Monika Wesołowska Uniwersytet Warszawski Dionizos w służbie
Transkrypt
Monika Wesołowska Uniwersytet Warszawski Dionizos w służbie
Monika Wesołowska Uniwersytet Warszawski Dionizos w służbie Nemezis w Dionysiaca Nonnosa z Panopolis. Córka Nocy Nemezis uosabiała szacunek moralny wobec prawa oraz sumienie w postaci lęku przed popełnionym czynem1. Kierowała ona ludzkim życiem tak, żeby przywrócić zachwianą w nim równowagę pomiędzy tym, co szczęśliwe, a tym, co nieszczęśliwe2. Interesowały ją szczególnie zabójstwa bądź też inne krzywdy, których motywem była miłość3. Także w Dionysiaca bogini występuje w roli mścicielki za czyny popełnione w imię Erosa, a może nawet wbrew niemu. Bogiem, który jest niewątpliwie spiritus movens działania Dionizosa w imię sprawiedliwości, jest syn Afrodyty. To jego wykorzystuje Nemezis, aby dzięki swojej strzale nakłonił boga winnej latorośli do działania. Dionizos staje się w ten sposób „narzędziem”, za pomocą którego mają być ukarane winowajczynie. Z przykładów, jakie zaczerpnąć można z literatury antycznej, wiadomo, że jest on bogiem ambiwalentnym4. O podwójnych aspektach, tak jak dwojaka jest natura. Dionizos jest więc bogiem łagodnym, który szerzy kulturę wina będącego lekiem na ludzkie troski5. Z drugiej zaś strony okrutnym, który potrafi swego adwersarza wręcz rozerwać na kawałki6. Równie okrutny jest on w służbie Nemezis. Przekonała się o tym astakijska nimfa Nikaia, która wzgardziła uczuciem wolarza Hymnosa. (…) lagwbÒloj ”Artemij ¥llh, ¢llotr…h filÒthtoj, ¢peir»th Kuqere…hj7 Niczym drugiej Artemidzie łowczyni zajęcy, obca jej była miłość. 1 Hes. Th. 223, Op. 183. 2 Hdt. I.34, III.40; Pi. O. VIII, P. X.67. 3 Warto tutaj wspomnieć chociażby o wojnie trojańskiej. Według jednej z wersji mitu Helena była córką Nemezis. Zob. Lyc. 86 i n.; Apollod. III.127; Paus. I.33.4; Hyg. Astr. 2.8. 4 Słusznie tę ambiwalencję podsumował Walter Otto: „Kim jest Dionizos? Bogiem urzeczenia i przerażenia, dzikości i błogiego wyzwolenia, bogiem szalonym, którego pojawienie się wprawia ludzi w obłęd, bogiem, który już przez samo poczęcie i narodziny oznajmia o tajemniczości i sprzeczności swej istoty [...]”. W. F. Otto, Dionysos: Mythos und Kultus, tłum. Ireneusz Kania, Franfurt a. M. 1939, s. 62. 5 Nonn. D. XII.258, XII.267-269. 6 Zob. np. E. Ba. 7 Nonn. D. XV.171-172. 1 Nie poznała Kyterejki8. Ten przystojny młodzieniec zakochał się w dziewczynie bez pamięci do tego stopnia, że przestały go cieszyć codzienne czynności. Zaniedbywał on swoje bydło, szukając wzrokiem obiektu uczuć9. Wszelkie starania Hymnosa nie przynosiły skutku, a co gorsza, w Nikai narastał gniew. Kiedy wolarz, widząc, że nie zdobędzie serca ukochanej, wypowiedział zgubne dla siebie słowa10, dziewczyna przeszyła jego gardło strzałą. Hymnos zginął dwa razy zabity strzałem z łuku. Eros bowiem, przeszywając serce młodzieńca, przyczynił się do jego zguby. kaˆ fon…hj ¢d£maston ÑpipeÚwn fršna koÚrhj tÒxon ”Erwj œrriye, kaˆ Órkion êmose boÚthn, parqenik¾n ¢škousan Øpozeàxai DionÚsJ11 