Janek spłoszył ptaki

Aleksy Awdiejew (UJ), Grażyna Habrajska (UŁ)
DOPEŁNIENIE SENSU W PROCESIE
KOMUNIKACJI
OPUBLIKOWANE W: SŁOWO W KONTEKŚCIE, RED. ALEKSANDRA KNAPIK,
WŁADYSŁAW CHŁOPICKI, PIOTR CHRUSZCZEWSKI, KRAKÓW 2013, S. 15-2
Nowym kierunkiem analizy tekstu jest przejście
od analizy dostrzegalnych, występujących na
powierzchni, obiektów formalnych do analizy
obiektów mentalnych, czyli powstających w
wyniku interpretacji konfiguracji sensu, na które
wskazują teksty
Czym różni się takie podejście od ujęcia tradycyjnego?
UJĘCIE TRADYCYJNE
W ujęciu tradycyjnym analiza tekstu zakłada, że tekst został już
zrozumiany.
Analiza polega na typologizacji powtarzających się zjawisk
gramatycznych oraz wyodrębnianiu leksemów, czyli jednostek, zdaniem
analizujących, posiadających znaczenie.
W wyniku takiego działania uzyskujemy tzw. system językowy, do którego
później odnosimy wszystkie nowe, analizowane teksty.
Metodologia taka ogranicza się do odniesienia każdej jednostki
tekstowej do wcześniej sporządzonego systemu, żeby określić miejsce
takiej jednostki w tym systemie.
Jednostka, której miejsce w systemie jest trudne do określenia jest
odrzucana zazwyczaj do tzw. „śmietnika językowego” i wywołuje burzliwe
dyskusje na temat jej statusu systemowego (np. zagadkowa klasa
partykuł, modulantów itd.)
UJĘCIE PROPONOWANE
Tekst jest dostrzegalnym obiektem rozpoczynającym komunikację, nie
ma charakteru samoistnego, jest tylko bodźcem do interpretacji sensu,
na który wskazuje.
Sama formalna postać tekstu jest tylko ewentualnym wyborem środków
językowych, umożliwiających przekazanie założonego sensu.
Po momencie odbioru, postać formalna tekstu przestaje istnieć w
naszej pamięci.
W sytuacji standardowej nie pamiętamy tekstów, lecz konfiguracje
sensów przekazane przez te teksty.
Możliwość parafrazowania, czyli przekazywania sensów pokrewnych za
pomocą różnych środków formalnych, wskazuje na niejednoznaczny
stosunek między formalną postacią tekstów a obszarami sensów, na
które te teksty wskazują.
UJĘCIE PROPONOWANE
Dyskurs to pewien ustabilizowany w naszej wyobraźni obszar
tematyczny, wypracowany przez interlokutorów w ciągu poprzedzającej
interpretację, ustawicznej komunikacji.
Interpretacja każdego wypowiedzenia nie rozpoczyna się od zera
informacyjnego, jest kolejnym etapem uczestnictwa w komunikacji, z
wykorzystaniem odpowiedniego obszaru dyskursu.
W świadomości językowej mówiących istnieją różne dyskursy i
subdyskursy, czyli różne obszary tematyczne zorganizowane i potrzebne
dla realizowania aktualnych potrzeb komunikacyjnych.
UJĘCIE PROPONOWANE
Każdy uczestniczący w obecnym polskim dyskursie społecznym
bez trudu określi obszar tematyczny dla takich hipertermów
tekstowych jak: wykształciuchy, tragedia smoleńska,
podwyższenie wieku emerytalnego itd. i rozpocznie interpretację
wypowiedzeń, w których te hipertermy występują, w odpowiednich
obszarach tematycznych
TRZY ETAPY OPERACYJNE INTERPRETACJI WYPOWIEDZENIA
rozpoznanie w wypowiedzeniu zbioru jednostek
znaczących (termów),
2) określenie dyskursywnego obszaru tematycznego,
niezbędnego do interpretacji,
3) uzyskanie całościowego sensu komunikacyjnego
przekazanego w wypowiedzeniu
Najtrudniejszym etapem do badania jest etap trzeci,
ponieważ każde wypowiedzenie ma charakter kreatywny,
nieprzewidywalny i dąży do przekazania nowego,
wcześniej niespotykanego sensu
1)
DOPEŁNIENIE SENSU
Podstawową operacją analizy tekstu jest jego
standaryzacja, czyli przepisanie formalnej postaci na
konfigurację najbardziej zbliżoną do przekazanego
sensu
Każda nieizomorficzna postać tekstu powinna być w
procesie standaryzacji przepisana na odpowiednią
formalną postać izomorficzną
Ten zabieg operacyjny już pozwala na uzyskanie
pewnego dopełnienia sensu, który formalnie nie
występuje na powierzchni tekstu, a jest obecny w
obszarze znaczeniowym
KONSTRUKCJE ELIPTYCZNE
Janek wypił
→ Janek wypił coś
Marysia przyjechała
→ Marysia przyjechała gdzieś
Janek umówił się z Marysią
→ Janek umówił się z Marysią na
spotkanie
KONSTRUKCJE ELIPTYCZNE
Ojciec w mieście
Pies w budzie
Stasio u koleżanki
A: Gdzie byliście? W teatrze czy w kinie?
