rozwijają tym samym zainteresowania dzieci, a tym samym pomagają
synowi identyfikować się z całym jego
życiem7. Nastawienie wewnętrzne ojca
do pracy i poczucie własnej godności,
z jakim to czyni, jest dla syna przykładem szacunku do każdej pracy. „Ojciec
powinien nie tylko wprowadzać dziecko
w świat swoich zajęć, ale także żywo
interesować się pracą swojego dziecka (…) Nie powinien szczędzić słów
uznania, pochwał i zrozumienia. (…)
Brak wiary w siebie u wielu chłopców
w okresie dojrzewania wynika często ze
słabej więzi z ojcem oraz niedoceniania
ich starań”8. Zatem oddziaływanie ojca
w zakresie wychowania dziecka jest
bardzo szerokie i niesie ze sobą odpowiedzialność za prawidłowy rozwój
dziecka.
3. Ojcowie są świadomi swojej niezastą-
pionej roli w pełnieniu ojcowskich obowiązków. W badanych rodzinach przypuszcza się, iż występuje model świadomego i odpowiedzialnego ojcostwa.
Przeprowadzone i zaprezentowane
badania ukazują w jasny sposób prawdziwość tej hipotezy. Ojcowie stwierdzają, że w pełnieniu obowiązków, nikt nie
może ich zastąpić. Rola ojca jest tak samo
ważna jak rola matki, choć znacznie różni się oddziaływaniami na dziecko.
Dla matki dziecko jest cząstką jej
samej, dlatego ma większą zdolność
wczucia się, do wyobrażania sobie, co
ono myśli, jak się czuje i co przeżywa.
Ojca charakteryzuje pewien dystans,
gdyż jego uczestnictwo nie jest tak intensywne i całkowite, dlatego jest on
mniej zdolny do intuicyjnego rozumienia świata wewnętrznego dziecka9. Obie
role w wychowaniu dziecka powinny
się uzupełniać a nie zwalczać lub sobie
nawzajem przeszkadzać. Dlatego ojcowie wskazują na powiązanie ojcostwa
z małżeństwem. Tylko w małżeństwie
ojcostwo ma szansę bytu i może być realizowane w oparciu o wzór, jakim jest
Bóg Ojciec, co zadeklarowało 40% badanych ojców. Ojcowie są świadomi, że ich
rola polega na dopełnieniu i udoskonaleniu roli matki.
Ojcostwo buduje się również poprzez
udział w czynnościach opiekuńczych
nad dzieckiem. Ojcowie dostrzegają
w nich fundament wychowania, umacniania poczucia bezpieczeństwa, pogłębienia relacji z dzieckiem i umacnianie
więzów rodzinnych.
Świadomość podejmowanej roli wiąże się również z konkretnymi cechami,
6 J. Augustyn, Ojcostwo…s. 301.
7 Por. Tamże, s. 342.
8 Tamże, s. 346.
9 Por. O. Poli, Serce taty. Niezbędnik każdego ojca, Kraków 2008, s. 26.
31
ARTICLES
jakie powinien pielęgnować w sobie
ojciec oraz wypływającymi z nich postawami: stawianiem wymagań z miłością, poświęconym czasem, wprowadzaniem w świat wartości, konsekwencją.
Dobry ojciec to ten, który ojcostwa się
nieustannie uczy i wciąż musi do niego
dorastać, dlatego podejmuje pracę nad
sobą, by dojrzewać do tej tak odpowiedzialnej roli10.
Zatem z przeprowadzonych badań
wynika, że badani ojcowie prezentują
model świadomego i odpowiedzialnego
ojcostwa, który zawiera w sobie powyższe aspekty. Niestety nie w każdej rodzinie funkcjonuje taki model ojcostwa,
w zdecydowanej większości ojcowie pogubili się w rodzinie, w spełnianiu swojej roli. Poniższy podrozdział ilustruje
przyczyny tego stanu, co może posłużyć
do poszukiwań twórczych rozwiązań
obecnego kryzysu ojcostwa.
2. Zagubione ojcostwo
Obecnie ojcostwo przeżywa kryzys,
swojego rodzaju zagubienie w dzisiejszej rzeczywistości, które wynika z zaniedbania podstawowych funkcji ojca,
a które Jan Paweł II formułuje w encyklice „Familiaris consortio”:
- odpowiedzialność za poczęte życie
- wraz z żoną uczestniczenie w procesie wychowania dziecka
- podejmowanie pracy zawodowej, która buduje więzy rodzinne, a nie niszczy jej jedność,
- mężczyzna – ojciec ma dawać świadectwo dojrzałego życia chrześcijańskiego.