A Eros odrzuciwszy swój łuk daleko Ku wyniosłej, krwi żądnej dziewczynie wzrok skierował, Poprzysiągł zemstę i obiecał, że za jego sprawą Dionizos siłą pozbawi ją dziewictwa. Wersy te pokazują, jaka będzie kara i kto ją wykona. Dionizos ma gwałtem pozbawić Nikaię dziewictwa, co będzie związane z koniecznością podjęcia się kobiecych prac, których dotychczas unikała, oddając się polowaniu12. Zastanawiać by się można, dlaczego wybrano akurat boga winnej latorośli. Po odrzuceniu najprostszego wytłumaczenia, że jest on głównym bohaterem eposu, trzeba pamiętać, że Dionizos uważany był za boga kobiet13. Towarzyszył on im od chwili poczęcia aż po dorosłość14. Pozbawienie dziewictwa można traktować jako symboliczne przeobrażenie się dziewczyny w dorosłą kobietę. Zanim jednak do tego dojdzie, powtarza się schemat miłosnych zabiegów. Oto Dionizos z przeszytym strzałą Erosa sercem zakochał się w Nikai, którą zobaczył nagą podczas kąpieli15. Z tego powodu starał się bezustannie towarzyszyć swojej wybrance. 8 9 10 11 12 13 Wszystkie tłumaczenia pochodzą od autorki tekstu. Nonn. D. XV.205-209. Hymnos zapragnął zginąć z ręki Nikai, co też nimfa uczyniła. Nonn. D. XV.383-385. Nonn. D. XV.169-172. Szczegółowo tematyką Dionizosa i kobiet zajęłam się w artykule Kobiety i Dionizos w Dionysiaca Nonnosa z Panopolis [w:] Dionizos i dionizyjskość. Mit, sztuka, filozofia, nauka, Nysa – Goerlitz 2009, s. 229-241. 14 Zob. K. Kerényi, Dionizos, Warszawa 2008, s. 124: „Nie powinniśmy nigdy zapominać, że świat dionizyjski jest przede wszystkim światem kobiecym.” 15 Nonn. D. XVI.11-13. 2 Dziewczynie to jednak nie odpowiadało i posunęła się ona do bluźnierstwa16, które w żaden sposób boga nie poruszyło. Zniecierpliwiony postanowił fortelem zdobyć Nikaię. W tym momencie Nonnos przechodzi do opisu wykonywania kary. Dionizos używa podstępu, by zamienić w wino wodę, której napije się spragniona dziewczyna. Tak rzeczywiście się stało i bardzo szybko Nikaia poddaje się Hypnosowi. Bóg wina przechodzi do kary, którą jest połączenie się z dziewczyną wbrew jej woli. yuc¾ d' ºnemÒfoitoj ἀναΐξασα nomÁoj parqšnon Øpnalšhn nuc…oij ™ršqizen Ñne…roij· e„sˆ kaˆ ƒme…rontoj 'ErinÚej, eÜgame koÚrh· numf…on e„ fÚgej “Umnon, ™numfeÚqhj DionÚsJ17 Kiedy dusza pasterza unosząca się w pobliżu zbliżyła się, zaczęła drażnić śpiącą dziewczynę ponurymi snami: Jesteśmy Eryniami kochającego, dziewczyno szczęśliwa w małżeństwie. Jeśli odrzuciłaś Hymnosa, jako pana młodego, Dionizos uczynił cię żoną. Śpiąca Nikaia dręczona jest snem, w którym widzi kolejno zabitego Hymnosa, a następnie Erynie. Dionizos wypełnił wolę Sprawiedliwości i wykonał karę, na którą zasługiwała dziewczyna. Jeśli przyjrzeć się opisowi „zaślubin” boga z nimfą, widać, że Nonnos stosuje pewien kontrast, zapewne po to, żeby uczynić sytuację Nikai bardziej tragiczną. Z jednej strony Dionizos wraz z satyrami szykują się do ceremonii, z drugiej zaś akt poślubienia wypełni się przez cielesne złączenie się ze śpiącą i nieświadomą sytuacji osobą18. Na same