XVI, 3-4 - Polskie Towarzystwo Entomologiczne

Transkrypt

POLSKIE
TOWARZYSTWO
POLISH
ENTOMOLOGICZNE
ENTOMOLOGICAL
SOCIETY
WIADOMOŚCI
ENTOMOLOGICZNE
(ENTOMOLOGICAL NEWS)
XVI, 3-4
POZNAŃ
(1997) 1998
.
WSKAZÓWKI DLA AUTORÓW
„Wiadomości Entomologiczne” zamieszczają oryginalne artykuły materiałowe, artykuły
przeglądowe, dyskusyjne, notatki faunistyczne i krótkie doniesienia naukowe, których głównym podmiotem są owady, artykuły metodyczne, historiograficzne (w tym biograficzne), recenzje prac entomologicznych, polemiki, sprostowania itp. oraz sprawozdania, komunikaty i
inne materiały kronikarskie z zakresu szeroko pojętej działalności entomologicznej. Prace
publikowane są w języku polskim. Dopuszcza się, w uzasadnionych przypadkach, możliwość
drukowania oryginalnych prac materiałowych w języku angielskim, z obszernym polskim
streszczeniem i objaśnianiami tabel oraz rycin także w języku polskim. Możliwość nieodpłatnego publikowania w „Wiadomościach Entomologicznych” mają tylko pełnoprawni członkowie Polskiego Towarzystwa Entomologicznego.
.
Objętość artykułów nadesłanych do druku nie powinna przekraczać objętości równoważnej 290 wierszom po maksymalnie 65 znaków (około 10 stron znormalizowanego wydruku (maszynopisu), włączając w to tabele i ryciny). Artykuły przekraczające ustaloną objętość
mogą być przyjęte jedynie po złożeniu przez autora pisemnej deklaracji, o pokryciu kosztów
edycji objętości ponadnormatywnej. Krótkie doniesienia, recenzje, sprawozdania, komunikaty i materiały kronikarskie nie powinny przekraczać 2 stron znormalizowanego wydruku.
Redakcja zastrzega sobie prawo skracania tekstów recenzji, sprawozdań, komunikatów i
materiałów kronikarskich oraz poprawiania usterek stylistycznych i dotyczących nazewnictwa, bez uzgodnienia z autorem.
.
.
Osoby nie będące członkami Polskiego Towarzystwa Entomologicznego mają prawo
drukowania swoich prac tylko za pełną odpłatnością kosztów edycji.
Wydruki należy nadsyłać w dwóch egzemplarzach, załączając obowiązkowo dyskietkę
3,5'' z plikami przesyłanych tekstów. Zaleca się stosowanie edytora tekstów Word dla Windows w wersjach 2.0, 6.0 lub 7.0. Teksty (a w szczególności ich pliki na dyskietce) nie mogą
zawierać żadnych wyróżnień edytorskich (wersalików pisanych przy użyciu klawisza [Shift]
lub [CapsLock], podkreśleń, pogrubień, wcięć wykonanych tabulatorem czy spacją itp.).
Dopuszczalne są jedynie, zastosowane w odpowiednich miejscach wyróżnienia czcionki (np.
kursywa dla łacińskich nazw taksonów, kapitaliki dla nazwisk), wykonane w ł a ś c i w y m i
funkcjami edytora Word dla Windows. Tabele powinny być sporządzone w formie tekstu, w
którym rzędy oddzielone są „twardym” przeniesieniem [Enter], a kolumny tabulatorem
[Tab]; przebieg linii tabeli i ewentualnie ich grubość można zaznaczyć wyłącznie na wydruku, długopisem lub ołówkiem (dotyczy to w szczególności tabel sporządzanych w edytorze
innym niż Word dla Windows). Nadesłany tekst powinien zawierać:
– tytuł pracy w języku polskim, pod nim w języku angielskim;
– pełne brzmienie imienia i nazwiska autora(ów) pod tytułem angielskim, pod nazwiskiem dokładny adres (w przypadku krótkich doniesień, recenzji, sprawozdań i komunikatów, imię i nazwisko autora wraz z miejscowością należy umieścić na końcu pracy);
– abstrakt w języku angielskim, zawierający maksymalnie zwięzłe przedstawienie zawartości
pracy (we wszystkich oryginalnych pracach naukowych za wyjątkiem krótkich doniesień);
– key words (słowa kluczowe) w języku angielskim nie przekraczające dwóch wierszy znormalizowanego wydruku (w przypadku wszystkich oryginalnych prac naukowych, w tym
krótkich doniesień);
– po głównym tekście artykułu, streszczenie w języku angielskim (polskim, w przypadku
prac napisanych w języku angielskim), o objętości nie przekraczającej 1 strony znormalizowanego wydruku, zawierające przedstawioną w zwięzły sposób treść i wyniki pracy (nie
dotyczy to krótkich doniesień, materiałów kronikarskich, recenzji, polemik itp.)
.
Rysunki i wykresy (ryciny) należy wykonać czarnym tuszem na kalce technicznej lub białym papierze (stanowić je mogą również dobrej jakości wydruki wykonane na drukarce laserowej). Fotografie powinny być czarno-białe, kontrastowe, wykonane na papierze błyszczącym. Na marginesie wydruku tekstu można zaznaczyć ołówkiem miejsca, na których mają
być umieszczone ryciny, fotografie i tabele. Ryciny musza być zblokowane, przy czym liczba
bloków winna być ograniczona do koniecznego minimum, a ich wielkość nie powinna prze-
POLSKIE
TOWARZYSTWO
POLISH
ENTOMOLOGICZNE
ENTOMOLOGICAL
SOCIETY
WIADOMOŚCI
ENTOMOLOGICZNE
(ENTOMOLOGICAL NEWS)
XVI, 3-4
POZNAŃ
(1997) 1998
Redakcja
Rafał B ERNARD, Lech BUCHHOLZ (sekretarz), Marek BUNALSKI (zastępca
redaktora naczelnego), Jerzy M. GUTOWSKI, Janusz NOWACKI (redaktor
naczelny)
Weryfikacja tekstów w języku angielskim: Beata M. POKRYSZKO
Projekt graficzny znaczka wykonał Tomasz MAJEWSKI
Copyrigh © by Polskie Towarzystwo Entomologiczne
Poznań (1997) 1998
ISBN 83-01-08125-2
ISSN 0138-0737
Wydano z pomocą finansową Komitetu Badań Naukowych
Adres redakcji
ul. Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań, tel. (061) 848-79-19
Wydanie I. Nakład 500 + 50 egz. Ark. druk. 7. Ark. wyd. 8.
Druk ukończono w lutym 1998 r.
Druk: PRODRUK, ul. Małopolska 19, Poznań.
TREŚĆ
STANISŁAW S ZAFRANIEC – Nowe dla Babiej Góry gatunki chrząszczy (Coleoptera). II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
135
TADEUSZ W OJAS – Biegaczowate (Coleoptera: Carabidae) rezerwatu leśno-stepowego
w Bielinku nad Odrą i jego okolic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
143
GRZEGORZ PAŚNIK – Bryoporus multipunctus HAMPE, 1867 (Coleoptera: Staphylinidae: Tachyporinae), nowy dla fauny Polski przedstawiciel chrząszczy . . . . . . . . . .
155
MIECZYSŁAW MAZUR – Rozmieszczenie i pochodzenie Dorcadion scopoli (HERBST ,
1784) (Coleoptera: Cerambycidae) w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
157
BOGUSŁAW PETRYSZAK, JAN FREMUTH – Mogulones curvistriatus (SCHULTZE, 1897),
nowy dla fauny Polski gatunek ryjkowca (Coleoptera: Curculionidae) . . . . . . . . . .
163
TADEUSZ P AWLIKOWSKI, BARBARA KOWALEWSKA – Atrakcyjność środowisk krawędziowych dla pszczół (Hymenoptera: Apoidea) na Zboczach Płutowskich koło Chełmna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
165
JANUSZ NOWACKI – Sówkowate (Lepidoptera: Noctuidae) Karkonoszy Polskich
. . .
177
ADAM MALKIEWICZ – Cyclophora puppillaria (HÜBNER, 1799) (Lepidoptera: Geometridae) – nowy element śródziemnomorski w faunie Polski . . . . . . . . . . . . . . .
189
BARBARA MARCINIAK – Uwagi o fenologii koszówek (Lepidoptera: Psychidae) na obszarze Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
195
Materiały metodyczne i przeglądowe
WIT CHMIELEWSKI – Roztocze (Acarina) występujące na pszczołach społecznych
(Hymenoptera: Apidae: Apinae, Bombinae) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
201
Materiały historiograficzne
TADEUSZ P USZKAR – Doc. dr hab. Sergiusz RIABININ (1918 – 1997) . . . . . . . . . .
217
Krótkie doniesienia: 195 Kusakowate (Coleoptera: Staphylinidae) nowe dla Wyżyny
Lubelskiej – B. STANIEC; 196 Aulonogyrus concinnus (KLUG, 1834) – nowy dla Wyżyny Lubelskiej gatunek krętakowatych (Coleoptera: Gyrinidae) – P. B UCZYŃSKI;
197 Eusphalerum anale (ERICHSON , 1840) i E. primulae (STEPHENS, 1834) – nowe dla
Gór Świętokrzyskich gatunki kusakowatych (Coleoptera: Staphylinidae) – T. WOJAS;
198 Informacje o występowaniu w Poznaniu Cybocephalus politus (GYLLENHAL ,
1813) i Cybocephalus fodori ENDRÓDY-YOUNGA, 1965 (Coleoptera: Cybocephalidae)
– T. MINGYI, M. BUNALSKI ; 199 Żukowate (Coleoptera: Scarabaeidae) nowe dla Gór
Świętokrzyskich – M. BIDAS; 200 Kózkowate (Coleoptera: Cerambycidae) nowe dla
Gór Świętokrzyskich – M. BIDAS; 201 Nowe stanowiska Chamaesphecia leucopsiformis (ESPER, 1800) (Lepidoptera: Sesiidae) w Polsce – M. BĄKOWSKI; 202 Nowe stanowiska rzadkich gatunków Gelechiidae (Lepidoptera) w Polsce – T. B ARAN; 203 Nowe
stanowiska rzadkich gatunków sówkowatych (Lepidoptera: Noctuidae) z zachodniej
Polski – J. NOWACKI, J. SOSIŃSKI; 204 Nowe stanowiska niektórych rzadkich gatunków motyli (Lepidoptera) w Wielkopolsce – J. SOSIŃSKI , W. ŚLIWA . . . . . . . . . . .
227
Kronika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
237
Recenzje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
141
CONTENTS
STANISŁAW S ZAFRANIEC – Beetles (Coleoptera) new for the Babia Góra massif. II . .
135
TADEUSZ WOJAS – The ground beetles (Coleoptera: Carabidae) of the steppe-forest
reserve in Bielinek upon Odra and its surroundings . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
143
GRZEGORZ PAŚNIK – Bryoporus multipunctus HAMPE, 1867 (Coleoptera: Staphylinidae: Tachyporinae), a beetle new to the fauna of Poland . . . . . . . . . . . . . . . . .
155
MIECZYSŁAW MAZUR – Distribution and origin of Dorcadion scopoli (HERBST, 1784)
(Coleoptera: Cerambycidae) in Poland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
157
BOGUSŁAW PETRYSZAK, J AN FREMUTH – Mogulones curvistriatus (SCHULTZE, 1897)
(Coleoptera: Curculionidae), a new weevil in the fauna of Poland . . . . . . . . . . . .
163
TADEUSZ P AWLIKOWSKI, B ARBARA KOWALEWSKA – Attractiveness of plateau marginal slope environments for bees (Hymenoptera: Apoidea) in the slopes Zbocza Płutowskie near Chełmno (N Poland) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
165
JANUSZ N OWACKI – The noctuids of the Polish Karkonosze Mts. (Lepidoptera:
Noctuidae) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
177
ADAM MALKIEWICZ – Cyclophora puppillaria (HÜBNER, 1799) (Lepidoptera: Geometridae) – a new Mediterranean element in the fauna of Poland . . . . . . . . . . . . .
189
BARBARA M ARCINIAK – Notes on fenology of bag moths (Lepidoptera: Psychidae)
in Poland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
195
Methodical and review materials
WIT CHMIELEWSKI – Mites (Acarina) occurring on social bees (Hymenoptera: Apidae:
Apinae, Bombinae) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
201
Historiographic materials
TADEUSZ P USZKAR – Dr. Sergiusz RIABININ (1918 – 1997) . . . . . . . . . . . . . . .
217
Short communications: 195 Staphylinids (Coleoptera: Staphylinidae) new to the fauna
of the Lubelska Upland – B. STANIEC ; 196 Aulonogyrus concinnus (K LUG , 1834)
– a new gyrinid species for the Lubelska Upland (Coleoptera: Gyrinidae) – P. BUCZYŃSKI; 197 Eusphalerum anale (ERICHSON , 1840) and E. primulae (STEPHENS , 1834)
– staphylinids (Coleoptera: Staphylinidae) new to the fauna of the Świętokrzyskie Mts.
(Central Poland) – T. WOJAS; 198 The data on the occurrence of Cybocephalus politus
(GYLLENHAL, 1813) and Cybocephalus fodori ENDRÓDY -YOUNGA, 1965 (Coleoptera:
Cybocephalidae) in Poznań – T. M INGYI, M. BUNALSKI ; 199 Scarabaeidae (Coleoptera)
new to the Świętokrzyskie Mts. – M. BIDAS; 200 Cerambycidae (Coleoptera) new to
the Świętokrzyskie Mts. – M. BIDAS; 201 New records of Chamaesphecia leucopsiformis (ESPER, 1800) (Lepidoptera: Sesiidae) from Poland – M. B ĄKOWSKI; 202 New records of rare Gelechiidae (Lepidoptera) from Poland – T. BARAN ; 203 New records of
some rare noctuid moths (Lepidoptera: Noctuidae) from western Poland – J. NOWACKI, J. SOSIŃSKI; 204 New localities of some rare Lepidoptera in the Wielkopolska
region – J. SOSIŃSKI, W. ŚLIWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
227
Chronicle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
237
Reviews . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
141
Wiad. entomol.
16 (3-4): 135-141
Poznań (1997) 1998
Nowe dla Babiej Góry gatunki chrząszczy (Coleoptera). II
Beetles (Coleoptera) new for the Babia Góra massif. II
STANISŁAW SZAFRANIEC
Babiogórski Park Narodowy , 34-223 Zawoja
ABSTRACT: Twenty four species of beetles representing thirteen families (Leiodidae,
Histeridae, Lycidae, Nitidulidae, Rhizophagidae, Phalacridae, Sphindidae, Cerylidae, Ciidae,
Melandryidae, Pythidae, Pyrochroidae, Cerambycidae) are reported as new for the Babia
Góra massif (southern Poland).
KEY WORDS: Coleoptera, fauna, Babia Góra massif, Beskid Zachodni, S Poland.
Wstęp
W ostatnich latach ukazało się kilka opracowań, w których znajdujemy
informacje o gatunkach nowych dla Babiej Góry. W pracy MAJEWSKIEGO
(1994) znajdują się dane o Aleochara spadicea (ER.) i Carpelimus bilineatus
(STEPH.) (Staphylinidae). W publikacji KUŚKI (1995) zawarta jest weryfikacja wykazanych wcześniej czterech gatunków Cantharidae: Absidia pilosa
PAYK ., A. prolixa MARK., Cantharis abdominalis F., Rhagonycha elongata
FALL . Autor ten stwierdził, że gatunkami faktycznie występującymi na Babiej Górze są: Absidia rufotestacea L ETZ., A. schoenherri (DEJ.), Ancistronycha occipitalis (ROSENH.), Rhagonycha gallica P IC. Cytowana wyżej publikacja podaje również pierwsze notowania Cantharis paludosa FALL. i Rhagonycha translucida (KRYN .). W artykule P ETRYSZAKA (1995) zamieszczona
jest wzmianka o występowaniu Eutrichapion melancholicum (WENCKER )
136
S. SZAFRANIEC
(Apionidae). Artykuł MELKEGO i SZAFRAŃCA (1997) zawiera dane o 17 gatunkach Staphylinidae. W pracy B URAKOWSKIEGO i in. (1997) umieszczono
dane o Ceutorhynchus pectoralis (J. WEISE), Nedyus quadrimaculatus (L.)
(Curculionidae). W pracy SZAFRAŃCA (1997) podano informację o 33 gatunkach z 19 rodzin.
Niniejsza praca zawiera stwierdzenia 24 gatunków z 13 rodzin. Wszystkie
okazy zostały zebrane przez autora w masywie Babiej Góry (UTM: CV99).
Panu Tomaszowi MAJEWSKIEMU z Koła (za oznaczenie Leiodidae, Histeridae, Rhizophagidae, Sphindidae, Phalacridae, Cerylidae, Ciidae) oraz Panu
Danielowi KUBISZOWI z Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN w
Krakowie (za oznaczenie Nitidulidae, Melandryidae, Pythidae) składam serdeczne podziękowania. Gatunki z pozostałych rodzin zostały oznaczone
przez autora. Okazy dowodowe znajdują się w kolekcji Babiogórskiego Parku Narodowego w Zawoi.
Przegląd gatunków
HISTERIDAE
Plegaderus vulneratus (PANZER)
– Leśnictwo Babia Góra: oddz. 122g, w sąsiedztwie polany Norczak, 870 m
n.p.m., 26 VI 1996, 2 exx. pod korą martwego stojącego świerka – Picea
abies (L.) KARST.
LEIODIDAE
Agathidium confusum BRISOUT
– Babiogórski Park Narodowy: oddz. 14f, 1000 m n.p.m., 8 X 1996, 1 ex.
pod korą spróchniałej jodły – Abies alba MILL.
Agathidium nigrinum STURM
– Babiogórski Park Narodowy: oddz. 16a, 900 m n.p.m., 1 V 1996, 1 ex.
Rzadko spotykany europejski gatunek, w Polsce znany z pojedynczych
stanowisk w pięciu krainach. Pierwsze stanowisko na obszarze Beskidu Zachodniego.
NOWE DLA BABIEJ GÓRY GATUNKI CHRZĄSZCZY. II
137
LYCIDAE
Platycis cosnardi (CHEVROLAT)
– Babiogórski Park Narodowy: oddz. 6g, 1000 m n.p.m., 26 VI 1996, 1 ex.
pod korą martwego buka – Fagus silvatica L.
NITIDULIDAE
Meligethes denticulatus (HEER)
– Babiogórski Park Narodowy: oddz. 4d, 1000 m n.p.m., 15 VI 1993, 1 ex. w
pułapce feromonowej;
– Zawoja-Stonów, 750 m n.p.m., 16 VI 1996 , 1 ex. w pułapce feromonowej.
Meligethes viduatus (HEER )
– Leśnictwo Babia Góra: oddz. 148c,koło składnicy Średni Bór, 790 m
n.p.m., 21 V 1993, 1 ex. w pułapce feromonowej;
– Leśnictwo Babia Góra: oddz. 147c, 780 m n.p.m., 21 V 1993, 1 ex. w pułapce feromonowej.
Epuraea boreella (ZETTERSTEDT )
– Babiogórski Park Narodowy: oddz. 6c, 990 m n.p.m., 1 VI 1993, 1 ex.
Gatunek borealno-górski, w Polsce rzadko i sporadycznie spotykany,
znany z pięciu krain (BURAKOWSKI i in., 1986). Nowy dla Beskidu Zachodniego.
Epuraea pusilla (ILLIGER)
– Babiogórski Park Narodowy: oddz. 4b, 900 m n.p.m., 5 VII 1996, 1 ex. pod
korą świerka;
– leśnictwo Babia Góra, granica oddz. 146/147, 830 m n.p.m., 2 VI 1993,
1 ex. pod korą świerka.
Epuraea rufomarginata (STEPHENS)
– Babiogórski Park Narodowy: oddz. 14b, 850 m n.p.m., 27 VII 1992, 1 ex.
pod korą świerka.
Epuraea thoracica TOURIER
– Leśnictwo Babia Góra: oddz. 148f, 820 m n.p.m., 3 IX 1996, 2 exx.;
oddz.148g, 810 m n.p.m., 3 IX 1996, 1 ex. Wszystkie okazy zebrałem pod
korą świerków.
138
S. SZAFRANIEC
RHIZOPHAGIDAE
Rhizophagus brancsiki REITTER
– Babiogórski Park Narodowy: oddz. 14f, 920 m n.p.m., 8 X 1996, 1 ex. pod
korą martwej jodły.
Gatunek obejmujący zasięgiem południowo-wschodnią część Europy,
notowany poza tym z Kaukazu oraz z południowej Szwecji, gdzie występuje
jako relikt lasów pierwotnych z ciepłego okresu polodowcowego. W Polsce
należy do gatunków notowanych bardzo rzadko, przez kilkadziesiąt lat znany był tylko z jednego stanowiska – Czantoria koło Cieszyna (BURAKOWSKI
i in., 1987). Niedawno stwierdzony również na dwóch stanowiskach w Sudetach Zachodnich (BOROWIEC, 1993) oraz w Beskidzie Śląskim (GRZY WOCZ, w druku).
PHALACRIDAE
Phalacrus coruscus (P ANZER)
– Zawoja-Barańcowa, 700 m n.p.m., 16 V 1996, 1 ex. na trawach.
SPHINDIDAE
Sphindus dubius (GYLLENHAL)
– Babiogórski Park Narodowy: oddz. 10, 10 VI 1996, 1 ex. na hubie.
CERYLIDAE
Cerylon ferrugineum STEPHENS
– Babiogórski Park Narodowy: oddz. 14f, 950 mn.p.m., 3 IX 1996, 15 exx.
pod korą buka; oddz. 19a, 1070 m n.p.m., 9 VII 1996, 5 exx. na pniu buka.
CIIDAE
Cis fagi WALTL
– Babiogórski Park Narodowy: oddz. 19a, 1100 m n.p.m., 9 VII 1996, 1 ex.
Pierwsze stanowisko w Beskidzie Zachodnim.
139
Cis punctulatus GYLLENHAL
– Babiogórski Park Narodowy: oddz. 19a, 1100 m n.p. m., 9 VII 1996, 1 ex.
W Polsce gatunek bardzo rzadko występujący, notowany dotychczas tylko z Roztocza i Puszczy Białowieskiej (BURAKOWSKI i in., 1987; KUBISZ ,
1995). Nowy dla Beskidu Zachodniego.
Cis quadridens MELLIE
– Babiogórski Park Narodowy: oddz. 6g, 1000 m n.p.m., 26 VI 1996, 4 exx.
W Polsce należy do gatunków rzadkich, notowany z trzech krain (B URAKOWSKI i in., 1987). Nowy dla Beskidu Zachodniego.
MELANDRYIDAE
Phloiotrya rufipes (GYLLENHAL)
– Leśnictwo Babia Góra: oddz. 143y, wschodni stok Mokrego Kozuba, 770
m n.p.m., 8 VI 1995 zebrano gałąź brzozy (Betula verrucosa EHRH.) z poczwarkami, wyląg 3 exx. – 21 VI.
Pierwsze notowanie tego gatunku w Beskidzie Zachodnim.
Zilora sericea (S TURM)
– Babiogórski Park Narodowy: oddz. 24c, 1200 m n.p.m., 7 X 1995, 6 exx. w
drewnie stojącego martwego świerka.
Phryganophilus auritus MOTSCHULSKY
– Leśnictwo Babia Góra: oddz. 148c, składnica Średni Bór, 790 m n.p.m.,
25 VI 1995, 1 ex. pod korą świerka.
Bardzo rzadki gatunek podawany z pięciu krain (BURAKOWSKI in., 1987).
Uznany za relikt lasów naturalnych. Drugie stanowisko w Beskidzie Zachodnim.
PYTHIDAE
Pytho depressus (LINNAEUS)
– Babiogórski Park Narodowy: oddz. 24c, 1200 m n.p.m., 7 X 1995, 1 ex. pod
korą martwego stojącego świerka. Pierwsze notowanie tego gatunku w Beskidzie Zachodnim.
140
S. SZAFRANIEC
PYROCHROIDAE
Schizotus pectinicornis (LINNAEUS)
– wschodni stok Mokrego Kozuba, 780 m n.p.m., 4 V 1995, kilka poczwarek,
wyląg imagines 10 maja. Poczwarki zebrano pod korą gałęzi wiśni ptasiej
– Cerasus avium MOENCH.
CERAMBYCIDAE
Grammoptera ruficornis (FABRICIUS)
– Zawoja-Barańcowa, 700 m n.p.m.: 19 VI 1995, 1 ex.; 25 VI 1996, 1 ex. na
kwiatach parzydła leśnego – Aruncus silvester KOST.
Molorchus umbellatarum (SCHREBER)
– Zawoja-Barańcowa, 700 m n.p.m.: 19 VI 1996, 1 ex.; 25 VI 1996, 1 ex. na
kwiatach parzydła leśnego.
Przy uwzględnieniu powyższych danych, liczba gatunków chrząszczy znanych z masywu Babiej Góry, z rodzin uwzględnionych w niniejszej pracy wynosi: Leiodidae – 14, Histeridae – 10, Lycidae – 6, Nitidulidae – 42, Rhizophagidae – 8, Phalacridae – 1, Cerylidae – 4, Sphindidae – 1, Ciidae – 15, Melandryidae – 7, Pythidae – 2, Pyrochroidae – 2, Cerambycidae – 57. Natomiast
łączna liczba gatunków stwierdzonych dotychczas na Babiej Górze i w jej
okolicach wynosi 1468.
SUMMARY
The paper presents data on twenty four beetle species (representing thirteen families),
new for the Babia Góra massif. For seven of them (Agathidium nigrinum, Epuraea boreella,
Cis fagi, C. punctulatus, C. quadridens, Phloiotrya rufipes, Pytho depressus) these are first
records from the Beskid Zachodni range. Relicts of natural forest (Rhizophagus brancsiki
and Phryganophilus auritus) were recorded.
PIŚMIENNICTWO
BOROWIEC L., 1993: Nowe stanowiska trzech rzadkich gatunków chrząszczy (Coleoptera) z
Sudetów Zachodnich. Wiad. entomol. 12, 3: 225.
BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J., 1987: Chrząszcze Coleoptera – Cucujoidea, cz. 3. Kat. Fauny Polski, Warszawa, XXIII, 14: 1-309.
141
BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J., 1997: Chrząszcze Coleoptera - Curculionidae, cz. 3. Kat. Fauny Polski, Warszawa, XXIII, 21: 1-307.
GRZYWOCZ J., [w druku]: Nowe stanowisko Rhizophagus brancsiki REITT. (Coleoptera: Rhizophagidae) w Beskidzie Zachodnim. Acta ent.sil., Bytom.
KUBISZ D., 1995: Chrząszcze (Coleoptera) z wybranych rodzin jako element monitoringu
ekologicznego w Puszczy Białowieskiej. Pr. Inst. badaw. Leśn. Ser.A, 797: 161-176.
KUŚKA A., 1995: Omomiłki (Coleoptera, Cantharidae): Cantharinae i Silinae Polski. Monogr.
Fauny Polski, 21, Kraków: 1-201.
MAJEWSKI T., 1994: The Laboulbeniales of Poland. Pol. bot. Stud. 7: 3-466.
MELKE A., SZAFRANIEC S., (1996) 1997: Materiały do poznania kusakowatych (Coleoptera,
Staphylinidae) Babiej Góry. Wiad. entomol., 15, 3: 189-190.
PETRYSZAK B., 1995: Nowe stanowisko Eutrichapion melancholicum (WENCKER, 1864) (Coleoptera, Apionidae) w Karpatach Polskich. Wiad. entomol., 14, 3: 147-148.
SZAFRANIEC S., (1996) 1997: Nowe dla Babiej Góry gatunki chrząszczy (Coleoptera). Wiad.
entomol., 15, 4 : 207-215.
RECENZJE – REVIEWS
HŮRKA K., 1996: Carabidae of the Czech and Slovak Republics (České a
Slovenské republíky). Kabourek, Zlín. 566 ss.
W 1996 roku na rynku wydawniczym ukazała się kolejna pozycja z zakresu entomologii.
Podtytuł tej pracy, w tłumaczeniu na język polski brzmi: „Ilustrowany klucz do Carabidae”.
W książce tej można wyróżnić 3 części, mimo iż autor nie uczynił tego w sposób wyraźny. Na
wyróżnienie tychże części pozwala jednak układ poruszanej tematyki. Część pierwszą stanowią wiadomości z zakresu ekologii, etologii, biologii i morfologii przedstawicieli rodziny biegaczowatych. W części drugiej znajdują się klucze do oznaczania gatunków Carabidae znanych z terenu Czech i Słowacji. Całość zamyka: wykaz systematyczny, spis literatury oraz indeks nazw łacińskich.
W skład „działu pierwszego” wchodzi kilka luźno połączonych ze sobą mini rozdziałów.
Cel, który przyświecał autorowi podczas pisania swego dzieła, sformułowany jest w sposób
przejrzysty we wstępie omawianej książki. Następnie przedstawiona jest historia powstawania coraz to lepszych kluczy do oznaczania chrząszczy z rodziny Carabidae, począwszy od
1947 roku aż po rok 1996. Podczas tego krótkiego rysu historycznego czytelnik polski oprócz
poznania całej rzeszy entomologów czecho-słowackich (specjalistów z zakresu Carabidae)
zauważyć może, iż naszych sąsiadów prześladowały przez ostatnie kilkadziesiąt lat te same
problemy co nas. Mimo iż rodzina Carabidae należy do jednej z najlepiej poznanych grup
chrząszczy, to jednak liczba pozycji książkowych, w których znajdują się wskazówki jak oznaczać poszczególne gatunki jest ciągle niewystarczająca. Niewątpliwie dzieło Karela HŮRKI
przyczyni się do wypełnienia w znacznym stopniu tej ogromnej luki.
142
RECENZJE
W kolejnych rozdziałach znajduje się zwięzłe zsumowanie wiedzy o biegaczowatych.
Układ tych rozdziałów przypomina nieco układ przyjęty w „Kluczach do oznaczania owadów
Polski”, jednakże autor trochę szerzej omawia morfologię owada doskonałego. Ten czterostronicowy fragment tekstu, mimo iż charakteryzuje się treściwą zwięzłością, zawiera informacje bardzo wyczerpujące. Rozdział ten opatrzony został trzema schematycznymi rysunkami. Pewien niedosyt można niestety odczuć po przeczytaniu rozdziałów dotyczących morfologii stadiów przedimaginalnych, biologii oraz znaczenia biegaczowatych w biocenozach.
Oczywiście, aby w sposób wyczerpujący scharakteryzować taką olbrzymią rodzinę owadów,
o samej morfologii i biologii możnaby napisać drugie tak wielkie dzieło, niemniej jednak kilkanaście zdań więcej na wspomniane tematy, z pewnością nie wpłynęłoby na nadmierny rozrost tej książki, a dostarczyłoby cennych informacji. Pierwszą część kończą rozdziały omawiające metody hodowli biegaczowatych oraz ich klasyfikację. W przypadku rozdziału dotyczącego klasyfikacji autor próbuje usprawiedliwić się dlaczego w swoim kluczu nie zamieścił
części dotyczącej oznaczania Carabidae do podrodzin. Szkoda, że pominął tą część, gdyż byłaby ona przypuszczalnie jedną z wartościowszych w całej omawianej pozycji.
Od strony 36 zaczyna się druga część książki, pozwalająca na stopniowe oznaczanie biegaczy, od plemion aż po gatunki (czasami i taksony niższego szczebla). Zagłębiając się powoli w coraz to niższe taksony, dowiadujemy się (w oparciu o krótkie informacje) o ich rozmieszczeniu na świecie i w Europie oraz o liczbie gatunków je reprezentujących. Część ta
opatrzona została 708 schematycznymi rycinami. Niestety schematyzm niektórych jest tak
znaczny, iż przebrnięcie przez „uproszczenia” może być wykonalne jedynie dla specjalisty –
entomologa. A sądzę, że praca ta powinna służyć znacznie szerszemu kręgowi odbiorców.
Część trzecią książki stanowi lista systematyczna, spis literatury i indeks. W przypadku
dwóch ostatnich trudno jest się dopatrzyć jakichkolwiek niedociągnięć. Lista systematyczna
zasługuje natomiast na kilka uwag. Fragment ten uważam za bardzo interesujący. Co prawda brak jest w nim podziału rodziny Carabidae na podrodziny, tym niemniej sposób jej zestawienia zasługuje na uznanie. Znajdujące się przy każdym gatunku odsyłacze do poszczególnych stron oraz w przypadku niektórych, do barwnych lub czarno-białych rycin, podnoszą
wartość tego fragmentu książki (zwłaszcza, że w części podstawowej klucza brak jest dostatecznie dużej liczby dobrych rysunków). W barwnych rycinach znalazło swe odzwierciedlenie
179 gatunków Carabidae, a dalsze 50 w formie rycin czarno-białych.
Do zalet omawianej pozycji książkowej należy dodać to, iż została ona wydana w sposób
bardzo praktyczny. Twarda oprawa, a także klejone i szyte kartki, z pewnością znacznie
przedłużą jej żywotność. Ponadto autor, pragnąc zapewne dotrzeć do szerszego grona zainteresowanych z innych krajów, uzupełnił swoją pracę o tłumaczenie w języku angielskim.
Podsumowując, książkę Karela HŮRKI, pomimo kilku niedociągnięć, uważam za pozycję
bardzo cenną, umożliwiającą oznaczenie 636 gatunków biegaczowatych (z których większość
występuje na obszarze Polski). Jej dodatkową zaletą jest znaczna ilość ilustracji (715 rysunków schematycznych oraz 229 rycin barwnych bądź czarno-białych).Powinna ona zatem być
atrakcyjną pozycją dla każdego entomologa zajmującego się Carabidae lub zainteresowanego szerzej chrząszczami.
Biorąc pod uwagę znaczną wartość merytoryczną omawianej książki, jedyną przeszkodą
mogącą skłaniać do zastanowienia przy jej zakupie, jest stosunkowo wysoka (jak na realia
polskie) cena. Jednakże około 200,- PLN za „566 stron” nie jest chyba ceną nie do zaakceptowania, zwłaszcza biorąc pod uwagę fakt, iż jest to jak na razie jedna z nielicznych pozycji,
omawiająca tę grupę owadów w zakresie oznaczania imagines, w sposób tak dokładny.
Robert ROSSA, Kraków
Wiad. entomol.
16 (3-4): 143-154
Poznań (1997) 1998
Biegaczowate (Coleoptera: Carabidae) rezerwatu leśno-stepowego
w Bielinku nad Odrą i jego okolic
The ground beetles (Coleoptera: Carabidae) of the steppe-forest reserve in
Bielinek upon Odra and its surroundings
TADEUSZ WOJAS
ul. H. Siemiradzkiego 7/4, 31-137 Kraków
ABSTRACT: All known faunistic data on the ground beetles recorded from Bielinek upon
Odra (North-Western Poland) are presented. The present-day data are based mainly on investigations carried out by L. BUCHHOLZ in 1993. In total 149 species were recorded – the
most interesting of them are briefly discussed.
KEY WORDS: Coleoptera, Carabidae, faunistics, Bielinek, steppe-forest biotope, nature
reserve, NW Poland.
Utworzony w 1927 roku rezerwat leśno-stepowy „Bielinek” (UTM:
VU46) o powierzchni 75,6 ha położony jest na prawym brzegu Odry (około
60 km na pd.-zach. od Szczecina), na pograniczu dwóch mezoregionów: Doliny Dolnej Odry i Pojezierza Myśliborskiego (północno-zachodnia Polska).
Choć posiada on przede wszystkim walory botaniczne, to ze względu na kserotermiczny charakter, jest także siedliskiem licznych, ciepłolubnych gatunków owadów, w wielu przypadkach osiągających tu północną granicę zasięgu. Z tego względu teren rezerwatu i jego okolice od lat były celem licznych
wycieczek entomologicznych, a także systematycznych badań entomofauni-
144
T. WOJAS
stycznych. Ich rezultatem było wykazanie, między innymi, licznych przedstawicieli chrząszczy z rodziny biegaczowatych (Carabidae). Już na przełomie