Zatem spoglądając na ojcostwo przez
pryzmat powyższych zadań można
stwierdzić, że rola ojca jest niewłaściwie
rozumiana i wypełniana. Dlaczego tak
się dzieje? Można wymienić tutaj mnóstwo powodów. Jacek Pulikowski podaje
następujące przyczyny, które wskazują
na zagubienie dzisiejszych ojców.
Pierwszą i najważniejszą, bo najgłębszą przyczyną kryzysu ojcostwa
jest „zakwestionowaniu doświadczenia
religijnego i duchowego”11. To skutek
odejścia od Bożego planu miłości, odejścia od planu Stwórcy dla człowieka, to
dążenie do tego, by „mieć”, niż „być”.
Problem ten można zdefiniować, jako
wywyższenie kultury użycia – hedonizmu, a odrzucanie miłości, jako bezinteresownego daru12.
Obecnie wiara w Boga stała się „niemodna” i niewygodna, gdyż stawia
nam, według naszego mniemania, zbyt
wysokie wymagania. „Odrzucenie wiary w Boga, jako praźródła ludzkiego istnienia i ludzkiej miłości uderza w człowieka oraz zasadnicze jego więzi, które
były i są u podstaw jego życia: więzi
małżeńskie, rodzinne, ojcowskie, macierzyńskie”13. „Odrzucenie Boga, jako Ojca
rzuca cień na miłość rodzicielską: macierzyńską i ojcowską. Wszystkie nawet
najbardziej naturalne zasady i prawa,
którymi dotychczas kierowała się miłość
ludzka stają się relatywne i względne.
Wszystko, co ludzie robią wbrew Bogu
i Jego prawom wpisanym w życie człowiek, obraca się przeciwko nim samym,
także wówczas, kiedy szukają w tym
własnego szczęścia. Człowiek niestety
nie jest zdolny do tworzenia nowych
zasad i praw dla miłości małżeńskiej
10
Por. J. Pulikowski, Szczęście mężczyzny, Poznań 2010, s. 66
11
J. Augustyn, Ojcostwo. Aspekty pedagogiczne i duchowe, Kraków 2009, s. 47.
32
12
Por. J. Pulikowski, Warto być ...ojcem. Najważniejsza kariera mężczyzny, Poznań 2010, s. 207-208.
13
Tamże.
ARTYKUŁY
i rodzicielskiej. Może jedynie odkrywać, przyjmować i wprowadzać w życie
te, które Bóg swoim aktem stwórczym
w niego wszczepił. I tylko w ten sposób może sam stawać się szczęśliwym
i uszczęśliwiać innych”14. „Odejście od
Boga ma jeszcze jeden bardzo poważny skutek. Mianowicie zaginął wzorzec wspaniałego, pięknego, idealnego
ojcostwa, bowiem coraz mniej znany
jest prawdziwy obraz Boga Ojca. Nie
funkcjonuje taki wzorzec, a nie mając
wzorca, ludzie się gubią, nie wiedzą.
ku czemu mają zmierzać”15. Zagubienie
w wierze jest tak głębokie i fundamentalne, że z niego wypływają wszystkie
następne.
Kolejną przyczynę można zdefiniować, jako brak odpowiedzialności za
skutki współżycia płciowego, którego
oczywistym skutkiem może być poczęcie dziecka. Dostępne obecnie różnego
rodzaju środki antykoncepcyjne mają
zastąpić odpowiedzialność mężczyzny
za używanie rozumu i woli16. Co oczywiście jest przejawem braku dojrzałości
osobowej do pełnienia tej roli. Rozwój
jest możliwy jedynie wtedy, kiedy człowiek stawia sobie wysokie wymagania.
Jeśli są one zbyt niskie, rozwój właściwie nie ma miejsca.
Bałagan pojawia się również tam,
gdzie człowiek zaczyna sobie przywłaszczać prawo do tworzenia człowieka wg własnego planu – technika in vitro, gdzie coraz częściej w wielu kręgach
znajduje ona swoje miejsce. A przecież
niesie ze sobą ogromne problemy związane z identyfikacją, tożsamością – kim
właściwie jest ten nowy człowiek, czyim dzieckiem?
Brak odpowiedzialności w sferze
płciowości przynosi tragiczne skutki
– 50 milionów zamordowanych dzieci rocznie, oprócz tego miliony dzieci
wychowywanych przez samotne matki. Inne powody, które jeszcze można
przytoczyć to plaga rozbitych rodzin,
rozwody, szerzące się chuligaństwo
bandytyzm, przestępczość, których
owocem jest kryzys władzy ojca, jego
autorytetu – wszędzie jest jakaś większa lub mniejsza przegrana ojcostwa.