zaślubiny można również spojrzeć w dwojaki sposób. Były one karą za czyny, i to karą na tyle dotkliwą, że naruszyły one intymność Nikai19. Doszło w nich do symbolicznego rozerwania tak, aby dziewczyna mogła stać się w ten sposób kobietą. Patrząc na nie z drugiej strony widać, że jako kara pozwoliły one Nikai rozpocząć nowe życie, pełne kobiecych czynności, z których jedną było macierzyństwo. Dziewczyna bowiem w wyniku gwałtu zaszła w ciążę i urodziła Dionizosowi córkę Telete20. Ponownie jako sługa Nemezis Dionizos wystąpił w księdze XLVIII, kiedy musiał 16 Nazywa boga θήλει μορφ», czyli „o kobiecej postaci”. Podobnego określenia używa Eurypides: θηλύμορφος w Ba. 352. 17 Nonn. D. XVI.292-295. 18 Nonnos traktował akt cielesny jak zaślubiny. 19 Znaczące są tutaj słowa ‘μένε, παρθένε, Βάκχον ἀκοίτην’ dziewczyno, oczekuj na męża Bakchosa (Nonn. D.XVI.145). Παρθένος oznacza bowiem również dziewicę, natomiast ἀκοίτης przywodzi na myśl skojarzenie ze współżyciem cielesnym. 20 Nonn. D. XVI.399-402. 3 ukarać Aurę. W tym jednak przypadku wina dziewczyny polegała na obrażeniu Artemidy. O ile bóg winnej latorośli nie przyjął do siebie zniewagi Nikai 21, to w tym przypadku obelgi Aury kierowane pod adresem bogini stały się przyczyną kary. ”Artemi, moànon œceij filop£rqenon oÜnoma koÚrhj, Ótti di¦ stšrnwn kecalasmšnon ¥ntugi qhlÁj qÁlun œceij Paf…hj, oÙk ¥rsena mazÕn 'Aq»nhj, kaˆ ·odšouj spinqÁraj ÑisteÚousi pareia…22 Artemido, ty tylko nosisz miano dziewicy, Ponieważ twoje zaokrąglone piersi są pełne i miękkie, Kobiece piersi, jak u Pafijki, a nie męskie, jak u Ateny, A twoje policzki rzucają różowy blask. Dziewczyna dodaje też: (...) Àn d' ™qel»sVj, `Erme…V par…aue kaˆ ”Arei· le‹yon 'Aq»nV23 Jeśli chcesz, Porzuć Atenę i śpij z Hermesem i Aresem. Aura starała się pokazać słowami, że jest lepsza od Artemidy pod każdym względem. Ciało dziewczyny jest umięśnione, a piersi na tyle niedojrzałe, że nie musiały uchodzić za kobiece. Największą jednak zniewagą było stwierdzenie, że bogini będąca dziewicą, ze względu na swą atrakcyjność, na pewno nią nie jest. Obrażona Artemida osobiście udała się do Nemezis, by szukać sprawiedliwości. Nemezis początkowo myślała, że powodem wizyty bogini była próba dotknięcia jej przez mężczyznę. Artemida wskazała jednak winowajczynię, prosząc o wymierzenie kary. Ponownie karę ma stanowić utrata dziewictwa. Także w tym przypadku rola karzącego przypadła Dionizosowi, którego miłosną strzałą pobudził Eros24. Schemat miłosnego postępowania jest zbliżony do tego, który był użyty w stosunku do Nikai. Niedostępna Aura zmusiła boga do użycia podstępu. Także i tutaj zamienił on wodę w wino. Spragniona dziewczyna po jej wypiciu położyła się na ziemi i zasnęła. Dionizos mógł wykonać karę i pozbawić ją dziewictwa. 21 22 23 24 Por. przyp. 16. Nonn. D. XLVIII.351-354. Nonn. D. XLVIII.357-358. Nonn. D. XLVIII.616. 