lat dwudziestych i trzydziestych ZUMPT (1931) dokonał pierwszej inwentaryzacji koleopterofauny rezerwatu, wykazując 50 gatunków biegaczowatych.
Wydana również przed wojną dość obszerna praca ENGEL'a (1938) dotyczyła flory i fauny piaszczystych wydm położonych na północ od rezerwatu
(obecnie zalesionych). Autor ten wymienia 39 gatunków biegaczowatych, w
większości innych, niż wykazane przez ZUMPT'a. Z tego okresu pochodzą
także fragmentaryczne dane faunistyczne opublikowane przez NERESHEIMER'a i WAGNER'a (1929, 1932, 1942), GRIEP'a (1937, 1939a, 1939b) oraz
HORION'a (1941), zawierające między innymi informacje o występowaniu 25
gatunków z omawianej rodziny, nie wykazywanych przez dwóch poprzednich autorów. Łącznie do 1942 roku z omawianego obszaru wykazano prawie 100 gatunków Carabidae.
Kolejne informacje o karabidofaunie tego obszaru ukazały się po 30-letniej przerwie. Poza danymi pochodzącymi z wyżej wymienionych źródeł, cytowanymi przez PLEWKĘ (1970) oraz B URAKOWSKIEGO i in. (1973, 1974),
wykazano zaledwie dwa gatunki, w Bielinku wcześniej nie stwierdzone (BURAKOWSKI i in., 1973): Carabus auratus L i Leistus rufomarginatus (DU FT.).Przed kilku laty natomiast, znaleziono tu (leg. M. BUNALSKI) bardzo
rzadki w Polsce gatunek słonolubny, Bembidion fumigatum (DUFT.) (WO JAS, 1992).
Dzięki uprzejmości Panów: inż. Lecha BUCHHOLZA, dr inż. Marka BUNALSKIEGO, mgr inż. Romana K RÓLIKA, oraz mgr Daniela K UBISZA, otrzymałem liczne okazy biegaczowatych (około 450) należące do 69 gatunków.
Ponad 90 % z nich odłowił L. BUCHHOLZ do oryginalnych pułapek ziemnych, w trakcie prowadzonych w 1993 roku badań uzupełniających nad sprężykami (Elateroidea) rezerwatu w Bielinku (BUCHHOLZ , w przygot.). Przesłany materiał zawierał wiele gatunków dotychczas nie wykazywanych z tego
obszaru, co skłoniło mnie do jego opracowania. Wszystkim wyżej wymienionym Osobom, w szczególności inż. L. BUCHHOLZOWI, pragnę tą drogą wyrazić serdeczne podziękowania za przekazane materiały.
W załączonej tabeli zamieszczono wykaz systematyczny 149 gatunków
biegaczowatych, stwierdzonych na terenie rezerwatu i w jego otoczeniu.
Gwiazdką oznaczono gatunki dotychczas w piśmiennictwie nie podawane z
Bielinka. W wyniku rewizji niektórych grup biegaczowatych oraz zmian w
nomenklaturze dokonanych w ostatnim ćwierćwieczu, przyjęta systematyka i
nazewnictwo nieco odbiegają od zastosowanych w „Katalogu Fauny Polski”
(BURAKOWSKI i in., 1973, 1974). W obrębie rodzaju gatunki wyszczególniono w porządku alfabetycznym.
BIEGACZOWATE REZERWATU LEŚNO-STEPOWEGO W BIELINKU NAD ODRĄ ...
Tab. Wykaz biegaczowatych (Carabidae) stwierdzonych w Bielinku nad Odrą.
List of tiger and ground beetles (Carabidae) recorded from Bielinek upon Odra.
Lp.
(No.)
1
Gatunek
(Species)
Źródło
(Source)
2
3
Cicindelinae
Cicindela campestris (L.)
Cicindela hybrida (L.)
1
2
ZUMPT, 1931; ENGEL , 1938
ZUMPT, 1931, ENGEL, 1938
3
Omophroninae
* Omophron limbatum (F ABR.)
leg. KUBISZ; leg. BUCHHOLZ
4
5
Carabinae
Carabus auratus L.
* Carabus nemoralis O. F. MÜLL.
BURAKOWSKI i in. 1973
leg. BUCHHOLZ
6
7
8
Carabus violaceus L.
Leistus ferrugineus (L.)
Leistus rufomarginatus (DUFT.)
ENGEL, 1938
ZUMPT, 1931
BURAKOWSKI i in. 1973
9
10
11
Nebria brevicollis (FABR .)
Notiophilus aesthuans MOTSCH.
Notiophilus aquaticus (L.)
ZUMPT , 1931
ZUMPT , 1931
ENGEL, 1938
12
13
14
* Notiophilus biguttatus (FABR.)
Notiophilus germinyi FAUVEL
Notiophilus palustris (DUFT.)
15
16
17
18
*
*
*
*
19
20
21
Dyschirius angustatus (AHRENS)
* Dyschirius globosus (HERBST)
Dyschirius laeviusculus PUTZ .
Notiophilus rufipes CURTIS
Elaphrus riparius (L.)
Clivina collaris (HERBST)
Clivina fossor (L.)
leg. BUCHHOLZ
ZUMPT, 1931; HORION, 1941
ZUMPT , 1931
leg. BUCHHOLZ
leg. BUCHHOLZ
leg. BUCHHOLZ
leg. BUCHHOLZ
GRIEP, 1937
leg. BUCHHOLZ
NERESHEIMER, WAGNER, 1929;
HORION, 1941; PLEWKA, 1970
HORION, 1941
22
Dyschirius obscurus (GYLL.)
23
24
25
26
* Dyschirius thoracicus (ROSSI)
Dyschirius tristis STEPH.
Miscodera arctica (PAYK.)
Asaphidion flavipes (L.)
leg. BUCHHOLZ; leg. KRÓLIK
GRIEP, 1939a
GRIEP, 1937
ZUMPT , 1931
27
28
* Bembidion biguttatum (F ABR.)
* Bembidion dentellum THUNB.
leg. BUNALSKI
leg. BUCHHOLZ
145
146
1
T. WOJAS
2
3
29
* Bembidion femoratum (STURM)
leg. KRÓLIK
30
31
32
Bembidion fumigatum (DUFT.)
* Bembidion guttula (FABR .)
* Bembidion lampros (HERBST)
WOJAS, 1992
leg. BUCHHOLZ
leg. BUCHHOLZ
33
34
35
36
Bembidion modestum (FABR.)
Bembidion octomaculatum (GOEZE)
* Bembidion properans (STEPH.)
Bembidion punctulatum DRAPIEZ
GRIEP, 1939a
HORION, 1941
leg. BUCHHOLZ
GRIEP, 1939a
37
38
39
Bembidion quadrimaculatum (L.)
Bembidion striatum (F ABR.)
Bembidion varium (OLIV.)
40
41
42
Bembidion velox (L.)
Tachys parvulus (DEJ.)
* Trechus quadristriatus (SCHRANK )
GRIEP, 1939b; HORION, 1941
GRIEP, 1937, 1939b; HORION, 1941
leg. KRÓLIK; leg. BUCHHOLZ
43
44
45
* Patrobus atrorufus (STRÜM)
* Stomis pumicatus (PANZ.)
Poecilus caerulescens (L.)
leg. BUCHHOLZ
leg. BUCHHOLZ
ZUMPT , 1931
46
47
48
49
* Poecilus cupreus (L.)
Poecilus punctulatus (SCHALL.)
Poecilus virens (O. F. MÜLL.)
* Pterostichus anthracinus (ILLIG.)
leg. BUCHHOLZ
GRIEP, 1937
GRIEP, 1937
leg. BUCHHOLZ
50
51
52
* Pterostichus brunneus (STURM)
Pterostichus longicollis (DUFT.)
* Pterostichus melanarius (ILLIG.)
[syn. P. vulgaris (L.)]
leg. BUCHHOLZ
HORION, 1941
53
* Pterostichus niger (SCHALL.)
leg. BUCHHOLZ
54
55
56
57
Pterostichus nigrita (PAYK.)
* Pterostichus oblongopunctatus (FABR .)
* Pterostichus strenuus (PANZ.)
* Pterostichus vernalis (PANZ.)
ENGEL, 1938
leg. BUCHHOLZ
leg. BUCHHOLZ
leg. BUCHHOLZ
58
59
60
* Abax parallelepipedus (PILL . et MITT.)
Calathus erratus (C. R. SAHLB.)
Calathus fuscipes (GOEZE)
leg. BUCHHOLZ
ENGEL, 1938
ENGEL, 1938
61
62
63
Calathus melanocephalus (L.)
Calathus micropterus (DUFT.)
* Calathus rotundicollis DEJ.
[syn. C. piceus (MARSH .)]
ZUMPT, 1931; ENGEL, 1938
ENGEL, 1938
ENGEL, 1938
GRIEP, 1939b; HORION, 1941
GRIEP, 1939a
leg. BUCHHOLZ
leg. BUCHHOLZ
1
64
65
66
2
Synuchus vivalis (ILLIG.)
[syn. S. nivalis (PANZ.)]
Olisthopus rotundatus (PAYK.)
* Agonum assimile (PAYK.)
3
ZUMPT , 1931
ZUMPT , 1931
leg. BUCHHOLZ
67
68
69
Agonum dolens (C. R. SAHLB.)
Agonum dorsale (PONTOP.)
Agonum impressum (PANZ.)
HORION, 1941
ZUMPT , 1931
GRIEP, 1939a, 1939b; HORION, 1941
70
71
Agonum longiventre (MANNERH.)
Agonum marginatum (L.)
HORION, 1941
GRIEP, 1939a
72
73
Agonum micans (NICOLAI)
Agonum moestum (DUFT.)
HORION, 1941
ENGEL, 1938
74
75
76
* Agonum muelleri (HERBST)
* Agonum obscurum (HERBST)
* Agonum viduum (PANZ.)
leg. BUCHHOLZ
leg. BUCHHOLZ
leg. BUCHHOLZ
77
78
79
Amara aenea (DE G EER)
Amara aulica (PANZ.)
Amara bifrons (GYLL.)
80
81
82
* Amara brunnea (GYLL.)
Amara consularis (DUFT.)
Amara convexior STEPH.
ZUMPT , 1931
leg. BUCHHOLZ
ZUMPT , 1931
ZUMPT , 1931
83
84
85
86
Amara familiaris (DUFT.)
Amara fulva (O. F. MÜLL.)
Amara lucida (DUFT.)
Amara lunicollis SCHIØDTE
ENGEL, 1938
87
88
89
Amara ovata (FABR.)
Amara plebeja (GYLL.)
Amara quenseli (SCHÖNH .)
ZUMPT , 1931
ENGEL, 1938
90
91
92
Amara similata (GYLL.)
Amara spreta DEJ.
Amara strenua ZIMM.
93
94
Amara tibialis (PAYK.)
* Anisodactylus binotatus (FABR.)
95
96
Ophonus azureus (F ABR.)
Ophonus nitidulus STEPH.
[syn. O. punctatulus (DUFT.)]
97
Ophonus puncticeps STEPH.
ZUMPT , 1931
ZUMPT , 1931
NERESHEIMER, WAGNER, 1932;
HORION, 1941
ENGEL, 1938
leg. BUCHHOLZ
ZUMPT , 1931
ZUMPT, 1931; HORION, 1941;
WOJAS, 1995
147
148
1
98
T. WOJAS
2
Ophonus rufibarbis (FABR.)
[syn. O. seladon (SCHAUB.),
nec O. brevicollis (AUD.-SERV.)]
3
ZUMPT, 1931; GRIEP, 1939a
ZUMPT, 1931; GRIEP, 1939b
101
102
Ophonus rupicola (STURM)
Ophonus stictus STEPH.
[syn. O. obscurus (FABR .)]
Pseudophonus griseus (PANZ.)
Pseudophonus rufipes (DE G EER)
NERESHEIMER, WAGNER , 1942
ZUMPT , 1931
103
104
105
Harpalus affinis (SCHRANK )
Harpalus anxius (DUFT.)
Harpalus autumnalis (DUFT.)
ZUMPT , 1931
ENGEL, 1938
106
107
108
Harpalus flavescens (PILL. et MITT.)
Harpalus flavicornis DEJ.
Harpalus hirtipes (PANZ.)
ENGEL, 1938
ENGEL, 1938
ENGEL, 1938
99
100
109
110
111
Harpalus honestus (DUFT.)
* Harpalus latus (L.)
Harpalus marginellus DEJ.
ENGEL, 1938
leg. BUCHHOLZ
ZUMPT , 1931
112
113
114
115
Harpalus modestus DEJ.
Harpalus picipennis (DUFT.)
Harpalus psittaceus (FOURC.)
Harpalus pumilus STURM
[syn. H. vernalis (FABR .)]
* Harpalus quadripunctatus DEJ.
ZUMPT , 1931
116
117
118
119
120
121
Harpalus rubripes (DUFT.)
Harpalus rufipalpis STURM
[syn. H. rufitarsis (DUFT.)]
Harpalus servus (DUFT.)
Harpalus smaragdinus (DUFT.)
Harpalus tardus (PANZ.)
ZUMPT , 1931
leg. BUCHHOLZ
ZUMPT , 1931
ZUMPT , 1931
ZUMPT , 1931
ZUMPT , 1931
122
123
124
* Harpalus xanthopus GEMM. et HAR .
* Bradycellus harpalinus (AUD.-SERV.)
* Bradycellus verbasci (DUFT.)
leg. BUCHHOLZ
leg. KRÓLIK
leg. KRÓLIK; leg. K UBISZ
125
126
127
leg. BUCHHOLZ; leg. BUNALSKI
leg. KUBISZ
128
* Acupalpus consputus (DUFT.)
* Acupalpus exiguus DEJ.
* Acupalpus parvulus (STURM)
[syn. A. dorsalis (FABR .)]
* Stenolophus mixtus (HERBST)
leg. KRÓLIK
leg. BUCHHOLZ; leg. BUNALSKI
129
* Stenolophus teutonus (SCHRANK)
leg. BUCHHOLZ
1
2
3
130
Chlaenius costulatus MOTSCH.
131
Chlaenius nigricornis (F ABR.)
ENGEL, 1938
GRIEP, 1939a
132
Badister bullatus (SCHRANK )
[syn. B. bipustulatus (F ABR.)]
133
134
135
* Badister dilatatus CHAUD.
* Badister lacertosus STURM
* Badister peltatus (PANZ.)
leg. KUBISZ
leg. BUCHHOLZ
leg. BUCHHOLZ; leg. KRÓLIK
136
137
Badister sodalis (DUFT.)
Panagaeus bipustulatus (FABR .)
138
139
Masoreus wetterhalli (GYLL.)
Lebia chlorocephala (HOFFM. et al.)
140
Dromius linearis (OLIV.)
ZUMPT , 1931; GRIEP, 1937;
HORION, 1941
141
142
143
Dromius schneideri CROTCH
Metabletus foveatus (FOURC .)
Metabletus truncatellus (L.)
ENGEL, 1938
ENGEL, 1938
ENGEL, 1938
144
145
146
Microlestes maurus (STURM)
Microlestes minutulus (GOEZE)
Lionychus quadrillum (DUFT.)
ENGEL, 1938
GRIEP, 1937, 1939b; HORION, 1941
147
Cymindis macularis FISCHER
GRIEP, 1937; ENGEL, 1938;
HORION, 1941
148
149
Brachininae
Brachinus crepitans (L.)
Brachinus explodens Duft.
149
ENGEL, 1938
ZUMPT , 1931
GRIEP, 1937
GRIEP, 1939b
Tak znaczna liczba gatunków (30 % karabidofauny Polski) jest efektem
występowania na omawianym obszarze bardzo różnych siedlisk, między innymi podmokłych łąk i brzegów wód, lasów, czy zarośli i muraw o charakterze kserotermicznym. Bogactwo gatunkowe omawianego obszaru potwierdzają także wyniki badań STACHOWIAKA (1994) nad ryjkowcami rezerwatu:
wyłącznie w jego obrębie stwierdził występowanie 208 gatunków (około
25 % krajowej fauny). Również sporą liczbę kusakowatych (141 gat.) podają
KUBISZ i MELKE (1995), w dużej mierze także w oparciu o materiał odłowiony na terenie rezerwatu przez L. BUCHHOLZA . Pomimo tego, na omawianym terenie możliwe jest znalezienie dalszych gatunków Carabidae (nie
wykazano około 20 gatunków pospolitych w całym kraju). Ponadto stosun-
150
T. WOJAS
kowo słabo zbadane zostały, licznie zasiedlane przez drobne biegaczowate,
pobrzeża wód (np. zalewu powstałego po eksploatacji żwiru) a także sąsiadujące z rezerwatem środowiska leśne.
Warto zauważyć, że pomiędzy karabidofauną wykazaną z Bielinka do
drugiej wojny światowej włącznie, a grupą 73 gatunków odłowionych w okresie ostatnich 30 lat, istnieją dosyć istotne różnice pod względem udziału niektórych grup ekologicznych. Najwyraźniej zaznaczają się one w grupie
mezo- i kserofilnych gatunków, zasiedlających środowiska odkryte: w okresie przedwojennym stanowiły one prawie 2/3 wykazanych ogółem, podczas
gdy w ostatnim okresie ich udział spadł do 1/3. Wiąże się to zapewne z postępującym zarastaniem przede wszystkim terenu rezerwatu, ale też siedlisk
wydmowych, które badał ENGEL (B UCHHOLZ, informacja ustna). Na taki
kierunek zmian wskazuje również czterokrotny wzrost udziału gatunków leśnych – z 4 % do 16 %. Kilkunastoprocentowy wzrost udziału gatunków higrofilnych, związanych głównie ze środowiskami brzegów wód, jest zapewne
rezultatem ich dokładniejszej penetracji – tu także można spodziewać się
znalezienia dalszych gatunków, np. z rodzaju Bembidion LATR.
Wśród stwierdzonych gatunków znajduje się kilkanaście rzadko spotykanych w Polsce przedstawicieli biegaczowatych, których obecność w tutejszej
faunie warto choćby pokrótce omówić.
Carabus auratus L INNAEUS, 1761
Gatunek występujący na terenach odkrytych, prawdopodobnie rozszerzający swój zasięg w kierunku wschodnim; przez Polskę przebiega wschodnia
granica jego zasięgu (BURAKOWSKI i in., 1973). Choć na Pomorzu notowany
po raz pierwszy przed ponad 100 laty, z Bielinka wykazany stosunkowo niedawno (BURAKOWSKI i in., 1973). Być może staje się tu coraz częstszy – autorzy przedwojenni nie wykazywali go z Bielinka, choć jest stosunkowo łatwy
do odszukania w terenie. 2 osobniki tego gatunku odłowił także L. BUCHHOLZ w trakcie cytowanych powyżej badań.
Notiophilus rufipes CURTIS, 1829
Interesujący, ciepłolubny gatunek leśny, prawdopodobnie subponto-medyterrański (sensu PAWŁOWSKI, 1967), znany w kraju tylko z jednego stanowiska, leżącego przy zachodniej granicy, poza tym wzmiankowany ogólnikowo z zachodniej części Polski (BURAKOWSKI i in., 1973). Odłowiony przez
BUCHHOLZA w liczbie 3 okazów w środowisku leśnym na obrzeżach rezerwatu.
151
Bembidion fumigatum (D UFTSCHMID, 1812)
Rzadki w Polsce gatunek słonolubny, podawany z kilku stanowisk, głównie znad Bałtyku (B URAKOWSKI i in., 1973). W Bielinku odłowiony „na
światło” przez M. BUNALSKIEGO (WOJAS, 1992), co może wskazywać na występowanie w pobliżu choćby skrawków terenu w jakimś stopniu zasolonych,
np. w wyniku działalności człowieka.
Tachys parvulus (DEJEAN, 1831)
Rzadko spotykany element submedyterrański, w kraju znany z około 10
stanowisk. Zasiedla wilgotne, gliniaste gleby, zwłaszcza pobrzeża wód (BURAKOWSKI i in., 1973). W Bielinku odnotowany przez GRIEP 'a (1937) jako
nowy dla Brandenburgii; ponownie przez tego samego autora łowiony na
brzegu Odry w 1938 roku (GRIEP, 1939b). Nie wiadomo, czy obecnie tu występuje – nie był łowiony w ostatnich latach.
Calathus rotundicollis DEJEAN, 1828
Gatunek subatlantycki, w Polsce znany zaledwie z trzech stanowisk: Słubic nad Odrą, Gdańska i Otwocka (BURAKOWSKI i in., 1974) – dwa ostatnie
są prawdopodobnie najdalej na wschód wysuniętymi stanowiskami tego
chrząszcza. W Bielinku odłowiony przez BUCHHOLZA w liczbie trzech osobników w lesie o luźnym zwarciu drzewostanu, przylegającym do kanału biegnącego wzdłuż południowego skraju rezerwatu.
Agonum dolens (C. R. SAHLBERG, 1827)
Znany z kilkunastu stanowisk w Polsce gatunek euro-syberyjski, częstszy
w miarę posuwania się na północ i wschód. Zamieszkuje pobrzeża większych
rzek i wód stojących (BURAKOWSKI i in., 1974). Z Bielinka podaje go tylko
HORION (1941). Ostatnio nie łowiony.
Agonum longiventre (MANNERHEIM, 1825)
Rzadko spotykany, znany z około 10 stanowisk w kraju, gatunek euro-syberyjski, zasiedlający ocienione brzegi rzek i lasy łęgowe (BURAKOWSKI i in.,
1974). Z Bielinka podawany przez HORION'a (1941). Później nie odnotowany.
152
T. WOJAS
Amara strenua Z IMMERMANN, 1831
Gatunek europejski o dość ograniczonym zasięgu, z Polski podawany z
pięciu stanowisk, poza tym liczniej zbierany w okolicach Warszawy. Zamieszkuje doliny rzek, zwłaszcza występujące tam łąki (BURAKOWSKI i in.,
1974). O znalezieniu go w Bielinku donieśli N ERESHEIMER i WAGNER
(1932); informację tę powtórzył HORION (1941).
Ophonus spp.
Rodzaj grupuje gatunki ciepłolubne, zasiedlające tereny otwarte, często
o charakterze kserotermicznym. W Bielinku dość licznie reprezentowany –
stwierdzono tu sześć gatunków, pięć z nich wykazał już Z UMPT (1931).
Szósty, O. stictus STEPH., podany przez NERESHEIMER ’a i W AGNER’a
(1942), posiada areał najbardziej przesunięty ku południowi – w Bielinku
osiąga północną granicę zasięgu. Ostatnio potwierdzono występowanie czterech gatunków: O. azureus (FABR.) (leg. L. BUCHHOLZ), O. nitidulus STEPH.
(leg. L. BUCHHOLZ), O. puncticeps STEPH. (leg. D. KUBISZ ) (WOJAS, 1995) i
O. rufibarbis (FABR.) (leg. L. BUCHHOLZ).
Wskutek mylenia zarówno podobnych do siebie gatunków, jak i nazewnictwa, postaram się w tym miejscu uporządkować informacje dotyczące występowania w Bielinku niektórych przedstawicieli tego rodzaju, w oparciu o
rewizję dokonaną przez SCIAKY’ego (1986). I tak, dane dotyczące Harpalus
(Ophonus) seladon S CHAUB. (ZUMPT, 1931) odnoszą się do O. rufibarbis
(FABR.), którego jest on synonimem. Natomiast O. brevicollis (AUD.-SERV.),
przytoczony przez autorów „Katalogu Fauny Polski” (BURAKOWSKI i in.,
1974) za GRIEP ’em (1939a) (który podał nazwę O. rufibarbis, nie będącą synonimem tego ostatniego), w Polsce nie był stwierdzony (najbliższe stanowiska w południowej Słowacji: SCIAKY, 1986). Część danych dotyczących występowania tego gatunku w kraju należy odnieść do O. rufibarbis (FABR.), a
część do O. schaubergerianus PUEL. Należy przy tym zaznaczyć, że O. brevicollis (DEJ .) – także wykazywany z Polski – jest gatunkiem różnym od O. brevicollis (AUD.-SERV.) i jest synonimem O. rufibarbis (FABR.).
Harpalus flavicornis DEJEAN, 1829 i H. marginellus DEJEAN, 1829
Gatunki pochodzenia południowego, ponadto H. marginellus wykazuje
górski typ rozmieszczenia. Brak okazów dowodowych z terenu Polski (BURAKOWSKI i in., 1974). Ze względu na to, że doniesienia o ich występowaniu
w Bielinku (ZUMPT, 1931; E NGEL, 1938) mogły być oparte na błędnie oznaczonych okazach podobnych gatunków: H. tardus (P ANZ.) – w pierwszym
153
przypadku, oraz H. rubripes (DUFT.) - w przypadku H. marginellus, ich obecność wymaga potwierdzenia. Najbliższe pewne stanowiska obu gatunków
znajdują się na Słowacji i Morawach (HŮRKA, 1996).
Harpalus xanthopus G EMMINGER et HAROLD, 1868
W Polsce znany dotychczas z okolic Warszawy i Tarnowskich Gór (ssp.
winkleri SCHAUB.) (BURAKOWSKI i in., 1974), choć zapewne szerzej rozmieszczony – wkracza także na obszary górskie. Dane o jego rozmieszczeniu wymagają rewizji – bywa mylony z gatunkami pokrewnymi: H. luteicornis
(DUFT.) i H. progrediens SCHAUB. W Bielinku odłowiony (2 exx., leg. L. BUCHHOLZ) w lesie bukowo-dębowym, na obrzeżach rezerwatu.
Brachinus crepitans (LINNAEUS, 1758) i B. explodens DUFTSCHMID, 1812
Interesujące, ciepłolubne gatunki, rzadko spotykane w kraju – B. explodens osiąga tu północną granicę areału występowania. Oba podawał już
ZUMPT (1931), przy czym B. explodens jako częsty. Nie wiadomo, czy na
omawianym terenie jeszcze występują – w ostatnich latach nie łowione.
Warto również zaznaczyć, że wśród stwierdzonych gatunków 10 nie było
dotychczas wykazanych z Pojezierza Pomorskiego. Są to: Notiophilus rufipes
CURT., Clivina collaris (H ERBST), Bembidion dentellum (THUNB .), Calathus
rotundicollis DEJ., Harpalus xanthopus GEMM. et HAR., Bradycellus verbasci
(DUFT.), Acupalpus exiguus DEJ., A. consputus (DUFT.), Stenolophus teutonus (SCHRANK) i Badister dilatatus CHAUD.
SUMMARY
All faunistic data on the ground beetles (Carabidae) recorded from Bielinek (steppe-forest reserve and its surroundings, North-Western Poland) since the establishment of the reserve up to now are presented in the paper. A total of 149 species are listed in the table
(Tab.). The data are based on the published as well as unpublished materials. Such a considerable number of species (about 30 % of Polish fauna) is the result of the occurrence of different habitats in the discussed area: forests, steppe-like and moist meadows, river banks.
For fourteen species found here and rare in Poland short remarks are given. Of them the
most interesting are: Notiophilus rufipes, Bembidion fumigatum, Calathus rotundicollis,
Agonum longiventre, Harpalus flavicornis, H. marginellus, Brachinus crepitans and
B. explodens.
154
T. WOJAS
PIŚMIENNICTWO
BUCHHOLZ L., [w przygot.]: Chrząszcze z nadrodziny sprężyków (Coleoptera, Elateroidea)
rezerwatu leśno-stepowego w Bielinku nad Odrą.
BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J., 1973: Chrząszcze Coleoptera, Biegaczowate Carabidae, część 1. Kat. fauny Polski, Warszawa, XXIII, 2: 1-233.
BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J., 1974: Chrząszcze Coleoptera, Biegaczowate Carabidae, część 2. Kat. fauny Polski, Warszawa, XXIII, 3: 1-430.
ENGEL H., 1938: Beiträge zur Flora und Fauna der Binnendüne bei Bellinchen (Oder).
Märk. Tierw., 3: 229-296.
GRIEP E., 1937: Ein Besuch im Naturschutzgebiet Bellinchen a. d. O. Ent. Z., 51: 331-333.
GRIEP E., 1939a: Untersuchungen im Naturschutzgebiet Bellinchen a. d. Oder. Ent. Z., 53:
17-20.
GRIEP E., 1939b: Bemerkenswerte Käferfunde in Bellinchen (Oder) im Mai 1938. Mitt.
dt. ent. Ges., 9: 41-43.
HORION A., 1941: Faunistik der deutschen Käfer. Band I: Adephaga - Caraboidea. Krefeld.
463 ss.
HŮRKA K., 1996: Carabidae of the Czech and Slovak Republics. Kabourek, Zlín. 565 ss.
KUBISZ D., MELKE A., 1995: Der Erkenntnisszustand über die Kurzflügler-fauna (Coleoptera, Staphylinidae) von Bellinchen an der Oder (Nord–West Polen). Acta ent. Sil., 3:
16-26.
NERESHEIMER J., WAGNER H., 1929: Beiträge zur Coleopterenfauna der Mark Brandenburg. XIV. Col. Centralbl., 3: 240-252.
NERESHEIMER J., WAGNER H., 1932: Beiträge zur Coleopterenfauna der Mark Brandenburg. XV. Col. Centralbl., 5: 219-232.
NERESHEIMER J., WAGNER H., 1942: Beiträge zur Coleopterenfauna der Mark Brandenburg. XIX. Ent. Bl., 38: 153-164.
PAWŁOWSKI J., 1967: Chrząszcze (Coleoptera) Babiej Góry. Acta zool. Cracov., 12: 419-665.
PLEWKA T., 1970: Środkowoeuropejskie gatunki z rodzaju Dyschirius BON. (Col. Carabidae)
i ich rozmieszczenie w Polsce. Fragm. faun., 15: 279-342.
SCIAKY R., 1986: Revisione delle specie paleartiche occidentali del genere Ophonus DEJEAN , 1821 (Coleoptera, Carabidae). Mem. Soc. ent. Ital., 65: 29-120.
STACHOWIAK P., 1994: Ryjkowce Anthribidae, Attelabidae, Apionidae, Curculionidae – Coleoptera zbiorowisk roślinnych leśno-stepowego rezerwatu w Bielinku nad Odrą. Parki Nar.
Rez. Przyr., 13: 25-46.
WOJAS T., 1992: Nowe stanowiska kilku rzadkich gatunków biegaczowatych (Coleoptera, Carabidae) w Polsce. Wiad. entomol., 11: 143-147.
WOJAS T., 1995: Nowe stanowiska biegaczowatych (Coleoptera, Carabidae) w Polsce. Wiad.
entomol., 14: 95-99.
ZUMPT F., 1931: Die Koleopterenfauna des Steppenheidebiotops von Bellinchen (Oder)
und Oderberg (Fauna marchica). Beitr. Naturdenkm., 14: 363-449.
Wiad. entomol.
16 (3-4): 155-156
Poznań (1997) 1998
Bryoporus multipunctus HAMPE, 1867 (Coleoptera: Staphylinidae:
Tachyporinae), nowy dla fauny Polski przedstawiciel chrząszczy
Bryoporus multipunctus HAMPE, 1867 (Coleoptera: Staphylinidae:
Tachyporinae), a beetle new to the fauna of Poland
GRZEGORZ PAŚNIK
Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN, ul. Sławkowska 17, 31-016 Kraków
ABSTRACT: Bryoporus multipunctus HAMPE recorded near Wetlina (Bieszczady Mts.) is
new to the Polish fauna.
KEY WORDS: Coleoptera, Staphylinidae, Bryoporus multipunctus, new record, Bieszczady Mts., S Poland.
Rodzaj Bryoporus K RAATZ , 1857 należy do podrodziny Tachyporinae.
W Europie Środkowej z rodzaju Bryoporus stwierdzono dotychczas 9 gatunków, spośród których 4 wykazano z Polski (BURAKOWSKI i in., 1980).
Są to zwykle średniej wielkości chrząszcze, nie przekraczające 7 mm długości. Ciało ich jest kształtu owalnego, umiarkowanie wypukłe, oczy znacznie mniejsze od długości skroni, na tylnym brzegu z mocnym punktem szczecinkowym. Pośród innych Tachyporinae wyróżniają się budową głaszczka
wargowego, który jest stożkowaty z mocno powiększonym członem bazalnym, oraz krótkimi i szerokimi następnymi członami.
Ekologicznie są związane najczęściej ze środowiskami wilgotnymi, znajdowane pod płatami mchu, opadłym listowiem, rozkładającymi się szczątkami roślinnymi.
156
G. PAŚNIK
Bryoporus multipunctus HAMPE, 1867
Gatunek ten jest chrząszczem długości 5,5–7 mm, brązowoczarnej barwy,
o pokrywach brązowoczerwonych z 7 nieregularnymi rzędami podobnych do
siebie punktów . Znajdowany jest najczęściej pojedynczo pod kamieniami,
wilgotnym mchem i w ściółce wilgotnych lasów. Określany jest jako gatunek
związany z rozkładającymi się szczątkami organicznymi i płatami mchów
(phytodetriticol i muscicol) (SCHEERPELTZ, 1968).
Dotychczas był notowany z terenów górzystych wschodniej części Alp
oraz południowo-wschodniej części Środkowej Europy. Jego zasięg występowania obejmuje Dolną Austrię, Styrię, Chorwację, Węgry oraz Ukrainę
(SCHEERPELTZ, 1968; LOHSE, 1964). Z Polski nie był dotychczas notowany.
Wykazany ponad 80 lat temu z Galicji, co oparte było o stanowisko w Paśmie Czarnohorskim. O możliwości występowania tego gatunku w Bieszczadach Zachodnch informowali autorzy „Katalogu Fauny Polski” (BURAKOWSKI i in., 1980).
Omawiany gatunek złowiono w Bieszczadach w dolinie potoku Wetlinka.
– Dolina potoku Wetlinka koło Wetliny (UTM: FV14), 20 VI 1996, 1%, wysiany z wilgotnej ściółki w zaroślach olchowych, leg. G. PAŚNIK.
Z uwagi na stosunkowo dobry stopień poznania fauny Staphylinidae Bieszczadów (SZUJECKI, 1996) można przypuszczać, że Bryoporus multipunctus
jest w polskich Bieszczadach gatunkiem rzadkim, występującym w małych,
izolowanych populacjach.
SUMMARY
Bryoporus multipunctus HAMPE is new to the Polish fauna. One specimen was collected in
forest litter in an alder brushwood. Locality: the Wetlinka River valley near Wetlina (UTM:
FV14).
PIŚMIENNICTWO
BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J., 1980: Chrząszcze – Coleoptera. Kusakowate – Staphylinidae, cz. 2. Kat. Fauny Polski, Warszawa, XXIII, 7: 1-272.
LOHSE G. A., 1964: Tachyporinae. [W:] FREUDE W., HARDE K. W., LOHSE G. A., Die Kafer
Mitteleuropas, Bd. 4. Goecke & Evers Verlag, Krefeld, pp. 221-247.
SCHEERPELTZ O., 1968: Catalogus faunae Austrie. Teil XV fa: Coleoptera – Staphylinidae.
Wien. 279 ss.
SZUJECKI A., 1996: Kusakowate (Staphylinidae) Bieszczadów Zachodnich. Fundacja
„Rozwój SGGW”, Warszawa, 224 ss.
Wiad. entomol.
16 (3-4): 157-162
Poznań (1997) 1998
Rozmieszczene i pochodzenie Dorcadion scopoli (HERBST, 1784)
(Coleoptera: Cerambycidae) w Polsce
Distribution and origin of Dorcadion scopoli (H ERBST, 1784) (Coleoptera:
Cerambycidae) in Poland
MIECZYSŁAW MAZUR
Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN, ul. Sławkowska 17, 31-016 Kraków
ABSTRACT: The exact distribution of Dorcadion scopoli (HERBST) in Poland and its general distribution are given. The author has included this species to the pannonian element
of the Polish fauna. The species most probably invaded Poland via Romania, Moldavia and
Ukraine.
KEY WORDS: Coleoptera, Cerambycidae, Dorcadion scopoli, zoogeography, distribution,
Poland.
Dorcadion scopoli (HERBST) należy w Polsce do rzadko spotykanych elementów fauny kserotermicznej. Od drugiego i zarazem ostatniego notowania w XIX w. (WAŃKOWICZ, 1878), do chwili ponownego odkrycia tego gatunku w Górach Pieprzowych, minęło ponad 70 lat. Dopiero badania faunistyczne na Wyżynie Małopolskiej podjęte w połowie obecnego stulecia przez
warszawskich i krakowskich przyrodników ujawniły jego obecność na kilku
stanowiskach skupionych w okolicach Sandomierza i Buska-Zdroju. Ukazały się dwie publikacje na ten temat (BURAKOWSKI , 1957; SZYMCZAKOWSKI ,
1960), po czym znowu nastąpiła długa przerwa wskazująca na brak nowych
informacji. Następne stanowiska w szeroko ujętej Niecce Nidziańskiej
(K ONDRACKI, 1978) stwierdził autor pracy w latach 1991–1992.
158
M. MAZUR
Rozmieszczenie D. scopoli w Polsce przedstawia się więc następująco:
1. STANOWISKA PUBLIKOWANE
– Wyżyna Lubelska: Nieledew (UTM: FB93) ad Hrubieszów, Żdżanne
(FB65) ad Krasnystaw (WAŃKOWICZ, 1878; wg. B URAKOWSKI i in., 1990).
– Wyżyna Małopolska: Góry Pieprzowe (EB51) (B URAKOWSKI , 1957;
SZYMCZAKOWSKI , 1960), Góry Wysokie (EB52) i Dwikozy (EB52) ad
Sandomierz, Wełecz (DA79), rez. „Krzyżanowice” (DA68) i rez. „Skotniki
Górne” (DA69) ad Busko Zdrój (BURAKOWSKI, 1957).
– Wyżyna Krakowsko-Częstochowska: Kraków (DA14) lub (i) okolice (Ł OMNICKI, 1866).
2. NOWE STANOWISKA
– Wyżyna Małopolska: Malkowice (DA76) ad Koszyce, 14 V 1991, 1 ex., leg.
M. MAZUR, lessowa skarpa doliny Wisły porośnięta roślinnością kserotermiczną; Pełczyska (DA68) ad Wiślica, 22 VI 1992, 1 ex., leg. M. MAZUR,
zbiorowisko roślinności kserotermicznej na marglu wapiennym. Okazy dowodowe są przechowywane w zbiorach Instytutu Systematyki i Ewolucji
Zwierząt PAN w Krakowie.
BURAKOWSKI i inni (1990), w specyficzny sposób interpretując dane ŁOMNICKIEGO (1866), wymieniają D. scopoli z krakowskich Bielan i pobliskiej
miejscowości Krzeszowice. Sprawa ta wymaga jednak kilku zdań komentarza. Otóż ŁOMNICKI zestawił w wyżej cytowanej pracy spis chrząszczy zebranych w różnych częściach byłej Galicji. Przy każdym gatunku umieścił literowy znak wskazujący jego rozmieszczenie. Tak więc po synonimicznej nazwie