Separacja i rozwód uderzają zarówno
w macierzyństwo jak i ojcostwo. Ojcostwo pozostaje bardziej zranione, gdyż
po rozejściu się rodziców, dzieci najczęściej zostają z matką. Ojcowie w tej
sytuacji czuja się skrzywdzeni i usiłują
walczyć o swoje dzieci, a w takiej sytuacji ojcostwo mija się z celem. Należałoby raczej walczyć o jedność małżeństwa
i rodziny, by dziecko mogło się cieszyć
obecnością obojga rodziców. Rzeczywistość ukazuje nam, że ojcostwo jest naprawdę zagubione.
Inną z przyczyn, którą zaznacza Jacek Pulikowski jest negatywny klimat,
jaki tworzy się wokół rodziny. Za wszelką cenę chce się wykluczyć ze słownika
definicję rodziny funkcjonującej jako
mama, tata, dzieci, a wynaturzonym
związkom zaczyna się przyznawać przywileje zarezerwowane dla rodziny. Rodzina wielodzietna posiadająca czwórkę
dzieci jest uważana za patologiczną, patrzy się na nią z politowaniem i współczuciem, sprzyja temu również polityka
„prorodzinna”, która zmierza niestety
do znacznych ograniczeń, np. wyznaczaniem wysokości haniebnych zasiłków
rodzinnych. Stan majątkowy i mieszka-
14
J. Augustyn, Ojcostwo. Aspekty…s. 49.
15
J. Pulikowski, Warto być..., s. 208.
16
Por. Tamże, s. 204.
33
ARTICLES
niowy polskich rodzin i związana z tym
praca zawodowa przyczynia się również
do kryzysu ojcostwa. Wyklucza ona tym
samym ojca z rodziny, gdyż często podejmuje on pracę za granicą17.
Udane, odpowiedzialne ojcostwo wymaga odpowiedniej formacji oraz dojrzałości mężczyzny. Człowiek przychodzi na świat z ogromnym potencjałem,
który odziedziczył po przodkach, ale to
wymaga pewnego poukładania, uporządkowania, czego powinni dokonać
rodzice, szkoła, Kościół oraz społeczeństwo. Te zaniedbana niestety prowadzą
do tego, że „dzisiejsi ojcowie rodzin to
często osoby niedojrzałe. W sensie osobowościowym wyraża się to w ograniczonej autonomii, skoncentrowaniu na
sobie i ograniczonym wglądzie w motywy własnego postępowania, w sensie
moralnym – w nieprawidłowo ukształtowanym sumieniu i zachwianym systemie wartości, w sensie religijnym
– w zerwaniu relacji z Bogiem lub zatrzymaniu jej na poziomie okresu dziecięcego. Jeśli sytuacja w małżeństwie
będzie domagała się postaw czy działań
wykraczających poza doświadczenie takiego niedojrzałego ojca, może on unikać trudu mierzenia się z nią, uciekając
w dziedziny, które potwierdzają jego
wartość lub pozwolą zapomnieć o własnej słabości”18.
Źródłem kryzysu ojcostwa jest również ideologia feministyczna, atakująca
podstawowe struktury społeczne jak
małżeństwo, rodzina. Znamienna cechą
tej propagandy jest „walka płci” i „wyzwolenie seksualne”. Jeśli istota mark-
sizmu było walka klas, to w feminizmie
uważa się, że dotychczasowe stosunki
były krzywdzące dla kobiet, zatem, aby
zapanowała sprawiedliwość, należy dokonać zmian w dotychczasowych strukturach społecznych, a więc w rodzinie
i małżeństwie19.
Wrogą ojcostwu atmosferę podsycają
również media lansując destrukcyjny obraz ojca. Ojciec karierowicz, nastawiony
na sukces zawodowy i rywalizację z nim
związaną, która całkowicie pochłania
jego życie i działalność sam odcina się
od relacji z żoną i pozbawia się więzi
z dzieckiem. W mediach publicznych
nie znajdujmy wzoru męża i ojca, który prowadziłby do odbudowy szacunku
dla ojcostwa poprzez obronę rodziny zapewniając jej trwałość, jedność i bezpieczeństwo. Ukazywany obraz mężczyzny
to taki, który zabija, morduje, zionie nienawiścią, zemstą, zalicz kolejne kochanki, porzuca rodzinę. Zatem jaki obraz
mężczyzny, taki i ojca.
Podsumowując powyższe rozważania,
w których ukazane zostały przyczyny
zagubienia się ojca w swojej roli, a tym
samym wypływającego stąd głębokiego
kryzysu ojcostwa. „Wypływa on nie tylko z postaw i zachowań samych mężczyzn, ale także z kryzysu małżeństwa
i rodziny, które są fundamentem dojrzałego i odpowiedzialnego ojcostwa.
Chociaż wielu z nich pogubiło się w pełnieniu ojcowskiej roli, nie zatracili oni
głębokiego pragnienia posiadania i wychowania dzieci. Ojcostwo dzisiaj jawi
się raczej, jako służba dzieciom. Należy
zatem mówić i na nowo odbudować mi-
17
Por. J. Pulikowski, Warto być…s. 212-216.