B: W kinie
A: Herbata czy kawa?
B: Kawa
B: W kinie → Byliśmy w kinie
A: Herbata czy kawa → proponuję coś do picia: herbata czy kawa?
B: Kawa → Napiję się kawy
KONSTRUKCJE ELIPTYCZNE
A: Odwiedziłeś matkę?
B: Tak (→ Odwiedziłem matkę)
A: Czy Janek oddał Ci pieniądze?
B: Ależ skąd! (→ Oczekiwałem, że Janek odda mi
pieniądze & Janek nie oddał mi pieniędzy)
ENDOFORA
Kobieta, która wyszła z domu, poszła w stronę
przystanku
On tego nie zrobił, nasz sąsiad Kowalski
kobieta = która → kobieta wyszła z domu &
kobieta poszła w stronę przystanku
on = Kowalski → Kowalski tego nie zrobił &
Kowalski jest naszym sąsiadem
KONSTRUKCJE NOMINALNE
bieg Janka, śpiew ptaków, warkot silnika itd.
Janek biegnie
ptaki śpiewają
silnik warczy
dom studencki → studenci mieszkają w domu
(studenckim)
robocze ubranie → ktoś pracuje w ubraniu
(roboczym)
poranna kawa → ktoś pije kawę rano itd.
KONSTRUKCJE WERBALNE
Drzewa zazieleniły się → drzewa stały się
zielone
Janek zgłupiał → Janek stał się głupi
Drzewo spróchniało → drzewo przemieniło się
w próchno
Janek zmężniał → Janek stał się mężczyzną
itd.
KONSTRUKCJE Z WBUDOWANĄ SPECYFIKACJĄ
Janek skończył pracę, wyszedł na ulicę, zapalił
papierosa
Janek skończył pracę, (Janek) wyszedł na ulicę,
(Janek) zapalił papierosa
Janek rozpoczął przepisywanie pracy
Janek planuje wyjazd do Włoch
Janek chce kupić samochód itd.
Janek rozpoczął coś: Janek przepisuje pracę
Janek planuje coś: Janek wyjedzie do Włoch
Janek chce czegoś: Janek kupi samochód itd.
KONSTRUKCJE Z WBUDOWANĄ SPECYFIKACJĄ
Jankowi podobał się wyjazd do Włoch
Jankowi podobało się wykonanie sonaty Mozarta
Spotkałem żonę
Pracuję w domu
Trzyma papieros w ustach itd.
Spotkałem żonę → spotkałem (pana, twoją) żonę
Pracuję w domu → pracuję w (swoim) domu
Trzyma papierosa w ustach → trzyma papierosa w
(swoich) ustach itd.
