Chile - Design My Page

Transkrypt

Rozdział 8.
Kryzys gospodarczy w Chile w latach
1982-1984 i reformy kraju
Layla Salah, Marta Siudalska
Wstęp
Celem niniejszej pracy jest przedstawienie sytuacji gospodarczej i społecznej
w Chile od lat 70., aż do dnia dzisiejszego. Jednak główny nacisk pragniemy położyć na ukazanie kryzysu lat 1982-1984 i metod jego zwalczania.
Dużo miejsca poświęciłyśmy jednemu z największych sukcesów gospodarczych Chile – mianowicie reformie emerytalnej, ze względu na jej znaczenie i
ogromną popularność w obecnych czasach w Polsce.
Uznałyśmy kryzys lat 1982-1984 za najważniejszy ze względu na jego następujące cechy charakterystyczne:
»
»
»
»
był najgłębszym kryzysem w gospodarczych dziejach Chile (spadek PKB osiągnął
-14,1%),
był on wynikiem wcześniejszych reform gospodarczych i społecznych wprowadzonych w latach 70. przez ówczesną władzę (głównie dotyczy to polityki i reformy wprowadzonej przez generała Pinocheta),
wcześniejsza sytuacja gospodarcza i narastające zadłużenie zagraniczne – w
rozmiarach uniemożliwiających wywiązanie się Chile ze swoich zobowiązań wobec kredytodawców; razem skumulowane spowodowały załamanie gospodarki
Chile,
i inne, szerzej omówione w dalszej części pracy.
Mimo trudności, jakie Chile przeżywało w okresie tego głębokiego kryzysu,
zdołało ono wyjść z niego w zadziwiająco krótkim okresie– już w 1983 roku PKB
wzrósł od poziomu -14,1% do -0,7%.
To szybkie uzdrowienie gospodarki Chile zawdzięcza swoim reformom gospodarczym. Dzięki nim Chile zostało uznane za kraj, który dokonał cudu gospodarczego i to nie tylko ze względu na sposob, w jakim zwalczył kryzys, ale rów187
188
Kryzys gospodarczy w Chile…
nież dlatego, że był w stanie utrzymać swoje dobre wyniki gospodarcze do dnia
dzisiejszego.
Chile dokonało transformacji zarówno w sferze gospodarczej, jak i w sferze
społecznej. Mamy tutaj na myśli przejście od systemu dyktatorskiego do systemu demokratycznego i wszystkie inne przemiany, które są z tym związane.
Jednak kryzys lat 1982-1984 nie był ostatnią dekoniunkturą, jaką przeżyło
Chile. W dziejach gospodarczych tego kraju występowały jeszcze pomniejsze
kryzysy (w zasadzie bardziej o znamionach recesji). Przeważnie były one o charakterze łagodnym. Recesje te również przedstawimy w niniejszej pracy, ze
względu na ich skutki gospodarcze.
Chile udowodniło, że da się rozwiązać trudną sytuację gospodarczą. Kryzysy
gospodarcze tego kraju były bodźcem do zwiększenia wysiłków w celu osiągnięcia tego celu.
Wiele jest pozycji dotyczących tej tematyki, przede wszystkim z powodu dużego znaczenia reform chilijskich oraz ogromnego fenomenu, jakim było wyjście
z tak głębokiego kryzysu. Nie ma żadnych wątpliwości, że to, co dokonało Chile,
jest godne podziwu. Dodatkowo pomocnym jest fakt olbrzymiego zainteresowania reformą emerytalną, co zaowocowało pojawianiem się wielu pozycji
książkowych, a także wielu dyskusji na łamach prasy. Dlatego też osoby zainteresowane odsyłamy do naszej bibliografii.
8.1.
Chile – ogólna charakterystyka
Republika Chile (Republica de Chile) jest państwem – o obszarze 756 954
km2 – położonym w południowo-zachodniej części kontynentu południowoamerykańskiego. Graniczy na północy z Peru i Boliwią, na wschodzie z Argentyną, na południu i zachodzie granicę wyznacza wybrzeże Oceanu Spokojnego.
Stolicą kraju jest Santiago, liczące 5,883 mln mieszkańców (The World Factbook
2011). Chile podzielone jest na 25 prowincji. Językiem urzędowym jest hiszpański. Walutą narodową jest peso chilijskie (=100 centavos).