18
A Lassota, Miłość i zaufanie, [w:] A. Garbarz (red.) Horyzonty…, s. 114.
19
Por. Z. Zdybicka, Dlaczego kompleks feminizmu, Słowo Magazyn, nr 42, 14-16 października
34
1994.
ARTYKUŁY
sję i powołanie ojcostwa, które zostało
osłabione czy zatracone. Wydaje się,
że skutkiem kryzysu ojcostwa jest kryzys człowieka, zatracenie jego godności
i roli, jaka została mu powierzona przez
Stwórcę. Warto pamiętać, że aby być dobrym ojcem najpierw trzeba być dobrym
synem. Ojcowie winni wychodzić naprzeciw swoim synom z miłością pełną
akceptacji, troski, poczucia bezpieczeństwa. Przezwyciężenie kryzysu ojcostwa
wymaga zrozumienia i uwzględnienia
wszystkich przyczyn wpływających na
kryzys małżeństwa i rodziny. Problem
ojcostwa może być rozwiązany tylko
kompleksowo i wspólnym wysiłkiem zarówno mężczyzn jak i kobiet”20.
Nazwanie przyczyn kryzysu ojcostwa
jest krokiem naprzód, teraz należy podjąć konkretne działania, które pomogą
nad ożywić nadzieję na odrodzenie się
ojcostwa w dzisiejszej kulturze i rzeczywistości. Poniższy podrozdział ukazuje
sposoby przezwyciężenia obecnego kryzysu i szansę odbudowania ojcostwa.
3. Nadzieje na odbudowanie ojcostwa
Kryzys jest pewnym zagrożeniem dla
trwania wartości, ale tak jak grzech,
dzięki Bożemu Miłosierdziu, może być
początkiem czegoś nowego, głębszego
bogatszego. Dzięki kryzysom człowiek
poznaje siebie i świat. Obecny kryzys
ojcostwa, macierzyństwa, rodzicielstwa, rodziny w przeżywaniu trudnych
doświadczeń zmusza do przyjrzenia się
temu, co może do tej pory bywało pomijane, niecenione. Tutaj jest miejsce
dla nadziei, na podejmowane starań
na nowo, na zawierzenie Temu, który
klęskę zmienia w zwycięstwo. Wiara
w Bożą pomoc nie jest wystarczająca,
Bóg potrzebuje człowiek do przeprowadzenia swojego planu. Zatem, aby nadzieje na odbudowanie ojcostwa stały
się rzeczywistością wymagają zaangażowania w jego nowe budowanie. Od
czego rozpocząć? „Aby odtworzyć model mężczyzny – ojca, trzeba powrócić
do wzorca (…). Odnalezienie zagubionego ojcostwa wzorca wcale nie jest trudne, ale trzeba mieć odwagę, by po niego
sięgnąć. Odwagę, bo ten model stawia
najwyższe wymagania. Wzorcem idealnym, posiadającym w stopniu doskonałym wszystkie potrzebne cechy dobrego ojca, jest Bóg – Ojciec (…). W tym
wzorcu mamy doszukać się wszystkich
potrzebnych cech dobrego ojcostwa”21.
„Każdy marzy o udanej rodzinie. Od
wielu lat we wszystkich badaniach Polacy w rankingu wartości na pierwszym
miejscu niezmiennie stawiają rodzinę.
Szczególnie okres Bożego Narodzenia
uświadamia nam, czym w życiu każdego
z nas jest rodzina. Mając przed oczyma
wzór Świętej rodziny, możemy się uczyć
jak powinna być nasz rodzina. Pracowity i sumienny św. Jozef jest podporą
dla swojej rodziny – jest zawsze blisko,
czuwa, strzeże jej, z miłością patrzy na
Dziecię, które poczęło się nie z jego woli
i cieszy się, że przyszło na świat. Jego
spokój i opanowanie – mimo bardzo
trudnej sytuacji, w której znalazła się
jego rodzina – daje silną podporę Matce
i Dzieciątku. Tworzenie rodziny trzeba
więc zaczynać od sprawdzonych wzorców wywodzących się z wiary chrześcijańskiej. W oparciu o nie winniśmy żyć
i postępować, ufając, że z Bożą pomocą
przezwyciężymy wszelkie trudności”22.