KOMPRESJE I KONDENSACJE
Tylko Marysia przyszła
Oczekiwano, że przyjdzie więcej niż jedna osoba
Przyszła jedna osoba (=Marysia)
Pozostałe osoby nie przyszły
METONIMIA
Amerykanie zbombardowali Bagdad
Kraków wygrał przetarg
Amerykanie zbombardowali Bagdad →
Amerykańscy lotnicy zbombardowali Bagdad
Kraków wygrał przetarg → Pracownicy
krakowskiej firmy wygrali przetarg
Podstawową jednostką komunikacyjną jest treść, na którą
wskazuje dokonana forma czasownika, gdyż forma niedokonana
jest zazwyczaj tylko elementem scenariusza, który otwiera forma
dokonana
Marysia wyszła z domu
Marysia wyszła do kina
(t-2) Marysia znajduje się w jakimś pomieszczeniu / wewnątrz
pomieszczenia (w domu)
(t-1) Marysia wychodzi z tego pomieszczenia (z domu)
(t0) Marysia znajduje się poza tym pomieszczeniem / na zewnątrz
pomieszczenia (poza domem)
(t-2) ZNAJDOWAĆ SIĘ [KTOŚ, GDZIEŚ1: WEWNĄTRZ CZEGOŚ]
(t-1) WYCHODZIĆ [KTOŚ, NA ZEWNĄTRZ CZEGOŚ]
(t0) ZNAJDOWAĆ SIĘ [KTOŚ, GDZIEŚ2: NA ZEWNĄTRZ CZEGOŚ]
Forma niedokonana czasownika nie podlega negacji, ponieważ jej
negacja nie ma sensu komunikacyjnego
Marysia nie szyła
Marysia nie umie szyć
Marysia robiła coś innego itd.
On nie pisał
On robił coś innego
On nie był pisarzem
On był pisarzem / naukowcem, ale z jakiegoś powodu nie pisał itd.
W tym przypadku negacja ma charakter nieokreślony, w odróżnieniu od negacji
typu:
Marysia nie uszyła sukienki
On nie napisał książki
gdzie nie nastąpiła oczekiwana sytuacja wykonania
Dla niektórych predykatów okazało się, że ich postać formalna nie
odpowiada, żadnemu z ogniw tego scenariusza
Janek schował skarpetki
Janek się wyspał
Skarpetki Janka nie leżą na wierzchu
Janek nie jest śpiący
(t-2) Skarpetki Janka leżą na wierzchu
(t-1) Janek chowa skarpetki
(t0) Skarpetki nie leżą na wierzchu
(t-4) Janek jest śpiący
(t-3) Janek kładzie się spać
(t-2) Janek śpi
(t-1) Janek się budzi
(t0) Janek nie jest śpiący
SCENARIUSZE LOGICZNE
Marysia wyzdrowiała
Janek wylał herbatę itd.
Marysia chorowała & Marysia jest zdrowa
Herbata była w naczyniu (szklance, filiżance, kubku itd.) & Herbaty
nie ma w naczyniu itd.
(t-3): Marysia chorowała;
(t-2): Marysia zdrowiała;
(t-1): Marysia wyzdrowiała;
(t0): Marysia jest zdrowa itd.
(t-2): Herbata była w szklance;
(t-1): Janek wylał herbatę;
(t0): Herbaty nie ma w szklance itd.
SCENARIUSZE WYMAGAJĄCE ODWOŁANIA DO REGUŁ
HEURYSTYCZNYCH
Janek spłoszył ptaki
Janek spłoszył ptaki & Ptaki odleciały
(t-4): Ptaki siedziały w miejscu LOCi;
(t-3): Janek zbliżył się do miejsca LOCi;
(t-2): Janek celowo lub niechcący spłoszył ptaki;
(t-1): Ptaki odleciały
(t0): Ptaki nie siedzą w miejscu LOCi;
Reguły heurystyczne umożliwiają również interpretację
hipertermów, czyli takich termów, które wskazują na szerszy obszar
sensu, objęty różnymi standardami semantycznymi lub
scenariuszami, choć te termy same nie są składnikami tych
standardów czy scenariuszy
Podziemie wypowiedziało walkę władzy
Ludzie, którzy działają w ukryciu (wypowiedzieli walkę władzy)
Marysia uprawia nierząd
Marysia uprawia z kimś seks & Ten ktoś za to płaci Marysi
Komisarz prowadzi śledztwo
Komisarz szuka dowodów przestępstwa = Komisarz szuka kogoś, kto
złamał prawo
ŚLEDZTWO: SZUKAĆ [KTOŚ, DOWODÓW PRZESTĘPSTWA]
PRZESTĘPSTWO: ZŁAMAĆ PRAWO [KTOŚ]
Celem uzyskania dopełnień sensu w procesie
analizy tekstu jest utworzenie globalnej partytury
znaczeń, na które ten tekst wskazuje
Taka partytura będzie formalnym
odpowiednikiem stanu standardowego
zrozumienia tekstu
W zależności od długości analizowanego tekstu
cały obszar jego rozumienia ulega znacznej
komplikacji, ze względu na zwiększenie ilości
składników przekazanego sensu