8.1.1. Ludność
Chile ma 16,9 mln mieszkańców (1991), co daje średnią gęstość zaludnienia
22,3 osoby/km2. 44,1% ogółu to Metysi, Indianie zaś stanowią 3,2% ogółu. Są to
dwie najliczniejsze grupy etniczne w społeczeństwie chilijskim (Fernandez
2007). Dominują w tym kraju katolicy – 70% społeczeństwa, ewangelicy 15,1%.
Marginesem zaś są świadkowie Jehowy – 1,1%; 8,3% społeczeństwa jest ateistami. Analfabeci stanowią 5% (The World Factbook 2002).
189
8.1.2. Ustrój polityczny
Chile to republika prezydencka. Prezydent sprawuje funkcję głowy państwa.
Władzę ustawodawczą posiada dwuizbowy parlament. Izba niższa to Kongres
Narodowy – 120 osób, izba wyższa to Senat – liczy 38 deputowanych.
Od powstania antyhiszpańskiego w 1810 roku Chile stało się wolnym, niezależnym państwem. Po II wojnie światowej kolejne rządy skłaniały się w stronę
poglądów lewicowych. W 1970 prezydentem został Salvador Allende Gossens –
polityk o światopoglądzie marksistowskim. Wprowadził szereg egalitarnych reform, znacjonalizował większość przedsiębiorstw. Przyniosło to pewną poprawę
sytuacji warstw najuboższych, lecz doprowadziło do stanu chaosu w gospodarce i kryzysu finansowego państwa. W tych warunkach nastąpił przewrót wojskowy (1973 rok). Prezydent Allende został zamordowany, a władzę objął generał Pinochet Ugarte. Mimo znaczących sukcesów w polityce gospodarczej, rządy
junty wojskowej spotkały się z silną opozycją polityczną i społeczną. W 1990 Pinochet zakończył swoją kadencję i rządy objął chadek P. Aylwin Azocar. Pinochet został zwierzchnikiem sił zbrojnych do 1989 roku, z prawem mianowania
następcy. Nowe władze powróciły do demokratycznych form sprawowania
władzy.
8.1.3. Gospodarka
Chile i udział tego kraju w handlu światowym od czasów kolonialnych było
oparte o eksport surowców mineralnych i produktów rolnych, głównie pszenicy,
saletry azotowej (w skutek wojny o „saletrę” 1879-1883 Chile uzyskało dostęp
do najbogatszych złóż w świecie i aż do ok. 1920 r. praktycznie zmonopolizowało dostawy tego złoża na rynki międzynarodowe) i miedzi.
Chile nie jest jedynie krajem surowcowym. Przez wiele lat kraj ten zmieniał
swoją strukturę gospodarki, osiągając znaczny stopień rozwoju i doprowadzając
tą strukturę do względnie nowoczesnego poziomu. Tylko około 5% terytorium
Chile to grunty orne. Kolejne 15% stanowią łąki i pastwiska.
8.1.4. Bogactwa naturalne
Gospodarka kraju długie lata nastawiona była na przemysł wydobywczy, który stanowił ok. 4/5 wpływów z eksportu kraju. Wydobywano rudy miedzi, molibden, saletrę i inne, pośrednio produkowano złoto i srebro.
Ekonomiczna dywersyfikacja produkcji znacznie ograniczyła zależność kraju
od przemysłu wydobywczego.
190
Większość energii produkowana jest przez elektrownie wodne. Ropa naftowa i gaz ziemny, wydobywane w Chile, tylko w 1/2 pokrywają zapotrzebowanie
(PWN 1996).
8.2.
Rola kraju w świecie i regionie
Jak już wcześniej zostało wspomniane, Chile odgrywało ogromną rolę w eksporcie saletry azotowej. Chilijskie złoża tego surowca są największe na świecie i
na ich eksploatacji kraj przez dłuższy czas opierał swój rozwój. Po zmianie struktury gospodarczej oraz skurczeniu się międzynarodowego rynku na saletrę,
przestała ona odgrywać znaczącą rolę wśród towarów eksportowych. Chile nadal jest jednak czołowym producentem i eksporterem molibdenu oraz miedzi.
Owoce chilijskie znajdują dobre rynki zbytu w uprzemysłowionych krajach
Europy, Ameryki Północnej i w Japonii, z uwagi na to, że okres ich dojrzewania
przypada na środek sezonu zimowego w tych krajach. Głównym towarem eksportowym są także wina. Na żywność i produkty rolne przypada 30% wartości
eksportu Chile. Dobrze rozwinięte rybołówstwo i przemysł rybny – produkujący
przede wszystkim karmę dla zwierząt – pozwalają na całkowity eksport tego
produktu.