20
J. Augustyn, Ojcostwo dzisiaj, [w:] J. Zimny, Pedagogia ojcostwa…s. 66.
21
J. Pulikowski, Szczęście…s. 76-77.
22
H. Poręba, Najważniejsza kariera mężczyzny, [w:] A. Garbarz, Horyzonty…s. 137-138.
35
ARTICLES
Ojcostwo, aby miało swoje wzorce
musi stać się wartością dla ojców, czymś,
za co warto zapłacić najwyższą cenę, dla
czego warto poswięcić nawet karierę
zawodową, gdyż jest to inwestycja na
przyszłość, w przyszłe pokolenia, jakich
ojców mamy dzisiaj, tak on wychowają
swoich synów, którzy w przyszłości założą rodziny i sami będą ojcami wzorując
się swoich ojcach. Ojcostwo jest wartością, która wymaga ponownego odkrycia
jego piękna. Badania przeprowadzone
wśród ojców wskazują, że ojcostwo jest
dla nich wartością. Oto wybrane opinie:
„Warto być ojcem, gdyż jest ono wyzwaniem dla mężczyzny i dopełnieniem jego
roli w rodzinie”.
„Ojcostwo nadaje sens naszemu życiu”.
„Bycie ojcem pozwala ojcu na spełnienie
się w jego dorosłym życiu, przelewać miłość nie tylko na żonę, ale i dzieci”.
„To wielkie szczęście – dar od Boga”.
„Ojcostwo, to najważniejsza rola w życiu mężczyzny. Jest także wyzwanie. Pobudza do rozwoju, odpowiedzialności,
wyrzeczeniu, sprzyja przezwyciężaniu lenistwa, próżności”.
„Ojcostwo to sens życia mężczyzny, jest
dla kogo żyć i pracować”.
„Warto być ojcem, gdyż służbą prowadzącą rodzinę ku Bogu. Satysfakcja z należytego wykonania wymogów tej służby
jest najlepszą nagrodą”.
„Tak jestem dumny z tego, ze mój najstarszy syn biegnie do mnie z otwartymi
rękami i woła: Kocham Cię tato!, albo jak
się bawi w piaskownicy i woła: tam siedzi
mój tata, patrz jaki duży i silny”23!
Z powyższych wypowiedzi wynika, że
ojcostwo jest darem Bożym, ofiarowanym mężczyźnie, który nadaje sens jego
życiu. To powołane jest drogą wzrostu
36
mężczyzny do pełni miłości. Od wypełnienia swoich funkcji zależy wartość
i przydatność ojcostwa. Tylko spełnione
ojcostwo może być źródłem prawdziwego szczęścia mężczyzny.
Badani ojcowie udzielali również odpowiedzi na pytanie czy ojcostwo będzie w przyszłości miało szansę bytu
i czy w ogóle będzie wartością dla mężczyzny. Oto ich opinie:
„Ojcostwo będzie miało szanse bytu, gdyż
jest tak samo ważne jak macierzyństwo”.
„Tak, gdyż ojca w rodzinie, nikt nie jest
w stanie zastąpić”.
„Tak, ale wszystko zależy od modelu
społecznego. Jeżeli nie nastąpi odwrócenie
trendu rodziny, jako związku partnerskiego w kierunku rodziny sakramentalnej to
będzie gorzej”.
„Mam taką nadzieję, że nie zostanie wyparte przez związki homoseksualne. Trzeba bronić ojcostwa, macierzyństwa, jako
wartości”.
„Będzie miało szansę bytu pod warunkiem powrotu ludzkości do wartości duchowych. Po zerwaniu ze złem. Jeśli świat
ma istnieć to mężczyzna musi powrócić do
swej odwiecznej roli opiekuna i ojca”.
Powyższe opinie wskazują, że ojców
cechuje wiara i optymizm, że ta wartość
nie zginie, gdyż jest fundamentalna dla
funkcjonowania zdrowej rodziny opartej na relacjach mężczyzny i kobiety połączonych sakramentalnym związkiem.
Szansę przetrwania ojcostwa dostrzegają również w powrocie do wartości
chrześcijańskich, do wiary w Boga Ojca,
jedynego, prawdziwego źródła i wzoru
ojcostwa. Czy ojcostwo zachowa swoją
wartość w przyszłości? Poniższe wypowiedzi badanych ojców ilustrują odpowiedź na to pytanie.
23
Wypowiedzi pochodzą z ankiet skierowanych do ojcow dzieci uczęszczajacych do Ochronki
Publicznego Przedszkola Integracyjnego Siostr Służebniczek BDNP w Dębicy.
ARTYKUŁY
„Myślę, że tak dopóki wiara w Boga będzie istnieć, to ojcostwo będzie stanowiło
wartość dla mężczyzny”.
„Zawsze będzie wartością, ponieważ
męskość to ojcostwo, to nierozerwalne
sprawy”.
„Ojcostwo będzie miało szansę bytu,
gdyż od wieków mężczyzna walczy dla kogoś, o coś, z kimś i często jest to jest to jego
dom, zon, dzieci. Dziś zmienia się tylko
wojna, a porody pozostają te same i to się
nie zmieni, bo my wolimy żyć dla kogoś,
nie dla siebie”.