D. lineatum F. (oraz w wielu innych przypadkach) podał literę „k”, która
oznacza „Kraków aż do Bielan i Krzeszowic”. Moim zdaniem wynika z tego,
że jedno lub więcej stanowisk D. scopoli leżało gdzieś na tym obszarze, w
miejscu bliżej nie określonym. Oczywiście mogły to być również wymienione
tu punkty skrajne, ale powyższy zapis nie jest jednoznaczny i nie upoważnia
do kategorycznych stwierdzeń.
Wydaje się mało prawdopodobne, aby D. scopoli mógł przetrwać w okolicach Krakowa niezauważony przez ponad 130 lat. Raczej należy przyjąć, że
nie występuje on już na tym terenie.
Potwierdzenia wymagają również dane WAŃKOWICZA (1878) z Wyżyny
Lubelskiej, aby wymienione przez niego stanowiska można było uznać za
nadal istniejące.
Dorcadion scopoli jest w Polsce, jak już wyżej wspomniano, związany z
siedliskami kserotermicznymi. Występuje w zbiorowiskach roślinnych o różnym składzie florystycznym porastających podłoże lessowe, gipsowe i wa-
ROZMIESZCZENIE I POCHODZENIE DORCADION SCOPOLI W POLSCE
159
pienne, lecz nie piaszczyste. Wydaje się, że na żadym stanowisku (może z
wyjątkiem Gór Pieprzowych) nie tworzy licznej populacji, co znacznie utrudnia jego obserwację.
SZYMCZAKOWSKI (1960) uważa Dorcadion scopoli za „wybitny element
pontyjski naszej fauny”. Chcąc ustosunkować się do tego poglądu zebrałem i
dokładnie przeanalizowałem wszystkie dostępne mi informacje o rozmieszczeniu omawianego tu gatunku. Odnośna literatura nie jest obszerna i zawiera więcej uogólnień, niż szczegółowych danych. Niemniej jednak można
na jej podstawie uzyskać w miarę dokładny obraz rozsiedlenia i podjąć dyskusję o charakterze geograficznym tego gatunku. Najpierw fakty:
ZASIĘG OGÓLNY (CAŁKOWITY)
– Chorwacja: Slavonia, Varaždin
– Nowa Jugosławia: Serbia (Wojwodina, Srem)
– Bułgaria: część północno-zachodnia; Haskovski Bani w Rodopach (J OAKI MOV, 1904) – jeśli nie zaszła tu jakaś pomyłka.
– Rumunia: część zachodnia, poza tym okolice miejscowości Craiova i
Braşov
– Mołdawia: w literaturze brak stanowisk
– Ukraina: Podole – Kamianec' Podils'kyi (Kamieniec Podolski) i okolice
(Melnycia Podils'ka, Mykhailivka)
– Węgry: na całym obszarze
– Słowacja: część południowa (na północ do Bańskiej Bystrzycy)
– Czechy: południowe Morawy
– Austria: część wschodnia (dane wymagające sprawdzenia)
– Polska: wyżyny w południowej części kraju.
Z powyższego zestawienia wynika, że Dorcadion scopoli jest rozmieszczony głównie w Kotlinie Pannońskiej – rozległym zapadlisku tektonicznym otoczonym przez Karpaty, Alpy i Góry Dynarskie. Z różnych źródeł
(m. in. ROUBAL, 1930 i KASZAB, 1971) wiadomo, że na Węgrzech, w zachodniej Rumunii i w południowej części Słowacji nie należy on do rzadkości,
miejscami jest nawet częsty. SZYMCZAKOWSKI (1960), opierając się na wynikach badań ROUBAL'a, stwierdza: „na Węgrzech występuje jeszcze w rozmaitych środowiskach otwartych, także płaskich, natomiast już na Słowacji wykazuje wyraźną stenotopię [...] jest tam [...] lokalny i ograniczony do najcieplejszych siedlisk”. Obserwacja ta stanowi ważną wskazówkę dla poznania
rozwoju zasięgu. Przyjmuje się bowiem powszechnie, że stenotopowość jest
zjawiskiem częstszym na peryferiach zasięgu niż w jego centrum. Zmiana tej
własności ekologicznej gatunku może więc wskazywać na kierunek dyspersji.
160
M. MAZUR
W przypadku Dorcadion scopoli migracja miała charakter odśrodkowy
skierowany w różnych kierunkach, lecz na stosunkowo małe odległości. Granicę zajmowanego areału wyznaczają obecnie cztery skrajne punkty: Haskovski Bani w Bułgarii, Varaždin w Chorwacji, Kamieniec Podolski na Ukrainie i Żdżanne w Polsce. Na obszarach leżących poza Kotliną Pannońską gatunek ten występuje na wyspowych, izolowanych stanowiskach i raczej nie
wykazuje tendencji dyspersyjnych. Cecha ta może przemawiać za reliktowością tych krańcowych populacji. W tym miejscu warto wspomnieć, że podczas pięcioletnich (1993–1997) badań faunistycznych na Podolu (Ukraina),
prowadzonych przez autora i współpracowników, nie udało się odszukać
tego gatunku. Na wielu odwiedzanych stanowiskach, od Złoczowa (Zolochiv) i Tarnopola (Ternopil) po Kamieniec Podolski i Mohylew Podolski
(Mohyliv Podils'kyi) , występowały tylko inne gatunki z tego rodzaju, zwłaszcza D. fulvum (SCOP.) i D. holosericeum KRYN.
W ogólnej charakterystyce zasięgu najwięcej wątpliwości budzi przebieg
północno-zachodniej granicy. Wiadomo z całą pewnością, że D. scopoli występuje na Morawach, natomiast dawne doniesienia z Badenii (REITTER,
1912) i późniejsze, ogólnikowe informacje o jego występowaniu w południowych lub południowo-wschodnich Niemczech (P LAVILSHCHIKOV, 1958; PANIN, SAVULESCU , 1961) i wschodniej Austrii (BREUNING, 1962) nie są cytowane przez niektórych autorów. Na przykład LUCHT (1978), podobnie jak
HORION (1974), nie potwierdza obecności tego gatunku na terenie Niemiec
i Austrii. Drugi z wymienionych autorów ustalił, że informacja opublikowana przez REITTER'a jest oparta na błędnie oznaczonym okazie Iberodorcadion fuliginator (L.) zebranym we Freiburgu.
Pochodzenie D. scopoli w Polsce nie jest całkowicie jasne. Moim zdaniem
najbardziej wiarygodna wydaje się hipoteza zakładająca migrację omawianego tu gatunku wzdłuż zewnętrznego łuku Karpat: z Kotliny Pannońskiej
przez Nizinę Rumuńską, Mołdawię i Podole na obszar wyżynny Polski. Przemawia za nią rozmieszczenie współczesnych stanowisk. Nie można jednak
wykluczyć wędrówki przez Bramę Morawską, która – jak wiadomo – odegrała pewną rolę w rozprzestrzenianiu się kserotermicznych roślin i zwierząt.
Proponowane przez niektórych autorów (P AWŁOWSKI, 1995; GUTOWSKI ,
1995) wyjaśnienie zasięgu D. scopoli w Polsce funkcjonowaniem w przeszłości transkarpackiej drogi migracyjnej jest interesujące, lecz dotychczas słabo
udokumentowane. Przede wszystkim należałoby wskazać okresy geologiczne, w których gatunki stepów nizinnych mogły migrować przez Karpaty znajdując tam odpowiednie warunki siedliskowe (podłoże, roślinność) i klimatyczne. Warto byłoby również odszukać ślady takich wędrówek w postaci reliktowych stanowisk współczesnych lub szczątków kopalnych gatunków korzystających z tej drogi.
ROZMIESZCZENIE I POCHODZENIE DORCADION SCOPOLI W POLSCE
161
Problem pozostaje więc nadal otwarty i między innymi dlatego powinno
się dołożyć wszelkich starań o zachowanie krańcowych stanowisk tego gatunku, narażonych na łatwe zniszczenie. Jest przy tym zastanawiające, że
D. scopoli (podobnie jak inne gatunki z tego rodzaju) nie został dotychczas
objęty ochroną prawną i nie znalazł się w „Czerwonej Księdze Zwierząt Polski”.
Dysponując przedstawionymi wyżej faktami uznaję Dorcadion scopoli za
typowy element pannoński, który zaledwie dochodzi do granicy obszaru
pontyjskiego i jest tam niewątpliwie rzadki.
W tym miejscu chciałbym serdecznie podziękować Panom: Danielowi
KUBISZOWI i Robertowi ROSSA za pomoc w zbieraniu informacji o D. scopoli.
SUMMARY
Dorcadion scopoli (HERBST) in Poland is a rare, xerothermophilous species. In the XIXth century it was recorded from the vicinity of Kraków and from the Lublin Upland
(Wyżyna Lubelska). Nowadays this species is present only in a few, most probably of
relictary localities in the Małopolska Upland (Wyżyna Małopolska). Its global distribution
concentrates mainly in the Pannonian Valley. Outside this area it has only sporadic, insular
localities. Limits of its range are marked by: Żdżanne in Poland, Varaždin in Croatia,
Haskovski Bani in Bulgaria and Kamianec' Podils'kyi in Ukraine. Its migration route to Poland probably led along the outer Carpathian arch i.e. through Romania, Moldavia and
Ukraine. In all these countries Dorcadion scopoli has only sparse localities, which may indicate its migration route, but the possibility of its migration through the Moravian Gate one
can not be entirely ruled out.
This species should be included in the „Polish Animal Red Data Book” and taken under
protection.
PIŚMIENNICTWO
BREUNING S., 1962: Revision der Dorcadionini (Col., Ceramb.). Ent. Abh. Ber., 27: 1-665.
BURAKOWSKI B., 1967: Występowanie gatunków z rodzaju Dorcadion DALM. w Polsce (Coleoptera, Cerambycidae). Fragm. faun., 7: 289-295.
BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J., 1990: Chrząszcze Coleoptera. Cerambycidae i Bruchidae. Kat. Fauny Polski, 23, 15: 1-312.
GUTOWSKI J. M., 1995: Kózkowate (Coleoptera: Cerambycidae) wschodniej części Polski.
Prace Inst. Bad. Leśn., 815: 3-190.
HORION A., 1974: Faunistik der mitteleuropäischen Käfer. Bd. XII: Cerambycidae Bockkäfer. Überlingen–Bodensee, 228 ss.
162
M. MAZUR
JOAKIMOV D., 1904: Pronis km blgarska fauna na nasekomite Insecta, Coleoptera. Sbor. nar.
Umotvor., Nauka i Knizhnina, 20:1-43.
KASZAB Z., 1971: Cincérek – Cerambycidae. Fauna Hung., 106, 9, 5: 1-283.
KONDRACKI J., 1978: Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa, 463 ss.
LUCHT W. H., 1987: Die Käfer Mitteleuropas. Katalog. Krefeld, 342 ss.
PANIN S., SAVULESCU N., 1961: Coleoptera. Familia Cerambycidae (Croitori). [W:] Fauna
Repub. pop. rom. Insecta, vol. 10, fasc. 5: 1-523.
PAWŁOWSKI J., 1995: Zmiany faunistyczne w Polsce od końca XVIII wieku w aspekcie przeszłych i przewidywanych zmian klimatu. Sylvan, 3: 5-21.
PLAVILSHCHIKOV N. N., 1958: Zhuki drovoseki. Cz.3. Podsemeystvo Lamiinae. Cz. 1. [W:]
Fauna SSSR, Nasekomye zhestkokrylye, t. XXIII, wyp. 1. Izd. AN SSSR, Moskva-Leningrad, 589 ss.
REITTER E., 1912: Fauna Germanica. Die Käfer des Deutschen Reiches. IV Band, Stuttgart,
236 ss.
ROUBAL J., 1930: Katalog Coleopter (Brouků) Slovenska a Podkarpatska. Svazek 3. Praha,
527 ss.
SZYMCZAKOWSKI W., 1960: Materiały do poznania kserotermofilnej fauny chrząszczy Wyżyny Małopolskiej. Pol. Pismo ent., 30, 14: 173-242.
WAŃKOWICZ J., 1878: Tymczasowy spis owadów tęgopokrywych z wycieczki w okolice Chełma r. 1878. Przyr. i Przem., 7: 213-214.
Wiad. entomol.
16 (3-4): 163-164
Poznań (1997) 1998
Mogulones curvistriatus (S CHULTZE, 1897), nowy dla fauny Polski
gatunek ryjkowca (Coleoptera: Curculionidae)
Mogulones curvistriatus (SCHULTZE, 1897), a new weevil in the fauna of
Poland (Coleoptera: Curulionidae)
BOGUSŁAW PETRYSZAK1, JAN FREMUTH2
1
Zakład Zoologii Systematycznej i Zoogeografii Uniwersyteru Jagiellońskiego,
ul. Ingardena 6, 30-060 Kraków, Polska
2
ul. Emy Destinove 968, 500 09 Hradec Kralove, Republika Czeska
ABSTRACT: Mogulones curvistriatus (SCHULTZE, 1897) is recorded from Góry Słonne,
southern Poland. This is the first record of the species from Poland.
KEY WORDS: Coleoptera, Curculionidae, Mogulones curvistriatus, new record, S Poland.
Prowadzone od 30 lat intensywne badania w naszych Karpatach przyczyniły się nie tylko do szczegółowego poznania rozmieszczenia ryjkowców znanych już wcześniej z tego łańcucha górskiego, ale także do stwierdzenia nowych dla nauki lub Polski gatunków (PETRYSZAK , 1979, 1984).
W trakcie prac terenowych w Górach Słonnych stwierdzono w okolicach
Zwierzynia koło Leska (UTM: EU97) Mogulones curvistriatus, 29 V 1996,
1 ok., &, (leg., det. J. FREMUTH ).
Gatunek ten zasiedla wschodnią część środkowej i południowej Europy.
Wykazany z Włoch (Liguria, Veneto), Austrii (Niederösterreich, Burgenland, Steiermark), Niemiec (Bayern), Słowacji (Kośice), Węgier (Budapest), Rumunii (Crajova) i Bośni. Najczęściej spotykany jest on na częściowo ocienionych wilgotnych łąkach lub w brzeżnych partiach lasów i zarośli
164
B. PETRYSZAK, J. FREMUTH
krzewiastych w górach oraz na terenach podgórskich (SMERCZYŃSKI, 1974).
Rośliną żywicielską omawaianego gatunku jest Symphytum tuberosum L.
Zbierany bywa w okresie od początków kwietnia do końca czerwca.
Stanowisko w okolicach Zwierzynia leży w dolinie Sanu, a stanowi je wilgotna nadrzeczna łąka granicząca z lasami grądowymi na wysokości około
350 m n.p.m.
PIŚMIENNICTWO
PETRYSZAK B., 1979. Miarus abnormis SOLARI 1947, nowy dla fauny Polski ryjkowiec (Coleoptera, Curculionidae). Pol. Pismo ent. 49: 663-666.
PETRYSZAK B., 1984. Dorytomus carpathicus sp.n. aus Polen (Coleoptera, Curculionidae).
Reichenbachia, Dresden, 22, 147-150.
SMRECZYŃSKI S., 1974. Ryjkowce – Curculionidae. Podrodzina Curculionidae. Klucze do
oznaczania Owadów Polski, XIX, 98e, Warszawa: 1-180.
Wiad. entomol.
16 (3-4): 165-176
Poznań (1997) 1998
Atrakcyjność środowisk krawędziowych dla pszczół (Hymenoptera: Apoidea) na Zboczach Płutowskich koło Chełmna*
Attractiveness of plateau marginal slope environments for bees (Hymenoptera: Apoidea) in the slopes Zbocza Płutowskie near Chełmno (N Poland)
TADEUSZ PAWLIKOWSKI, BARBARA KOWALEWSKA
Instytut Biologii UMK, Zakład Ekologii Zwierząt, ul. Gagarina 9, 87-100 Toruń
ABSTRACT: Steppe swards under an ecological succession with shrubs and tree vegetation
were less attractive for wild bees. Human management in a cultural landscape (making
sand-pits, grazing, mowing, incomplete felling of woods) has a positive impact on steppe
xero-thermal environments which provide refuges for native bees.
KEY WORDS: Hymenoptera, Apoidea, ecology, faunistics, xero-thermic habitats, N Poland.
Rozpoznanie zespołów pszczół na siedliskach wtórnie zmienionych przez
człowieka i podlegających sukcesji wtórnej jest głównym problemem aktualnie rozwijanej ekologii owadów zapylających (MATHESON, 1996; MATHESON i in., 1996). Spośród wszystkich typów siedlisk zajmowanych przez
pszczoły, najbogatsze w gatunki są obszary z siedliskami kserotermicznymi
(LINSLEY , 1958). W Polsce i innych krajach Europy powstają one w wyniku
różnorodnej działalności kulturowej. Badania pszczół na takich terenach
były prowadzone m.in. w Pieninach (DYLEWSKA, 1962; DYLEWSKA, NO SKIEWICZ, 1963), w Puszczy Kampinoskiej (BANASZAK , PLEWKA, 1981) w
Kotlinie Toruńskiej (PAWLIKOWSKI, 1985, 1992), na Zamojszczyźnie (KO SIOR, FIJAŁ, 1992; PAWLIKOWSKI i in., 1993). Zainteresowanie apidologów
budziły także kserotermiczne zbocza pradoliny dolnej Wisły (B ANASZAK,
1980; BANASZAK , CIERZNIAK , 1994). Badania te dotyczyły jedynie rozpo* Druk pracy w 30% sfinansowany przez Instytut Biologii UMK.
166
T. PAWLIKOWSKI, B. KOWALEWSKA
znania składu i struktury dominacji pszczół w miejscach zebrania. Nie
uwzględniono w nich także sukcesji wtórnej autotrofów, ostatnio dobrze widocznej na stepowych murawach zboczy, a niewątpliwie wpływającej na
strukturę zespołów Apoidea. Z powodu sukcesyjnych zmian oraz planowanej
budowy kaskad na dolnej Wiśle, inwentaryzacja kserotermofilnej fauny na
Zboczach Płutowskich staje się bardzo potrzebna.
Celem niniejszej pracy było wykazanie, w jakim stopniu zarastanie muraw stepowych wpływało na jakościowo – ilościowe zmiany struktury zespołów Apoidea. Dla pełniejszego obrazu zmian sukcesyjnych zachodzących na
Zboczach Płutowskich porównano zespoły pszczół z zarastających muraw
kserotermicznych i z naturalnego lasu grądowego (Tilio-Carpinetum).
Teren badań
Badania prowadzono na prawobrzeżnych zboczach pradoliny dolnej Wisły w okolicy Chełmna. Obszar ten znajduje się w granicach administracyjnych woj. toruńskiego i historycznie wchodzi w skład Ziemi Chełmińskiej
(UTM: CE20). Zbocza pradoliny, jako granice morfologiczne między wysoczyzną morenową a piaszczystym dnem doliny, wznoszą się bardzo wyraźnie
i stromo aż do 70 m. Rozcinają je liczne, rozczłonkowane parowy, ułatwiające zejście z wysoczyzny do doliny.
Pod względem geobotanicznym Ziemia Chełmińska należy do zachodniopomorskiego pasa przejściowego. Szata roślinna tego terenu jest stosunkowo młoda, znacznie młodsza niż szata roślinna południowej Polski.
Rozwinęła się ona po ustąpieniu ostatniego lodowca, tj. około 12000 lat
temu (przed zlodowaceniem panowała tu roślinność subtropikalna). Cechowało ją duże bogactwo florystyczne, które było wynikiem zróżnicowanej
rzeźby powierzchni, stosunków wodnych i klimatu (BOIŃSKI, 1988).
Ze względu na dobre gleby, od początków działalności człowieka pierwotna roślinność leśna (przeważająca) była stopniowo niszczona, a tereny
zamieniane w pola uprawne oraz łąki. Tej działalności nie oparły się nawet
łęgi nadrzeczne na dnie doliny. Wykształcały się zbiorowiska zastępcze: zespoły chwastów związanych z uprawami, zespoły roślin łąkowych, zespoły roślin ruderalnych.
W procesie zanikania lasu i kształtowania krajobrazu rolniczego, na gliniastych obszarach wysoczyznowych odzwierciedla się historia rozwoju osadnictwa tego terenu. Dolina dolnej Wisły była ważnym szlakiem prowadzącym nad Bałtyk oraz ułatwiającym penetrację w głąb kraju. Na badanym terenie we wczesnym średniowieczu rozwinęły się dwa grodziska – w Unisławiu (pocz.XI w.) i Płutowie (pocz.XII w.), a w późnym średniowieczu w Sta-
ATRAKCYJNOŚĆ ŚRODOWISK KRAWĘDZIOWYCH DLA PSZCZÓŁ ...
167
rogrodzie (CHUDZIAKOWA, 1994). Mieszkańcy tych grodów swoją działalnością gospodarczą przyczynili się do powstania na krawędzi wysoczyzny kserotermicznych terenów murawowych. Późniejsze społeczności, aż do czasów
współczesnych, utrzymywały kserotermiczny charakter zboczy poprzez wypasanie, wypalanie muraw oraz niszczenie zaroślowej roślinności.
Obecnie w rolniczym krajobrazie Ziemi Chełmińskiej naturalne (klimaksowe) i paranaturalne (antropoklimaksowe) zbiorowiska roślinne zajmują
stosunkowo mały procent obszaru. Spośród muraw w najbardziej naturalnym stanie zachowały się zespoły z roślinnością stepową. Według CEYNO WEJ-GIEŁDON (1968, 1984) na zboczach pradoliny dolnej Wisły występują
najbogatsze w północnej Polsce skupiska roślinności sucho- i ciepłolubnej.
Skupiska te stanowią najbardziej północne, reliktowe placówki roślinności
południowo-wschodnioeuropejskich stepów. Kserotermiczne murawy stepowe zajmują głównie zbocza o południowej wystawie: ciepłe, silnie nasłonecznione, o glebach wyjątkowo bogatych w węglan wapnia. Pierwsze gatunki
stepowych roślin przywędrowały na Ziemię Chełmińską w okresie preborealnym, około 8000 lat p.n.e. Szlaki ich zachodnich wędrówek znaczą do dziś
istniejące na brzegach pradoliny reliktowe stanowiska gatunków stepowych,
m.in. miłka wiosennego (Adonis vernalis L.) i ostnicy (Stipa sp.). Gwałtowny
wzrost gęstości szaty leśnej w późniejszych okresach hamował możliwości
rozwoju i wędrówki najbardziej wrażliwych na zacienienie gatunków stepowych. Ich ponowna ekspansja i rozwój nastąpiła dopiero w następstwie działalności rolniczej człowieka. W 1963 r. murawy zboczy krawędziowych między Parowem Płutowskim a Starogrodem objęto ochroną prawną ustanawiając na nich rezerwat stepowy „Zbocza Płutowskie” (CEYNOWA-GIEŁDON,
1971). Od tego też czasu obserwuje się sukcesyjne zarastanie zboczy rezerwatu roślinnością krzewiastą i wysoką. Obecnie, murawy kserotermiczne pozostały na 30-60% chronionych powierzchni zboczy. Zróżnicowany stopień
sukcesyjnego zarastania muraw zaobserwowano poza rezerwatem na południowych zboczach Parowu Kiełpskiego.
Innymi dobrze zachowanymi na terenie Ziemi Chełmińskiej naturalnymi
zespołami roślinności są fragmenty lasu grądowego. Porastają one trudnodostępne dla upraw, strome zbocza pradoliny i niektórych jej parowów. Jednym z większych i najstarszych obszarów grądowych w obrębie Zboczy Płutowskich jest las Parowu Płutowskiego. W 1956 r. objęto go ochroną prawną
jako rezerwat leśny (CEYNOWA-GIEŁDON, 1971).
Zgodnie z podziałem na dzielnice klimatyczne Polski (K ONDRACKI,
1988) obszar pradoliny dolnej Wisły należy do dzielnicy bydgoskiej. Ma ona
charakter przejściowy pomiędzy chłodną i dość wilgotną dzielnicą pomorską
a suchszą i cieplejszą dzielnicą środkową. Średnia roczna temperatura dla
168
tej dzielnicy wynosi 7.9° C, dla stycznia 3.5° C, dla lipca 18.5° C. Średnia
roczna suma opadów dla Chełmna jest równa 467 mm, z tego na okres letni
przypada 65% (HOHENDORF, 1952). Długość trwania okresu wegetacyjnego
(średnia temperatura doby ³ 5° C) wynosi 210 dni. Rozpoczyna się on zwykle w drugiej dekadzie kwietnia. Stosunkowo wysoka jest na tym terenie
częstość występowania miesięcy posusznych (nie osiągających potrzebnej
dla wegetacji roślin ilości opadów) - wynosi ona 55%. Okres letni (średnia
£ 15° C) trwa średnio 100 dni.
temperatura doby ³
Tab. I. Stanowiska na Zboczach Płutowskich koło Chełmna (UTM: CE20).
Tab. I. Localities in the slopes Zbocza Płutowskie near Chełmno (UTM: CE20).
Stanowisko – Locality
Powierzchnia – Area
][³
£ 200 x 1 m]
Parów Kiełpski (PK):
PKw = część wylotowa pd. zbocze – S slope 45°
– exit part
PKs = część środkowa
– mid part
Roślinność – Vegetation
[+ zwarcie w % – cover in %]
75% murawy stepowe (+ścieżki)
– steppe swards (+ paths);
25% zakrzewienia – brushwood
(Crategus monogyna, Rosa sp.)
pd. zbocze – S slope 45–70° 50% murawy stepowe + piaszczysto-gliniaste wyrobisko
– steppe swards + sand & clay-pit;
(Crategus monogyna, Rosa sp.)
PKp =część początkowa pd. zbocze – S slope 45°
– basal part
25% synantropijna zielna roślinność
– synanthropic grass-herb vegetation;
(Syringa vulgaris, Crategus monogyna, Sambucus nigra, Symphoricarpos albus, Rosa sp., Salix sp., Lycium halimifolium)
+ pojedyncze drzewa – single
trees (Malus sp., Pirus communis, Populus nigra)
PP = Parów Płutowski pd. zbocze – S slope 15–35° grąd – lime-hornbeam forest
(początek i środek
(runo + podszyt – forest (Tilio-Carpinetum)
– basal and mid parts) ground flora + shrub layer)
Do badań nad strukturą zespołów pszczół wybrano stanowiska położone
na zboczach południowych Parowu Kiełpskiego i Parowu Płutowskiego w
otoczeniu pól uprawnych. Wykaz stanowisk, lokalizację powierzchni oraz
169
charakterystykę roślinności przedstawiono w tabeli (Tab. I). Okazjonalne
obserwacje i odłowy pszczół prowadzono również na zboczach koło Starogrodu, a także w rezerwacie „Zbocza Płutowskie”. Ich wyniki włączono do
porównań faunistycznych pszczół dla całego obszaru Zboczy Płutowskich.
Materiał i metody
Na wybranych stanowiskach (Tab. I) obserwowano i odławiano (tylko dla
sprawdzenia oznaczeń) pszczoły od końca kwietnia do końca sierpnia 1994
roku. Próbę stanowiła liczba osobników odliczonych (w tym także odłowionych) podczas przemarszu (tempo 7–10 m/min) w ciągu 30 min na powierzchni pasa o szerokości 1 m w warstwie traw i ziołorośli (przy gniazdach,
na kwiatach i w lotach godowych) na określonym stanowisku, w warunkach
optymalnych dla aktywności lotnej pszczół. Za warunki optymalne przyjęto:
termikę powietrza 18-22° C (przy słabym lub umiarkowanym wietrze) podczas pogodnych dni w godzinach 9:00-14:00 czasu środkowoeuropejskiego.
Do określenia średniego zagęszczenia ogółu pszczół (A) przeliczano liczbę
zarejestrowanych osobników na powierzchnię 200 m2. Próby pobierano z
częstotliwością co 10–15 dni w miesiącu na każdym stanowisku. Ogółem zarejestrowano 2055 okazów na czterech stanowiskach (Tab. II). Wszystkie
okazy posłużyły do opracowania struktury zespołów pszczół. Strukturę każdego zespołu określono liczbą gatunków (S), ogólnym zagęszczeniem
pszczół (A ± SD), ogólnym zróżnicowaniem gatunkowym (H’ – SHANNON ,
WEAVER , 1963) oraz rownomiernością rozkładu ilościowego gatunków w zespole (J’ – PIELOU, 1966). Wartości A oraz H’ dla poszczególnych zespołów
opracowano statystycznie z wykorzystaniem t-testu (dla H’ – HUTCHESON,
1970). Istotność różnicy przyjęto na poziomie ££ 0.05. Do jakościowych porównań wyróżnionych zespołów posłużono się wskaźnikiem MarczewskiegoSteinhausa (MARCZEWSKI, STEINHAUS, 1959).
Wyniki i ich omówienie
W ciągu badanego sezonu na stanowiskach w środowiskach krawędziowych Zboczy Płutowskich wykazano 74 gatunki z 7 rodzin Apoidea (Tab. II).
Na murawach i w siedlisku murawowo-ziołoroślowym Parowu Kiełpskiego
stwierdzono niemal pięciokrotnie większą liczbę gatunków (71 gat.) niż w lesie grądowym Parowu Płutowskiego (15 gat.). Jednakże rozkład występowania gatunków w Parowie Kiełpskim był zróżnicowany i zmniejszał się w miarę, jak zwiększał się udział zarośli krzewiastych na badanych stanowiskach.
Spadek liczby gatunków (S) kształtował się według przybliżonego stosunku
SPKw : SPKs : SPKp jak 4 : 3 : 2 (Tab. III). Skład gatunkowy rodzin pszczół
170
Tab. II. Lista gatunków oraz liczba osobników pszczół wykazanych na badanych stanowiskach w 1994 r.
Tab. II. The list of species and number of bees observed in the studied localities in 1994.
Gatunek – Species
1
1. Hylaeus brevicornis NYL.
2. Hylaeus communis NYL .
3. Hylaeus hyalinatus SM.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
Colletes cunicularius (L.)
Colletes fodiens (F OURC.)
Andrena alfkenella PERK.
Andrena falsifica PERK.
Andrena flavipes PZ.
Andrena gravida IM.
Andrena haemorrhoa (F.)
Andrena nigroaenea (K.)
Andrena nitida (MÜLLER)
Andrena paucisquama NOS.
Andrena subopaca NYL .
Andrena vaga PZ .
Andrena ventralis IM.
Halictus maculatus SM.
Halictus quadricinctus (F.)
Halictus sexcinctus (F.)
Halictus simplex BLÜTHGEN
Halictus tumulorum (L.)
Lasioglossum convexiusculum (SCHCK.)
Lasioglossum fulvicorne (K.)
Lasioglossum leucozonium (SCHCK .)
Lasioglossum morio (F.)
Lasioglossum nitidiusculum (K.)
Lasioglossum parvulum (SCHCK.)
Lasioglossum pauxillum (SCHCK.)
Lasioglossum punctatissimum (SCHCK .)
Lasioglossum quadrinotatulum (SCHCK .)
Lasioglossum quadrinotatum (K.)
Lasioglossum sexnotatum (K.)
Lasioglossum xanthopum (K.)
Sphecodes albilabris (F.)
Sphecodes croaticus MEYER
PKw
Stanowiska – Localities
PKs
PKp
(PK)
PP
2
3
4
5
6
1
–
5
–
2
–
–
–
–
1
2
5
–
–
–
1
14
–
–
179
5
2
2
20
4
1
4
1
103
4
2
4
64
3
3
1
47
–
5
29
1
3
–
6
2
2
–
3
1
–
3
715
–
–
3
13
–
–
12
–
33
13
1
1
13
–
1
–
28
13
4
2
–
3
–
1
1
5
1
–
–
–
–
2
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
25
6
–
2
–
–
6
14
–
–
–
4
15
–
3
896
5
2
5
33
4
1
16
1
136
17
3
5
77
3
4
1
100
19
9
33
1
6
6
21
3
7
1
–
–
1
–
–
–
1
1
–
–
–
–
–
–
–
–
–
1
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
171
1
Sphecodes ephippius (L.)
Sphecodes ferruginatus HAGENS
Sphecodes gibbus (L.)
Sphecodes monilicornis (K.)
Sphecodes niger HAGENS
Sphecodes pellucidus SM.
Sphecodes spinulosus HAGENS
Melitta leporina (PZ.)
Dasypoda altercator (HARRIS )
Osmia rufa (L.)
Megachile circumcincta (K.)
Coelioxys elongata LEP.
Nomada conjugens HE-SCH .
Nomada flavoguttata (K.)
Nomada fucata PZ.
Nomada fulvicornis F.
Nomada goodeniana (K.)
Nomada lathburiana (K.)
Nomada ochrostoma ZETT.
Nomada sheppardana (K.)
Eucera longicornis (L.)
Anthophora acervorum (L.)
Anthophora aestivalis (PZ .)
Anthophora quadrimaculata (PZ .)
Anthophora retusa (L.)
Melecta punctata (F.)
Bombus hortorum (L.)
Bombus hypnorum (L.)
Bombus lapidarius (L.)
Bombus lucorum (L.)
Bombus muscorum (F.)
Bombus pascuorum (SCOP.)
Bombus pratorum (L.)
Bombus ruderarius (MÜLLER)
Bombus sylvarum (L.)
Bombus terrestris (L.)
Psithyrus bohemicus (SEIDL)
Psithyrus rupestris (F.)
Apis mellifera L.
2
1
1
9
3
1
–
1
2
2
4
–
–
2
1
58
1
19
2
2
4
3
1
–
–
1
2
1
–
7
1
1
2
–
3
–
2
–
3
94
3
–
14
6
–
–
1
2
4
1
5
2
1
–
–
65
2
10
–
–
–
–
3
4
–
13
12
–
–
3
3
–
–
–
1
–
2
–
1
17
4
–
–
–
–
–
–
–
–
2
1
1
–
–
–
3
1
4
–
–
–
–
–
–
3
2
–
1
3
1
1
–
3
–
–
–
9
2
–
10
5
1
15
15
3
1
1
3
6
5
10
3
1
2
1
126
4
33
2
2
4
3
4
4
3
16
14
2
3
11
5
1
5
–
4
–
13
2
4
121
6
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
12
–
–
–
–
25
8
3
24
–
15
2
–
13
27
–
–
23
Ogółem – Total
752
1044
102
1898
157
172
Tab. III. Pszczoły środowisk krawędziowych na Zboczach Płutowskich koło Chełmna: parametry struktury zespołów.
Tab. III. Bees of plateau marginal slope environments in the slopes Zbocza Płutowskie
near Chełmno: parameters of the structure of communities.
Stanowiska* (Localities*)
Parametry
(Parameters)
PKw
PKs
PKp
(PK)
PP
n=10
n=10
n=10
n=30
n=10
59
45
22
71
15
PKw
1.00
++
+
+++
+
PKs
0.53
1.00
+
++
+
PKp
0.27
0.31
1.00
+
+
(PK)
0.80
0.63
0.31
1.00
+
PP
0.17
0.15
0.27
0.16
1.00
A
33.70
240.40
21.90
121.30
21.40
SD
34.16
199.89
16.56
110.90
8.99
S
MS
P
PKw
NS
PKs
0.05
NS
PKp
0.001
0.01
NS
(PK)
NS
NS
0.05
NS
PP
0.001
0.01
NS
0.01
NS
3.97
2.31
3.74
3.44
3.22
H'
P
J'
PKw
NS
PKs
0.001
NS
PKp
NS
0.001
NS
(PK)
0.001
0.001
0.01
NS
PP
0.001
0.001
0.001
0.001
NS
0.68
0.42
0.84
0.56
0.83
n – liczba prób (number of samples)
S – liczba gatunków (number of species)
MS – wskaźnik podobieństwa według MARCZEWSKIEGO i STEINHAUSA (1959): + = małe
podobieństwo, ++ = średnie podobieństwo, +++ = duże podobieństwo
(index of similarity according to MARCZEWSKI & STEINHAUS (1959): + = low similarity, ++ = moderate similarity, +++ = high similarity)
A – średnia liczba osobników na powierzchni 200 x 1 m; SD – odchylenie standardowe
(mean number of specimens per area 200 x 1 m; SD – standard deviation)
173
w Parowie Kiełpskim był w stosunku 5Colletidae : 10Andrenidae : 26Halictidae : 2Melittidae : 3Megachilidae : 14Anthophoridae : 11Apidae, to jest w
przybliżeniu jak 3 : 5 : 13 : 1 : 2 : 7 : 6 , przy czym na poszczególnych stanowiskach w miarę wzrostu zakrzewienia najbardziej spadała liczba gatunków
Andrenidae 9PKw : 5PKs : 1PKp, Halictidae 22PKw : 19PKs : 5PKp to jest