4 Opis „zaślubin” przypomina użyty już przez Nonnosa w przypadku ślubu Dionizosa i Nikai. Ponownie nastąpiło połączenie się kochanków podczas snu jednego z nich. W tym jednak przypadku Aurę po przebudzeniu ogarnia szaleństwo25. Artemida mogła wreszcie zatryumfować i teraz to ona śmieje się z winowajczyni. W końcu jednak wyjawiła, kto sprawił, że dziewczyna spodziewa się dziecka. Nie mogąc pogodzić się z sytuacją, w której się znalazła, Aura postanowiła popełnić samobójstwo. Te dwa przykłady pokazują, że Dionizos w służbie Nemezis gotów był odrzeć osobę karaną z jej intymności. Dziwić może forma kary – gwałt. O ile w przypadku Aury pozbawienie dziewictwa było uzasadnione26, to odnośnie do Nikai było karą nieadekwatną do winy. Możliwe, że w jej przypadku miała ona charakter także symboliczny i chodziło o uczynienie z niej kobiety. Można zastanawiać się, czy akt gwałtu nie jest po prostu wynikiem sytuacji, w której znalazł się Dionizos, na próżno ubiegający się o względy Nikai i Aury. Pewne jest, że przyzwoliła na niego sama Sprawiedliwość. Bóg dwa razy był „narzędziem” w rękach Nemezis, jednak głównym spiritus movens jest tutaj Eros, który pobudzał Dionizosa do działania. Bóg winnej latorośli nie działał sam, bowiem towarzyszył mu Hypnos, który uśpił obie winowajczynie. Bibliografia Apollodori bibliotheca. Pediasimi libellus de duodecim Herculis laboribus, wyd. R. Wagner, Leipzig 1894. Euripidi Bacchae, wyd. G. Murray, Oxford 1902. Herodote. Histoire, wyd. Ph.-E. Legrand, Paris 1932. Hesiodi opera, wyd. F. Solmsen, Oxford 1970. Hygini Astronomica, wyd. B. Bunte, Oxford 1875. Lycophronis Alexandra, wyd. L. Mascialino, Leipzig 1964. Nonni Panopolitani Dionysiaca, wyd. R. Keydell, Berlin 1959. Pausaniae Graeciae descriptio, wyd. F. Spiro, Leipzig 1903. 25 Takiej też kary chciała dla niej Artemida. 26 O rodzaju kary zdecydowała Nemezis. 5 Pindari carmina cum fragmentis, wyd. H. Maehler, Leipzig 1971. Kerenyi K., Dionizos, tłum. I. Kania, Warszawa 2008. Otto W. F., Dionysos: Mythos und Kultus, Franfurt a. M. 1939. Wesołowska M., Kobiety i Dionizos w Dionysiaca Nonnosa z Panopolis, [w:] Dionizos i dionizyjskość. Mit, sztuka, filozofia, nauka, Nysa – Goerlitz 2009, s. 229-240. 6 Summary Monika Wesołowska, University of Warsaw Dionysos in the ministry of Nemesis in Dionysiaca Nonnus' of Panopolis In Dionysiaca of Nonnus there are two examples of Dionysos' ministry of goddess Nemesis. The first of them is the punishment used to penalize Nikaia. She killed Hymnos, because he loved her. The god of wine raped her, when she was asleep. Second is the punishment, which he used to punish Aura. She offended goddess Artemis. Dionysos once again raped a girl. Nikaia gave birth to a daughter, Telete, and Aura to a son, Iakchos. The god is such a tool of Nemesis, but spiritus movens in this game is Eros. Słowa kluczowe: Dionysiaca, Dionizos, Nemezis, Eros, kara, gwałt Keywords: Dionysiaca, Dionysos, Nemesis, Eros, punishment, rape Monika Wesołowska, doktorantka w Instytucie Filologii Klasycznej UW, [email protected] Zainteresowania naukowe: literatura późnego antyku (Nonnos, Klaudian), Dionizos i dionizyjskość, krytyka tekstu 7