„Tak, jeżeli my mężowie i ojcowie będziemy dawać przykład naszym synom
i własnym życiem to potwierdzać”.
„Jeżeli świat ma być uratowany, to mężczyzna musi powrócić do roli ojca. W tym
kontekście uratowanie kogoś, czegoś wartościowego, to wielka rzecz dla mężczyzny”.
„Zależeć to będzie od wartości przekazywanych z pokolenia na pokolenie. Wiedza,
doświadczenie i filozofia życia przekazywane dzieciom jest przedłużeniem kontynuacją „życia ojca”.
Powyższe opinie wykazują, że ojcostwo
jest wartością samą w sobie, a urzeczywistnia się poprzez wiarę, (skąd czerpie
swój początek), wypływa z istoty bycia
mężczyzną. Ojcostwo jest wpisane w życie mężczyzny tak jak macierzyństwo
w życie kobiety, dlatego tylko od ojca
zależy czy zechce podjąć wysiłek stawania się dobrym ojcem, decydującym się
na robienie kariery ojca, która wymaga
wielkiej dojrzałości i gotowości.
Ponowne odkrycie wartości w ojcostwie pociągnie za sobą odwagę w podejmowaniu kolejnych kroków zmierzających do jego odrodzenia. Odbudowanie ojcostwa należy rozpocząć również
od wychowania młodych chłopców.
24
J. Pulikowski, Szczęście…s. 78.
25
Por.Tenże, Warto być…s. 218.
Jacek Pulikowski uważa, że tą ideą trzeba wychowanka zachwycić, trzeba tak
zafascynować ojcostwem, żeby młodzi
zapragnęli nim być24. Ojciec jest wzorem postępowania dla własnego syna,
idzie przodem, a synowie podążając ich
śladem starają się dorównać im kroku25.
Ważne jest by zmienić klimat, który został wytworzony wokół rodziny. Mamy
na to wpływ w naszych środowiskach,
w kręgach znajomych, w szkole. Potrzeba zmiany w polityce, aby zmierzała ona
w kierunku prawdziwej prorodzinności.
Badania przeprowadzone wśród ojców wskazują, że dostrzegają oni szansę i możliwości odrodzenia ojcostwa podając również konkretne sposoby przezwyciężenia obecnego kryzysu i odrodzenia ojcostwa. Propozycje zawierają
poniższe wypowiedzi badanych ojców.
„Kryzys ojcostwa to problem zauważalny w Europie, gdzie rodzina jest traktowana drugorzędnie. Brak dzieci w rodzinie,
to egoistyczne podejście do życia, do wartości, jaką jest rodzina, a to z kolei negatywnie odbija się na ojcostwie”.
„Możliwość przezwyciężenia kryzysu
ojcostwa tkwi w przezwyciężeniu nadużywania alkoholu przez ojców oraz promowaniu właściwych wzorców w środkach
masowego przekazu”.
„Aby przezwyciężyć kryzys ojcostwa należy dążyć do zmniejszenia tempa życia,
standardów, do których się dąży za wszelką cenę, a przede wszystkim skupić się na
odbudowaniu wartości rodziny”.
Tak, jeśli środki masowego przekazu
będą kreować wizerunek ojca odpowiedzialnego, kierującego się wartościami”.
„Ojcostwo musi się odrodzić wewnątrz
rodziny. Ojciec musi stanowić wzór dla
swoich dzieci, musi znaleźć czas na roz-
37
ARTICLES
mowę, zabawę i przebywanie z dziećmi,
zapewnić im utrzymanie, okazywać więcej
uczuciowości i miłości”.
„Ma szansę odrodzenia poprzez zaangażowanie się w życie rodzinne, pogłębienie
relacji z żoną i dziećmi, wspólne spędzanie czasu”.
„Ma szanse odrodzenia, jeśli będą podejmowane działania w tym kierunku i większe zaangażowanie w te sprawy”.
„Tak, ale mężczyzna musi pokonać kryzys własnej tożsamości. Dojrzałe ojcostwo
musi być zbudowane na dojrzałej męskości. Musi sobie uświadomić, że ojcostwo to
nie tylko płodność fizyczna, ale także duchowa i emocjonalna.
Z powyższych wypowiedzi wynika, że
we współczesnej kulturze należy przywrócić rodzinie najważniejsze miejsce
i szacunek w społeczeństwie oraz ojcu
jego niezastąpioną rolę. Należy również
zwrócić uwagę, jakie wizerunki ojca
prezentowane są w mediach i czy to
rzeczywiście są ideały, do których warto
dążyć. Szansa i możliwość przezwyciężenia obecnego kryzysu tkwi również
w zwolnieniu tempa życia, na rzecz pełnego i głębszego zaangażowanie w relacje z żoną i dziećmi.