jak 4 : 4 : 1 i Anthophoridae 12PKw : 7PKs : 5PKp to jest jak 2 : 1 : 1 . Z kolei
skład gatunkowy rodzin pszczół w Parowie Płutowskim był w stosunku 0Colletidae : 3Andrenidae : 1Halictidae : 0Melittidae : 1Megachilidae : 1Anthophoridae : 9Apidae. Porównując składy gatunkowe zespołów pszczół (Tab. III)
wykazano małe podobieństwo jakościowe (MS) struktury zespołów z muraw
Parowu Kiełpskiego i zespołu z lasu grądowego Parowu Płutowskiego, które
wahało się w zakresie wartości indeksu MS 0.15-0.27. Widać stąd, iż sukcesyjne zarastanie muraw kserotermicznych, w sukcesji wtórnej do lasu grądowego, przede wszystkim powodowało dziesięciokrotne zubożenie gatunkowe samotnych pszczół w strukturze zespołów ogółu pszczół z środowisk murawowych (gdzie samotne pszczoły : Apidae = 60 : 11) względem struktury
zespołu pszczół z lasu (odpowiednio – 6 : 9).
Średnie zagęszczenie pszczół (A) w Parowie Kiełpskim było sześciokrotnie większe (przy P=0.01) od średniego zagęszczenia pszczół w Parowie Płutowskim (Tab. III). Przyczyniła się do tego szczególnie kolonia gniazdowa
pszczolinki Andrena flavipes P Z. w środkowej partii parowu (PKs). Średnie
wartości zagęszczenia pszczół na stanowiskach Parowu Kiełpskiego oraz Parowu Płutowskiego pozostawały w przybliżonym stosunku APKw : APKs :
APKp : APP = 2 : 24 : 1 : 1. Ostatecznie, widać z niego, że liczebność zespołu ze stanowiska o największym zarośnięciu murawy (PKp) była bardzo
podobna do liczebności zespołu z lasu grądowego.
Ogólne zróżnicowanie gatunkowe (H’) zespołu z PK było istotnie
(P=0.001) większe od zróżnicowania zespołu z PP. Struktura zespołu z PK
charakteryzowała się większą stabilnością (J’=0.56) niż struktura zespołu z
PP (J’=0.83). Wydaje się to być związane z większą różnorodnością siedliskową murawowo-zaroślowego Parowu Kiełpskiego względem leśnej homogeniczności siedliskowej Parowu Kiełpskiego.
– istotność różnicy na poziomie równym i nie większym niż 0,05 na podstawie t-testu,
NS – nieistotna różnica
(significance level of difference equal to or not larger than 0.05 according to t-test,
NS – insignificant difference)
H' – zróżnicowanie gatunkowe na podstawie wskaźnika SHANNON'a i WEAVER 'a (1963)
(species diversity on the basis of Shannon's formula (SHANNON & WEAVER , 1963))
J' – równocenność na podstawie wskaźnika PIELOU (1966)
(evenness on the basis of Pielou's formula (PIELOU, 1966))
P
* – oznaczenia stanowisk jak w Tab. I. (locality symbols as in Tab. I.)
174
Tab. IV. Liczba gatunków pszczół badanych środowisk krawędziowych na Zboczach Płutowskich koło Chełmna w latach 1971–1994.
Tab. IV. Number of Apoidea species of plateau marginal slope environments in the slopes
Zbocza Płutowskie near Chełmno in 1971–1994.
Liczba gatunków na badanych obszarach
(Number of species in research areas)
Takson i podobieństwo
A1
(A1)
A2
B1
B2
1975-76
1994
1994
1971
1991-92
Colletidae
6
5
5
7
2
Andrenidae
17
11
12
24
16
Halictidae
32
26
29
21
20
Melittidae
2
2
2
2
0
Megachilidae
3
3
6
17
2
Anthophoridae
17
15
17
8
8
Apidae
14
13
14
9
7
(Taxon and similarity)
APOIDEA
MS
91
75
85
88
55
A1
1.00
+++
+++
+
++
(A1)
0.83
1.00
+++
+
+
A2
0.75
0.89
1.00
++
+
B1
0.26
0.24
0.55
1.00
+
B2
0.34
0.17
0.33
0.18
1.00
A1 – Parów Płutowski + Parów Kiełpski + Rez. „Zbocza Płutowskie” = T. PAWLIKOWSKI leg. – dane niepublikowane (unpublished)
(A1) – Parów Płutowski + Parów Kiełpski + Rez. „Zbocza Płutowskie” = T. P AWLIKOWSKI
& B. KOWALEWSKA leg. – dane częściowo niepublikowane (partly unpublished)
A2 – Parów Płutowski + Parów Kiełpski + Rez. „Zbocza Płutowskie” + Starogród
= T. PAWLIKOWSKI & B. K OWALEWSKA leg. – dane częściowo niepublikowane (partly unpublished)
B1 – Parów Kiełpski + Rez. „Zbocza Płutowskie” (BANASZAK , 1980)
B2 – Zbocza Płutowskie s. l. (BANASZAK, CIERZNIAK , 1994)
MS – podobieństwo gatunkowe jak w Tab. III. (species similarity as in Tab. III.)
Porównując strukturę zespołów pszczół ze Zboczy Płutowskich w latach
1971–1994 (Tab. IV) można zauważyć, że w ciągu blisko 20 lat (A1+B1/
A2+B2) nastąpiło zubożenie stanu gatunkowego przeciętnie o 16–22%.
Przy czym było ono tym większe im rozleglejszy był badany obszar zboczy.
Spośród wszystkich rodzin Apoidea największy spadek liczby gatunków odnotowano w rodzinach obejmujących gatunki preferujące tereny murawowe,
zwłaszcza w obrębie Andrenidae i Halictidae (zależnie od rozległości obszaru
175
o 21–18% liczby ich gatunków). Zmiany składu gatunkowego Andrenidae i
Halictidae wpływały także znacząco na zmniejszanie się podobieństwa jakościowego (MS) struktury porównywanych zespołów pszczół.
Ogół pszczół preferuje kserotermiczne siedliska do zakładania swych
gniazd. Szczególnie dogodnymi pod względem tych wymagań były ustalone
obszary murawowe Zboczy Płutowskich. Sukcesyjne zarastanie muraw roślinnością krzewiastą i drzewiastą zmniejszyło kserotermiczny charakter
ogółu środowisk zboczowych, a więc i rozległość atrakcyjnych miejsc do
gniazdowania. Proces ten w głównej mierze przyczynił się do obserwowanego spadku różnorodności zespołów pszczół w środowiskach murawowych na
Zboczach Płutowskich. Zahamowanie go lub zatrzymanie przez trzebierz
zarośli i dopuszczenie umiarkowanego wypasu (np. przez kozy) lub wykaszania muraw, pozwoli przypuszczalnie odbudować rozległość muraw kserotermicznych oraz zachować je jako ostoje dla wyspecjalizowanej fauny zapylającej. Przede wszystkim takich zabiegów restytuujących murawy wymagałby obszar zarastającego rezerwatu stepowego „Zbocza Płutowskie”.
SUMMARY
Grassland-brushwood and forest stands in secondary succession of the deciduous forest
series on the sides of the edge of the Vistula ice-marginal streamway near Chełmno (Tab. I)
were studied from the point of view of their habitat attractiveness to bees. The structure of
the bee communities in those stands has been described (Tab. II and Tab. III). As the percentage of brushwood in the grassland stands (PKw : PKs : PKp) and in the forest (: PP) increased, the number of species decreased approximately in the ratio 4 : 3 : 2 : 1. In the
course of succession the decrease in the number of species in the communities followed the
proportion – solitary bees : Apidae = 1 : 10. The mean density of bees in grassland-brushwood stands was six times greater (P=0.01) than their mean density in the forest stand. It
has also been revealed that the stability of structure of bee communities in grasslands is
closely related with increasing habitat diversity in the stands.
PIŚMIENNICTWO
BANASZAK J., 1980: Pszczoły (Apoidea, Hymenoptera) siedlisk kserotermicznych rejonu dolnej Wisły. Fragm. faun., 25: 335-360.
BANASZAK J., PLEWKA T., 1981: Apoidea (Hymenoptera) Kampinoskiego Parku Narodowego. Fragm. faun., 25: 438-452.
BANASZAK J., CIERZNIAK , 1994: Estimate of density of Apoidea (Hymenoptera) in steppe
reserve „Zbocza Płutowskie” on the lower Vistula river. Pol. Pismo ent., 63: 319-337.
BOIŃSKI M., 1988: Przewodnik przyrodniczy po województwie toruńskim. PWN, WarszawaPoznań-Toruń. 94 ss.
176
CEYNOWA M., 1968: Zbiorowiska roślinności kserotermicznej nad dolną Wisłą. Studia Soc.
Sci. torun., Sec.D, 8: 1-156.
CEYNOWA -GIEŁDON M., 1971: Osobliwości florystyczne i rezerwaty Ziemi Chełmińskiej.
PWN, Toruń. 108 ss.
CEYNOWA -GIEŁDON M., 1984: Roślinność. [W:] Województwo toruńskie. GALON R. (red.),
PWN, Warszawa-Poznań-Toruń: 207-239.
CHUDZIAKOWA (red.), 1994: Wczesnośredniowieczne grodziska Ziemi Chełmińskiej. Katalog źródeł. UMK, Toruń. 220 ss.
DYLEWSKA M., 1962: The Apoidea of the Pieniny National Park. Part I. Megachilidae and
Apidae (partim). Acta zool. cracov., 7: 423-481.
DYLEWSKA M., NOSKIEWICZ J., 1963: Apoidea of the Pieniny National Park. Part II. Colletidae Andrenidae, Halictidae, Melittidae, Apidae (Nomada SCOP.). Acta zool. cracov., 8:
477-532.
HOHENDORF E., 1952: Klimat Ziemi Chełmińskiej w świetle potrzeb rolnictwa. Studia Soc.
Scient. torun., Sec.C, 1 (4): 51-88.
HUTCHESON K., 1970: A test for comparing diversities based on the Shannon formula.
J. theor. Biol., 29: 151-154.
KONDRACKI , 1988: Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa. 610 ss.
KOSIOR A., F IJAŁ J., 1992: Analiza faunistyczno-ekologiczna owadów pszczołowatych Apoidea województwa zamojskiego. Studia Ośrodka Dokumentacji i Fizjografii, 20: 13-54.
LINSLEY E.G., 1958: The ecology of solitary bees. Hilgardia, 27: 543-599.
MARCZEWSKI E., STEINHAUS H., 1959. O odległości systematycznej biotopów. Zastosow.
matem., 4: 195-203.
MATHESON A. (red.), 1996: Bumble bees for pleasure and profit. IBRA, Cardiff, UK. 47 ss.
MATHESON A., BUCHMANN S.L., O’TOOLE C., WESTRICH P., WILLIAMS I.H. (red.), 1996:
The conservation of bees. Ac.Press Linn.Soc.London & IBRA, London, UK. 254 ss.
PAWLIKOWSKI T., 1985: Zgrupowania dzikich pszczołowatych (Hymenoptera, Apoidea) na
kserotermicznych siedliskach wydmowych w Kotlinie Toruńskiej. Studia Soc. Scient. torun., Sec.E, 10 (4): 1-82.
PAWLIKOWSKI T., 1992: Struktura zespołów pszczołowatych (Hymenoptera, Apoidea) na obszarach leśnych Kotliny Toruńskiej. Rozpr. UMK, Toruń. 115 ss.
PAWLIKOWSKI T., KOSIOR A., F IJAŁ J., 1993: Dzikie pszczołowate (Hymenoptera, Apoidea)
województwa zamojskiego. Acta Univ. Nic. Copernici, Biol. 47 (90): 51-66.
PIELOU E.C., 1966: Shannon’s formula as a measure of specific diversity: its use and misuse.
Amer. Natural., 100: 463-465.
SHANNON C.E., WEAVER W., 1963: The matematical theory of communication. Univ. Illinois Press, Urbana. 117 ss.
Wiad. entomol.
16 (3-4): 177-188
Poznań (1997) 1998
Sówkowate (Lepidoptera: Noctuidae) Karkonoszy Polskich*
The noctuids of the Polish Karkonosze Mts. (Lepidoptera: Noctuidae)
JANUSZ NOWACKI
Katedra Entomologii AR, ul. Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań
ABSTRACT: 233 species of noctuid moths were found in the Polish Karkonosze Mts. which
makes 46 % of all species of this family known from Poland. For each species the following
characteristics are given: period of appearance of adults, abundance in five-grade scale and
spatial distribution over investigated area.
KEY WORDS: Lepidoptera, Noctuidae, Poland, Karkonosze Mts., fauna.
Karkonosze w historii badań lepidopterologicznych nie doczekały się
odrębnego opracowania omawiającego faunę motyli z rodziny sówkowatych.
Szereg informacji dotyczących tego terenu opublikowali na przełomie XIX
i XX wieku lepidopterolodzy niemieccy, a syntetycznego podsumowania całości danych o rozsiedleniu motyli na obszarze Dolnego Śląska dokonał
WOLF (1927–1944). W pracy tej zawarte są także liczne historyczne informacje dotyczące występowania sówkowatych na terenie Karkonoszy. Mogą
one stanowić bazę umożliwiającą ocenę zmian jakie zaszły na omawianym
terenie w ostatnim stuleciu. Z innych grup motyli jedynie Nepticulidae i Stigmellidae zostały dokładniej przebadane na obszarze Karkonoszy (BORKOWSKI, 1969; 1975).
W latach 1989–1995 przeprowadzono badania nad fauną sówkowatych
występujących na terenie Karkonoszy. Stanowiły one część realizowanego
szerszego zagadnienia, dotyczącego fauny i ekologii wybranych grup owadów Karkonoskiego Parku Narodowego.
* Praca wykonana w ramach tematu zleconego i finansowanego przez Karkonoski Park
Narodowy.
178
J. NOWACKI
Materiał i metody
Ogólną charakterystykę Karkonoszy omawiającą położenie, budowę geologiczną, klimat oraz szatę roślinną przedstawił JAHNA i współpracownicy
(1985).
Przeprowadzone badania obejmowały teren Karkonoskiego Parku Narodowego wraz z przylegającymi obszarami leżącymi poza parkiem na obszarze Kotliny Jeleniogórskiej, uwzględniając:
– zbiorowiska leśne oraz śródleśne polany regla dolnego
– zbiorowiska leśne regla górnego
– zbiorowiska muraw subalpejskich powyżej regla górnego
– sukcesyjne zbiorowiska murawowe i zaroślowe na obszarach odlesionych
w wyniku klęski ekologicznej.
W trakcie okresu badań nad sówkowatymi podstawową metodą gromadzenia materiału badawczego były odłowy imagines na przynęty świetlne i
zapachowe. Na światło owady odławiano głównie za pomocą samołówek
świetlnych, wyposażonych w lampy rtęciowe 250 W, na stałych stanowiskach
w ciągu pełnego sezonu wegetacyjnego (od wiosny do jesieni). W ten sposób
możliwe było uwzględnienie gatunków z różnych grup fenologicznych występujących na danym stanowisku. Odłowy prowadzono na następujących stanowiskach: Cieplice WS43 (Alfred B ORKOWSKI leg.), Piechowice-Górzyniec
WS33 (Wiesław GONTARZ leg., oraz sporadycznie Andrzej KOKOT leg.),
Hala Złotówka WS42 (Adam MALKIEWICZ leg.), Jagniątków WS43, Jakuszyce WS33 (A. B ORKOWSKI leg.), Karpacz Wilcza Poręba WS52, Kocioł
Małego Stawu WS42, Równia pod Śnieżką WS52, Szklarska Poręba Dolna
WS33 oraz Szrenica WS32, na stanowiskach dla których nie podano nazwiska zbieracza odłowy prowadzone były przez autora z wykorzystaniem samołówek świetlnych.
Autor składa serdeczne podziękowanie wymienionym lepidopterologom
za udostępnienie zgromadzonego przez nich materiału.
Wyniki
W wyniku przeprowadzonych badań zgromadzono materiał liczący
13750 osobników reprezentujących 233 gatunki Noctuidae. Stanowi to 46%
wszystkich stwierdzonych dotychczas w Polsce przedstawicieli tej rodziny
motyli. W trakcie badań nie stwierdzono na terenie Karkonoskiego Parku
Narodowego gatunków endemicznych tak w odniesieniu do Karkonoszy jak
i do Sudetów. Wszystkie wykazane z terenu badań gatunki przedstawiono w
tabeli z uwzględnieniem występowania w terenie badań, okresu pojawu imagines oraz liczebności w umownie przyjętej pięciostopniowej skali:
SÓWKOWATE KARKONOSZY POLSKICH
179
1 – gatunki pojawiające się sporadycznie: 1–4 osobników
2 – gatunki pojawiające się pojedynczo: 5–19 osobników
3 – gatunki pojawiające się nielicznie: 20–99 osobników
4 – gatunki pojawiające się licznie: 100–499 osobników
5 – gatunki pojawiające się masowo: powyżej 500 osobników
Spośród wykazanych gatunków najcenniejszymi dla fauny Karkonoszy,
zasługującymi na podkreślenie są:
– Gatunki borealno-górskie, występujące w zwartym zasięgu w rejonach borealnych Europy i Azji oraz jako pierwotne relikty okresu lodowcowego na
terenie gór środkowej Europy. Z grupy tej w środowiskach regla górnego
oraz muraw subalpejskich stwierdzono: Apamea rubrirena (TREIT.),
Dasypolia templi (THNBG .), Trichosea ludifica (L.) czy Xestia speciosa
(HBN.). Wymienione gatunki w Polsce występują także w Karpatach oraz
na granicy zwartego zasięgu o charakterze borealnym, na terenie północno-wschodniej Polski (NOWACKI , RUDNY, 1992). Nie potwierdzono natomiast wykazanych przez WOLF'a (1935) gatunków: Xestia alpicola (ZETT.)
i X. collina (BOISD.), występujących obecnie nadal w Karpatach.
– Gatunki górskie charakterystyczne dla ekosystemów leśnych regla dolnego. W grupie tej liczba gatunków jest znacznie ograniczona w stosunku do
potencjalnych możliwości. Do najważniejszych należą: Euxoa birivia (DEN.
et SCHIFF.), Eriopygodes imbecilla (F.), Hypena obesalis TREIT., Phlogophora scita (H BN .), Rhycia lucipeta (D EN. et SCHIFF .) czy Syngrapha ain
(HOCH .).
Porównując uzyskane wyniki badań z danymi pochodzącymi z środowisk
o zbliżonym charakterze ekologicznym spoza Karkonoszy oraz uwzględniając historyczne dane z przełomu XIX i XX wieku, daje się zauważyć zubożenie obecnej fauny w stosunku do potencjalnych możliwości. Jest to wyraźnie
widoczne szczególnie dla gatunków Noctuidae charakterystycznych dla środowisk leśnych regla dolnego.
Reasumując należy stwierdzić, że mimo zubożenia fauny sówkowatych
Karkonoszy o wiele gatunków związanych z ekosystemami dolnoreglowymi,
tereny wyżej położone zachowały nadal stosunkowo naturalny charakter, co
potwierdzają wykazane gatunki borealno-górskie. Jednym z takich rejonów
jest, silnie zagrożony penetracją przez ruch turystyczny, obszar Kotła Małego Stawu. Potwierdzono tam po 100 latach utrzymywanie się interesujących
gatunków takich jak: A. rubrirena, E. birivia, D. templi, Rh. lucipeta, S. ain,
T. ludifica czy X. speciosa.
180
J. NOWACKI
Tab. Przegląd systematyczny sówkowatych (Lepidoptera: Noctuidae) stwierdzonych w okresie badań na terenie Karkonoszy Polskich.
Gatunek
(Species)
Stanowiska*
(Localities*)
Liczebność**
Abundance**
Systematic list of Noctuidae (Lepidoptera) recorded in Polish Karkonosze Mts. in the
investigation period.
2
3
1
Okres pojawu***
(Period of
appearance***)
4
Herminia tarsicrinalis (K NOCH)
Jg
1
VII(2)
Trisateles emortualis (DEN. et SCHIFF.)
Polypogon tentacularia (L.)
P. strigilata (L.)
Gr, Jg
Gr
Gr
1
1
1
VII(2)
VI(2)
VI(1)
Rivula sericealis (SCOP .)
Parascotia fuliginaria (L.)
Hypena proboscidalis (L.)
Jg, SP, KWP
Gr
Gr, Jg, KMS, KWP,
SP
3
1
4
VI(3) – VIII(3)
VIII(1)
VII(1) – VIII(1)
H. obesalis TREIT.
KMS, RS
2
VII(2) – VIII(2)
H. crassalis (F.)
Scoliopteryx libatrix (L.)
Catocala fraxini (L.)
C. nupta (L.)
Gr, Jg, KWP
Gr, Jg, KMS, RS
Gr, Jg
Gr, Jg, KWP
3
3
2
2
V(3) – VII(3)
IX(1) – X(1)
IX(2 – 3)
VIII(3) – IX(2)
C. promissa (DEN . et SCHIFF.)
C. fulminea (SCOP.)
Minucia lunaris (DEN . et SCHIFF.)
Gr, KMS
Gr
Gr
1
1
1
VIII(1)
VII(3)
VI(3)
Lygephila pastinum (TREIT.)
Catephia alchymista (DEN . et SCHIFF.)
Tyta luctuosa (DEN. et SCHIFF.)
Cp, Gr
Gr
Gr
2
1
1
VII(2)
VII(1)
VII(1)
Callistege mi (CL.)
Euclidia glyphica (L.)
Laspeyria flexula (DEN . et SCHIFF .)
Nycteola revayana (SCOP.)
Cp, Gr, Jg
Gr, Jg
Gr
RS
3
2
1
1
V(2 – 3)
V(2)
VII(1)
VIII(3)
Earias clorana (L.)
Bena prasinana (L.)
Jg
Cp, Gr, HZ, Jg,
KWP, SP
Gr, KWP, SP
Cp, Gr, Jg, KMS,
KWP
1
3
VI(1 – 2)
V(3) – VII(1)
2
3
VII(1 – 3)
V(3) – VII(2)
Pseudoips fagana (F.)
Panthea coenobita (ESP.)
181
1
Trichosea ludifica (L.)
Colocasia coryli (L.)
2
2
1
3
1
3
VII(3)
VI(1) – VII(3)
A. aceris (L.)
A. leporina (L.)
Jg
Gr, HZ, Jg, KMS,
KWP
Cp, Gr
Cp, Gr, Jg, KWP
2
3
V(3) – VII(2)
V(3) – VII(2)
A. megacephala (DEN. et SCHIFF .)
A. auricoma (DEN. et SCHIFF.)
A. rumicis (L.)
Craniophora ligustri (DEN . et SCHIFF.)
Gr, Jg
Gr, HZ, Jg, RS
Gr, Jg, KWP
Cp, Gr, Jg, KWP, SP
2
2
3
3
V(3) – VI(3)
VI(1) – VII(3)
VII(2) – VIII(2)
V(2) – VII(1)
i VIII(3)
Cryphia ereptricula (TREIT.)
Cp
1
VIII(1)
Bryophila domestica (HUFN.)
Emmelia trabealis (SCOP.)
Prododeltote pygarga (HUFN .)
HZ
Gr, Jg
Jg, Gr, HZ
1
2
2
VII(1)
VII(1 – 2)
VI(3)
Deltote deceptoria (SCOP .)
D. uncula (CL.)
Diachrysia chrysitis (L.)
Gr
Jk, Gr
Gr, Jg, HZ, KMS,
KWP, RS, SP
1
2
3
VI(2)
VI(1)
VI(2) – VII(3)
A. cuspis (HBN.)
A. psi (L.)
1
3
4
VI(3)
IV(2) – V(3)
i VII(1) – VIII(1)
X(1 – 2)
VI(2)
V(3) – VI(3)
Diloba caeruleocephala (L.)
Moma alpium (OSB.)
Acronicta alni (L.)
KMS
Gr, Jg, KMS, KWP,
RS, SP
Gr, Jg, KWP
Gr
Cp, Gr, Jg, SP
3
Macdunnoughia confusa (STEPH.)
Gr, Jg, RS, Sr
2
VIII(3) – IX(2)
Plusia festucae (L.)
Cp, Gr
1
VII(1)
Autographa gamma (L.)
Gr, HZ, Jg, KMS,
KWP, RS, SP, Sr
4
V(2) – IX(3)
A. pulchrina (HAW.)
Gr, HZ, Jg, KMS,
KWP, RS, SP
3
VI(1) – VIII(2)
A. buraetica (STAUD.)
A. jota (L.)
A. bractea (DEN. et SCHIFF.)
Syngrapha ain (HOCH.)
1
1
2
3
VI(3)
VI(2)
VI(3) – VII(2)
VII(2 – 3)
Abrostola triplasia (L.)
Gr
RS, Sr
Cp, Gr, KMS, Sr
Gr, HZ, Jg, KMS,
KWP, Rs, Sr
Cp, Gr, Jg, KWP, Sp
3
V(2) – VI(3)
A. trigemina (WERN.)
Cucullia fraudatrix EV.
Cp, Gr, Jg
Gr
2
1
VI(2 – 3)
VII(1)
182
J. NOWACKI
1
2
3
4
C. umbratica (L.)
Cp, Gr, Jg, KMS, SP
3
VII(1 – 2)
C. lucifuga (DEN. et SCHIFF .)
Calophasia lunula (HUFN.)
Amphipyra pyramidea (L.)
A. berbera RUNGS
Jg
Gr
Gr, Jg
Gr, Jg
1
1
2
2
V(2) – VI(1)
VI(1)
IX(2 – 3)
IX(2)
A. tragopoginis (CL .)
Cp, Gr, Jg, KMS,
KWP, RS, SP
3
VIII(2) – X(1)
Heliothis viriplaca (HUFN .)
Pyrrhia umbra (HUFN.)
KWP
2
VI(2 – 3)
Panemeria tenebrata (SCOP.)
Jg
Gr
1
2
VIII(2)
V(2)
Caradrina morpheus (HUFN.)
Paradrina clavipalpis (SCOP.)
Hoplodrina octogenaria (GOEZE)
H. blanda (DEN . et SCHIFF .)
Gr, Jg
Jg, KWP
Gr, HZ, Jg, KWP, SP
Jg, KMS, KWP
2
2
4
3
VII(2 – 3)
VII(3) – VIII(2)
VII(1) – VIII(1)
VII(2) – VIII(2)
H. respersa (DEN . et SCHIFF.)
H. ambigua (DEN . et SCHIFF.)
Atypha pulmonaris (ESP.)
Gr
Jg, KWP
Jg
1
3
1
VII(1 – 2)
VII(2) – VIII(2)
VII(2)
Athetis pallustris (HBN.)
Rusina ferruginea (ESP.)
Dypterygia scabriuscula (L.)
Jg
Gr, HZ, Jg, KWP, SP
Gr
1
4
1
VI(2)
V(2) – VII(3)
VII(1 – 2)
Thalpophila matura (HUFN.)
Trachea atriplicis (L.)
Euplexia lucipara (L.)
Jg
Cp
Gr, SP, Jg, KWP
1
2
2
VIII(2)
VI(3)
V(3) – VII(1)
Phlogophora meticulosa (L.)
Cp, Gr, Jg, KMS,
KWP, RS
Jg, KWP
3
2
V(1) – VI(3)
i VIII(3) – X(2)
VII(1 – 3)
Hyppa rectilinea (ESP.)
Gr, HZ, Jg, KMS,
KWP, SP, Sr
3
VI(2) – VII(3)
Actinotia polyodon (CL.)
Ipimorpha subtusa (DEN . et SCHIFF .)
Enargia paleacea (ESP.)
Cp, Gr, Jg
Gr, Jg, SP
Gr, Jg, KWP, SP
2
2
3
VII(2 – 3)
VIII(1 – 2)
VII(2) – VIII(3)
Parastichtis suspecta (HBN.)
Cosmia trapezina (L.)
Jg, KWP
Cp, HZ, Jg, KMS,
KWP, SP, Sr
2
4
VII(2) – VIII(2)
VII(1) – VIII(3)
Xanthia togata (ESP.)
X. aurago (DEN. et SCHIFF.)
X. icteritia (HUFN .)
Cp, Gr, Jg, KWP
Gr
Cp, Gr, Jg, KWP
3
1
3
VIII(3) – X(1)
IX(1)
VIII(3) – IX(3)
X. citrago (L.)
Gr, Jg, KMS, KWP
2
IX(1) – X(1)
Ph. scita (HBN.)
183
1
2
3
4
Agrochola lychnitis (DEN. et SCHIFF.)
A. circellaris (HUFN.)
Gr
Cp, Gr, Jg, KMS,
KWP
1
3
IX(1)
IX(1 – 3)
A. lota (CL.)
A. macilenta (HBN .)
Gr, Jg, KWP
Cp, Gr, Jg, KWP
2
4
IX(2) – X(2)
IX(1) – X(2)
A. nitida (DEN. et SCHIFF.)
A. helvola (L.)
A. litura (L.)
Jg, KWP
Gr, Jg, KWP
Gr, Jg, KWP
3
3
4
VIII(3) – IX(2)
VIII(3) – X(1)
VIII(3) – X(2)
Eupsilia transversa (HUFN .)
Conistra vaccinii (L.)
C. rubiginosa (SCOP.)
C. rubiginea (DEN. et SCHIFF.)
Cp, Gr, Jg, KWP
Cp, Gr, Jg, KWP
Cp, Gr
Cp, Jg
3
4
2
2
XI(2) – IV(3)
IX(3) – V(1)
X(3) – IV(3)
IX(3) – IV(3)
Brachionycha nubeculosa (ESP.)
B. sphinx (HUFN .)
Dasypolia templi (THNBG.)
Cp, Gr, Jg
Cp, Gr, Jg
Gr, Jg, KMS, Rs
3
3
2
III(2) – IV(3)
X(1 – 3)
IX(1 – 3)
Iteophaga viminalis (F.)
Cp, Gr, HZ, Jg,
KMS, KWP
4
VII(1) – VIII(3)
Lithomoia solidaginis (HBN .)
Lithophane socia (HUFN.)
L. ornitopus (HUFN.)
Gr, Jg, KWP
Cp, Jg
Gr
3
2
1
VIII(3) – IX(2)
VIII(3) – V(1)
IX(3)
L. furcifera (HUFN.)
Xylena vetusta (HBN .)
Allophyes oxyacanthae (L.)
Dichonia aprilina (L.)
Jg, Gr
Gr, Jg
Cp, Gr, Jg, KWP
Cp
2
1
3
1
IX(1) – V(1)
IX(2) – IV(2)
XI(2) – X(2)
XI(3)
Antitype chi (L.)
Gr
Ammoconia caecimacula (DEN. et SCHIFF.) Jg, KWP
Polymixis gemmea (TREIT.)
Gr, RS, Jg, KWP
1
2
3
IX(1)
VIII(2) – IX(3)
VIII(1) – IX(3)
Blepharita satura (DEN . et SCHIFF .)
Mniotype adusta (ESP.)
Jg, KWP
Cp, Gr, Jg, KMS,
RS
3
3
VIII(3) – X(1)
VI(2) – VII(2)
Apamea monoglypha (HUFN.)
Gr, HZ, Jg, KMS,
KWP, RS, Sr
4
VII(1) – X(2)
A. lithoxylaea (DEN . et SCHIFF .)
A. crenata (HUFN.)
Gr, Jg, KMS
Cp, HZ, Jg, KMS,
KWP, RS, SP
2
3
VII(2 – 3)
V(3) – VII(3)
A. lateritia (HUFN.)
HZ, KMS, KWP
HZ, Jg, KMS,
KWP, Sr
2
3
VII(2) – VIII(1)
VI(3) – VIII(1)
A. rubrirena (TREIT.)
184
J. NOWACKI
1
2
3
4
A. remissa (HBN.)
HZ, Jg, KMS, KWP,
SP
2
VI(1) – VII(3)
A. anceps (DEN . et SCHIFF.)
A. sordens (HUFN.)
A. scolopacina (ESP.)
Cp, Jg
HZ, SP, Jg, KWP
Gr, Jg, KWP
2
2
3
VI(2) – VII(3)
VI(2) – VII(2)
VII(2) – VIII(1)
A. ophiogramma (ESP.)
Oligia strigilis (L.)
O. versicolor (B ORKH.)
Jg, KMS
Gr, HZ, Jg, KWP, SP
Jg
2
3
1
VII(2) – VIII(3)
V(3) – VIII(1)
VII(2)
O. latruncula (DEN . et SCHIFF.)
O. fasciuncula (HAW.)
Mesoligia furuncula (DEN. et SCHIFF.)
Mesapamea secalis (L.)
HZ, Jg, KWP, SP
Gr, Jg, KWP
Gr, KWP
HZ, Jg, KMS, KWP,
SP, Sr
3
2
2
3
VI(2) – VII(3)
VI(2 – 3)
VII(2) – VIII(1)
VII(2) – VIII(2)
M. didyma (ESP.)
Jg, KWP, SP
3
VII(3) – VIII(2)
Luperina testacea (DEN . et SCHIFF.)
Amphipoe oculea (L.)
A. fucosa (F.)
Jg, SP
Jg, KWP, SP
Jg
2
2
1
VIII(3)
VII(3) – VIII(2)
VIII(1)
Hydraecia micacea (ESP.)
Gortyna flavago (DEN. et SCHIFF.)
Celaena leucostigma (HBN.)
Gr, Jg, KWP, SP
Gr, KWP, RS
Jg
3
2
1
VIII(2) – IX(2)
IX(1 – 2)
VIII(1)
Nonagria typhae (THNBG.)
Chortodes minima (HAW.)
Ch. pygmina (HAW .)
Charanyca trigrammica (HUFN.)
Cp
HZ, Jg, KWP
Jg
Gr, Jg, KMS, SP
1
2
1
3
ex pupa
VI(2) – VII(3)
X(1)
VI(1) – VII(1)
Discestra trifolii (HUFN .)
Cp, Gr, Jg, KWP, SP
4
V(3) – VI(2)
Lacanobia w-latinum (HUFN.)
Cp, Jg
3
i VII(1) – VIII(2)
V(3) – VI(3)
L. oleracea (L.)
L. thalasina (HUFN.)
Gr, Jg
Cp, Gr, HZ, Jg,
KMS, KWP, SP
2
3
VI(2 – 3)
V(3) – VII(1)
L. contigua (DEN. et SCHIFF.)
L. suasa (DEN . et SCHIFF .)
Hada nana (HUFN.)
Gr, HZ, Jg, KWP, SP
Jg
Cp, Gr, Jg, KMS,
KWP, RS, SP
2
2
4
VI(1) – VII(2)
VII(1 – 2)
V(3) – VI(3)
Hecatera dysodea (DEN . et SCHIFF .)
Gr
1
VII(1)
Hadena bicruris (HUFN.)
H. compta (DEN . et SCHIFF.)
H. rivularis (F.)
Gr
Gr
Gr, Jg, KMS, KWP
1
1
3
VI(3)
VI(3)
V(3) – VI(2)
185
1
2
3
4
H. perplexa (DEN. et SCHIFF.)
Sideridis albicolon (HBN.)
Heliophobus reticulata (GOEZE)
Melanchra persicariae (L.)
Gr
HZ, KWP
Jg
Gr, HZ, Jg, KWP, SP
1
2
1
4
VI(3)
VII(1)
VI(2 – 3)
VI(3) – VII(3)
M. pisi (L.)
Gr, Jg, KMS, KWP,
SP
3
V(2) – VI(3)
Mamestra brassicae (L.)
Gr, RS, Jg, KMS,
KWP
2
VIII(2 – 3)
Papestra biren (GOEZE)
4
V(2) – VI(3)
Polia bombycina (HUFN.)
Gr, HZ, Jg, KMS,
KWP, RS, SP, Sr
Gr, SP, Jg, KWP
3
VII(1 – 3)
P. hepatica (CL .)
P. nebulosa (HUFN.)
Leucania obsoleta (HBN .)
Gr, HZ, Jg, KWP
Gr, HZ, Jg, KWP
Jg
2
3
1
VII(2 – 3)
VI(3) – VII(3)
VII(1)
L. comma (L.)
Cp, Gr, HZ, Jg,
KWP, RS, SP
3
VI(1) – VII(3)
Mythimna turca (L.)
M. conigera (DEN. et SCHIFF.)
M. ferrago (F.)
Cp, Gr
Gr, Cp, Jg, KWP, SP
Cp, Gr, SP
2
3
3
VII(2)
VII(1 – 3)
VII(1 – 3)
M. albipuncta (DEN. et SCHIFF.)
M. pudorina (DEN. et SCHIFF.)
M. straminea (TREIT.)
M. impura (HBN.)
2
2
1
3
VIII(2 – 3)
VI(2) – VII(1)
VII(1)
VII(1 – 3)
M. pallens (L.)
Gr, Jg, RS
Gr, Jg, KWP
Jg
Cp, Gr, HZ, Jg,
KMS, KWP
Cp, Gr, Jg
3
VII(1) – VIII(1)
M. l-album (L.)
Orthosia incerta (HUFN.)
O. gothica (L.)
Gr
Gr, Jg, KMS
Gr, Jg, KMS, KWP
1
3
3
IX(1)
III(2) – V(1)
III(2) – VI(1)
O. cruda (DEN. et SCHIFF.)
O. populeti (F.)
O. cerasi (F.)
O. gracilis (DEN. et SCHIFF.)
Gr, Jg
Gr, Jg
Gr, Jg, KWP
Jg
3
2
3
3
III(2) – IV(2)
III(3) – IV(2)
III(3) – V(3)
IV(2) – V(2)
O. munda (DEN. et SCHIFF.)
Panolis flammea (DEN. et SCHIFF.)
Cerapteryx graminis (L.)
Gr, Jg
Gr, Jg
Cp, HZ, Jg, KMS,
KWP, RS, SP, Sr
3
2
5
III(3) – V(2)
IV(3) – V(2)
VI(2) – VIII(3)
Tholera cespitis (DEN. et SCHIFF.)
Gr, SP, Jg, KWP
2
VIII(2 – 3)
Th. decimalis (PODA)
Gr, Jg, SP, KWP
3
VIII(2 – 3)
186
J. NOWACKI
1
2
3
4
Pachetra sagittigera (HUFN .)
Eriopygodes imbecilla (F.)
Gr
KMS
1
2
VI(2)
VI(1 – 3)
Lasionycta proxima (HBN.)
Axylia putris (L.)
Ochropleura plecta (L.)
KWP
HZ, SP, Jg, KWP
Gr, HZ, Jg, KMS,
SP, KWP
Gr, HZ, Jg, SP, KWP
2
5
5
VII(2 – 3)
V(3) – VII(3)
V(2) – VIII(3)
3
VI(1) – VII(1)
Gr, HZ, Jg, KMS,
KWP, RS, Sr
5
VI(3) – VIII(3)
Gr, Jg, KMS, KWP,
SP
4
V(3) – VIII(3)
D. florida (F. SCH.)
Gr
1
VI(3)
Noctua pronuba L.
Gr, HZ, Jg, KMS,
KWP, RS, Sr
Jg, KWP
4
VII(1) – VIII(3)
2
VI(3) – IX(2)
Diarsia mendica (F.)
D. brunnea (DEN. et SCHIFF.)
D. rubi (VIEWEG)
N. orbona (HUFN.)
N. interposita (HBN.)
N. comes HBN.
N. fimbriata (SCHREBER)
Gr (A. K OKOT leg.)
Gr (A. K OKOT leg.)
Gr, HZ, Jg, KMS,
KWP, RS, SP, Sr
1
2
4
VII(2)
VII(2)
VII(1) – VIII(3)
N. janthina (DEN. et SCHIFF.)
Gr, Jg, KMS, KWP,
SP
3
VII(3) – VIII(2)
Lycophotia molothina (ESP.)
Jk
1
VI(1)
L. porphyrea (DEN. et SCHIFF.)
Chersotis cuprea (DEN. et SCHIFF.)
Rhyacia lucipeta (DEN. et SCHIFF.)
Eurois occulta (L.)
KMS
KMS
HZ, KMS, Sr
Gr, HZ, Jg, KMS,
KWP, SP, Sr
1
1
1
3
VII(2)
VII(3)
VII(2) – VIII(3)
VI(3) – VII(3)
Opigena polygona (DEN. et SCHIFF.)
Gr, Jg, KMS, KWP,
RS, Sr
Cp, Jg, KWP
3
2
VII(2) – IX(3)
VI(3) – VII(2)
Gr, Jg, KMS, KWP,
SP
KMS
3
VII(3) – IX(2)
3
VI(3) – VII(2)
X. c-nigrum (L.)
Cp, Gr, Jg, KMS,
KWP, RS, SP
5
V(2) – IX(2)
X. ditrapezium (DEN. et SCHIFF.)
X. triangulum (HUFN.)
X. baja (DEN . et SCHIFF.)
Cp, HZ, Jg, KWP
Gr, Jg, KWP, SP
Gr, Jg, KMS, KWP,
SP
5
4
3
VI(2) – VIII(1)
VI(1) – VII(3)
VII(1) – VIII(3)
Graphiphora augur (F.)
Eugnorisma depuncta (L.)
Xestia speciosa (HBN.)
187
1
2
3
4
X. rhomboidea (ESP.)
X. sexstrigata (HAW .)
Gr, Jg, KWP
Cp, Gr, Jg, KMS,
KWP, SP
2
3
VII(3) – VIII(2)
VIII(2 – 3)
X. xanthographa (DEN. et SCHIFF.)
Cp, Gr, KWP
3
VIII(3)
Eugraphe sigma (DEN. et SCHIFF.)
Cp
2
VI(2) – VII(1)
Cerastis rubricosa (DEN . et SCHIFF.)
C. leucographa (DEN. et SCHIFF.)
Naenia typica (L.)
Gr, Jg, KWP
Jg
Gr
3
2
2
III(3) – V(3)
IV(2) – V(2)
VII(2 – 3)
4
VI(1) – VIII(1)
Anaplectoides prasina (DEN. et SCHIFF.) Gr, HZ, Jg, KMS,
KWP, Sr
Jg
Protolampra sobrina (DUP.)
1
VIII(2)
Actebia praecox (L.)
Euxoa birivia (DEN. et SCHIFF.)
E. nigricans (L.)
Gr, KMS
KMS
Cp
2
2
VI(3)
(BORKOWSKI, 1985)
VIII(2 – 3)
E. tritici (L.)
Agrotis ipsilon (HUFN .)
Jg
Gr, Jg, KMS,
KWP, RS, SP
Gr, Jg, SP, KWP
1
2
VIII(2)
VIII(3) – X(1)
3
VI(1) – VIII(3)
Cp, Gr, Jg, KMS,
KWP
2
VIII(2) – IX(3)
Cp
2
V(3)
A. exclamationis (L.)
A. segetum (DEN. et SCHIFF.)
A. cinerea (DEN. et SCHIFF.)
* Cp – Cieplice, Gr – Górzyniec, HZ – Hala Złotówka, Jg – Jagniątków, Jk – Jakuszyce,
KMS – Kocioł Małego Stawu, KWP – Karpacz Wilcza Poręba, RS – Równia pod Śnieżką, SP – Szklarska Poręba Dolna, Sr – Szrenica.