Do największych partnerów Chile zaliczają się: Stany Zjednoczone, Japonia,
Niemcy, Brazylia, Argentyna i Wenezuela. Obroty z zagranicą wynosiły w 1991
roku – 9170 mln USD import, 9965 mln USD eksport.
Tabela 8.1. Bilans płatniczy Chile w latach 1991-1995 (w mld USD)
Eksport dóbr
Import dóbr
Eksport usług
Import usług
Bilans obrotów bieżących
Inwestycje portfelowe netto
Przyrost rezerw
1991
1992
1993
1994
1995
8,9
7,4
2,2
2,2
0,1
0,225
1,1
10
9,2
2,4
2,2
-0,7
0,452
2,3
9,2
10,2
2,6
2,5
-2,1
0,747
0,2
11,5
10,9
2,8
2,6
-0,8
1
2,9
8
6,6
1,8
1,7
0,7
-0,1
0,7
Źródło: GUS (1996).
Również w regionie Chile wyróżnia się znacznie. Już fakt, że ma najniższy
wskaźnik użytków rolnych na 1. mieszkańca świadczy, że kraj ten nie jest uzależniony wyłącznie od rolnictwa, co jest domeną innych krajów Ameryki Południowej.
191
Poza tym gospodarka chilijska całkowicie zaspokaja popyt wewnętrzny na
większość dóbr konsumpcyjnych. Dostarcza również wyrobów, charakteryzujących się dość wysokim w tym regionie stopniem techniczno-technologicznego
zaawansowania.
Tabela 8.2. Podstawowe wskaźniki gospodarcze w Chile w latach 1990-1995
1990-93
6,6
17,7
5,7
36,2
Tempo wzrostu PKB (proc.)
Inflacja
Stopa bezrobocia
Stopa inwestycji brutto
1994
4,1
8,9
6,3
39,5
1995
8
8,3
5,6
Bd
Źródło: Rocznik statystyczny GUS, Warszawa 1996.
Powyższa tabela przedstawia podstawowe wskaźniki gospodarcze w Chile w
latach 1990-1995. Z danych wynika, że, mimo spadku PKB w 1994 roku, tempo
jego wzrostu podwoiło się już w roku następnym. Stopa bezrobocia miała tendencję malejącą (mimo niewielkiego wzrostu w 1994 roku). Inflacja również
miała tendencję spadkową.
Ważnym jest właśnie fakt, że od czasów transformacji w Chile (lata osiemdziesiąte) inflacja cały czas była jednocyfrowa.
Rysunek 8.1. Inflacja w Chile w latach 1997-1998
7
6
6,2 5,2
6
5,3 5,4 5,3 5,4 5,3
5,2
4,3
5
4,8 4,3
3,8
4,7
4,1
3,6
4
3
2
1
III 99
II 99
I 99
XII 98
XI 98
X 98
IX 98
VIII 98
VII 98
VI 98
V 98
IV 98
III 98
II 98
I 98
XII 97
0
Źródło: Bank Centralny Chile (1999).
Reformy lat 80. oraz stabilna sytuacja gospodarcza pod koniec lat 90. pozwoliły Chile na łagodniejsze przejście przez międzynarodowe kryzysy w kolejnych
192
latach (w porównaniu do innych krajów Ameryki Łacińskiej oraz niektórych azjatyckich). A ten fakt pozwala na podkreślenie siły tego państwa. Ważna jest także
polityka gospodarcza prowadzona w Chile.
8.3.
Kryzys gospodarczy lat osiemdziesiątych XX w.
8.3.1. Opis sytuacji przedkryzysowej a przyczyny kryzysu
Chile jest jednym z niewielu państw, które doprowadziło do szybkiej deregulacji gospodarki po próbie wprowadzenia centralnego sterowania oraz które
zdołało szybko ustabilizować ją na nowo i skierować na ścieżkę wzrostu. Sukces
ten był zdeterminowany długoletnimi działaniami stabilizacyjnymi i towarzyszącymi im głębokimi przemianami strukturalnymi.
Chilijski system ekonomiczny w momencie rozpoczęcia stabilizacji można
określić jako surowo kontrolowaną gospodarkę rynkową ze znacznym udziałem
sektora publicznego.
Sytuacja ta wiązała się z gruntowymi reformami instytucjonalnymi (nacjonalizacja, planowanie centralne) przeprowadzonymi w latach 1970-73 za prezydentury Salvadora Allende. Doszło wówczas do zasadniczego wzrostu roli państwa w gospodarce. Jednak po początkowych sukcesach polityka nowego rządu
doprowadziła kraj do głębokiego kryzysu gospodarczego. Po zamachu stanu w
1973 roku, program rządu wojskowego zainicjował politykę stabilizacji gospodarczej.