Jak ilustrują to również powyższe wypowiedzi ojców, ojcostwo również musi
się odrodzić w samych ojcach. Dojrzałe ojcostwo wymaga odkrycia własnej
męskości i ojcowskiej tożsamości, co
oczywiście wymaga większego zaangażowania mężczyzny i jego wewnętrznej
pracy. Bardzo ważna w tym względzie
jest współpraca między małżonkami,
wzajemne uzupełnianie się, zbudowanie takiej relacji, która pozwoli im przetrwać chwile kryzysów26.
„Świadome i wolne zaangażowanie
mężczyzny we własny rozwój emocjonalny i duchowy (…) przynosi już dzisiaj pierwsze owoce bardziej świadomego i odpowiedzialnego ojcostwa. Wielu
mężczyzn odkrywa dzisiaj, iż sensem
i radością ich życia może być nie tylko
kariera realizowana na polu zawodowym
(…), ale także relacja ojcowska z dziećmi. Przyjście na świat dziecka, wielu
mężczyzn odbiera dzisiaj, jako wielkie
osobiste wyzwanie. Współczesny mężczyzna, nie mając perspektywy przekazania swoim dzieciom wielkich dóbr materialnych, lepiej rozumie, że może im
ofiarować większy dar – samego siebie:
swój czas, czułość, życzliwość, troskę,
wsparcie, ofiarność – słowem ojcowską
miłość27”. W dzisiejszych czasach wartość ta niesie ze sobą wielką cenę, którą warto zapłacić, by wygrać swoje ojcostwo, by stworzyć mocny fundament
w wychowaniu i rodzinie, która zaowocuje odbudowaniem relacji z dzieckiem.
„W ostatnich latach widzimy kierunek
propagujący prawdziwego mężczyznę,
jako kogoś nastawionego opiekuńczo.
Niektórzy ojcowie i mężowie – w większości młodzi – postanawiają rozwijać
te cechy w swoim życiu. Ta przemiana
jest znakiem nadziei dla wielkiej ilości
wzrastających dzisiaj dzieci”28.
Konkretna rada dla ojców, którzy pragną poprawić swoje ojcostwo. Zwrócili
również na to uwagę badani ojcowie,
dostrzegając w niej szansę odrodzenia
ojcostwa i przezwyciężenia obecnego
kryzysu. Od dziś należy rozpocząć staranie o intensywne spędzanie czasu
z dzieckiem, w taki sposób, aby było
ono nasycone kontaktem z ojcem. Nie
26
Por. J. Augustyn, Ojcostwo…s. 71.
38
27
Tamże.
28
J. McDowell, Jego obraz. Mój obraz, Kraków 1990, s. 89.
ARTYKUŁY
zostanie zbudowana żadna relacja, której nie poświęci się czasu, na wzajemne
poznanie, uczenie się siebie. Tę samą
zasadę można zastosować w rodzinie
w budowaniu relacji małżeńskich, rodzicielskich. Jacek Pulikowski zwraca szczególne uwagę na następujące
aspekty: kontakt wzrokowy, dotyk, ukierunkowaną uwagę, służbę rodzinie.
Spojrzenie prosto w oczy ma szczególną moc, jeśli jest wykorzystywane dla dobra dziecka, spojrzenie z miłością „nasyci
potrzebę dziecka kontaktu z ojcem i tym
samym stanie się elementem sprzyjającym jego rozwojowi i wzrostowi”29.
Dotyk również bardzo skutecznie
zaspokaja potrzebę kontaktu. Matka
w stanie błogosławionym ma kontakt
ze swoim dzieckiem nieustannie, dlatego po urodzeniu dziecko będąc blisko
matki od razu się uspokaja, czując dotyk
jej skory, bicie serca. Dlatego tak ważne
jest, aby ojciec jak najczęściej uczestniczył w zabiegach pielęgnacyjnych,
nie zaniedbywał przytulania, brania na
kolana. Dziecko w te sposób rozumie,
ze jest ważne, kochane, akceptowane.
Z czasem dzieci dorastają i ojciec musi
znaleźć nowe formy kontaktu dotykowego, by nie zawstydzać swoich dzieci.
Koncentracja uwagi na dziecku sprawia, że czuje się ono ważne, że jest słuchane, że ma się dla niego czas. Pozorne
zajmowanie się być może bzdurnymi
rzeczami jak choroba lalki, przyjęcie dla
misiów, może okazać się „wielką i ważną inwestycją”30. Jeden dzień spędzony
z dzieckiem może w dużym stopniu zaważyć na jego przyszłości, na całej jego
relacji z ojcem.