** 1 – sporadyczny (1 – 4 exx.), 2 – pojedynczy (5 – 19 exx.), 3 – nieliczny (20 – 99 exx.),
4 – liczny (100 – 499 exx.), 5 – masowy (powyżej 500 exx.).
** 1 – sporadic (1 – 4 exx.), 2 – single (5 – 19 exx.), 3 – not numerous (20 – 99 exx.),
4 – numerous (100 – 499 exx.), 5 – mass (above 500 exx.).
*** Liczba rzymska oznacza miesiąc, liczba arabska w nawiasie – dekadę miesiąca.
*** Roman numerals denote months, Arabic numerals – decades of the months.
SUMMARY
Results of faunistic-ecological studies on the noctuid moths of the Polish part of the
Karkonosze Mts. are presented in the paper. The studies were carried out in 1989 – 1995
during entire vegetation seasons. The main collecting method was catching imagines using
light and odour as attractants. As a result, material including 13750 specimens of 233
188
J. NOWACKI
noctuid species was collected. This constitutes 46% Polish noctuid fauna. All the recorded
species are listed in tables in systematic order, with the collecting localities, abundance according to a five-grade scale and period of appearance of imagines.
PIŚMIENNICTWO
BORKOWSKI A., 1969. Studia nad Stigmellidae (Lepidoptera). Cz. I. Przyczynek do znajomości rozmieszczenia, biologii i ekologii Stigmellidae w Sudetach polskich. Pol. Pismo ent.,
39: 95-122.
BORKOWSKI A., 1975. Studia nad Nepticulidae (Lepidoptera). Cz. VI. Rozmieszczenie Nepticulidae w Polsce. Pol. Pismo ent., 45: 487-535.
B ORKOWSKI A., 1985. Owady. [W:] JAHNA A. Karkonosze Polskie. Wydawnictwo PAN:
395-426.
JAHNA A., 1985. Karkonosze Polskie. Wydawnictwo PAN. 566 ss.
NOWACKI J., RUDNY J., 1992: Sówkowate (Lepidoptera, Noctuidae) Puszczy Augustowskiej.
Wiad. entomol., 11: 37 - 57.
WOLF P., 1927–1944. Die Grossschmetterlinge Schlesiens. I -IV. Breslau.
Wiad. entomol.
16 (3-4): 189-194
Poznań (1997) 1998
Cyclophora puppillaria (HÜBNER, 1799) (Lepidoptera: Geometridae) – nowy element śródziemnomorski w faunie Polski
Cyclophora puppillaria (HÜBNER, 1799) (Lepidoptera: Geometridae)
– a new Mediterranean element in the fauna of Poland
ADAM MALKIEWICZ
Instytut Zoologiczny Uniwersytetu Wrocławskiego, ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław
ABSTRACT: Cyclophora puppillaria (H BN.) is for the first time recorded from Poland.
The species was collected at light at Gubałówka Hill near Zakopane (UTM: DV26). It is
suspected to be an immigrant, because of the lack of appropriate habitat in this region and
a long distance from the nearest populations in southern Europe. Characteristics of
external appearance of adults and genitalia of both sexes is given.
KEY WORDS: Lepidoptera, Geometridae, Cyclophora puppillaria, new record, S Poland.
Wśród europejskich miernikowców (Geometridae) znanych jest zaledwie
kilka gatunków, które mają skłonności do wędrówek poza obszary ich stałego występowania, a i te migracje są notowane rzadko i nieregularnie. Częściej zdarzają się przypadki napotkania pojedynczych osobników zdala od
właściwego zasięgu gatunkowego. Odkrycia w Polsce gatunków : Eupithecia
thalictrata (PÜNG ), Aleucis distinctata (H. -S.), czy Peribatodes ilicaria (GEYER) są przykładem takich niewyjaśnionych zdarzeń.
Przeglądając kolekcję motyli Stanisława BATKOWSKIEGO zdeponowaną
w Muzeum Tatrzańskim w Zakopanem natrafiono na serię 5 okazów Cyclophora puppillaria (H BN .) złowionych do światła na Gubałówce (UTM:
DV26) w terminach: 14 X 1961, 7 IX 1966, 17 X 1966 (2 exx.) i 13 X 1967
(leg. S. B ATKOWSKI). Okazy te były w zbiorze oznaczone jako Cyclophora
190
A. MALKIEWICZ
suppunctaria ZELLER, ale również pod tą nazwą dane nie zostały zamieszczone w publikacji dotyczącej Tatr polskich z Gubałówką (B ATKOWSKI ,
PALIK, SZPOR, 1972).
Cyclophora puppillaria (H BN.) jest gatunkiem rozsiedlonym w basenie
Morza Śródziemnego, wzdłuż europejskich wybrzeży Atlantyku aż po Irlandię i płd. Wielką Brytanię. W środkowej Europie był bardzo rzadko spotykany w Austrii, Niemczech, Danii i Holandii, a we wschodniej części na Węgrzech i płd. Słowacji. Brak danych o znalezieniu wczesnych stadiów rozwojowych w tej części Europy, stąd zgodna opinia badaczy, że C. puppillaria
migruje sezonowo z południa kontynentu (FORSTER, WOHLFARTH , 1981;
KOCH , 1988; SKOU, 1986; URBAHN, 1970). W Wielkiej Brytanii gatunek ten
jest traktowany jako aklimatyzowany okresowo po łagodnych zimach (S KINNER, 1984).
W Europie południowej motyle omawianego gatunku są spotykane w
dwóch lub trzech nakładających się pokoleniach od marca do października.
Na północ od Alp i na wyspach brytyjskich pojawiają się prawie wyłącznie
pod koniec lata i jesienią. Jako rośliny żywicielskie znane są dęby (Quercus
spp.), głównie zimozielone, a poza tym Cistus sp., Myrtus sp. i Arbutus sp.
Gąsienice spotkać można przez cały rok, co świadczy, że zimę spędzają na
stale zielonych krzewach. W miesiącach zimowych jednak, żerowanie ich
jest spowolnione (MERE , HAGGETT , 1959). Stadia preimaginalne C. puppillaria opisał HAGGETT (1958), ale tylko na podstawie cech ubarwienia, w
oparciu o materiał uzyskany od jednej samicy.
Motyle tego gatunku są bardzo zmienne zarówno pod względem barwy
tła skrzydeł, rysunku, jak ich rozpiętości. Niektóre formy mogą wydawać się
podobne do innych gatunków z rodzaju, dlatego podaję główne cechy budowy i ubarwienia motyla.
Rozpiętość skrzydeł 21–27 mm. Barwa podstawowa skrzydeł od ceglastoczerwonej przez rożne odcienie beżu do szarożółtej. Plamka środkowa okrągła lub owalna, niewielka, z białym wypełnieniem, które czasem zanika.
Cień środkowy, gdy jest obecny, brunatny, mocniej zaznaczony w tylnych
częściach skrzydeł. Przepaski wewnętrzna i zewnętrzna zwykle w postaci
punktowanych linii, również mogą zanikać. Wierzchołek przedniego skrzydła mocno zaostrzony. Pod nim, na brzegu zewnętrznym kilka drobnych,
ciemnych punktów (Ryc. 1, 2). SKINNER (1984) podaje, że większość z ponad 100 okazów złowionych w Wielkiej Brytanii w pokoleniu jesiennym to
motyle pozbawione desenia w postaci cieni i przepasek. Okazy polskie są w
znacznym stopniu wytarte, więc trudno ocenić na ich podstawie czy również
posiadały ten typ ubarwienia.
CYCLOPHORA PUPPILLARIA – NOWY ELEMENT ŚRÓDZIEMNOMORSKI ...
191
Ryc. (Fig.) 1. Samiec (male) Cyclophora puppillaria (HBN.), La Cabrera, Hiszpania (Spain),
(leg. A. MALKIEWICZ ).
Ryc. (Fig.) 2. Samica (female) Cyclophora puppillaria (HBN.), Gubałówka, Polska (Poland),
(leg. S. BATKOWSKI).
192
A. MALKIEWICZ
W narządach kopulacyjnych obu płci występują cechy charakterystyczne
pozwalające oznaczyć ten gatunek w wątpliwych przypadkach. W aparacie
kopulacyjnym samca ważną cechą jest kształt walwy (Ryc. 3) z hakowatym
wyrostkiem brzusznym (fibula), błędnie utożsamianym czasem z sakulusem
Ryc. (Fig.) 3, 4. Cyclophora puppillaria (HBN .): 3 - Aparat kopulacyjny samca – walwa
(male genitalia – valva); 4 - Aparat genitalny samicy (female genitalia).
CYCLOPHORA PUPPILLARIA – NOWY ELEMENT ŚRÓDZIEMNOMORSKI ...
193
(BŁESZYŃSKI , 1960; K LIMASZEWSKI, 1960). Jest on zgrubiały u nasady i
dwukrotnie zagięty, silnie w części początkowej i słabiej przy końcu. Aparat
genitalny samicy ma budowę typową dla rodzaju Cyclophora HBN. (Ryc. 4).
Zwraca jednak uwagę lejkowaty kształt przewodu torebki kopulacyjnej i
jego wklęśnięcie po stronie brzusznej, co daje efekt wygięcia widocznego z
profilu.
Rozstrzygnięcie na podstawie 5 okazów złowionych czterokrotnie w
trzech różnych latach, czy mamy do czynienia z nowym migrantem w faunie
Polski, czy też osobniki te należy uznać za przypadkowo zaniesione z południa przez wiatr, jest praktycznie niemożliwe. Istnienie miejscowej populacji na Podtatrzu jest wykluczone z powodu warunków klimatycznych i braku
roślin żywicielskich. Za możliwością migracji przemawia fakt, że gatunek
ten nie był dotychczas notowany w tej części Karpat po stronie słowackiej,
a trudno aby wiatry przywiewały motyle aż z pogranicza Węgier, gdzie były
łowione na Słowacji. Dodatkowym argumentem są póżne terminy połowu
okazów z Gubałówki, co jest charakterystyczne dla niektórych migrantów,
wędrujących na północ w pokoleniu jesiennym. Poza tym istnieje sporo danych z zachodniej części Europy, świadczących o prawdopodobnych migracjach C. puppillaria z południa. Z ostatecznym rozstrzygnięciem powyższych
kwestii należy się zatem wstrzymać, aż do ponownego odnotowania tego gatunku w naszej części Europy, i to w wiekszej liczbie osobników, jak to się
zdarza przy typowych migracjach.
Składam serdeczne podziękowania Panom: Jarosławowi BUSZKO i Włodzimierzowi CICHOCKIEMU za wypożyczenie i udostępnienie materiałów do
artykułu, oraz Jerzemu MACIĄŻKOWI za wykonanie i komputerową obróbkę fotografii.
PIŚMIENNICTWO
BATKOWSKI S., PALIK E., S ZPOR R., 1972: Motyle większe Tatr Polskich. Pol. Pismo ent.,
42, 3: 637-688.
BŁESZYŃSKI S.,1960: Miernikowce – Geometridae. Klucze do oznaczania Owadów Polski,
PWN, Warszawa, 27, 46a: 1-149.
FORSTER W., WOHLFAHRT T. A., 1981: Die Schmetterlinge Mitteleuropas, Spanner (Geometridae). Franckh«sche Verlagshandlung, W. Keller & Co., Stuttgart. 312 ss.+ 28 tabl.
HAGGETT G., 1958: Descriptions of the early stages of Cosymbia puppillaria (HBN.) Lep.:
Geometridae. Entomologist's Gaz., 9, 2: 103-105.
KLIMASZEWSKI M. S., 1960: Studia nad środkowoeuropejskimi gatunkami z rodzaju Cosymbia HBN. (Lepidoptera, Geometridae). Fragm. faun., 8, 30: 447- 467.
194
A. MALKIEWICZ
K OCH M., 1988: Wir bestimmen Schmetterlinge. 2 Auflage, Neumann Verlag, Leipzig –
Radebeul. 792 ss., 84 tabl.
MERE R., HAGGETT G., 1959: An account of rearing Cosymbia puppillaria (HBN .) (Lep.:
Geometridae). Entomologist's Gaz., 10, 1: 45- 50.
SKINNER B., 1984: Colour Identification Guide to Moths of the British Isles. Viking, London. 160 ss., 42 tabl.
SKOU P., 1986: The Geometroid Moths of North Europe (Lepidoptera, Drepanidae and Geometridae). Entomonograph, Vol. 6. Leiden-Copenhagen. 348 ss., 24 tabl.
URBAHN E. 1970: Zur Unterscheidung der europäischen Cosymbia- Arten (Lep. Geom.).
Dt. ent. Z., N. F. 18, 1- 3: 271- 281.
Wiad. entomol.
16 (3-4): 195-200
Poznań (1997) 1998
Uwagi o fenologii koszówek (Lepidoptera: Psychidae) na
obszarze Polski
Notes on fenology of bag moths (Lepidoptera: Psychidae) in Poland
BARBARA MARCINIAK
Muzeum Przyrodnicze UŁ, Park Sienkiewicza 1, 90-011 Łódź
ABSTRACT: Data on fenology of adult stages of bag moths (Lepidoptera, Psychidae) in Poland, based on own field studies, and on Polish museum and private collections are given.
KEY WORDS: Lepidoptera, Psychidae, fenology, Poland.
Materiał i metody
Dla uzyskania obrazu występowania postaci dorosłych koszówek (Psychidae) w Polsce wykorzystane zostały zbiory koszówek znajdujące się w Muzeum Instytutu Zoologicznego PAN w Łomnej, Instytucie Systematyki
i Ewolucji Zwierząt PAN w Krakowie, w Muzeum Historii Naturalnej Uniwersytetu Wrocławskiego, w Górnośląskim Muzeum Przyrodniczym w Bytomiu, w Muzeum Przyrodniczym UŁ w Łodzi, jak również prywatne zbiory
prof. J. BUSZKO (Toruń), Z. ŚLIWIŃSKIEGO (Łódź) i R. SZPORA (Dierżoniów) oraz kolekcja autorska znajdująca się w zbiorach Muzeum Przyrodniczego UŁ w Łodzi. Panom prof. J. RAZOWSKIEMU, prof. J. BUSZKO , prof. A.
ŚLIPIŃSKIEMU, prof. J. LISOWI , dr A. WANATOWI oraz Z. Ś LIWIŃSKIEMU
i R. SZPOROWI składam w tym miejscu serdeczne podziękowania za udostępnienie zbiorów.
196
B. MARCINIAK
W czasie prowadzonych badań zebrano informacje dotyczące terminów
wylotu postaci doskonałych wszystkich gatunków należących do rodziny Psychidae występujących w Polsce. Część tych informacji została odrzucona
z powodu niepełnych danych, np. braku daty wylotu. Ze względu na to, że
samce poszczególnych gatunków żyją krótko, od kilku do kilkunastu godzin
(obserwacje własne), informacje dotyczące ich wylotu i czasu ich połowu
w terenie traktowano łącznie dla określenia okresu pojawów poszczególnych
gatunków występujących w Polsce. Zebrane informacje dotyczące czasu wyjścia samicy z egzuwium poczwarki były wynikiem prowadzonych hodowli.
Wyniki
Na podstawie materiałów własnych oraz wszystkich dostępnych kolekcji,
uzyskano 1803 informacje o terminie wylotu postaci doskonałych. Zebrane
dane dotyczyły 1343 samców należących do 34 gatunków na 37 stwierdzonych do tej pory na obszarze Polski. Różnica w liczbie gatunków wynika
z faktu, że Apterona helicoidella (VALL.), Dahlica lichenella (L.) i Dahlica triquetrella (HBN.) występują w Polsce tylko w formach partenogenetycznych.
Informacje dotyczące samców Epichnopterix ardua MANN i E. heringi HEIN.
również nie mogły zostać wykorzystane, ponieważ na etykietach muzealnych
brak jest dat ich wylotu lub złowienia. Pominięto też Siederia listerella (L.) ze
względu na złowienie jednego tylko okazu (w Puszczy Boreckiej). Tak więc
fenologię Psychidae opracowano uwzględniając dane dotyczące samców
31 gatunków.
Zebrano także 424 informacje dotyczące daty wyjścia samic z poczwarki
dla 21 gatunków koszówek. Dla części gatunków są to tylko jednostkowe
stwierdzenia. Dotyczy to zwłaszcza Narycia astrella (H. -S.), Diplodoma laichartingella(GOEZE), Praesolenobia clathrella (F. V R.), i Melasina ciliaris
(OCHS.), rzadko odławianych na obszarze Polski. Dane dotyczące czasu wyjścia z poczwarki samic tych gatunków mogą być więc, ze względu na swoją
fragmentaryczność, traktowane jedynie jako pomocnicze dla potwierdzenia
ogólnych tendencji. Również liczba danych o wyjściu z poczwarki samic gatunków licznie i często występujących na obszarze Polski, dla przykładu: Bijugis bombycella (D EN. et SCHIFF.), Phalacropterix graslinella (B OIS.), czy
Sterrhopterix fusca (HAW.), jest niewielka. Samice tych gatunków są robakowatego kształtu i cały ich rozwój przebiega w koszyczku. Niewielka liczba informacji nie wynika więc z trudności związanych ze zbiorem koszyczków
tych gatunków, lecz raczej z konieczności prowadzenia hodowli lub zniszczenia koszyczka, co w przypadku tej pracy, gdy jest on jednocześnie dowodem
stwierdzenia gatunku na danym stanowisku, nie było możliwe. Nieliczne
stwierdzenia dotyczą również gatunku Psyche crassiorella (BRUAND) (5 sa-
UWAGI O FENOLIGII KOSZÓWEK NA OBSZARZE POLSKI
197
mic) należącego do podrodziny Psychinae. Samice tego gatunku są bezskrzydłe, mają dobrze rozwinięte nogi i czułki. Po wylęgu wychodzą z koszyczka
i na jego brzegu oczekują samca. Gatunek ten był rzadko odławiany na terenie naszego kraju. Dodatkowo często brak na etykietach daty wyjścia samicy
z poczwarki, co ze względu na fakt, że czas życia samicy podrodziny Psychinae waha się od 12 do 17 dni (dane z hodowli), eliminuje te informacje z niniejszego opracowania.
Porównanie danych dotyczących obu płci pozwoliło ustalić czasy wylotów
postaci doskonałych dla 35 gatunków (Tab.). Na osi odciętych zaznaczono
przedziały dziesięciodniowe, ze względu na fakt, że w piśmiennictwie często
można znależć informacje, że gatunek występuje w pierwszej, drugiej lub
trzeciej dekadzie miesiąca. Liczba arabska oznacza dekadę miesiąca, liczba
rzymska miesiąc.
Jak wynika z tabeli, w Polsce najwcześniej przepoczwarczają się przedstawiciele gatunków należących rodzajów: Dahlica E NDERLEIN, Siederia
MEIER i Acathopsyche H EYLAERTS, a najpóźniej pojawiają się postacie doskonałe rodzajów Apterona MILLIERE i Melasina BOISDUVAL oraz gatunku
Bijugis pectinella (DEN. et S CHIFF.). Gatunkami o bardzo długim okresie występowania na obszarze naszego kraju, są Taleporia tubulosa (RETZ.), Proutia betulina (ZELL .), Epichnopterix plumella (DEN. et SCHIFF.), Sterrhopterix
fusca (HAW.) i Bijugis bombycella (DEN. et SCHIFF.).
Analiza okresów pojawu samców pozwoliła na podział gatunków na te,
o długim okresie występowania (wiosna, lato) i o krótkim okresie występowania, ograniczonym tylko do wiosny lub tylko do późnego lata. Zmienność
w zakresie długości życia przedstawicieli niektórych gatunków Psychidae
związana jest z ich przystosowaniem do niesprzyjających warunków klimatycznych. Tak ogólny podział zastosowano z powodu braku doniesień na temat wpływu temperatury na rozwój poszczególnych gatunków Psychidae.
Nie wiadomo bowiem na ile temperatura jest czynnikiem ograniczającym.
Grupa gatunków wiosennoletnich dzieli się na trzy podgrupy. Podgrupę
pierwszą tworzą 3 gatunki, o bardzo długim okresie występowania od wczesnej wiosny do połowy lata. Są to Epichnopterix plumella (DEN. et SCHIFF.),
Proutia betulina (ZELL.) i Taleporia tubulosa (RETZ.). Podgrupę drugą tworzą gatunki stwierdzane na obszarze Polski od początku maja do końca drugiej dekady lipca. Są to Sterrhopterix fusca (HAW.), Canephora unicolor
(HUF.), Rebelia herrichiella STRAND oraz oba gatunki z rodzajów Psyche
SCHRANK i Megalophanes HEYLAERTS. Trzecią stanowią gatunki występujące od początku maja do końca czerwca. Są to: Sterrhopterix standfussi
(H AW .), Phalacropterix graslinella (B OIS.), Ptilocephala muscella (DEN. et
SCHIFF.), Pachythelia villosella (OCHS.), Epichnopterix sieboldi (REUTTI), Bacotia claustrella (BRUAND) i Narycia duplicella (GOEZE).
198
Tab. Wyloty postaci dorosłych wybranych gatunków Psychidae w poszczególnych dekadach.
Emergence of imagines of selected species of Psychidae in particular decades.
Termin* (Period)* III III III IV IV IV V V V VI VI VI VII VII VII VIII VIII
(1) (2) (3) (1) (2) (3) (1) (2) (3) (1) (2) (3) (1) (2) (3) (1) (2)
Gatunek (Species)
1
Dahlica lichenella (L.)
Dahlica triquetrella (HBN.)
Dahlica wockei (HEIN.)
Siederia listerella (L.)
Acanthopsyche atra (L.)
Ptilocephala plumifera (OCHS.)
Eosolenobia manni (ZELL.)
Taleporia tubulosa (RETZ .)
Proutia betulina (ZELL.)
Epichnopterix plumella (DEN. et SCHIFF.)
Sterrhopterix fusca (HAW.)
Psyche casta (PALL.)
Bijugis bombycella (DEN. et SCHIFF.)
Phalacropterix graslinella (BOIS .)
Ptilocephala muscella (DEN. et SCHIFF.)
Sterrhopterix standfussi (HAW.)
3
4
5
..
..
..
..
..
6
.. ..
. ..
..
.. ..
.. ..
. ..
..
..
7
8
9
10
11
12
13
14
.
..
..
...
..
.
.. ..
.. ..
.. ..
.. ..
..
..
..
..
..
.. ..
.. ..
.. ..
.
15
16
17
18
B. MARCINIAK
Siederia pineti (ZELL.)
..
....
.
2
.. ..
.. . .
1
Canephora unicolor (HUF.)
Epichnopterix sieboldi (REUTTI)
Megalophanes stetinensis (HERING)
Diplodoma laichartingella (GOEZE)
3
4
5
6
7
8
..
..
9
Narycia astrella (H. -S.)
Psyche crassiorella (B RUAND)
Rebelia herrichiella STRAND
Taleporia politella (OCHS .)
Megalophanes viciella (DEN. et SCHIFF.)
Pachythelia villosella (OCHS.)
Narycia duplicella (GOEZE)
Rebelia sapho (MILL .)
Praesolenobia clathrella (F. V R.)
Psychidea nudella (OCHS .)
Bijugis pectinella (DEN. et SCHIFF.)
..
.
..
..
.
10
.. ..
..
..
.. ..
.. ..
.. .
..
11
12
Melasina ciliaris (OCHS .)
Apterona helicoidella (VALL.)
.
..
.
..
..
13
.
.
.
..
..
14
..
.
.
.. . .
15
16
17
18
. .. .. .. .
.
UWAGI O FENOLIGII KOSZÓWEK NA OBSZARZE POLSKI
Bacotia claustrella (B RUAND)
2
* – Liczba rzymska oznacza miesiąc, liczba arabska w nawiasie – dekadę miesiąca.
* – Roman numerals denote months, Arabic numerals in parentheses – decades of the month.
199
200
B. MARCINIAK
W grupie drugiej gatunków, których występowanie ograniczone jest do
jednej pory roku można również wyróżnić trzy podgrupy. Pierwszą grupę
tworzą gatunki wiosenne - Siederia pineti (ZELL.) i Acanthopsyche atra (L.).
Druga to gatunki wyróżnione w odrębne grono z powodu pojedynczych
stwierdzeń Eosolenobia mannii (ZELL.), Psychidea nudella (OCHS.), Praesolenobia clathrella (F. V R.), Ptilocephala plumifera (OCHS.), Dahlica wockei
(HEIN.), Narycia astrella (H. -S.), Taleporia politella (OCHS.) i Diplodoma laichartingella (GOEZE). Trzecią grupę tworzą natomiast gatunki późnego lata
Rebelia sapho (MILL.), Melasina ciliaris (OCHS.) i Bijugis pectinella (DEN. et
SCHIFF.).
Analizując czas wyjścia samic poszczególnych gatunków z poczwarki
można rozszerzyć grupę gatunków wiosennych o Dahlica lichenella (L.)
i D. triquetrella (HBN.) - występujące w Polsce tylko w formach partenogenetycznych, oraz grupę gatunków o bardzo długim okresie występowania
o gatunki: Proutia betulina (ZELL .) i Bacotia claustrella (BRUAND ).
Można również zauważyć, że gatunki blisko spokrewnione nie spotykają
się w czasie. Jest to dobrze widoczne na przykładzie par gatunków: Siederia
pineti (ZELL.) i S.listerella (L.), Bijugis bombycella (DEN. et SCHIFF.) i B. pectinella (DEN. et SCHIFF.), Sterrhopterix fusca (HAW .) i S. standfussi (HAW .),
Epichnopterix plumella (DEN. et S CHIFF.) i E. sieboldi (REUTTI), Rebelia herrichiella STRAND i R.sapho (MILL.), Narycia duplicella (GOEZE) i N. astrella (H. -S.) oraz Psyche casta (PALL.) i P. crassiorella (B RUAND) i świadczy
o tym, że wykształciła się pełna izolacja sezonowa.
Dla poprawnego określenia fenologii Psychidae konieczna jest znajomość
czasu trwania jednej generacji. Rozwój poszczególnych gatunków koszówek
trwa rok lub dwa lata. Gatunki, które kończą swój rozwój w ciągu jednego
roku należą do rodzajów: Narycia STEPHENS, Diplodoma ZELLER, Praesolenobia FILIPJEV, Eosolenobia FILIPJEV, Dahlica ENDERLEIN, Siederia MEIER,
Melasina BOISDUVAL , Taleporia H ÜBNER, Proutia TUTT, Psyche SCHRANK ,
Bijugis H EYLAERTS, Epichnopterix HÜBNER . Rozwój gatunków należących
do pozostałych rodzajów koszówek dotychczas znalezionych w Polsce trwa
dwa lata.
Wiad. entomol.
16 (3-4): 201-216
Poznań (1997) 1998
MATERIA£Y METODYCZNE I PRZEGL¥DOWE
METHODICAL AND REVIEW MATERIALS
Roztocze (Acarina) występujące na pszczołach społecznych
(Hymenoptera: Apidae: Apinae, Bombinae)
Mites (Acarina) occurring on social bees (Hymenoptera: Apidae: Apinae,
Bombinae)
WIT CHMIELEWSKI
Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Oddział Pszczelnictwa, ul. Kazimierska 2,
24-100 Puławy
ABSTRACT: List of 40 mite species associated with native and foreign social bees belonging to three genera (Apis, Bombus, Psithyrus) is presented. Relations between mites and
their hosts are listed and discussed. The most frequent types of associations are phoresy,
commensalism and parasitism.
KEY WORDS: Hymenoptera, Apidae, social bees, honey-bees, bumble-bees, Acarina,
mites, parasites.
Występowanie roztoczy na owadach obserwuje się dosyć często. Powszechny charakter tego zjawiska ma miejsce zwłaszcza w przypadku owadów społecznych, głównie z rodziny pszczołowatych (Apidae), o czym świadczą liczne publikacje na ten temat (AHMAD, 1988; BRADBEAR, 1988;
CHMIELEWSKI, 1977, 1983, 1991, 1995; CROSS, 1975; DE JONG i in., 1982;
202
W. CHMIELEWSKI
ECKERT, 1961; EICKWORT, 1990; FLECHTMAN, 1960; HOMANN, 1933; RUBINK i in., 1991; TENG KUO-FAN , PAN Z UNG-WEN, 1965). Wzajemne powiązania roztoczy i pszczół zasługują na szczególną uwagę ze względu na
duże znaczenie gospodarcze tych ostatnich w zapylaniu roślin, produkcji
miodu i innych produktów pasiecznych. Również i na ten temat znaleźć
można obszerne dane w publikacjach wielu autorów z różnych krajów. Bardzo bogata jest akarofauna związana zwłaszcza z gatunkami pszczół azjatyckich, takich jak pszczoła wschodnia, Apis cerana F. (A. c. indica FAB .,
A. c. japonica RAD., A. c. johni SCOR., A. c. sinensis S M.), Apis dorsata F.,
Apis florea F., Apis andreniformis (SMITH ), Apis laboriosa S MITH, Apis koschevnikovi BUTTEL -REEPEN . Pszczoła miodna, Apis mellifera L., z jej europejskimi (A. m. caucasica GORB., A. m. carnica POLLM., A. m. mellifera L.,
A. m. ligustica SPIN.) i afrykańskimi (A. m. adansoni L ATR., A. m. capensis ESCH ., A. m. scutellata) podgatunkami, jest również gospodarzem różnych gatunków roztoczy, w tym także najgroźniejszych na kontynencie azjatyckim pasożytów, takich jak Varroa jacobsoni OUD. i Tropilaelaps clareae
DELFINADO -BAKER et BAKER (A GGARWAL , 1988; A KRATANAKUL, BUR GET, 1975, 1976; BHARADWAJ, 1968; CRANE, 1968; DELFINADO, 1963; DELFINADO-BAKER , 1974a, b, 1984a, b; DELFINADO-BAKER i in., 1985, 1989;
EHARA, 1968; GUNTHER, 1951; GUPTA, 1967; KAIVULEHTO, 1980; K RANTZ ,
K IRKPRASERT, 1990; M ICHAEL, 1962; MOSSADEGH, K OMEILI BIRJANDI ,
1986; NIXON, 1983; NYEIN, ZMARLICKI, 1982; OUDEMANS, 1904; PANDEY ,
1967; PAN ZUNG -WEN, TENG KUO-FAN, 1966; WOYKE, 1985). W Europie,
do czasu pojawienia się V. jacobsoni (GRIFFITHS, B OWMAN, 1981; HARAGSIM SAMŚIŃAK, 1972; KORPELA i in., 1992; MARIN , 1978), najpoważniejszą
akarozą pszczół była akarapidoza, której sprawcą jest świdraczek pszczeli,
Acarapis woodi (RENNIE), opisany w 1920r.; z czasem jego zasięg znacznie
się powiększył i obecnie jest już gatunkiem kosmopolitycznym (ADAM, 1968;
BAILEY, 1958, 1961, 1963; CHANEET i in., 1984; DELFINADO-B AKER, 1984a;
FURGALA i in., 1989; KJER i in., 1989; KORPELA, FAKHIMZADEH, 1991; MUZAFFAR, AHMAD, 1991; OTIS, 1990; RENNIE, 1919; RENNIE, HARVEY , 1921;
SCHICKA, LOUDON, 1980; SHOUSBOE, 1983). Najwcześniejsze dane krajowe
dotyczące roztoczy na pszczołach hodowanych w Polsce (KIRKOR, 1950) dotyczą także A. woodi. Obszerniejsze badania akarofauny towarzyszącej
pszczołom w ich gniazdach przeprowadzono dopiero wiele lat później i obecnie badania roztoczy uli pszczelich – szkodników pszczół i produktów pasiecznych są kontynuowane (CHMIELEWSKI, 1971a, 1991; BANASZAK, 1980).
Pierwsze informacje na temat V. jacobsoni w naszym kraju ukazały się wkrót-
ROZTOCZE WYSTĘPUJĄCE NA PSZCZOŁACH SPOŁECZNYCH
203
ce po inwazji pasożyta w polskich pasiekach i zarejestrowaniu pierwszych
stanowisk jego występowania na terenie Polski (CHMIELEWSKI , 1980; KO STECKI, TOMASZEWSKA, 1980; RÓŻYŃSKI, 1981; T OMASZEWSKA, 1988).
Z własnych badań akarofaunistycznych przeprowadzonych na innych
pszczołowatych (Bombinae) i z publikacji wielu autorów wynika, że liczne
gatunki roztoczy występują także na trzmielach (Bombus) i na ich pasożytach gniazdowych – trzmielcach (Psithyrus) (CHMIELEWSKI, 1971b, 1997;
HASSELROT, 1960; HUSBAND, 1968; RICHARDS, RICHARDS, 1976; SCHOUS BOY, 1987; S HYKOFF, SCHMID-HEMPEL, 1991; SKOU i in., 1963; ZIÓŁKOWSKI, 1976). W warunkach naszego kraju trzmielolubne roztocze spotykano
przede wszystkim na pospolitych gatunkach tych błonkówek: Bombus terrestris (L.), Bombus lapidarius (L.), Bombus lucorum (L.), Bombus pascuorum
(SCOP .); rzadziej na Bombus ruderarius (M ÜLL.), Bombus ruderatus (F.),
Bombus hortorum (L.), Bombus hypnorum (L.), Bombus distinguendus MOR.,
Bombus muscorum (L.), Bombus pomorum (L.), Bombus pratorum (L.),
Bombus sylvarum (L.), a także na trzmielcach – Psithyrus rupestris (FABR .) i
Psithyrus vestalis (FOURCR.). Niektóre z gatunków roztoczy związane są nie
tylko z trzmielami bytującymi w warunkach naturalnych, lecz występują też
w hodowlach tych owadów i mogą stanowić poważne utrudnienie w rozwijanej ostatnio produkcji zapylaczy na potrzeby upraw szklarniowych.
Lista roztoczy związanych z pszczołami społecznymi jest prawdopodobnie znacznie dłuższa od tej prezentowanej w obecnym opracowaniu (Tab.),
ciągle bowiem odkrywane i opisywane są nowe gatunki, nowi ich gospodarze
i stanowiska występowania.
204
Tab. Wykaz gatunków roztoczy (Acarina) stwierdzonych na pszczołach (Apidae) na świecie; gatunki spotykane dotychczas w Polsce
oznaczono gwiazdką (*)
List of mite species (Acarina) found on bees (Apidae) of the world; species hitherto found in Poland are marked with an
asterisk (*)
Roztocze
(Mites)
Pszczoły
(Bees)
Powiązania
(Associations)
Uwagi
(Remarks)
Rozsiedlenie
(Distribution)
Zródło danych
(Source of data)
1
2
3
4
5
6
Apis mellifera,
A. m. adansoni,
A. cerana,
A. dorsata
Pasożytnictwo,
forezja
Endopasożyt
(tchawki)pszczół;
forezja na imagines
Gatunek
kosmopolityczny
ADAM, 1968;
D EFINADO-BAKER ,
BAKER, 1982a;
HIRST, 1921;
Acarapis dorsalis
MORGENTHALLER
A. mellifera
Pasożytnictwo,
forezja
Ektopasożyt
imagines pszczół
Gatunek
kosmopolityczny
DELFINADO-B AKER,
BAKER , 1982a
Acarapis externus
MORGENTHALLER
A. mellifera
Pasożytnictwo,
forezja
Ektopasożyt
imagines pszczół
Gatunek
kosmopolityczny
D ELFINADO-B AKER,
B AKER, 1982a
Cerophagus granulatus
ZACHVATKIN*
Bombus terrestris,
B. lapidarius,
B. lucorum,
Bombus spp.
Forezja
Hypopusy na
imagines trzmieli
Europa
ZACHVATKIN, 1941;
CHMIELEWSKI, 1997
Euvarroa sinhai
DELFINADO et BAKER
A. mellifera,
A. florea,
A.andreniformis
Pasożytnictwo,
forezja
Ektopasożyt
na czerwiu;
forezja na imagines
Azja
DELFINADO, BAKER,
1974b;
DELFINADO-B AKER i in., 1989
W. CHMIELEWSKI
Acarapis woodi (RENNIE)*
1
2
3
4
5
6
Pasożytnictwo,
forezja
Ektopasożyt
na czerwiu;
forezja na imagines
Azja
LEKPREYOON,
TANGKANASING,
1991
Garmaniella bombophila
WESTERBOER
B. terrestris,
B. lapidarius,
B. pascuorum
Forezja
Samice na
imagines trzmieli
Europa
SCHWARZ i in., 1996
Garmaniella longisetosa
POSTNER
B. terrestris
Forezja
Samice
na trzmielach
Europa
SCHWARZ i in., 1996
Hypoaspis bombicolens
(CAN .)*
B. lapidarius,
Bombus spp.
Forezja
Deutonimfy na
imagines trzmieli
Europa
SCHWARZ i in., 1996;
VITZTHUM, 1930
Hypoaspis brevista
EVANS et TILL
B. muscorum
Forezja
Na owadach
dorosłych
Europa
EL -B ANHAWY,
NASR, 1984
Hypoaspis hyatti
EVANS et TILL
B. terrestris,
B. lapidarius
Forezja
Samice na