Wtedy też władzę objęła pięcioosobowa junta wojskowa pod przewodnictwem generała Pinocheta Ugarte, który od tej pory pełnił funkcję prezydenta i
szefa rządu. Parlament został rozwiązany. W 1977 roku Pinochet zakazał istnienia wszystkich partii. Sytuacja społeczna pogorszyła się. Władza napotkała silny
opór i brak akceptacji ze strony opozycji politycznej i społeczeństwa chilijskiego.
Pinochet wprowadził politykę neoliberalnej gospodarki, poza tym zaczął stosować politykę „otwartych drzwi” dla kapitału obcego. Polityka taka doprowadziła w efekcie do wykupywania gospodarki przez zagraniczne monopole i można powiedzieć, że była to najważniejsza przyczyna kryzysu lat osiemdziesiatych.
Na początku lat osiemdziesiątych gospodarka nie była zrównoważona. Pogłębił się problem zadłużenia zagranicznego i pojawiły się oznaki zwiększenia
nierównowagi wewnętrznej. Przed 1982 rokiem znacznie wzrósł deficyt obrotów bieżących. W roku 1982 topniejąca poprzednio nadwyżka budżetowa przekształciła się w deficyt.
Procesy transformacji i stabilizacji zostały zapoczątkowane w niekorzystnych
warunkach zewnętrznych – w czasie recesji wzbudzonej drugim „szokiem naf-
193
towym” na rynku światowym i w Stanach Zjednoczonych (główny partner handlowy Chile). Dodatkowo sytuację pogarszał fakt, że Chile było krajem rolniczoprzemysłowym z dużym naciskiem na wydobycie saletry azotowej i miedzi. Pogorszeniu ulegały także warunki życia ludności, co doprowadziło do ogólnego
niezadowolenia, manifestacji, strajków, zamachów (od 01.05.1983 tzw. „dni
protestu narodowego”). Fakt ten pogłębiał tylko kryzys. Dodatkowo jeszcze doszło do międzynarodowej izolacji junty (potępienie prowadzonej w Chile polityki). A to doprowadziło do zerwania wielu międzynarodowych kontaktów handlowych.
Kryzys gospodarczy Chile obejmował także kryzys bankowy. Niektórzy dopatrują się w bankowości chilijskiej kryzysu już od roku 1975.
Kryzys ten, a także techniki jego rozwiązania, należą do szczególnie często
przytaczanych – w kontekście zagrożeń stabilności systemów bankowych w Europie Środkowej i Wschodniej.
Przyczyn kryzysu chilijskiego sektora finansowego szukać można już w latach
1973-1974, kiedy to rząd rozpoczął pierwsze próby liberalizacji gospodarki. Proces ten objął strukturę własnościową gospodarki, ale również i zasady jej regulacji oraz system nadzoru. Centralnym elementem tej polityki była liberalizacja
sektora finansowego, uznano bowiem, że zniesienie „represyjnego modelu”
sektora finansowego ma podstawowe znaczenie dla wzrostu gospodarczego
kraju. Reformie systemu finansowego towarzyszyła makroekonomiczna polityka
stabilizacyjna, nakierowana na zmniejszenie występującej w początkach lat 70.
hiperinflacji (500% rocznie, przy deficycie budżetowym sięgającym prawie 25%
PKB).
Realizując tak określoną politykę w 1974 roku sprywatyzowano 19 z 20 istniejących banków, w rękach skarbu państwa pozostał jedynie duży Banco del
Estado. Większość zdenacjonalizowanych banków znalazła się pod kontrolą kilku konglomeratów, posiadających również znaczne udziały w sprywatyzowanych przedsiębiorstwach. Spowodowane to było brakiem odpowiednich regulacji prawnych zapobiegających koncentracji własności. Próbowano stopniowo
wprowadzić ograniczenia maksymalnego udziału osoby prywatnej lub instytucji
w bankach, lecz zaniechano tego z powodu problemów z egzekwowaniem takiego stanu.
W tym samym okresie zniesiono ograniczenia stóp procentowych, poluzowano restrykcyjne zasady regulacji systemu bankowego oraz umożliwiono integrację z międzynarodowymi rynkami finansowymi.
Konsekwencjami zmian zaistniałych w otoczeniu ekonomicznym były:
194
» Znaczny wzrost stóp procentowych od aktywów i pasywów denominowanych w
peso.