Podsumowując całość dokonanych
w tym rozdziale rozważań dotyczących
zdiagnozowania obecnego stanu ojcostwa pozwala na spojrzenie w przyszłość z nadzieją. Znamy przyczyny
obecnego stanu i wiemy, co zrobić, by
go zmienić, poprawić, odrodzić. Wszystko teraz zależy jedynie od tego, czy ojcowie zechcą podjąć wysiłek, by zostać
dobrymi ojcami, czy na nowo zainwestują w ojcostwo, w szczęście. Receptą
na odrodzenie ojcostwa mogą być słowa M. Kużniara „Trzeba naszym ojcom
przylgnąć do Chrystusa, a w Chrystusie
do Boga Ojca, by spełnić tak odpowiedzialną rolę”31.
Ku zakończeniu
Celem niniejszej pracy było zbadanie,
na czym polega rola ojca w rodzinie.
Uzyskane wyniki przeprowadzonych
badań pozwalają na dokonanie stwierdzenia, że wbrew lansowanym wzorcom i obecnym kryzysie wychowania,
kryzysie ojcostwa w badanej grupie
respondentów, ojciec jest opiekunem
dziecka, który razem z żoną podejmuje
czynności związane z opieką nad dzieckiem. Godnym zauważenia jest fakt, że
ojciec jest również wychowawcą, który uczestniczy w procesie wychowania
dziecka, świadomie podejmując działania prowadzące do ukształtowania osobowości i tożsamości małego człowieka.
Zaangażowanie ojców w wychowanie
dziecka pozwala im na nowo odkryć
swoje powołanie i odkryć w nim sens
swojego istnienia.
Cennym
materiałem
uzyskanym
w trakcie prowadzonych badań stały
29
J. Puliowski, Warto być…s. 220.
30
Tamże, s. 224.
31
M. Kuźniar, Bóg ojciec – pierwszy początek wszystkiego, [w:] Horyzonty ojcostwa, (red.) A. Garbarz,
Rzeszów 2000, s. 108.
39
ARTICLES
się odpowiedzi na pytania prognostyczne zawarte w ankiecie. Były to pytania
otwarte, które umożliwiły badanym ojcom spojrzeć na ich powołanie, jako na
wartość, za którą warto zapłacić każdą
cenę, jeśli chce się ją ocalić. Respondenci odpowiadając na pytania poszukiwali
rozwiązań obecnego kryzysu ojcostwa
i z nadzieją spoglądali w przyszłość,
gdyż ojcostwo jest najważniejszym powołaniem każdego mężczyzny, stanowi
dla niego wyzwanie i jest jego dumą.
Starali się również wyszukać propozycje
działań mających na celu rozwiązanie
obecnego kryzysu. Bogatym doświadczeniem dla samego autora pracy było
zgłębienie tematyki ojcostwa i dostrzeżenie ogromnej roli w życiu dziecka,
równie ważnej jak rola matki. Stało się
to również okazją do pogłębienia wiedzy psychologicznej i pedagogicznej,
a także zwracanie większej uwagi na
zaangażowanie ojców w wychowanie
dziecka w codziennej pracy wychowawczo – dydaktycznej i opiekuńczej.
Najczęściej spotykanym problemem
podczas pisania niniejszej pracy okazał
się brak pełnego zaangażowani ojców
w udzielanie kompletnych odpowiedzi
na pytania otwarte w przygotowanej
40
ankiecie, mimo iż badanie było anonimowe. W związku z tym uzyskane
wyniki nie umożliwiają obiektywnego
spojrzenia na badaną rzeczywistość
i fakty. Podczas analizy wyników przeprowadzonych badań wynikła jeszcze
jedna trud-ność. Uzyskane odpowiedzi ukazują rolę ojca w wychowaniu
tylko widzianą i doświadczaną przez
ojców. Dla pełnego i szerszego obrazu
ojcostwa i jego znaczenia w wychowaniu należałoby przeprowadzić badanie
wśród dzieci.
Ojcostwo i rola ojca w rodzinie, w wychowaniu dziecka to bardzo ważny i potrzebny temat szczególnie w obecnym
kryzysie ojcostwa, rodziny i wychowania. Jest wiele pozycji na ten temat,
które są tłumaczeniami zagranicznych
autorów, ale nadal brakuje wyczerpujących badań w Polsce. Przypuszcza się,
że kwestie te będą podejmowane i poszerzane, by móc zmniejszać zasięg rozszerzającego się kryzysu. Podejmowane
działania i ich skuteczność będą zależeć
od otwartości i odpowiedzialności respondentów oraz od tego czy ojcowie
wzór własnego powołania będą umieli
czerpać z nie-skończonego źródła Ojcostwa Bożego.
Msza św. w kaplicy SS. Służebniczek w Jarosławiu - Studenci KUL w drodze do Lwowa, 15.11.2013