imagines trzmieli
Europa
SCHWARZ i in., 1996
Hypoaspis marginepilosa
SELLNICK
B. terrestris,
B. lapidarius,
B. pascuorum
Forezja
Samice na
imagines trzmieli
Europa
SCHWARZ i in., 1996
Kuzinia laevis (DUJ.)*
B. terrestris,
B. lapidarius,
B. lucorum,
Bombus spp.,
Psithyrus vestalis
P. rupestris,
Psithyrus spp.
Forezja,
pasożytnictwo
transportowe,
komensalizm
Hypopusy na
imagines trzmieli
i trzmielców; inne
formy rozwojowe
w gniazdach
Gatunek
kosmopolityczny
CHMIELEWSKI,
1971b i inne obserwacje własne autora;
ZACHVATKIN, 1941
205
A. andreniformis
Euvarroa wongsirii
LEKPRAYOON
et TANGKANASING
2
3
4
5
6
Leptus ariel SOUTHCOTT
A. mellifera
Pasożytnictwo,
forezja
Ektopasożyt
na imagines
Ameryka
Locustacarus buchneri
(STAMMER)
B. terrestris,
Bombus spp.,
P. vestalis,
Psithyrus spp.
Pasożytnictwo,
forezja
Endopasożyt
(system tchawkowy)
imagines
Europa,
HUSBAND, SINHA ,
Ameryka Płn. 1970;
DE W AEL i in., 1993
Melittiphis alvearius (B ERL.)
A. mellifera
Komensalizm,
drapieżnictwo,
forezja
Drapieżnictwo na
jajach, forezja na
imagines
Azja,
Ameryka Płn.,
Australia,
Europa
COOK , BOWMAN ,
1983;
CROZIER, 1989;
DELFINADO, BAKER,
1974a;
GIBBINS ,VAN TOOR,
1990;
VITZTHUM, 1930,
1943;
VOBRAZKOVA i in.,
1980;
K NIHINICKI, HALLIDAY, 1995
Neocypholaelaps africana
E VANS
A. mellifera
Forezja
Na imagines
Afryka
BAKER, DELFINADO -BAKER , 1985
Neocypholaelaps ampullula
(BERL.)
A. cerana
Forezja
Na osobnikach
dorosłych
Azja
B AKER, DELFINADO -BAKER , 1985
Neocypholaelaps apicola
DELFINADO-BAKER et BAKER
A. cerana
Forezja, komensalizm (?)
Plastry z czerwiem
Azja
DELFINADO-B AKER,
B AKER, 1983
206
1
SOUTHCOTT, 1989;
WILSON i in., 1987,
1990
W. CHMIELEWSKI
1
2
3
4
5
6
Forezja, komensalizm (?)
Ule pszczele
Azja,
Europa
ISHICAVA, 1968;
SAMŚIŃAK i in., 1978
Neocypholaelaps indica
EVANS
A. cerana,
A. dorsata,
A. florea
Forezja
Na pszczołach
dorosłych
Azja
BAKER, DELFINADO ,
1976;
KSHIRSAGAR,1968
Neocypholaelaps
novaehollandiae EVANS
A. mellifera
Forezja
Na pszczołach
dorosłych
Nowa
Zelandia
BAKER , DELFINA DO-B AKER, 1985
Parasitellus crinitus (OUD.)
B. terrestris
Forezja
Deutonimfy na
imagines trzmieli
Europa
SCHWARZ i in., 1996
Parasitellus fucorum
(D E GEER )*
B. lapidarius,
B. terrestris,
Bombus spp.,
Psithyrus spp.
Forezja,
komensalizm,
koprofagizm
Na owadach
dorosłych
Gatunek
kosmopolityczny
CHMIELEWSKI,
1971b,;
SCHWARZ i in., 1996;
VITZTHUM, 1943
Parasitellus ignotus (VITZ.)
B. terrestris,
B. lapidarius,
B. pascuorum
Forezja
Deutonimfy na
owadach dorosłych
Europa
SCHWARZ i in., 1996
Parasitellus talparum (OUD.)
B. terrestris,
B. lapidarius,
B. pasquorum
Forezja
Deutonimfy na
owadach dorosłych
Europa
SCHWARZ i in., 1996
Parasitus favus RICHARDS
Bombus spp.
Forezja
Deutonimfy
na imagines
Ameryka Płn. RICHARDS, 1976
Parasitus hobbsi RICHARDS
Bombus spp.
Forezja
Deutonimfy
na imagines
Ameryka Płn. RICHARDS, 1976
207
A. mellifera
Neocypholaelaps favus
I SHICAVA
2
3
4
5
6
Bombus spp.
Forezja
Deutonimfy na
imagines trzmieli
Amaryka Płn. RICHARDS , 1976;
RICHARDS , RICHARDS , 1976
Proctolaelaps longanalis
W ESTERBOER
B. lapidarius
Forezja
Samice na
imagines trzmieli
Europa
SCHWARZ i in., 1996
Pseudoacarapis indoapis
(LINDQUIST)
A. cerana
Forezja,
komensalizm
Na pszczołach
dorosłych
Azja
L INDQUIST, 1968;
B AKER, DELFINADO, 1976
Pyemotes herfsi OUD.*
A. mellifera,
A. cerana,
Bombus spp.
Pasożytnictwo
Ektopasożyt
na czerwiu
Gatunek
kosmopolityczny
CHMIELEWSKI, 1995;
DINABANDHOO,
DOGRA , 1980, 1982
Pyemotes ventricosus
(NEWP.)*
A. mellifera
Pasożytnictwo
Ektopasożyt
na czerwiu
Gatunek
kosmopolityczny
CHMIELEWSKI ,
1971a, 1977
Scutacarus acarorum
(G OEZE)*
B. terrestris,
B. lapidarius,
Bombus spp.,
Psithyrus spp.
Forezja,
komensalizm
Na owadach
dorosłych
Gatunek
kosmopolityczny
CHMIELEWSKI ,
1971b;
EBERMAN, 1995;
SCHOUSBOY, 1986
Tropilaelaps clareae
DELFINADO et BAKER
A. cerana,
A .dorsata,
A. florea,
A. laboriosa,
A. mellifera
Pasożytnictwo,
forezja
Ektopasożyt
na czerwiu;
foretant
na imagines
Azja
DELFINADO, BAKER,
1961;
LAIGO, MORSE,
1968;
B URGET, AKRATA NAKUL, 1985
W. CHMIELEWSKI
Parasitus perthecatus
R ICHARDS
208
1
1
2
3
4
5
6
A. dorsata
Pasożytnictwo,
forezja
Na pszczołach
dorosłych
Azja
DELFINADO -BAKER ,
BAKER, 1982b
Urobovella marginata
(KOCH.)*
A. mellifera
Forezja
Foretant na lotnych
robotnicach pszczół
Europa
CHMIELEWSKI, 1977
i inne obserwacje
własne autora
Varroa jacobsoni OUD.*
A. cerana,
A. mellifera,
A. koschevnikovi
Pasożytnictwo,
forezja
Pasożyt czerwiu
i imagines;
foretant na imagines
Gatunek
kosmopolityczny (poza
Australią i
Antarktydą)
VELIĆKO, NAĆEV,
1973;
COOK, B OWMAN,
1983;
NIXON, 1983;
CHMIELEWSKI,
1980, 1982
Varroa rindereri
GUZMAN
et DELFINADO-B AKER
A. koschevnikovi
Pasożytnictwo
Pasożyt na czerwiu
trutowym
Azja
GUZMAN, DELFINA DO-B AKER, 1996
Varroa underwoodi
DELFINADO-BAKER
et AGGARWAL
A. cerana
Pasożytnictwo,
forezja
Pasożyt czerwiu
i imagines;
foretant na imagines
Azja
DELFINADO -BAKER,
AGGARWAL, 1987
Tropilaelaps koenigerum
DELFINADO-BAKER et BAKER
209
210
W. CHMIELEWSKI
SUMMARY
A rewiev of acarofauna associated with honeybees (Apis), bumblebees (Bombus) and
cuckoobees (Psithyrus) was prepared and based on the literature and own results of manyyear studies and observations conducted on native mites of bees in Poland. Altogether, 40
mite species of 19 genera representing various families were listed in the table. Species of
mites, their hosts and remarks concerning their distribution were given; types of mite associations with insects were discussed.
Majority of species listed here occur in Asia, however some of them are cosmopolitan.
Varroa jacobsoni OUD. was first described (1904) as a parasite of the eastern (Indian) honey
bee, Apis cerana F. and it was later (1962) found as a brood parasite of Apis mellifera L. in
Asia. The mite has spread to other continents, where honey bees are kept, with the exception of Australia. Tropilaelaps clareae DELFINADO-BAKER et BAKER was described (1961) as
a serious bee brood parasite of A. mellifera and some Asian bee species. It is presently limited to Asian region. The tracheal bee mite, Acarapis woodi (RENNIE) was discovered as a
reason of so called „Isle of Wright” or acarine disease of bees (1921) and today it has become cosmopolitan and in some countries belongs to parasites of veterinary and economic
importance. Some of parasitic mite species (V. jacobsoni, A. woodi, P. herfsi, P. ventricosus)
occur also in Poland.
In the literature, there is also substantial information on mites associated with
Bombinae. Results of author’s own investigations show that Polish bumblebees and
cuckoobees are accompanied by mites (mainly Parasitellus fucorum (DE G EER), Kuzinia
laevis (DUJ.), Scutacarus acarorum (GOEZE)); their phoretic forms were attached to insect
body surface. Some bumblebeephilous species, especially parasites (e.g. P. herfsi,
Locustacarus buchneri (STAMMER)), kleptoparasites and other pests are dangerous for artificial cultures of bees and make rearing of them difficult.
Besides the mites mentioned above, also other related species (Tab.), might be a potential threat for beekeeping and mass production of polinators in the future.
PISMIENNICTWO
ADAM B., 1968: „Isle of Wight” or acarine disease: its historical and practical aspects. Bee
World, 49 (1): 6-18.
AGGARWAL K., 1988: Incidence of Tropilaelaps clareae on three Apis species in Hisar. [W:]
Africanised honey bees and bee mites. Needham et al.(Eds.), Ellis Horwood Ltd., West
Sussex, England: 396-403.
AHMAD R., 1988: Honeybee parasitic mites and their control in Pakistan. Progressive Farming, 8 (1): 34-36.
AKRATANAKUL P., B URGETT M., 1975: Varroa jacobsoni: a prospective pest of honey bees in
many parts of the world. Bee World, 56: 119-121.
AKRATANAKUL P., B URGETT M., 1976: Euvarroa sinhai DELFINADO and B AKER (Acarina:
Mesostigmata): a parasite of Apis florea F. J. apic. Res., 15: 11-13.
211
BAILEY L., 1958: The epidemiology of the infestation of the honeybee, Apis mellifera L., by
the mite Acarapis woodi (RENNIE) and the mortality of infested bees. Parasitology, 48:
493-506.
BAILEY L., 1961: The natural incidence of Acarapis woodi (RENNIE) and the winter mortality of honeybee colonies. Bee World, 42: 96-100.
BAILEY L., 1963: Infectious diseases of the honey-bee. Land Books Ltd., London. 176 ss.
B AKER E. W., DELFINADO M. D., 1976: Notes on the bee mite Neocypholaelaps indica
EVANS , 1963. Am. Bee J., 116 (8): 384, 386.
BAKER E. W., DELFINADO-B AKER M., 1985: An unusual new species of Neocypholaelaps
(Acari: Ameroseiidae) from nests of stingless bees (Apidae: Meliponinae). Internat.
J. acarol., 11 (4): 227-232.
B ANASZAK J., 1980: Badania nad fauną towarzyszącą w zasiedlonych ulach pszczelich.
Fragm. faun., 25 (10): 127-177.
BHARADWAJ R. D., 1968: A new record of the mite Tropilaelaps clareae from Apis dorsata
colonies. Bee World, 49 (3): 115.
BRADBEAR N., 1988: World distribution of major honeybee diseases and pests. Bee World,
69: 15-39.
BURGETT M., AKRATANAKUL P., 1985: Tropilaelaps clareae, the little known honey bee brood mite. Am. Bee J., 125 (2): 112-114.
CHANEET G. DE, KESSEL A. C., ALLEN L. F., 1984: Acarapis mites on honeybees. Austr. vet.
J., 61 (10): 322.
CHMIELEWSKI W., 1971a: Badania nad składem gatunkowym roztoczy w zasiedlonych ulach
pszczelich i w przechowalniach miodu. Pszczeln. Zesz. nauk., 15 (1-2): 69-80.
CHMIELEWSKI W. 1971b: The mites (Acarina) found on bumble-bees (Bombus LATR.) and in
their nests. Ekol. pol., 19, 4: 57-71.
CHMIELEWSKI W., 1977: Wyniki obserwacji powiązań roztoczy z owadami (Acari - Insecta).
Pol. Pismo ent., 47 (1): 59-78.
CHMIELEWSKI W., 1980: Varroa jacobsoni OUDEMANS , 1904 – sprawca inwazyjnej choroby
pasożytniczej pszczół (Apis mellifica L.). Wiad. entomol., 1 (3): 175-180.
CHMIELEWSKI W., 1982: Warrooza pszczół (Apis mellifica L.) powodowana przez Varroa jacobsoni OUDEMANS (Varroinae, Acarina) w Polsce. Wiad. parazyt., 28 (1-2): 109-110.
CHMIELEWSKI W., 1983: Przypadki występowania roztoczy na owadach. Zesz. probl. Post.
Nauk roln., 252: 179-188.
CHMIELEWSKI W., 1991: Roztocze (Acarida) pszczoły miodnej (Apis mellifera L.) w Polsce.
Wiad. parazyt., 37: 91-94.
CHMIELEWSKI W., 1992: Skład gatunkowy i liczebność akarofauny w osypie naturalnym zimujących rodzin pszczelich. Pszczeln. Zesz. nauk., 36: 74-90.
CHMIELEWSKI W., 1995: Acaroses of honey bees. Bull. Scand. Soc. parasit., 5 (1): 61.
212
W. CHMIELEWSKI
CHMIELEWSKI W., 1997: Powiązania między roztoczami (Acarina) i trzmielami (Bombinae)
w naturze i w warunkach sztucznej hodowli. Materiały z IV Krajowej Konferencji Apidologicznej „Postępy apidologii w Polsce”, Bydgoszcz, 8-9. 04. 1997: 199-208.
COOK V. A., B OWMAN C. E., 1983: Mellitiphis alvearius, a little-known mite of the honeybee
colony, found on New Zealand bees imported into England. Bee World, 64 (2): 62-63.
CRANE E., 1968: Mites infesting honeybeees in Asia. Bee World, 49 (3): 113-114.
CROSS W. H., MC GOVERN W. L., CROSS E. A., 1975: Insect hosts of the parasitic mites called Pyemotes ventricosus (NEWPORT). J. Georgia entomol. Soc., 10 (1): 1-8.
CROZIER L., 1989: Melittiphis alvearius (BERLESE) and other mites found in honeybee colonies in Nova Scotia. J. apic. Res., 28 (3): 166-168.
DE JONG D., MORSE R. A., EICKWORT G. C., 1982: Mite pests of honey bees. Ann. rev. entomol., 27: 229-252.
DE WAEL L., DE GREEF M., VAN LAERE O., 1993: Melittobia acasta and Bombacarus buchneri, dangerous parasites in the in vitro rearing of bumblebees. Apiacta, 28: 93-101.
DELFINADO M. D., BAKER E. W., 1961: Tropilaelaps, a new genus of mite from the Philippines (Laelaptidae \s.lat.\: Acarina). Fieldiana: Zool., 44 (7): 53-56.
DELFINADO M. D., 1963: Mites of the honeybee in South-East Asia. J. apic. res., 2 (2):
113-114.
DELFINADO M. D., BAKER E. W., 1974a: A new record for the bee mite Mellitiphis in New
Zealand. Bee World, 55 (4): 148-149.
DELFINADO M. D., B AKER E. W., 1974b: Varroidae, a new family of mites on honey bees
(Mesostigmata, Acarina). J. Wash. Acad. Sci., 64: 4-10.
DELFINADO-BAKER M., 1982: New records for Tropilaelaps clareae from colonies of Apis
cerana indica. Am. Bee J., 122: 382.
DELFINADO -BAKER M., B AKER E. W., 1983: A new species of Neocypholaelaps (Acari: Ameroseiidae) from brood combs of the Indian honey bee. Apidologie, 14 (1): 1-7.
DELFINADO -BAKER M., 1984a: Acarapis woodi in the United States. Am. Bee J., 124 (11):
805-806.
DELFINADO-B AKER M., 1984b: The nymphal stages and male of Varroa jacobsoni OUDEMANS, a parasite of honey bees. Int. J. acarol., 10 (2): 75-80.
DELFINADO -BAKER M., 1987: Morphology and developmental changes of Euvarroa sinhai
DELFINADO & BAKER (Acari: Varroidae) from honey bee Apis florea (Hymenoptera: Apidae). Int. J. acarol., 13 (3): 203-208.
DELFINADO-B AKER M., 1988: Incidence of Melittiphis alvearius (B ERLESE), a little known
mite of beehives, in United States. Am. Bee J., 128 (3): 214.
DELFINADO-BAKER M., A GGARWAL K., 1987: A new Varroa (Acari: Varroidae) from the
nest of Apis cerana (Apidae). Int. J. acarol., 13 (4): 233-237.
DELFINADO -BAKER M., BAKER E. W., 1982a: Notes on honey bee mites of the genus Acarapis HIRST (Acari: Tarsonemidae). Internat. J. acarol., 8 (4): 211-226.
213
DELFINADO -BAKER M., B AKER E. W., 1982b: A new species of Tropilaelaps parasitic on honey bees. A. Bee J., 122 (6): 416-417.
DELFINADO -BAKER M., BAKER E. W., 1983: A new species of Neocypholaelaps (Acari: Ameroseiidae) from brood combs of the Indian honey bee. Apidologie, 14 (1): 1-7.
DELFINADO -BAKER M., B AKER E.W., PHOON A. C. G., 1989: Mites (Acari) associated with
bees (Apidae) in Asia, with description of a new species. Am. Bee J., 129 (9): 609-610,
612-613.
DELFINADO -BAKER M., UNDERWOOD B. A., B AKER E. W., 1985: The occurrence of Tropilaelaps mites in brood nests of Apis dorsata and A. laboriosa in Nepal, with descriptions
of the nymphal stages. Am. Bee J., 125 (10): 703-706.
DINABANDHOO C. L., DOGRA S., 1980: Incidence and control of ectoparasitic mite, Pyemotes herfsi OUDEMANS of the Indian honey bee, Apis cerana F AB. Am. Bee J., 120 (1): 44,
46-47.
DINABANDHOO C. L., DOGRA S., 1982: The pyemotids (Acarina: Pyemotidae) and their significance in apiculture. Indian Bee J., 44 (2): 29-32.
EBERMAN E., 1995: Scutacarus acarorum (GOEZE, 1780); Heterostigmata, Scutacaridae – an
example for the interrelationship between phoresy and polymorfism in mites. [W:] The
Acari. Physiological and ecological aspects of Acari - host relationships. (Red.) KROPCZYŃSKA D., BOCZEK J., TOMCZYK A., DABOR, Warszawa: 193-196.
ECKERT J. K., 1961: Acarapis mites of the honeybee. J. Insect. pathol., 4: 409-425.
EHARA S., 1968: On two mites of economic importance in Japan (Arachnida: Acarina).
Appl. ent. zool., 3 (3): 124-129.
EL -BANHAWY E. M., NASR A. K., 1984: Incidence of mites in bee hives in the state of New
York with descriptions of two new species. Bull. zool. Soc. Egypt, 34: 75-82.
FLECHTMANN C. H. W., 1980: Dos acaros associados a abhela (Apis mellifera L.) no Peru.
Annais da E.S.A. „Luiz de Queiros”, 37: 737-741.
FURGALA B., DUFF . S., ABOULFARAJ S., RAGSDALE D., HYSER R., 1989: Some effects of
the honey bee tracheal mite (Acarapis woodi RENNIE) on non-migratory, wintering honey bee (Apis mellifera L.) colonies in East Central Minnesota. Am. Bee J., 129 (3):
195-197.
HASSELROT T. B., 1960: Studies on Swedish bumble bees (Genus Bombus LATR.). Opusc.
ent. Suppl., 17: 17.
EICKWORT G. C., 1990: Associations of mites with social insects. Ann. rev. entomol., 35:
469-488.
GIBBINS B. L., TOOR R. F. VAN, 1990: Investigation of the parasitic status of Melittiphis alvearius (BERLESE) on honeybees, Apis mellifera L., by immunoassay. J. apic. Res., 29 (1):
46-52.
GRIFFITHS D. A., B OWMAN C. E., 1981: World distribution of the mite Varroa jacobsoni, a
parasite of honeybees. Bee World, 62 (4): 154-163.
214
W. CHMIELEWSKI
GUNTHER C. E. M., 1951: A mite from a beehive on Singapore Island (Acarina: Laelaptidae). Proc. Linn. Soc. N. S. W., 76 (3-4): 155-157.
GUPTA G. A., 1967: Varroa jacobsoni: a mite pest of Apis indica colonies in India. Bee
World, 48 (1): 17-18.
GUZMAN L. I. DE, DELFINADO -BAKER M., 1996: A new species of Varroa (Acari: Varroidae)
associated with Apis koschevnikovi (Apidae: Hymenoptera) in Borneo. Internat. J. acarol., 22 (1): 23-27.
HARAGSIM O., SAMSINAK K., 1972: L’acarien Varroa jacobsoni OUDEMANS decuvert en Europe. Bull. Apicole, 15 (2): 1-14.
HIRST S., 1921: On the mite (Acarapis woodi, RENNIE ) associated with Isle of Wight disease.
Ann. & Mag. nat. Hist., 7, ser. 9: 509-519.
HOMANN H., 1933: Die Milben in gesunden Bienenstocken. Z. f. Parasitenkunde, 6:
350-415.
HUSBAND R. W., 1968: Acarina associated with Michigan Bombinae. Pap. Mich. Acad. sci.
Arts Lett., 53: 109-112.
HUSBAND R. W., SINHAR R. N., 1970: A revision of the genus Locustacarus with a key to genera of the family Podapolipidae (Acarina). Ann. entomol. Soc. Am., 63: 1152-1162.
ISHICAWA K., 1968: Studies on the mesostigmatid mites associated with insects in Japan.
Rep. Res. Matsuyama Shinonome Junior College, 3: 198-218.
KIRKOR S., 1950: Zaraza roztoczowa przekroczyła granicę. Pszczelarstwo, 1: 31-33.
KJER K. M., RAGSDALE D. W., FURGALA B., 1989: A retrospective and prospective overview of the honey bee tracheal mite, Acarapis woodi R. Am. Bee J., 129 (1): 25-28.
KNIHINICKI D. K., HALLIDAY R. B., 1995: The pollen mite, Melittiphis alvearius (BERLESE)
(Acarina: Laelapidae) newly recorded from beehives in Australia. J. Aust. ent. Soc., 34:
323-325.
KOIVULEHTO K., 1980: Tropilaelaps clareae – another mite threatening world beekeeping.
Br. Bee J., 108: 197-198.
KORPELA S., AARHUS A., F RIES I., HANSEN H., 1992: Varroa jacobsoni OUD. in cold climates: population growth, winter mortality and influence on the survival of honey bee colonies. J. apic. Res., 31 (3\4): 157-164.
KORPELA S., FAKHIMZADEH K., 1991: Tracheal mites in Finland. Am. Bee J., 9: 587.
KOSTECKI R., TOMASZEWSKA B., 1980: Waroza przekroczyła granice Polski. Pszczelarstwo,
31 (10): 5-8.
KRANTZ G. W., K ITPRASERT C., 1990: Description of the larva of Tropilaelaps clareae DELFINADO and B AKER (Acari: Laelapidae), a brood parasite of honey bees. Internat. J. Acarol.,16 (1):13-15.
KSHIRSAGAR K. K., 1968: Further observations on phoretic bee mites Neocypholaelaps indica (EVANS ). Indian Bee J., 30 (2): 68-69.
215
LAIGO F. M., MORSE R. A., 1968: The mite Tropilaelaps clareae in Apis dorsata colonies in
the Philippines. Bee World, 49: 116-117.
LEKPRAYOON C., TANGKANASING P., 1991: Euvarroa wongsirii, a new species of bee mite
from Thailand. Internat. J. Acarol., 17 (4): 255-258.
LINDQUIST E. E., 1968: An unusual new species of Tarsonemus (Acarina: Tarsonemidae) associated with the Indian honey bee. Can. Ent., 100 (9): 102-106.
MARIN M., 1978: World spread of Varroa disease. Apiacta, 13 (4): 163-166.
MICHAEL A. S., 1962: Tropilaelaps clareae, a mite infesting honeybee colonies. Bee World,
3: 81-82.
MOSSADEGH M. S., K OMEILI BIRJANDI A., 1986: Euvarroa sinhai DELFINADO & BAKER
(Acarina: Mesostigmata): a parasite mite on Apis florea F. in Iran. Am. Bee J., 126:
684-685.
MUZAFFAR N., AHMAD R., 1991: Investigations on the seasonal incidence and control of
the acarine mite Acarapis woodi (RENNIE ) in Apis cerana F. colonies in Pakistan. Pakistan J. zool., 23 (2): 139-143.
NIXON M., 1983: World maps of Varroa jacobsoni and Tropilaelaps clareae, with additional
records for honeybee diseases and parasites previously mapped. Bee World, 64:
124-131.
NYEIN M. M., ZMARLICKI C., 1982: Control of mites in European bees in Burma. Am. Bee
J., 122: 638-639.
OTIS G. W., 1990: Results of survey on the economic impact of tracheal mites. Am. Bee J.,
130 (1): 28-31.
PANDEY R. S., 1967: Varroa jacobsoni: a new mite infesting honeybee (Apis indica) colonies
in India. Bee World, 48 (1): 16.
PAN ZUNG-WEN , TENG K UO-FAN , 1966: On a gamasid mite, Tropilaelaps clareae DELFINADO et BAKER , injurious to honeybee colonies in China. Acta ent. sin., 15 (2): 158-159.
OUDEMANS A. C., 1904: On a new genus and species of parasitic acari. Notes Leyd. Mus.,
24: 216-222.
RENNIE J., 1919: Isle of Wight disease in hive bees. Scott. J. Agric., 2: 176-189.
RENNIE J., HARWEY E. J., 1921: Mites on hive bees and on hives. Bee World, 3: 81-82.
RICHARDS L. A., 1976: Parasitid mites associated with bumblebees in Alberta, Canada
(Acarina: Parasitidae; Hymenoptera: Apidae). I. Taxonomy. Univ. Kans. sci. Bull.,
50 (13): 731-773.
RICHARDS L. A., RICHARDS K. W., 1976: Parasitid mites associated with bumble bees in Alberta Canada (Acarina: Parasitidae; Hymenoptera: Apidae). II. Biology. Univ. Kans. sci.
Bull., 51: 1-18.
RÓŻYŃSKI S., 1981: Jak doszło do wykrycia warrozy w Polsce?. Pszczelarstwo, 32 (6): 7.
RUBINK W. L., DELFINADO-BAKER M., WILSON W. T., GONZALES-GRACIA M. DE L., GONZALES-CORTEZ S., 1991: A phoretic uropodid mite associated with honey bee swarms of
Northeastern Mexico. Internat. J. Acarol., 17 (4): 259- 263.
216
W. CHMIELEWSKI
SAMSINAK K., VORBRAZKOVA E., H ARAGSIM O., 1978: Neocypholaelaps favus japonsky.
Vćelarstvi,31, 9: 201.
SCHICHA E., LOUDON B., 1980: The first quarantine interception of Isle of Wight disease in
New South Wales. The Australasian Beekeeper, 8: 31-33.
SCHOUSBOE C., 1983: Acarapis-miderne. Tidskr. Biavl., 116: 260.
SCHOUSBOE C., 1986: On the biology of Scutacarus acarorum GOEZE (Acarina: Trombidiformes). Acarologia, 27: 151-158.
SCHOUSBOE C., 1987: Deutonymphs of Parasitellus phoretic on Danish bumblebees (Parasitidae, Mesostigmata: Apidae, Hymenoptera). Acarologia, 28: 37-41.
SCHWARZ H. H., HUCK K., SCHMID -HEMPEL P., 1996: Prevalence and host preferences of
mesostigmatic mites (Acari: Anactinocheata) phoretic on Swiss bumble bees (Hymenoptera: Apidae). J. Kansas ent. Soc., 69 (4) suppl.: 35-42.
SHYKOFF J. A., SCHMID-HEMPEL P., 1991: Incidence and effects of four parasites in natural
populations of bumble bees in Switzerland. Apidologie, 22: 117-125.
SKOU L. P., HOLM S. N., HAAS H., 1963: Preliminary investigations on diseases in bumblebees (Bombus LATR.). Roy. Vet. Agric. Copenhagen: 27-41.
SOUTHCOTT R. V., 1989: A larval mite (Acarina: Erythraeidae) parasitizing the European honey bee in Guatemala. Acarologia, 30, (2): 123-129.
TENG KUO -FAN, PAN Z UNG-W EN, 1964: An ameroseiid mite – Neocypholaelaps indica
EVANS from Apis mellifera. Acta ent. sin., 13 (5): 771-772.
TOMASZEWSKA B., 1988: Roztocze jako pasożyty pszczoły miodnej (Apis mellifera L.) oraz
współmieszkańcy ula. Wiad. parazyt., 34 (2): 177-184.
VELICHKOV V., NACHEV P., 1973: Varroa jacobsoni OUD. – nov vid neprijatel po pcelite u
nas. Zivotnovdni Nauki., 10 (6):127-138.
VITZTHUM H., 1930: Eine vergessene Bienenmilbe (Melittiphis alvearius (BERLESE 1985)).
Acarologische Beobachtungen. XIV. Reihe. zool. Jb., 59: 00-00.
VITZTHUM H., 1943: Acarina (Bronns Klassen und Ordnungen des Tierreichs Bd. V, Abt. 4,
Buch 5), Leipzig, 1011 ss.
VOBRAZKOVA E., SAMSINAK K., HARAGSIM O., 1980: Melittiphis alvearius – beżny roztoć naśich ulu. Vćelarstvi, 33 (9): 198.
WILSON W. T., RUBINK W. L., COLLINS A. M., 1990: A larval species of erythraeid mite (Leptus sp., Acarina: Erythraeidae) ectoparasitic on adult honey bees (Apis mellifera L.) in South Texas. Bee Sci., 1 (1): 18-22.
WILSON W. T., WOOLLEY T. A., NUNAMAKER R. A., RUBINK W. L., 1987: An erythraeid
mite externally parasitic on honey bee (Apis mellifera). Am. Bee J., 127 (12): 00-00.
WOYKE J., 1985: Tropilaelaps clareae a serious pest of Apis mellifera in the tropics but not
dangerous for apicultura in temperate zone. Am. Bee J., 125 (7): 497-499.
ZACHVATKIN A. A., 1941: Paukoobraznye, Tyroglyphoidnye kleśći (Tyroglyphoidea). Fauna
SSSR, 6: 1-475.
ZIÓŁKOWSKI H., 1976: Wrogowie naszych trzmieli. Wszechświat, 2: 40-43.
Wiad. entomol.
16 (3-4): 217-226
Poznań (1997) 1998
MATERIA£Y HISTORIOGRAFICZNE
HISTORIOGRAPHIC MATERIALS
Doc. dr hab. Sergiusz RIABININ (1918 – 1997)
Dr. Sergiusz RIABININ (1918 – 1997)
TADEUSZ PUSZKAR
Zakład Ochrony Przyrody UMCS, ul. Akademicka 10, 29-933 Lublin
KEY WORDS: historiography of natural sciences, biography, publications.
W dniu 20 czerwca 1997 roku zmarł doc. dr hab. Sergiusz RIABININ emerytowany pracownik naukowy Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi UMCS w Lublinie, twórca i wieloletni
kierownik Zakładu Ochrony Przyrody UMCS.
Urodzony 25 grudnia 1918 roku w Mariupolu, wychowywał się w Lublinie, w rodzinie o
wybitnych zasługach dla miasta i tutaj ukończył Gimnazjum im. Stefana Batorego. Studia
wyższe rozpoczął w 1936 roku na Wydziale Przyrodniczym Uniwersytetu im. Jana Kazimierza we Lwowie. W okresie okupacji pracował jako asystent w Stacji Ochrony Roślin przy Lubelskiej Izbie Rolniczej, uzupełniając swoją edukację przyrodniczą przerwaną przez wojnę.
W 1944 roku, zaraz po wyzwoleniu tej części Polski spod okupacji niemieckiej, rozpoczął
studia i jednocześnie pracę w Zakładzie Zoologii Szczegółowej Wydziału Matematyczno Przyrodniczego, organizującego się Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Był
organizatorem pierwszej pracowni dydaktyczno-zoologicznej, gromadził aparaturę, okazy
muzealne i ćwiczeniowe oraz literaturę i inne niezbędne wyposażenie do zajęć. Studia ukończył w 1945 roku z dyplomem nr 2 na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym UMCS, uzyskując stopień magistra filozofii w zakresie zoologii z anatomią porównawczą.
W latach 1945–1950 pracował jako asystent na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym
Uniwersytetu Poznańskiego, gdzie uzyskał stopień doktora nauk przyrodniczych w 1949
roku, a w 1960 roku stopień doktora habilitowanego.
218
T. PUSZKAR
Sergiusz RIABININ (1918 – 1997)
W roku 1955 powrócił do Lublina, by utworzyć tutaj oddział Zakładu Ochrony Przyrody PAN , którym kierował do 1960 roku. W latach 1961–1989 ponownie pracował w
UMCS jako docent etatowy. Był inicjatorem powstania i organizatorem Zakładu Ochrony
Przyrody i Fenologii, a w latach 1962–1970 Kierownikiem tego Zakładu. Pełnił również
funkcję Prodziekana Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi (1962–63), Kierownika Katedry
Zoologii Systematycznej (1963–64) Kierownika Zakładu Ochrony Przyrody (1973–1987)
na tym Wydziale. Od 1974 roku prowadził również zajęcia w Katolickim Uniwersytecie
Lubelskim. Prowadził też wykłady na Międzyuczelnianym Uniwersytecie Trzeciego Wieku
w Lublinie, jak również na studiach dokształcających i podyplomowych w Ośrodku Doskonalenia Nauczycieli w Lublinie.
Pełnił rozliczne funkcje społeczne w tym, Przewodniczącego Oddziału Polskiego Towarzystwa Entomologicznego w Lublinie, Przewodniczącego Zarządu Okręgu LOP, był
członkiem Komitetu Ochrony Przyrody PAN, oraz Wojewódzkiego Komitetu Ochrony
Przyrody w Lublinie.
Był organizatorem otwartych seminariów w zakresie ochrony przyrody, na które zapraszał jako prelegentów wybitnych ludzi nauki, między innymi: W. SZAFERA, W. MICHAJŁOWA, B. FERENSA, W. BIEŃKOWSKIEGO. Cieszyły się one dużym zainteresowaniem osób także z poza środowiska uniwersyteckiego.
SERGIUSZ RIABININ (1918 – 1997)
219
Za całokształt działalności naukowo-badawczej i dydaktyczno-wychowawczej był odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Odznaką
„Zasłużony dla Lubelszczyzny”, Nagrodą Ministra Edukacji Narodowej II stopnia, Nagrodą
Rektora UMCS za pracę naukowo-dydaktyczną.
Wpisał się w pamięć studencką oraz licznych wychowanków niezwykle żywymi wykładami, bogatym oczytaniem w literaturze, ogromną ilością cytatów – „cytatologią” jak sam mawiał. Wszystko po to, aby zwrócić naszą uwagę na konieczność stałego poznawania literatury i stałego dokształcania się. W dydaktycznych zainteresowaniach oprócz wykładów, seminariów, ćwiczeń z fenologii, ekologii, ewolucji, ornitologii, entomologii, na szczególne podkreślenie zasługują zainicjowane przez doc. RIABININA prace pod hasłem „Pomóżmy niewidomym poznawać przyrodę”. Oprócz specjalnych artykułów powstało opracowanie „Szkolne
wycieczki przyrodnicze dla niewidomych” oraz rozdział w podręczniku „Tyflopedagogika”.
Prowadził również zajęcia z nauczycielami i uczniami ośrodka dla niewidomych w Laskach
Warszawskich i w Żułowie. Plonem tych zainteresowań były pomoce w postaci nagrań głosów zwierząt, zestawu muszli, galasów, liści i inne pomoce przydatne w przybliżaniu środowiska przyrodniczego niewidomym.
Dla studentów biologii, dla nauczycieli i studentów studiów podyplomowych i dokształca
jących nie był to jednak „profesor książkowy”, ale jak nikt inny potrafił zainteresować nas
przyrodą, szczególnie na licznych i różnorodnych zajęciach terenowych. Potrafił w sposób
szczególny i właściwy tylko Sobie wskazać na piękno i jedność zjawisk wśród roślin, owadów,
ptaków i w całej przyrodzie. Wskazywał na harmonię i rytmiczność zjawisk przyrodniczych,
gdyż dysharmonii i zgrzytów w przyrodzie dopatrywał się tylko w bezmyślnej i zachłannej
działalności człowieka. Docent RIABININ zawsze mawiał, że „po to poznajemy przyrodę, by
się od niej uczyć i by uczyć innych jak unikać zgrzytów niepotrzebnych ani człowiekowi, ani
przyrodzie”. Niezwykle pomocne materiały do zajęć z biologii prowadzonych w środowisku
naturalnym i antropogenicznym zawarł w książce „Miasto – teren szkolnych wycieczek przyrodniczych”.
Był też recenzentem kilku prac habilitacyjnych i doktorskich oraz promotorem 81 prac
magisterskich z ornitologii, entomologii, fenologii, ochrony przyrody i ochrony środowiska.
W pracy badawczej doc. RIABININA można wydzielić trzy nurty: Główny dotyczył fenologii i związany był z opracowaniem zagadnień zoofenologicznych, a szczególnie fenologii
owadów, fenologii ptaków. Badania fenologiczne prowadził w aspekcie powiązań z ekologią,
geografią, bioklimatologią oraz ochroną roślin i ochroną przyrody. Doc. RIABININ zwrócił
uwagę na konieczność opracowania nowych kierunków i metod badawczych sezonowego
rytmu środowisk geograficzno – przyrodniczych, w tym na opracowanie fenologii zwierząt w
kontekście fenologii ich środowisk, oraz na konieczność uwypuklenia roli owadów (zwłaszcza dendrofilnych) i ptaków w badaniach synfenologicznych. Gromadził i opracowywał
materiały dotyczące synchronizacji zjawisk fenologicznych w przyrodzie w relacji owady –
ptaki – rośliny. Opracowywał nowe metody badawcze nad sezonowymi rytmami biocenoz
i krajobrazów (przekroje fenologiczne, akordy fenologiczne, izofeny zespołowe). Wskazywał
na góry jako na niezastąpione laboratorium w badaniach z zakresu fenologii oraz na nowe
ujęcie fenologii wiążące fenologię i ochronę przyrody. Doc. RIABININ wprowadził do teorii
fenologii wiele nowych pojęć i określeń.
Drugi nurt badawczy dotyczył ochrony przyrody i obejmował ochronę przyrody ogólną,
poszczególnych środowisk, poszczególnych grup organizmów oraz szeroko pojęte zagadnienia faunistyki, urbanizacji i ochrony ptaków. Szczególnie cenne były Jego badania dotyczące
awifauny Lublina, prowadzone nieprzerwanie od 1951 roku do ostatnich chwil życia, unikalne w skali krajowej i nieliczne na świecie. Niezwykle cenne okazały się również badania Po-
220
T. PUSZKAR
lesia Lubelskiego prowadzone w okresie intensywnych przekształceń związanych z budową
kanału Wieprz – Krzna i nawiązujące do badań Władysława T ACZANOWSKIEGO. Doc. RIABININ prowadził też liczne badania w rezerwatach i parkach narodowych w Polsce i
Szwajcarii.
Kolejnym nurtem prac naukowych były zagadnienia dotyczące owadów minujących, a
szczególnie unikalna praca pt. „Uwagi o wtórnej faunie żerowisk owadzich” zainicjowana jeszcze w okresie pracy na Uniwersytecie Poznańskim. Badania te dały początek nowemu nurtowi, obejmującemu zarówno ekologię, jak i ewolucję owadów minujących,
Dorobek publikowany doc. RIABININA, zestawiony w opracowaniu „Wykaz publikacji z
zakresu nauk przyrodniczych Sergiusza RIABININA” (Wyd. UMCS Lublin, 1986), do roku
1984 obejmował 129 pozycji. W chwili obecnej dorobek ten obejmuje 156 pozycji przyrodniczych oraz 75 pozycji literackich (wiersze, refleksje, eseje) bardzo często bazujące lub odwołujące się do przyrody. Głęboka i „śpiewna” ta poezja, tkwi mocno w tradycjach frańciszkańskich.
Doc. RIABININ publikował zarówno na łamach prasy codziennej, jak i w czasopismach
przyrodniczych oraz specjalistycznych, nawiązujących do metodyki nauczania biologii („Biologia w Szkole”, „Szkoła Specjalna”, „Wszechświat”, „Kosmos”, „Przegląd Zoologiczny”,
„Chrońmy Przyrodę Ojczystą”, „Przyroda Polska”, „Ochrona Przyrody” i inne).
Docent RIABININ był zawsze osobowością nie poddającą się żadnej klasyfikacji, żadnym
ramom i dlatego tak bardzo przyciągał do siebie ludzi, a szczególnie młodych. Mówił nam
studentom, a następnie asystentom i doktorantom, że „człowiek nie spocznie, zanim nie poszufladkuje sobie świata. To poszufladkowanie ma pomóc człowiekowi w zrozumieniu tego
świata, ale nie jest i nie może być celem samym w sobie, celem na który stracił tyle energii,
że poza tymi szufladkami już nic nie jest w stanie zobaczyć”. Lubiliśmy i podziwialiśmy
wszechstronność docenta, a dla nas Profesora RIABININA.
W podsumowaniu oceny dorobku naukowego doc. RIABININA profesor Władysław
SKURATOWICZ (Annales UMCS, s.C, v.XLIII, 1988) napisał: „Sergiusz RIABININ jest przyrodnikiem humanistą, jego twórczość, w całości oryginalna, obejmuje wyjątkowo szeroką
problematykę; jest twórcą nowoczesnej fenologii jako samodzielnej nauki przyrodniczej
oraz pionierskich metod, pozwalających na badanie środowiska przyrodniczego na poziomie biocenoz, a nawet ekosystemów, jest autorem szeregu nowych pojęć i terminów”. Profesor J. SOKOŁOWSKI (tamże) pisał: „...Nie może być większej pochwały naukowca, jak
stwierdzenie, że wytycza on nowe drogi i kształtuje zręby nowej nauki, a owoce swoich
dążeń i osiągnięć przekazuje innym ...”.
Docent Sergiusz RIABININ pozostanie wśród nas w owocach Swojej pracy, w pamięci
słuchaczy i wychowanków, w licznych publikacjach i esejach, w Zakładzie Ochrony Przyrody, który sam stworzył i ukształtował jego problematykę.
WYKAZ PUBLIKACJI Sergiusza RIABININA
RIABININ S., 1946: Z prac entomologicznych prowadzonych w Parku Kórnickim. Pamiętnik Zakładu Badania Drzew i Lasu w Kórniku, 1: 192-194.
RIABININ S., 1948:Owady jako przedmiot badań fenologicznych. Spraw. P. T. P.. N. za I i II
kwartał 1948 r.: 153-154.
RIABININ S., 1948:Obserwacje nad równoczesnością pojawów owadów z zakwitaniem roślin i przylotami ptaków. Spraw. P. T. P. N. za III i IV kwartał 1948 r.: 274.
221
RIABININ S., 1950: Znaczenie fenologii dla biocenotyki i ochrony roślin. Wszechświat, 8,
1950: 247-249.
RIABININ S., 1950: Z obserwacji nad fenologią ptaków. Gaz. Obserw. PIHM, 8, 1950.
RIABININ S., 1951: Z obserwacji nad synchronizacją pojawów niektórych ptaków śpiewających ze stadiami rozwojowymi roślin. Gaz. Obserw. PIHM, 7, 1951: 5-7.
RIABININ S., 1951: O konieczności rozpoczęcia planowych badań nad fenologią szkodników. Postępy Wiedzy roln., 1, 1951: 137-141.
RIABININ S., 1951: Jesienne wędrówki mszyc jako zjawisko fenologiczne. Gaz. Obserw.
PIHM, 2, 1951: 5-6.
RIABININ S., 1952: O nowe drogi dla zoofenologii. Sylwan, 3, 1952: 304-314.
RIABININ S., 1952: Zagadnienia biocenotyczne w entomologii stosowanej. Postępy Wiedzy
roln., 5, 1952: 63-67.
RIABININ S., 1953: W sprawie kalendarza fenologicznego szkodników leśnych . Sylwan, 4,
1953: 269-272.
RIABININ S., 1953:Dane do kalendarza przyrody Lublina. Gaz. Obserw. PIHM, luty
6-9, 1953.
RIABININ S., 1953: Określanie czasu zjawisk biologicznych przy pomocy kalendarza przyrodniczego. Gaz. Obserw. PIHM, 3, 1953: 8-9.
RIABININ S., 1954: Synchronizacja pojawów owadów ze stadiami rozwojowymi roślin na
terenie Poznania i Lublina (Doniesienie tymczasowe). Kosmos, 1/6, 1954: 109-110.
RIABININ S., 1954: Wiosenne przyloty ptaków na terenie Lublina na tle fenologicznych zjawisk w świecie roślin. Przegl. meteorolog., 1-2, 1954: 53-60.
RIABININ S., 1954: Ptaki zadrzewień śródpolnych i pól śródleśnych Wandzina. (Doniesienie tymczasowe). Chrońmy przyr. ojcz., 3-4, 1954: 50-54.
RIABININ S., 1954: Uwagi o wtórnej faunie żerowisk owadzich. Ekol. pol., 4, 1954: 465-472.
RIABININ S., 1955: Uwagi o fenologii. Kosmos, 1, 1955: 103-107.
RIABININ S., 1955: O fenologicznym aspekcie ochrony przyrody. Chrońmy przyr. ojcz., 2,
1955: 10-12.
RIABININ S., 1956: Określanie czasu zjawisk biologicznych przy pomocy kalendarza przyrodniczego. Wszechświat, 9, 1956: 223-224.
RIABININ S., 1956: Parki narodowe i rezerwaty. Wszechświat, 11-12, 1956: 297-300.
RIABININ S., 1957: Uwagi o szkodliwej i pożytecznej faunie wiatrochronnych pasów leśnych
Dobrudży (Bułgaria) w nawiązaniu do zagadnień ochrony przyrody. Sylwan, 4, 1957:
14-24.
RIABININ S., 1958: Zadania fenologii w zoologii. Ekol. pol., B, 1, 1958: 17-21.
RIABININ S., 1958: Łabędzie w województwie lubelskim. Chrońmy przyr. ojcz., 2, 1958: 53.
RIABININ S., 1958: Obserwacje nad fenologią owadów, występujących na drzewach i krzewach w Wielkopolskim Parku Narodowym. Pr. monogr. nad przyrodą Wielkopolskiego
P. N., III, 4, 1958: 3-24.
RIABININ S., 1958: W sprawie badań nad fenologią ptaków . Kosmos, A, 5, 1958: 537-539.
222
T. PUSZKAR
RIABININ S., 1958: Obserwacje nad ptakami zadrzewień śródpolnych i pól śródleśnych
Wandzina. Ekol. pol., A, 5, 10, 1958: 311-351.
RIABININ S., 1958: Wyniki obserwacji nad fenologią owadów , ptaków i roślin. Ekol. pol.,
A, 6, 8, 1958: 293-314.
RIABININ S., 1959: Ptaki Lublina w latach1951-1956. Ochr. Przyr., 26: 419-449.
RIABININ S., 1959: Materiały do fenologii owadów, występujących w zadrzewieniach śródpolnych Wandzina (Doniesienie tymczasowe). Przegl. zool., 3, 4: 275-276.
RIABININ S., 1960: Znaczenie parków narodowych dla badań nad fenologią zwierząt.
Chrońmy przyr. ojcz., 6, 1960: 3-5.
RIABININ S., 1960: Studia nad przylotami ptaków chronionych z rodzajów Phylloscopus i
Sylvia na tle warunków pokarmowych. Ochr. Przyr., 27: 193-211.
RIABININ S., 1961: Problemy fenologii zwierząt. Nauka pol., 1, 1961: 85-90.
RIABININ S., 1961: Fenologia – nauka o sezonowych rytmach w przyrodzie. Przegl. zool.,
1, 1961: 28-29.
RIABININ S., 1961: Zagadnienia fenologii owadów dendrofilnych. Pol. Pismo ent., B, 1-2,
1961: 87-90.
RIABININ S., 1961: Ujarzmianie przyrody czy koegzystencja z przyrodą ?. Chrońmy przyr.
ojcz., 4, 1961: 3-5.
RIABININ S., 1962: W sprawie badań fenologicznych w polskich parkach narodowych.
RIABININ S., 1962: Notatki ornitologiczne z Babiej Góry. Chrońmy przyr. ojcz., 3, 1962:
30-36.
RIABININ S., 1962: Badania nad ptakami Polesia Lubelskiego. Annls. Univ. Mariae CurieSkłodowska, C, 17, 7: 229-257.
RIABININ S., 1963: Ptaki gospodarstwa rybackiego w Tarnawatce (pow. Tomaszów Lub.) w
latach 1959-1961. Przegl. zool. 7, 3: 259-264.
RIABININ S., 1963: Materiały do fauny ptaków Polesia Lubelskiego. Annls. Univ. Mariae
Curie-Skłodowska, C, 18, 11: 231-248.
RIABININ S., 1964: Biocenotyczne problemy fenologii ptaków. Ekol. pol., B, 10, 3: 195-200.
RIABININ S., 1964: Biocenoticzeskije problemy fienołogii ptic. [W:] Problemy ornitołogii.
Izd. Lwowsk. Uniw. ,Lwow, 1964: 180-184.
RIABININ S., 1964: Zakład Ochrony Przyrody i Fenologii UMCS. Kosmos, A, 5, 1964:
459-462.
RIABININ S., 1964: Materiały do fenologii owadów dendroflnych. Annls. Univ. Mariae Curie-Skłodowska, C, 19, 10: 151-175.
RIABININ S., 1966: Ochrona roślin a ochrona przyrody. Postępy Nauk roln., Zesz. probl.,
60, 1966: 355-361.
RIABININ S., 1966: Rola fenologii w szkołach dla niewidomych. Szkoła Specjalna, 27, 3:
140-143.
RIABININ S., 1967: Skrzydlaci mieszkańcy Lubelszczyzny. Kalendarz Lubelski, 1967:
161-163.
223
RIABININ S., 1968: Chrońmy przyrodę Roztocza. Kalendarz Lubelski, 1968: 98-100.
RIABININ S., 1968: Zagadnienie synchronizacji zjawisk fenologicznych na dużych obszarach. Ekol. pol., B, 14, 1: 19-28.
RIABININ S., 1968: Fenologia zwierząt na tle fenologii środowisk. Przyr. pol., 7, 1968: 10-13.
RIABININ S., 1968: Humanistyczne aspekty ochrony przyrody. Chrońmy przyr. ojcz., 6,
1968: 33-37.
RIABININ S., 1969: Problem rytmu sezonowego środowiska geograficznego. Ekol. pol., B,
15, 2: 167-172.
RIABININ S., 1970: Ogólnobiologiczne problemy fenologii zwierząt. Przegl. zool., 14, 3:
296-289.
RIABININ S., 1970: Problemy fenologii w badaniach ornitologicznych. Przegl. zool., 15, 1:
107-110.
RIABININ S., 1971: Ogólne zagadnienia ochrony przyrody na wykładach uniwersyteckich.
RIABININ S., 1971: Rezerwat leśny „Bukowa Góra” k. Zwierzyńca, jego znaczenie naukowe, dydaktyczne oraz problem trwałego zabezpieczenia. Przegl. zool. 16, 1: 46-56.
RIABININ S., 1971: Fenologia agrocenoz a fenologia krajobrazu. Zesz. probl. Postępów
Wiedzy roln., 120, 1971: 93-101.
RIABININ S., RIABININ D., 1971: Badania nad fenologią przyrodniczych środowisk Polski.
Annls. Univ. Mariae Curie-Skłodowska, B, 25, 10: 259-274.
RIABININ S., RIABININ D., 1972: Badania nad fenologią biocenoz górskich. Cz. I. Zagadnienia synchronizacji fenologicznej. Annls. Univ. Mariae Curie-Skłodowska, B, 27, 11:
321-347.
RIABININ S., 1972: W sprawie badań nad sezonowymi migracjami owadów. Przegl. zool.,
16, 4: 407-409.
RIABININ S., 1973: Zmiany w awifaunie Lublina w latach 1951-1969. Annls. Univ. Mariae
Curie-Skłodowska, C, 28, 23: 265-290.
RIABININ S., 1973: Uwagi o niektórych zagadnieniach teorii fenologii w nawiązaniu do zainteresowań geografii i ekologii. Kosmos, A, 2, 1973: 169-174.
RIABININ S., 1973: Fenologia a bioklimatologia. Probl. uzdrowiskowe, 5/72, 1973: 17-24.
RIABININ S., 1973: Wytyczne do prowadzenia badań fenologicznych w polskich parkach
narodowych. Chrońmy przyr. ojcz., 5, 1973: 27-37.
RIABININ S., RIABININ D., 1973: Badania nad fenologią biocenoz górskich. Cz. II. Zagadnienia fenologii porównawczej. Annls. Univ. Mariae Curie-Skłodowska, B, 18, 13:
331-354.
RIABININ S., 1974: Teoretyczne założenia ochrony przyrody i ich praktyczna realizacja.
[W:] Problemy ochrony środowiska. Materiały sesji naukowej. Lublin, 1974: 17-20.
RIABININ S., RIABININ D., 1975: Miasto – teren szkolnych wycieczek biologicznych. 1/2.
WSiP Warszawa. 199 ss., 102 ss.
224
T. PUSZKAR
OLEARNIK M., RIABININ S., 1976: Wycieczki przyrodnicze dla niewidomych: Poznajemy
małże bałtyckie. Szkoła Specjalna, 3, 1976: 59-61.
RIABININ S., 1976: Religijne i humanistyczne aspekty ochrony przyrody i ochrony człowieka. W Drodze, 9, 1976: 69-72.
RIABININ S., 1977: Humanistyczne aspekty ochrony przyrody a przekształcanie przyrody
człowieka. W Drodze, 8, 1977: 58-62.
RIABININ S., 1978: Some problems of theory of phenology. Annls. Univ. Mariae CurieSkłodowska, C, 33, 35: 517-530.
RIABININ S., 1979: Uwagi o możliwościach realizacji nowego programu biologii w szkołach
dla niewidomych. Kosmos, 2, 1979: 183-189.
RIABININ S., 1979: Pola elektromagnetyczne – nowy aspekt podstaw ochrony przyrody.
[W:] Bioelektronika. Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin, 1979, 1982: 141-145.
RIABININ S., 1980: Pomóżmy niewidomym poznawać przyrodę. Problemy, 3, 1980: 38-39.
RIABININ S., 1980: Z zagadnień sezonowego rytmu kompleksów geobiocenotycznych. Kosmos, 4, 1980: 441-457.
RIABININ S., 1981: Pomóżmy niewidomym poznawać przyrodę. Pochodnia, 1, 1981: 33-34.
RIABININ S., 1981: Problematyka wycieczek przyrodniczych w szkołach dla niewidomych.
[W:] Tyflopedagogika. PWN, Warszawa: 195-198.
RIABININ S., 1981: Znaczenie badań nad fenologią biocenoz górskich dla bioklimatologii.
Probl. uzdrowiskowe, 1/4, 1981: 263-270.
RIABININ S., 1981: Badania nad fenologią biocenoz górskich. Cz. III. Zagadnienia fenologii owadów (Zarys problematyki). Annls. Univ. Mariae Curie-Skłodowska, B, 35, 17:
267-282.
RIABININ S., 1982: Problematyka zajęć z zakresu ekologii i ochrony środowiska na studiach nauczycielskich. Biologia w Szkole, 2, 1982: 74-78.
RIABININ S., 1982: Badania nad fenologią biocenoz górskich. Cz. IV. Środowiska geograficzno-przyrodnicze Szwajcarii, jako obiekt badań sezonowego rytmu (fenologii) krajobrazów. Annls. Univ. Mariae Curie-Skłodowska, B, 37, 14: 235-248.
RIABININ S., RIABININ D., 1982: Badania nad fenologią biocenoz górskich. Cz. IVa . Znaczenie ogrodu roślin alpejskich Schynige Platte (Szwajcaria) dla badań w zakresie fenologii krajobrazów górskich. Annls. Univ. Mariae Curie-Skłodowska, B, 37, 15: 249252.
OLEARNIK M., RIABININ D., RIABININ S., 1983: Szkolne wycieczki przyrodnicze dla niewidomych. WSiP, Warszawa. 159 ss.
RIABININ S., 1983: Święty Franciszek patronem ekologii i ochrony środowiska przyrodniczego. Roczn. filozof., 31, 3: 147-153.
RIABININ S., 1983: Problematyka zajęć z zakresu ekologii i ochrony środowiska na studiach nauczycielskich. [W:] Dydaktyka biologii jako przedmiot studiów wyższych. IV
krajowa konferencja dydaktyków biologii szkół wyższych. Lublin, 1983: 15-21.
RIABININ S., 1984: Fenologiczne zegary biosfery. Wszechświat, 11, 1984: 353-354.
RIABININ S., 1985: Materiały do zespołów fenologicznych Pomorza. Annls. Univ. Mariae
Curie-Skłodowska, B, 40, 10: 195-207.
225
RIABININ S., 1985: Materiały do charakterystyki entomofauny dendrofilnej okresu jesieni.
Annls. Univ. Mariae Curie-Skłodowska, C, 40, 14: 109-132.
OLEARNIK M., RIABININ S., 1985: Z obserwacji nad bioekologią ptaków Lublina w okresie
zimowym. Annls. Univ. Mariae Curie-Skłodowska, C, 40, 15: 133-143.
OLEARNIK M., RIABININ S., 1985: Zmiany awifauny Lublina w latach 1951–1983. Annls.
Univ. Mariae Curie-Skłodowska, C, 40, 16: 145-173.
RIABININ S., 1986: Podstawowe trudności w realizacji postulatów ochrony przyrody.
Wszechświat, 6, 1986: 143.
RIABININ S., 1986: Ogrody botaniczne i arboreta, jako warsztat badań fenologii owadów i
ptaków oraz synfenologii. Przegl. zool., 30, 2: 244-246.
RIABININ S., 1986: Lublin, jako zespół środowisk życiowych ptaków. Folia Soc. sci. Lubl.,
Vol. 28, Biol. 1: 55-64.
RIABININ S., 1986: Propozycje fenologicznej problematyki badawczej biocenoz torfowiskowych, bagiennych i podmokłych łąk. Annls. Univ. Mariae Curie-Skłodowska, C, 41,
1
:
1-19.
RIABININ S., 1987: Propozycje zajęć z zakresu ornitologii i biologii środowiskowej. Biologia w Szkole, 1, 1987: 40-43.
RIABININ S., 1987: Roczna księga przyrody. Kosmos, 4, 1987: 661-662.
RIABININ S., 1988: Parafrazy i podsumowania ważniejszych myśli Adama WODZICZKI w
zakresie ochrony przyrody. Chrońmy przyr. ojcz., 2, 1988: 47-49.
RIABININ S., 1988: O zaznajamianiu niewidomych ze światem przyrody. Pochodnia, 6,
1988: 32.
RIABININ S., 1988: On Some Terms and Concepts Proposed by the Autor in the Field on
Phenology. Annls. Univ. Mariae Curie-Skłodowska, C, 43, 1: 1-14.
RIABININ S., 1988: Z badań nad fenologią owadów dendrofilnych okresu wiosennego. Annls. Univ. Mariae Curie-Skłodowska, C, 43, 2: 15-33.
RIABININ S., 1989: Uwagi o kształtowaniu wnętrza człowieka. Mat. Homiletyczne, Kraków, 104, 1989: 12-16.
RIABININ S., 1989: Refleksje o ochronie przyrody i ochronie człowieka. Mat. Homiletyczne, Kraków, 105, 1989: 24-28.
RIABININ S., 1989: Bóg – człowiek – przyroda. Mat. Homiletyczne, Kraków, 107, 1989:
26-31.
RIABININ S., 1989: Sezonowe rytmy przyrody w terminologii przyrodnika – fenologa Sergiusza RIABININA i ujęciu przyrodnika – grafika Zbigniewa JÓŹWIKA. Wyd. Uniw. Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin. 26 ss.
OLEARNIK M., RIABININ D., RIABININ S., 1989: Poznajemy żywą przyrodę. Przykłady wycieczek przyrodniczych do pospolitych środowisk. Uniw. Marii Curie-Skłodowskiej,
Wydz. Biol. i Nauk o Ziemi, Lublin. 50 ss.
RIABININ S., 1989: Dzięciołek Dryocopus minor L. na bylicy polnej Artemisia campestris L.
226
T. PUSZKAR
RIABININ S., 1989: Propozycje fenologicznej problematyki badawczej w urbicenozach.
RIABININ S., 1990: Fenologiczne zegary biosfery, jako metoda i treść badań środowiska
geograficzno-przyrodniczego. Czasop. geograf., 61: 1-2.
JÓŹWIK Z., RIABININ S., 1990: Rosnąć można tylko z ziemi. O ochronie przyrody nieco inaczej. Wyd. Uniw. Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin. 147 ss.
RIABININ S., 1994: Przyczynki do zapoznawania niewidomych z przyrodą. [W:] Człowiek
niepełnosprawny. Charisteria dla Prof. Zofii SĘKOWSKIEJ . Wyd. Uniw. Marii CurieSkłodowskiej, Lublin: 127-140.
Sergiusz R IABININ jest też autorem wielu pozycji literackich o charakterze religijnym
(wiersze, refleksje, eseje) rozproszonych w większości przypadków w prasie, czasopismach, w wydawnictwach okazjonalnych i książkowych. Ma na swym koncie kilkanaście
tomików poezji, jak na przykład: „Święty Franciszku” (Warszawa–Rzym–Lublin, 1998),
„Bezsilne są kolczaste druty” (Niepokalanów, 1983), „Prowadź Święty Franciszku” (Niepokalanów, 1987), „Chodzić po ziemi jak po świątyni” (Rzym, 1988), „Drzewo Wszechświata” (Lubelskie Wydawnictwo Diecezjalne, 1991), „Matce Bożej” (Niepokalanów,
1992), „Pielgrzymi do własnych rajów” (Wydawnictwo Kerygma, Lublin, 1993), „Ekumeniczne strofki wierzącego przyrodnika” (KUL Lublin, 1995), „Ecce Homo” (Kraków,
1995). Większość tomików ilustrował Zbigniew JÓŻWIK. Całkiem odrębną pozycję stanowią fraszki wydane przez UMCS (Lublin, 1993).
SUMMARY
Life and scientific as well as popularization activity of Sergiusz RIABININ are discussed.
RIABININ was a Polish naturalist and humanist, much engaged in nature conservancy, and
associated during a large part of his life with the Lublin scientific community. The list of his
publications, pertaining to natural history and nature conservancy, is also presented.
Wiad. entomol.
16 (3-4)
Poznań (1997) 1998
KRÓTKIE DONIESIENIA
SHORT COMMUNICATIONS
195. Kusakowate (Coleoptera: Staphylinidae) nowe dla Wyżyny Lubelskiej
Staphylinids (Coleoptera: Staphylinidae) new to the fauna of the Lubelska Upland
KEY WORDS: Coleoptera, Staphylinidae, records, Lubelska Upland, E Poland.
Niniejsza notatka jest kolejnym przyczynkiem dotyczącym Staphylinidae Wyżyny Lubelskiej. Podane poniżej stanowiska kusakowatych są zlokalizowane na terenach objętych
ochroną: w Kazimierskim Parku Krajobrazowym (UTM: EB..) i Nadwieprzańskim Parku
Krajobrazowym (UTM: FB..). Wszystkie okazy dowodowe znajdują się w kolekcji autora.
Syntomium aeneum (P. W. J. MÜLLER, 1821)
– Parchatka (EB68), 30 IV 1997, 1 ex.;
– Stary Stok (EB78), 3 VI 1997, 1 ex.;
– Rogów (EB67), 3 VI 1997, 2 exx., łowione na stromych skarpach, w warstwie powierzchniowej wilgotnego lessu.
Coprophilus striatulus (FABRICIUS , 1792)
– Kazimierz Dolny (EB68), 3 VI 1997, 1 ex., pod kamieniem w wilgotnym grądzie.
Carpelimus dilatatus (ERICHSON, 1839)
– Parchatka (EB68), 3 VI 1997, 1 ex., brzeg starorzecza Wisły.
Stenus longipes HEER , 1839
– Kol. Jaszczów (FB37), 25 VI 1997, 1 ex., 26 VIII 1997, 7 exx., łowione na stromych skarpach Wieprza razem ze S. stigmula ER . i S. boops LJ .
Stenus fossulatus ERICHSON , 1840
– Parchatka (EB68), 30 IV 1997, 5 exx., 3 VI 1997, 10 exx.;
– Zagórzyńskie (EB88), 24 VII 1997, 1 ex.;
228
– Kazimierz Dolny (EB68), 2 exx.; ponadto liczne osobniki tego gatunku obserwowano od
kwietnia do sierpnia na stromych i wilgotnych skarpach lessowych, prawie pozbawionych
roślinności.
Scopaeus pusillus KIESENWETTER, 1843
– Wąwolnica (EB88), 24 VII 1997, 1 ex. (samiec), złowiony na nasłonecznionej i wilgotnej
skarpie lessowej.
W Polsce jest gatunkiem bardzo rzadko łowionym, znanym z kilku krain.
Neobisnius villosulus (STEPHENS , 1833)
– Rzeczyca (EB78), 22 VII 1997, 1ex., na lessowej, nadbrzeżnej skarpie czystego potoku.
Gabrius astutus (ERICHSON, 1840)
– Kazimierz Dolny (EB68), 24 VII 1997, 1 ex., wysiany ze ściółki grądu na zboczu wąwozu w
pobliżu strumyka.
W Polsce gatunek rzadko łowiony, znany z kilku stanowisk, głównie w górskich i podgórskich krainach.
Quedius humeralis STEPHENS, 1832
– Kazimierz Dolny (EB68), 3 VI 1997, 3 exx., 24 VII 1997, 9 exx., 4 poczwarki, 19 VIII 1997,
2 exx. wysiane ze ściółki grądu na zboczu wąwozu w pobliżu strumyka.
Quedius fumatus (STEPHENS, 1833)
– Kazimierz Dolny (EB68), 24 VII 1997, 2 exx., 10 poczwarek, wysiane ze ściółki grądu na
zboczach wąwozu w pobliżu strumyka.
W Polsce jest uważany za gatunek rzadko spotykany. Wykazany tylko z kilku stanowisk.
Gyrophaena williamsi STRAND, 1935
– Wólka Łańcuchowska ( FB37), 21 VII 1997, 1 ex. (samiec), złowiony w łęgu na owoniku
grzyba.
Z Polski gatunek wykazany w 1995 roku, dotychczas znany tylko z dwu stanowisk na Podlasiu.
Gyrophaena lucidula ERICHSON, 1837
– Kolonia Jaszczów (FB37), 19 V 1997, 2 exx., na owocniku Polyporus squamosus (HUDS.)
FR. rosnącym na wierzbie;
– Zakrzów (FB38), 18 VII 1997, 1 ex. na grzybie w łęgu.
Gyrophaena angusta (STEPHENS, 1832)
– Łańcuchów (FB37), 16 V 1997, 4 exx., na hubie z rodzaju Fomes FR.
Gyrophaena strictula ERICHSON, 1839
– Wólka Łańcuchowska ( FB37), 30 V 1997, 3 exx., na owocniku maślanki (Hypholoma sp.)
w lesie łęgowym.
Ischnopoda constricta (ERICHSON , 1837)
– Rzeczyca (EB78), 22 VII 1997, 2exx., na lessowej, nadbrzeżnej skarpie czystego potoku.
Bernard STANIEC, Lublin
WIAD. ENTOMOL., 16 (3-4): POZNAŃ (1997) 1998
229
196. Aulonogyrus concinnus (K LUG, 1834) – nowy dla Wyżyny Lubelskiej
gatunek krętakowatych (Coleoptera: Gyrinidae)
Aulonogyrus concinnus (KLUG, 1834) – a new gyrinid species for the Lubelska Upland
(Coleoptera: Gyrinidae)
KEY WORDS: Coleoptera, Gyrinidae, Aulongyrus concinnus, records, E Poland.
Aulonogyrus concinnus (K LUG) jest jedynym w Polsce przedstawicielem liczącego 52 gatunki rodzaju Aulonogyrus REGIMBART, 1883. Od pozostałych polskich gatunków Gyrinidae
odróżnia się wyraźnie, m. in. żółtym obrzeżeniem pokryw i boków przedplecza. Żyje w zbiornikach wodnych różnego typu, głównie jednak w rzekach. W Europie Środkowej występuje
bardzo rzadko i sporadycznie, w Polsce znany jest tylko z trzech krain: Pobrzeża Bałtyku,
Pojezierza Pomorskiego i Beskidu Wschodniego, przy czym po raz ostatni łowiono go przed
ponad 60-ciu laty.
W bieżącym roku zaobserwowałem występowanie A. concinnus na czterech stanowiskach
w dolinie Wieprza, na terenie Wyżyny Lubelskiej. Każdorazowo kilkanaście do kilkudziesięciu osobników pływało przy brzegu rzeki, w miejscach nasłonecznionych i osłoniętych przed
nurtem.
Zebrany materiał:
– Kolonia Jaszczów (FB37), rz. Wieprz, 26 VIII 1997, 7&& , 13%% .
– Milejów (FB37), rz. Wieprz, 28 VII 1997, 1&, 1 %.
– Łańcuchów (FB37), rz. Wieprz, 30 VII 1997, 4&&, 4%% .
– Ciechanki Łańcuchowskie (FB38), rz. Mogielnica (prawy dopływ Wieprza), 30 VII 1997,
1&, 1%.
Okazy dowodowe i dokumentacja fotograficzna znajdują się w moich zbiorach.
Paweł BUCZYŃSKI, Lublin
197. Eusphalerum anale (ERICHSON, 1840) i E. primulae (STEPHENS, 1834)
– nowe dla Gór Świętokrzyskich gatunki kusakowatych (Coleoptera:
Staphylinidae)
Eusphalerum anale (ERICHSON, 1840) and E. primulae (S TEPHENS, 1834)
– staphylinids (Coleoptera: Staphylinidae).new to the fauna of the Świętokrzyskie Mts.
(Central Poland)
KEY WORDS: Coleoptera, Staphylinidae, Eusphalerum anale, Eusphalerum primulae, records, Świętokrzyskie Mts., Central Poland.
Do rodzaju Eusphalerum KRAATZ należą liczne gatunki, których postacie dorosłe spotykane są na kwiatach roślin zielnych, krzewów, a nawet drzew (np. na jarzębinie i wierzbach),
szczególnie rosnących w pobliżu wód lub w miejscach wilgotnych. Znaczną część rodzaju
stanowią elementy górskie, zasiedlające również strefę alpejską. Jednym z nich jest E. anale
– gatunek mezoalpejski (znajdywany zarówno w piętrze reglowym jak i alpejskim), w kraju
znany z kilkunastu stanowisk rozmieszczonych w Sudetach i Karpatach, nie wykazywany do
tej pory z obszaru Gór Świętokrzyskich. Jeden okaz tego gatunku odłowiłem 25 V 1996 r. na
230
kwiecie mniszka pospolitego w rezerwacie „Mokry Bór” (Świętokrzyski Park Narodowy),
obejmującym fragmenty podmokłych zespołów leśnych boru bagiennego i boru trzcinnikowego.
Z kolei jeden egzemplarz E. primulae odłowiłem 24 V 1996 r. na łące przylegającej do
lasu jodłowo-bukowego rosnącego w granicach Świętokrzyskiego P. N., w miejscowości Huta
Szklana. Ten nieczęsto poławiany w Polsce gatunek, znany jest z około 10 stanowisk zlokalizowanych głównie na południu kraju. Jest elementem europejskim, nie należy jednak do
grupy gatunków górskich.
Oba okazy dowodowe znajdują się w moim zbiorze.
Tadeusz WOJAS, Kraków
198. Informacje o występowaniu w Poznaniu Cybocephalus politus
(GYLLENHAL , 1813) i Cybocephalus fodori ENDRŐDY-YOUNGA, 1965
(Coleoptera: Cybocephalidae)
The data on the occurrence of Cybocephalus politus (GYLLENHAL , 1813) and
Cybocephalus fodori ENDRŐDY -Y OUNGA , 1965 (Coleoptera: Cybocephalidae) in
Poznań
KEY WORDS: Coleoptera, Cybocephalidae, Cybocephalus politus, Cybocephalus fodori, records, Poznań,
Poland.
Rodzina Cybocephalidae obejmuje drobne chrząszcze, o kulistym ciele, charakteryzujące
się specjalizacją pokarmową polegającą na odżywianiu się mszycami (Aphidodea) i czerwcami (Coccodea). Mimo znaczenia obu grup pluskwiaków, jako szkodników rolniczych i leśnych, wiedza o ich naturalnych wrogach, jakimi są Cybocephalidae, jest nadal niewystarczająca. Spośród pięciu gatunków podawanych z Europy środkowej, w Polsce stwierdzono do
tej pory trzy, przy czym informacje o ich bionomii, ekologii i rozmieszczeniu w kraju są bardzo wyrywkowe.
W trakcie obserwacji faunistycznych prowadzonych w Poznaniu w roku 1997, stwierdzono obecność dwóch gatunków omówionych poniżej.
Cybocephalus politus (GYLLENHAL, 1813)
– Poznań (UTM: XU31): 16 VI 1997 (1 %, 3&&), 21 VI 1997 (2 %%, 5&&) i 26 VI 1997
(1&), leg. Tian MINGYI. Osobniki znajdowane były wśród kolonii Lepidosaphes ulmi L.
(Diaspididae), żerujących na pędach Salix sp. przy ulicy Obornickiej.
Jest to drugie po Żaganiu stanowisko tego gatunku na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej.
Cybocephalus fodori ENDRŐDY-YOUNGA , 1965
– Poznań (XU31): 9 VII 1997 (1%, 2&&), 11 VII 1997 (1 %, 1&) i 26 VII 1997 (1&), leg.
Tian MINGYI. Osobniki znajdowane były na pędach Rhamnus sp. i Salix sp. (przy ulicach
Obornickiej i Witosa) wśród kolonii Lepidosaphes ulmi L.
Jest to drugie stanowisko tego gatunku w Polsce i pierwsze na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej.
Materiały dowodowe znajdują się w kolekcjach autorów.
Tian MINGYI, Guangzhou (Chińska R. L.)
Marek BUNALSKI , Poznań (Polska)
231
199. Żukowate (Coleoptera: Scarabaeidae) nowe dla Gór Świętokrzyskich
Scarabaeidae (Coleoptera) new to the Świętokrzyskie Mts.
KEY WORDS: Coleoptera, Scarabaeidae, records, Świętokrzyskie Mts., Central Poland.
Wymienione poniżej gatunki nie były dotychczas podawane z Gór Świętokrzyskich. Całość materiału dowodowego znajduje się w moim zbiorze.
Oniticellus fulvus (GOEZE, 1777)
– Cedzyna, Mójcza, Suków (ad Kielce), różne daty zbioru, liczne egzemplarze.
Geotrupes mutator (MARSHAM , 1802)
– Suków ad Kielce, 14 IV 1984 i 12 IV 1988, łącznie 2 exx.
Aphodius zenkeri GERMAR, 1813
– Kielce - Baranówek (Pasmo Posłowickie), 21 VIII 1994, 5 exx.;
– Kielce (Pasmo Dymińskie), 5 VIII 1995 i 20 VIII 1995, łącznie 6 exx., w odchodach saren.
Aphodius paykulli (BEDEL , 1907)
– Korzecko ad Chęciny, 20 X 1996 i 27 X 1996, liczne egzemplarze w odchodach owiec.
Aphodius porcus (FABRICIUS, 1792)
– Cedzyna ad Kielce, 8 X 1995, 1 ex., w odchodach konia, leg. M. GWARDIAN .
Aphodius foetidus (HERBST, 1783)
– Kielce - Góra Grabina, 14 VII 1985, 1 ex.
Aphodius fasciatus (OLIVIER, 1789)
– Mójcza ad Kielce, od IX do XI różne daty zbioru, liczne egzemplarze, w odchodach koni i
krów; 14 IV 1984, 1 ex., w odchodach sarny.
Heptaulacus villosus (GYLLENHAL in SCHÖNHERR, 1806)
– Góra Zelejowa ad Chęciny, 27 VI 1988, 3 exx., pod kamieniami.
Psammodius sulcicollis (ILLIGER, 1801)
– Kielce - Białogon, 10 V 1981, 1 IV 1983 i 27 IX 1988, łącznie 5 exx. w dołach po eksploatacji piasku.
Rhyssemus germanus (LINNAEUS, 1767)
– Zagórsko ad Kielce, 23 VII 1995, 1 ex. , w przedsionku nory myszy;
– Dyminy ad Kielce, 2 VI 1996, 1 ex, znaleziony martwy.
Oxythyrea funesta (PODA, 1761)
– Słowik ad Kielce, 5 VII 1996, 1 ex., na kwitnącej roślinie zielnej.
Dziękuję Panu Markowi B UNALSKIEMU za sprawdzenie oznaczeń.
Marek B IDAS, Kielce
232
200. Kózkowate (Coleoptera: Cerambycidae) nowe dla Gór Świętokrzyskich
Cerambycidae (Coleoptera) new to the Świętokrzyskie Mts.
KEY WORDS: Coleoptera, Cerambycidae, records, Świętokrzyskie Mts., Central Poland.
Wymienione poniżej gatunki nie były dotychczas podawane z Gór Świętokrzyskich. Całość materiału dowodowego znajduje się w moim zbiorze.
Acmaeops septentrionis (C.G. THOMSON, 1866)
– Zagnańsk ad Kielce, 14 IV 1994 i 11 V 1994, 3 exx. wyhodowane z „przedpoczwarek” zebranych pod korą leżącego świerka.
– Kielce - Piaski, 9 VI 1996, 1 ex. na stojącym uschniętym świerku.
Semanotus undatus (LINNAEUS, 1758)
– Kielce - Piaski, Tumlin ad Kielce, liczne egzemplarze w kolebkach poczwarkowych na
świerkach w IV i XI w latach 1993-1996, oraz jeden okaz złapany na usychającym świerku
23 IV 1995.
Monochamus galloprovincialis (OLIVIER, 1795)
– Kielce - Biesak, Karczówka, 3 VI 1987, 25 V 1988, 4 exx. wyhodowane z gałęzi sosnowych.
Monochamus saltuarius GEBLER, 1829
– Kielce - Piaski, Tumlin ad Kielce, II i III 1997, wyhodowane ze strzał świerkowych, kilkanaście exx.
Anaesthetis testacea (F ABRICIUS, 1781)
– Pasmo Zgórskie ad Kielce, VI 1996, 6 exx. na leżących gałęziach bukowych.
Leiopus punctulatus (PAYKULL, 1800)
– Kielce - Piaski, od 12 VI do 2 VII 1996, 8 exx. na leżących gałęziach osiki.
Phytoecia pustulata (SCHRANK , 1776)
– Kielce-Wietrznia, 20.V.1993, 1 ex.;
– Słowik ad Kielce, 3 VI 1996, 1 ex.
Phytoecia virgula (CHARPENTIER, 1825)
– Kielce - Góra Stokowa, 20 VI 1994, 1 ex.
Dziękuję Panu Romanowi K RÓLIKOWI za sprawdzenie oznaczeń.
Marek B IDAS, Kielce
233
201. Nowe stanowiska Chamaesphecia leucopsiformis (E SPER, 1800)
(Lepidoptera: Sesiidae) w Polsce
New records of Chamaesphecia leucopsiformis (ESPER , 1800) (Lepidoptera: Sesiidae)
from Poland
KEY WORDS: Lepidoptera, Sesiidae, faunistic, records, Poland.
Chamaesphecia leucopsiformis ESP. znany jest głównie ze środkowej i południowej części
Europy. W Polsce wykazany jest z nielicznych stanowisk z Wyżyny Małopolskiej , Łódzkiej
oraz z Wielkopolski gdzie podawano go ostatnio na przełomie XIX i XX wieku.
Poniżej przedstawiono kolejne stanowiska omawianego gatunku:
– Poznań - Kobylepole (UTM: XU40), 20 VIII 1936, 1 ex. leg.M.SZMYT (okaz znajduje się
w zbiorach Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt (ISEZ) PAN w Krakowie);
– Poznań - Nowa Wieś (XU40), 16 VIII 1966, 1 ex. leg. M. L EWANDOWSKI ;
– Poznań - Miłostowo (XU41), VII-VIII 1995, VIII 1996, kilkanaście żerowisk ,w większości
spasożytowane leg. M. BĄKOWSKI; VIII 1976, 1 % obserwowany przy Euphorbia cyparissias L., leg. A. KOCHANOWSKI ;
– Poznań - Junikowo (XU21) , 18 VIII 1971, 1 % ex. larva, 10 VIII 1974 , 1 % ex. larva,
leg.A. KOCHANOWSKI;
– Ligowiec (XU51), 6 VIII 1996, żerowiska z których 20 VIII 1996 wyhodowano 1 % ,
leg. M. BĄKOWSKI;
– Gostyń (XT45), VII 1928, 1 ex., leg.S. STACH (ze zbioru ISEZ PAN w Krakowie);
– Wielkopolski Park Narodowy (XT29), 28 VII 1976, 1 ex. na E. cyparissias przy piaszczystej
leśnej drodze nad Jeziorem Budziszyńskim, leg. E. BARANIAK;
– Kików ad Busko Zdrój (DA98), 14 VI 1996, żerowiska na E. cyparissias, leg. M. BĄKOWSKI;
– Topola ad Busko Zdrój (DA98), 17 VI 1996, żerowiska, leg. M. BĄKOWSKI;
– Skotniki Duże ad Busko Zdrój (DA88), 23 VII 1996, żerowisko z poczwarką, leg. M. BĄKOWSKI.
Marek BĄKOWSKI, Poznań
202. Nowe stanowiska rzadkich gatunków Gelechiidae (Lepidoptera) w
Polsce
New records of rare Gelechiidae (Lepidoptera) from Poland
KEY WORDS: Lepidoptera, Gelechiidae, records, Poland.
Gelechia sestertiella HERRICH-SCHÄFFER, 1854
– CD37 Glinki ad Toruń, 2 &&, 29 VI 1996; motyle odłowiono z pnia Acer campestre L., rosnącego w przydrożnej alei klonowej (leg., coll. T. BARAN).
Gatunek zasiedlający prawie całą Europę. W Polsce znany był dotąd jedynie z okolic
Gdańska i okolic Bydgoszczy. Gąsienice żerują na liściach różnych gatunków drzew z rodzaju Acer L.
Caryocolum alsinella (ZELLER, 1868)
– CD37 Toruń - lotnisko, murawa z roślinnością kserotermofilną, 1&, ex larva, 21 VI; 2%% ,
ex larva, 23 VI 1996; roślina pokarmowa – Cerastium semidecandrum L. (leg., coll. T. BARAN ).
234
Gatunek występujący prawie w całej Europie oraz w północnej Afryce. Najdalej na północ stwierdzony został w południowej Szwecji. W Polsce dotychczas podawany był z Wrocławia, Szczecina, okolic Łomży oraz okolic Dynowa. Roślinami pokarmowymi gąsienic, prócz
wyżej wymienionej rogownicy pięciopręcikowej, są także rogownica polna – Cerastium
arvense L. i mokrzyca wiosenna – Minuartia verna (L.) HIERN . Na tychże roślinach młode
larwy minują liście, natomiast dorosłe gąsienice są egzofagami żerującymi pośród sprzędzonych razem wierzchołków.
Caryocolum leucomelanella (ZELLER, 1839)
– CD37 Toruń - lotnisko, murawa z roślinnością kserotermofilną, 1&, ex pupa, 21 VII 1995;
1&, 7 VIII 1996 (leg., coll. T. B ARAN).
Gatunek znany ze środkowej i południowej Europy. W Polsce wykazany był z Głogowa
(locus typicus), Wrocławia, okolic Szczecina, okolic Krakowa, Tatr oraz Pienin. Roślinami
pokarmowymi gąsienic są różne gatunki goździków – Dianthus L. oraz goździcznik skalnicowy – Tunica saxifraga (L.) Scop. Na roślinach z rodzaju Dianthus L. larwy żerują wewnątrz
młodych pędów oraz w łodygach, podczas gdy na goździczniku młode gąsienice drążą łodygi
i tworzą galasy, natomiast dorosłe żyją pośród pędów.
Tomasz BARAN, Toruń
203. Nowe stanowiska rzadkich gatunków sówkowatych (Lepidoptera:
Noctuidae) z zachodniej Polski
New records of some rare noctuid moths (Lepidoptera: Noctuidae) from western
Poland
KEY WORDS: Lepidoptera, Noctuidae, new records, W Poland.
Prowadząc obserwacje nad motylami w zachodniej Polsce, stwierdzono występowanie
trzech interesujących gatunków Noctuidae.
Paradiarsia glareosa (ESP.)
– Wężyska ad Gubin VT96, 2 IX 1997, 11 exx., J. NOWACKI et J.SOSIŃSKI leg.
Gatunek zachodnioeuropejski osiągający wschodnią granicę zwartego zasięgu na terenie
wschodnich Niemiec. Z Polski dotychczas wykazywany jako bardzo rzadki z pojedynczych
stanowisk na Pomorzu Zachodnim i Pobrzeżu Bałtyku, oraz w jednym okazie z Gubina.
Xestia agathina (DUP.)
– Wężyska ad Gubin VT96, 2 IX 1997, 1 ex., J. NOWACKI leg.
Gatunek atlantycki o podobnym typie rozsiedlenia w Europie do poprzedniego. W Polsce jedyne pewne stanowiska występowania tego gatunku, mające charakter dysjunktywny,
znajdują się na Pobrzeżu Bałtyku pomiędzy Łebą a Białogórą.
Euxoa vitta (ESP.)
– Dąbrowa ad Lubsko VT94, 19 VIII 1996, 1 ex., J. NOWACKI leg.
– Wężyska ad Gubin VT96, 2 IX 1997, 1 ex., J. NOWACKI leg.
Gatunek występujący w Europie, w strefie stepowej Rosji i Ukrainy, sięgający przez Słowację, Węgry, Czechy, po południowo-wschodnie Niemcy, Austrię i Włochy na zachodzie.
Ostatnio stwierdzony także na stanowiskach dysjunktywnych na terenie Hiszpanii i Grecji.
W Polsce zarejestrowany dotychczas jedynie na Ponidziu i w Wielkopolsce.
Janusz NOWACKI, Poznań
Janusz SOSIŃSKI, Poznań
235
204. Nowe stanowiska niektórych rzadkich gatunków motyli (Lepidoptera)
w Wielkopolsce
New localities of some rare Lepidoptera species in the Wielkpolska region
KEY WORDS: Lepidoptera, new localities, Wielkopolska , W Poland.
Zygaena carniolica (SCOP.) (Zygaenidae)
– Poznań - Miłostowo (UTM: XU31);
– Poznań - Kobylepole (UTM: XU30).
Pojedyncze egzemplarze spotykano w trzeciej dekadzie lipca.
Gatunek występuje lokalnie, zwłaszcza w południowej części Polski, na murawach kserotermicznych. Z Wielkopolski wykazany jedynie z Wielkopolskiego Parku Narodowego (okolice Mosiny).
Hemistola chrysoprasaria (ESP.) (Geometridae)
– Kórnik (UTM: XT49), 1 ex., 20 VII 1986, J. SOSIŃSKI leg.
– Puszczykowo (UTM: XT29), 3 exx., 26 VII 1993, J. SOSIŃSKI leg.
Gatunek wykazany z nielicznych, rozproszonych stanowisk. Niewątpliwie zajmuje nowe
obszary wraz z rozprzestrzenianiem się rośliny żywicielskiej Clematis vitalba L. Nowy dla
Wielkopolski.
Orthonoma obstipata (FABR .) (Geometridae)
– Bolechowo (UTM: XU32), 1 ex., 19 VI 1983, J. SOSIŃSKI leg; 6 IX 1983, 1 ex., W. ŚLIWA leg.;
– Laski ad Kępno (UTM: BB07), 1 ex., 17 X 1996, J. SOSIŃSKI leg.
Gatunek uważany za zalatujący, sptykany pojedynczo, zwłaszcza w południowej części
kraju. Dotychczas nie wykazywany z Wielkopolski.
Anticlea derivata (DEN. et SCHIFF.) (Geometridae)
– Bolechowo (UTM: XU32), pojedyncze egzemplarze odławiane do światła od drugiej połowy kwietnia do końca maja.
Gatunek nowy dla Wielkopolski, dotychczas wykazany z kilku stanowisk, głównie w południowej części kraju.
Eustroma reticulata (DEN . et SCHIFF.) (Geometridae)
– Bolechowo (UTM: XU32), odłowiony do światła 10 VI 1984, W ŚLIWA leg.
Gatunek znany w Polsce z nielicznych, rozproszonych stanowisk. Nowy dla Wielkopolski.
Eupithecia haworthiata (DBLD.) (Geometridae)
– Gorzyń ad Międzychód (UTM: WU63), 1 ex. odłowiony do światła 10 VII 1995, J. SOSIŃSKI leg.
Gatunek znany z zaledwie kilku stanowisk w Polsce, wykazany dotychczas między innymi
z Poznania i z Wielkopolskiego Parku Narodowego.
Eupithecia egenaria H. -S. (Geometridae)
– Gorzyń ad Międzychód (UTM: WU63), 1 ex., 18 VI 1995, J SOSIŃSKI leg.;
– Laski ad Kępno (UTM: BB07), 2 exx., 18 VI 1996, J. SOSIŃSKI leg.;
– Bolechowo ((UTM: XU32), 1 ex., 5 VI 1976, W. ŚLIWA leg.;
Odłowione doświatła.
Gatunek bardzo lokalny w kraju, nowy dla Wielkopolski.
236
Asthena anseraria (H. -S.) (Geometridae)
– Poznań - Marcelin (UTM: XU21);
– Poznań - Kobylepole (UTM: XU30), J. SOSIŃSKI leg., liczne egzemplarze wypłaszane z
krzewów Cornus sanguinea L.; na roślinie tej znajdowane były również gąsienice.
Gatunek nowy dla Wielkopolski. W kraju znany z nielicznych stanowisk.
Nothocasis sertata (HBN.) (Geometridae)
– Gorzyń ad Międzychód (UTM: WU63), 2 exx., 2 X 1996, J. S OSIŃSKI leg.;
– Bolechowo (UTM: XU32), 1 ex., 19 IX 1978, W. ŚLIWA leg.
Gatunek rozprzestrzeniony w południowej, podgórskiej części Polski, bardzo lokalnie
występujący na terenach nizinnych. Nowy dla Wielkopolski.
Proserpinus proserpina PALL. (Sphingidae)
– Poznań - Kobylepole (UTM: XU30), dwa egzemplarze obserwowane były 31 V 1996.
Gatunek znany z pojedynczych stanowisk w środkowej i południowej części kraju. W
Wielkopolsce stwierdzony dotychczas tylko w Rawiczu. Podane wyżej miejsce występowania, jest najbardziej wysuniętym na północ stanowiskiem tego gatunku w Polsce.
Eucarte virgo (TR .) (Noctuidae)
– Laski ad Kępno (UTM: BB07), 1 ex. złowiony do światła 18 VI 1996, J. SOSIŃSKI leg.
Gatunek w Polsce dotychczas wykazany z Bieszczadów, oraz w 1992 roku z Dwikoz koło
Sandomierza. Rozprzestrzenia się w kierunku zachodnim.
Lasionycta proxima (HBN.) (Noctuidae)
– Laski ad Kępno (UTM: BB07), 2 exx. złowione do światła 6 VII 1994, J. SOSIŃSKI leg.
Gatunek znany z rozproszonych stanowisk na terenie całego kraju, głównie z części
wschodniej i gór. Złowiony przed około 90 laty w Poznaniu, lecz później w Wielkopolsce nie
stwierdzany.
Janusz SOSIŃSKI, Poznań
Wojciech ŚLIWA, Rakownia
Wiad. entomol.
16 (3-4): 237-240
Poznań (1997) 1998
KRONIKA
CHRONICLE
Jubileuszowy zjazd Śląskiego Towarzystwa Entomologicznego
Brynek, 12–13 września 1997 r.
W dniach 12-13 września 1997 r. odbyło się w Brynku koło Tarnowskich Gór, Jubileuszowe Nadzwyczajne Walne Zebranie Śląskiego Towarzystwa Entomologicznego. Okazją do
zorganizowania zjazdu były przypadające w bieżącym roku trzy jubileusze: 150 rocznica powstania we Wrocławiu Związku Owadoznawstwa Śląskiego (Verein für schlesische Insektenkunde), 40 rocznica założenia w Bytomiu Górnośląskiego Oddziału Polskiego Związku
Entomologicznego oraz 5 lat działalności ŚTE.
Okolicznościowe uroczystości, dzięki uprzejmości dyrektora szkoły mgr inż. Władysława
DROZDOWSKIEGO, odbywały się w auli pałacu Technikum Leśnego w Brynku. W zjeździe
uczestniczyło 53 członków, wśród których znalazł się gość honorowy w osobie prezesa
Polskiego Towarzystwa Entomologicznego – prof. dr hab. Jarosława BUSZKO, który w przerwach obrad podpisywał swoje najnowsze publikacje motylarskie.
Głównym punktem programu pierwszego dnia zjazdu było posiedzenie Walnego Zebrania Członków ŚTE, któremu przewodniczył prezes towarzystwa mgr Roland DOBOSZ. W
pierwszej części obrad omówiono bieżące sprawy towarzystwa, m.in. zmiany w składzie redakcji „Acta Entomologica Silesiana” (sekretarzem redakcji został T. B. H ADAŚ) oraz jednogłośnie uchwalono znowelizowany statut ŚTE. Po przerwie, mgr Roland DOBOSZ przystąpił do uroczystego wręczenia pierwszych Złotych Odznak ŚTE z okolicznościowymi dyplomami, przyznanych przez Zarząd Towarzystwa dwóm zasłużonym entomologom: nieżyjącemu lepidopterologowi i badaczowi owadów kopalnych dr. Andrzejowi W. SKALSKIEMU oraz
seniorowi górnośląskich amatorów – Bolesławowi SZCZEPAŃSKIEMU. Ze względu na
przedłużenie się oficjalnej części zjazdu, postanowiono przesunąć na następne zebranie zaplanowany referat prezesa ŚTE pt. „Mrówkolwy (Myrmeleontidae) Polski – stan poznania i
perspektywy badań”. Dla zainteresowanych kolegów, niedoszły prelegent przygotował kilkadziesiąt egzemplarzy roboczej wersji klucza do oznaczania wszystkich polskich gatunków
mrówkolwów.
O zmierzchu mgr inż. Henryk SZOŁTYS zaprosił zainteresowanych na połowy chrząszczy z
rodziny Colonidae. Niestety, tego dnia nie udało się zdobyć ani jednego okazu (dwa dni
później złapano 23 egzemplarze).
238
KRONIKA
Po wspólnej kolacji, członkowie powrócili do auli aby wysłuchać referatu jubileuszowego
pt. „Działalność towarzystw entomologicznych na Śląsku w XIX i XX wieku”, przygotowanego przez Tadeusza B. HADASIA. Prelegent naszkicował pokrótce dzieje stowarzyszeń owadoznawczych, omawiając ich najważniejsze osiągnięcia, począwszy od założonej w 1808 r. we
Wrocławiu Sekcji Entomologicznej Śląskiego Towarzystwa Kultury Ojczyźnianej (Schlesische Gesellschaft für vaterländische Cultur), poprzez działający w Brzegu, Śląski Związek
Wymiany Motyli (Schlesischer Tauschverein für Schmetterlinge, 1840 – 1847), który po
przeniesieniu do Wrocławia w 1847 r. przekształcił się w znany na całym świecie Związek
Owadoznawstwa Śląskiego. Dalej przez bytomski Związek Entomologiczny Górnego Śląska
(Entomologischer Verein Oberschlesien, 1902 – 1945), powstały w 1957 r. Górnośląski Oddział Polskiego Związku Entomologicznego, aż po założone w 1992 r. Śląskie Towarzystwo
Entomologiczne. W referacie szczególną uwagę zwrócono na wspólne przedsięwzięcia badawcze towarzystw wrocławskich i bytomskich, a także na wyraźnie widoczne następstwo historyczne poszczególnych organizacji. Prelegent zaskoczył zebranych m.in. informacją, iż
Polski Związek Entomologiczny od początku swego istnienia, tj. od 1922 r. był członkiem
zbiorowym Związku Owadoznawstwa Śląskiego, co wywołało późniejszą dyskusję poświęconą zagadnieniom historycznym. Obrady Walnego Zebrania zamknął prezes ŚTE około
godz. 21:30, po czym członkowie podjęli w grupach dyskusje kuluarowe, trwające do
późnych godzin nocnych, a w zasadzie wczesnych godzin porannych.
Drugiego dnia, po śniadaniu, skarbnik towarzystwa dokonał oficjalnego zamknięcia zjazdu, dziękując zebranym za owocne obrady i dyskusje, po czym mgr inż. Henryk SZOŁTYS
oprowadził chętnych po ogrodzie botanicznym Technikum Leśnego.
Jubileuszowy zjazd Śląskiego Towarzystwa Entomologicznego wszyscy uczestnicy uznali
za niezwykle udany. Istotnym efektem wrześniowego spotkania entomologów było zaznajomienie się z przeszłością ruchu entomologicznego na Śląsku, a także lepsze poznanie się
Członków Towarzystwa. Kolejny jubileuszowy zjazd Towarzystwa w Brynku zapowiedziano
na 2002 r., w stulecie zorganizowanego ruchu entomologicznego na Górnym Śląsku.
Tadeusz B. HADAŚ, Tarnowskie Góry
Entomologia leśna na XI Światowym Kongresie Leśnictwa,
Antalya, Turcja, 13–22 października 1997
W dniach 13-22 października 1997 r. na terenie „Antalya Fair and Cultural Center” odbył
się XI Światowy Kongres Leśnictwa. Myślą przewodnią Kongresu było „Forestry for Sustainable Development: Towards the XXI Century”. Jego sponsorzy to Ministerstwo Leśnictwa
Turcji oraz FAO. Przewodniczącym Komitetu Organizacyjnego był Mr. Hayri B ERK, natomiast Sekretarzem Generalnym Mr. Mesut Y. KAMILOGLU, któremu asystował L. S. B OTERO (FAO). W kongresie uczestniczyło ponad 4200 delegatów ze 145 krajów. Z Polski wzięło
udział 14 osób, w tym pisząca te informację.
Program Kongresu był bardzo bogaty, o czym świadczy m.in. zorganizowanie 7 plenerowych sesji oraz 44 technicznych sesji. Na kongres nadesłano 1187 prac, które włączono do 38
grup tematycznych. Entomologię leśną uwzględniono w grupie 5. „Protecting forests against
pest and diseases, air pollution and decline”
KRONIKA
239
Z zakresu entomologii leśnej było około 30 prac, w tym 2 wiodące „special papers”. Jedną z nich – współautorską z P. SINGH pt. „Forest health management: a changing perspective” zaprezentował R. I. ALFARO (Kanada), podkreślając m.in. szkodliwość korników Dendroctonus ponderosae HOPK . i Tomicus piniperda L. Kolejną pracę wiodącą pt. „Protecting
Africa’s trees: status and actions for pest managment in African forestry” przedstawił S. T.
MURPHY (Wielka Brytania).
Najwięcej prac dostarczyli gospodarze Kongresu. Traktowały one m.in. o owadach –
szkodnikach drzew szybkorosnących (autorka P. CAN), szkodliwych owadach w lasach śródziemnomorskich ( O. ÖZKAZANÇ i O. Y. MÜH). Kilka następnych prac było na temat Dendroctonus micans K UG. niszczącego Picea orientalis (Y. DASKIN, S. ALKAN, Y. AKSU i N. BABARAN), interakcji pomiędzy Rhizophagus grandis GYLL. a D. micans (M. EROGLU), gradacji
korników ( T. ÖMEN i E. SELMI) oraz szkód powodowanych przez Tomicus spp. (T. MOL i
O. OGUZ ). Pozostałe prace dotyczyły zwalczania biologicznego korników (A. M. MERCIKOGLU), drapieżców i parazytoidów Ips sexdentatus B OERN. (B. YÜKSEL), a także fauny Buprestidae (S. TEZCAN ).
Interesującą pracę pt. „Pests and disease as factors of woody plants destabilization in
Moskow urban areas” przedstawiła E. G. KULIKOVA (Rosja). Szczególnie znaczącym opracowaniem, które dotyczyło korników jako bioindykatorów kondycji lasów była praca
E. G. M OZOLEVSKEJ i T. V. SHARAPA (Rosja). Inne prace poruszały problem szkodliwości
Rhyacionia buoliana DEN. et SCHIFF. w Iranie (M. M OHAMMAD), Lymantria dispar L. w
Niemczech (H. DELB). A. WULF (Niemcy) rozważał kwestię: czy gradacje L. dispar w Centralnej Europie są zależne od migracji, czy też od zmian klimatu.
Ważniejsze szkodliwe owady na plantacjach m.in. w Indonezji uwzględnili M. SUHARTI
i I. SITEPU, w Ghanie – J. R. COBBINACH . Problem korników w Ameryce poruszał A. A. DEL
RIO MORA (Meksyk). Na temat biologicznego zwalczania Pissodes validirostris GYLL. przy
użyciu Scambus spp. informacje podawali: YUE S HUKUI, WANG ZHIYING i ZHANG GUOCAI
(Chiny).
Z Polski prace nadesłali: J. HILSZCZAŃSKI (IBL, Warszawa) – „Long-term effect of insecticides used in nun moth (Lymantria monacha L.) – Control treatments on beetles from
different trophic groups”, I. SKRZECZ (IBL, Warszawa) – „Protection of forest plantations
and thickets against pest insects in Poland”, oraz M. SKRZYPCZYŃSKA (AR, Kraków), która
przedstawiła pracę pt. „Insect pests and their parasitoides inhabiting cones of fir Abies alba
MILL. in Poland”.
Prezentowano również postery m.in. na temat Matsucoccus spp. w Izraelu (N. SAPHIR),
czerwców i ich interakcji z Taxaceae (S. SCHER, USA).
Na duże uznanie zasługuje opublikowanie materiałów obejmujących indeks prac i ich autorów oraz 6 tomów „Proceedings of the XI World Forestry Congress” w językach: angielskim, francuskim i hiszpańskim a także wydanie dyskietki CD-ROM z materiałami zawartymi w „Proceedings” jeszcze przed rozpoczęciem Kongresu.
Kongres sprzyjał wymianie doświadczeń i nawiązaniu kontaktów naukowych. Należy podkreślić jego niepowtarzalną i jedyną w swoim rodzaju atmosferę.
Autorka pragnie bardzo serdecznie podziękować Komitetowi Badań Naukowych za
sponsorowanie w znacznej części kosztów jej uczestnictwa.
Małgorzata SKRZYPCZYŃSKA, Kraków
240
KRONIKA
Z głębokim żalem zawiadamiamy, że w dniu 5 lipca 1997 roku,
zmarł
Dr Romuald SZPOR
długoletni Członek Polskiego Towarzystwa Entomologicznego, wnikliwy obserwator przyrody, a także rzecznik jej ochrony.
Urodził się 2 listopada 1916 roku we Lwowie, gdzie ukończył gimnazjum, a następnie studia medyczne. Po wojnie osiadł w Wałbrzychu,
a od 1952 roku był mieszkańcem Dzierżoniowa. Był znawcą motyli
krajowych z grupy Macrolepidoptera. Obserwacje prowadził w różnych
rejonach Kraju, zwłaszcza w Sudetach, Tatrach i Bieszczadach. Zgromadził zbiór motyli liczący ponad 42 tysiące egzemplarzy. Opublikował kilka prac z zakresu lepidopterologii.
Pochowany został na Cmentarzu Komunalnym w Dierżoniowie.
Cześć Jego Pamięci
Zarząd Główny
Polskiego Towarzystwa Entomologicznego
kraczać formatu A3. Ryciny, które były już reprodukowane, należy w opisie odpowiednio
oznaczyć. Unikać należy tabel o dużym formacie (przekraczającym na wydruku szerokość
20 cm). Liczba fotografii i tabel powinna być maksymalnie ograniczona. Rysunki, fotografie
i wykresy należy znakować liczbami arabskimi, a ich detale literami, natomiast tabele liczbami rzymskimi. Objaśnienia rycin należy zamieścić oddzielnie, a objaśnienia tabel łącznie z
nimi, w języku polskim i angielskim.
.
W wykazie piśmiennictwa należy uwzględniać wyłącznie pozycje cytowane w tekście pracy. Wykaz ten powinien być zestawiony według alfabetycznego porządku nazwisk autorów, z
podaniem nazwiska i inicjałów imion, roku wydania, pełnego tytułu pracy, skróconego tytułu
wydawnictwa, miejsca wydania (w przypadku wydawnictw ciągłych nie będących czasopismami), tomu (ewentualnie także zeszytu) i liczby pierwszej i ostatniej strony. Np.:
Marcinkowski H., 1984: Rzadkie gatunki motyli większych (Macrolepidoptera) z Gór
Sowich. Pol. Pismo ent., 54: 229-230.
Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J., 1985: Chrząszcze Coleoptera - Buprestoidea, Elateroidea i Cantharoidea. Kat. Fauny Polski, Warszawa, XXIII, 10: 1-401.
Przy wydawnictwach zwartych należy podawać ponadto nazwę instytucji wydawniczej z jej
siedzibą. Np.:
Jura C. (red.) 1988: Biologia rozwoju owadów. PWN, Warszawa. 250 ss.
W krótkich doniesieniach dopuszcza się jedynie niezbędne,skrócone cytowania, zamieszczone w tekście wg wzoru:
Marcinkowski H., 1984: Pol. Pismo ent., 54: 229-230.
.
.
.
.
.
.
.
Transliterację z alfabetów niełacińskich należy przeprowadzić według Polskiej Normy, a
stosowane skróty tytułów czasopism winny być zgodne z „World list of scientific periodicals”.
Do prac historiograficznych, przedstawiających sylwetki entomologów, należy dołączyć
możliwie pełny wykaz ich publikacji z zakresu entomologii i dziedzin pokrewnych, a w treści
tychże prac zaprezentować entomologiczną spuściznę materialną danego entomologa (zbiory, księgozbiór itp.) z podaniem jej aktualnych losów.
W artykułach i doniesieniach (za wyjątkiem recenzji, sprawozdań, komunikatów i materiałów kronikarskich) należy przy nazwach systematycznych rodzajów i gatunków cytowanych po raz pierwszy w pracy, umieszczać nazwiska (lub ich skróty) odpowiednich autorów
(według zasad przyjętych w „Międzynarodowym Kodeksie Nomenklatury Zoologicznej”).
Zaleca się:
– podawanie elementów daty w kolejności - dzień, miesiąc, rok, przy czym miesiące należy oznaczać liczbami rzymskimi (np. 25 IX 1989);
– podawanie przy nazwach stanowisk, oznaczeń kwadratów siatki UTM 10x10 km;
W celu zapewnienia właściwego poziomu merytorycznego czasopisma, wszystkie artykuły (za wyjątkiem materiałów kronikarskich, recenzji, polemik itp.) przed przyjęciem do druku są recenzowane przez specjalistów z odpowiedniej dziedziny.
Materiały do druku prosimy przesyłać pod adresem Redakcji. Do przesłanych materiałów należy dołączyć: adres korespondencyjny (z telefonem) oraz kserokopię dowodu uiszczenia opłat statutowych PTEnt. za rok bieżący (lub inny dokument potwierdzający ich uiszczenie).
Autorzy artykułów otrzymują bezpłatnie 50 nadbitek. Autorzy krótkich doniesień i materiałów kronikarskich otrzymują nadbitki według każdorazowo ustalonego podziału, natomiast autorzy recenzji, polemik, sprostowań itp. nadbitek nie otrzymują.
„Wiadomości Entomologiczne” drukują odpłatnie ogłoszenia drobne i reklamy popularyzujące wyroby i usługi mające zastosowanie w szeroko pojętej działalności entomologicznej.
Za treść ogłoszeń i reklam Redakcja nie odpowiada. W ogłoszeniach drobnych opłata wynosi 0,50 zł od znaku, natomiast opłata za reklamy ustalana jest każdorazowo na drodze umowy między reklamującym a Redakcją. Członkom Polskiego Towarzystwa Entomologicznego
przysługuje 20% zniżka.
WARUNKI PRENUMERATY - SUBSCRIPTION ORDERS
.
.
.
.
PRENUMERATA KRAJOWA
Prenumeratę krajową dla osób fizycznych nie będących członkami
PTEnt. oraz osób prawnych prowadzi Biblioteka Polskiego Towarzystwa
Entomologicznego, ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław. Wpłaty na rok
1998, w wysokości 18,- zł., przyjmowane są na konto:
B. P. H. SA II O/Wrocław
Nr 10601682-001179-27000-520101
Zamówienia hurtowe prosimy kierować pod adresem Redakcji. Przy
zakupie powyżej 30 egzemplarzy udzielamy 20% rabatu.
Prenumeratę dla członków PTEnt., z 20% zniżką, przyjmuje:
Zarząd Główny Polskiego Towarzystwa Entomologcznego,
ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław,
B. P. H. SA II O/ Wrocław, Nr 10601682-001179-27000-520101
Sprzedaż pojedynczych numerów oraz subskrypcję na stałą dostawę prowadzą Oddziały ORPAN na terenie całego kraju.
FOREIGN SUBSCRIPTION
Subscription order and all payments should be adressed to:
Polskie Towarzystwo Entomologiczne,
Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań, Poland.
Our account: No 10204027-2596-270-1
is placed in: PKO Bank Państwowy, I O/Poznań, Poland.
Price: institutional - 30 $, personal - 20 $, single fascicles - 10 $ each.

XVI, 3-4 - Polskie Towarzystwo Entomologiczne

Transkrypt

Podobne dokumenty

LI-V-2310-1-7/16 Dostawa 30 zestawów Motorola RLN 4802

Wysokoobrotowa wirówka laboratoryjna stołowa, sterowana

Królik Roman, mgr inż. – ur. 27 XII 1963 w Częstochowie – mgr inż

Paweł JAŁOSZYŃSK, Andrzej MELKE, Lech BUCHHOLZ. Dwa

Raporty Wydziału Zaopatrzenia i Inwestycji

(Coleoptera: Curculionidae) w Polsce

G-238/10/ZP18/CH/10 Zakup paszy ( słoma, siano, owies, siemie

T-MP-2380-44/2014 Dywaniki gumowe

full text - Baza BioMap

inspektor ds. ewidencji gospodarki materiałowej w Wydziale