» Stopy procentowe – w ujęciu realnym – były bardzo wysokie (ich średnia w latach 1975-1982 wynosiła 77%).
» Bardzo wysokie stopy procentowe od kredytów udzielanych w walucie krajowej.
Mimo wielu prac prowadzonych nad usprawnieniem systemu bankowego, w
Chile nadal panował kryzys tego sektora, a reformy nie przynosiły pożądanych
efektów. Dopiero w roku 1980 rozpoczęto prace nad systemem oceny ryzyka
kredytowego, uwzględniającym oprócz terminowości spłat również sytuację finansową przedsiębiorstw. Ujednolicono limity zaangażowania banków wobec
kredytobiorców w stosunku do środków własnych banków.
W 1981 roku zwiększono limity zaangażowania banków w udziału poszczególnych przedsiębiorstw, ograniczając równocześnie inne formy angażowania
środków wobec przedsiębiorstw będących własnością danego banku. Zniesiono
także limity zaangażowania banków za granicami kraju. Ograniczenie to zostało
wprowadzone dla umożliwienia rządowi kontroli nad polityką monetarną kraju.
Obawiano się, iż wobec wysokich stóp procentowych w Chile, całkowita liberalizacja polityki dewizowej doprowadziłaby do znacznego napływu kapitału destabilizującego bilans płatniczy.
W 1982 roku nadzór bankowy wprowadził jednolite zasady oceny kontrolowanych przez siebie instytucji. Wszystkim tym zjawiskom towarzyszyło szybkie rozszerzanie akcji kredytowej.
W omawianym okresie znacznie zwiększyło się zadłużenie sektora niepaństwowego – w stosunku do PKB wzrosło ono z 5% w 1981 roku do 61,7% w
1982. Znaczna cześć tych zobowiązań była denominowana w dolarach (około
40% wszystkich kredytów).
Podstawowym czynnikiem wzrostu tego zadłużenia mogła być euforia finansowa, która ogarnęła przedsiębiorców i osoby prywatne w 1977 r., a szczytu
sięgnęła w latach 1981-1982. Zjawisko to wynikało z powszechnego optymizmu
na poprawę w gospodarce. Dodatkowo okres ten charakteryzował się znacznym
wzrostem importu dóbr użytkowych, finansowanego kredytami bankowymi.
Kolejnym czynnikiem zwiększającym popyt na kredyt było powstanie tzw.
grupos, czyli olbrzymich konglomeratów, wykupujących na wielką skalę udziały
w przedsiębiorstwach oraz inne aktywa. Ich celem było osiągniecie ogromnych
zysków spekulacyjnych. Konkurencja miedzy nimi doprowadziła do ogromnej
inflacji cen na rynku kapitałowym.
Następowała znaczna koncentracja akcji kredytowej w stosunku do jednego
typu instytucji lub poszczególnych grupos. Rosło zaangażowanie banków wobec
instytucji wchodzących w skład tego samego konglomeratu. Nadal brakowało
195
systemu skłaniającego banki do przestrzegania zasad przezorności bankowej.
Do stycznia 1983 roku nie istniał także żaden zinstytucjonalizowany system
gwarantowania depozytów, mimo tego i tak powszechne było przekonanie, że
w razie upadku jednego z banków, państwo udzieli pomocy jego deponentom.
Rok 1982 oraz lata następne przyniosły raptowne zatrzymanie rozwoju gospodarki Chile. Pierwszym symptomem nadchodzącego kryzysu była rosnąca
liczba upadłości przedsiębiorstw przemysłowych, czego przykładem było bankructwo jednej z największych cukrowni chilijskich (ogłosiła upadłość w 1981maj). Dodatkowo zaczęły rosnąć stopy procentowe (od 1980 malały), co pogorszyło jeszcze sytuacje przedsiębiorstw. Wzrastał udział nieściągalnych należności w portfelach banków. Publicznym początkiem kryzysu było podjęcie przez
rząd w połowie 1981 interwencji w trzech bankach komercyjnych, jednym banku rozwoju oraz czterech financieras. Banki objęte rządową interwencją zaczęły
tracić depozyty (zjawisko to sięgnęło szczytu w listopadzie 1981 roku).
W ciągu 1982 roku w Chile pojawiło się coraz więcej prawdziwych informacji
o zagrożeniu sytuacji finansowej kolejnych instytucji. Niepewność sytuacji na
rynku finansowym była dodatkowo zwiększana pogarszającą się sytuacją makroekonomiczną kraju. Obawy i niepokoje występujące na rynku zostały potwierdzone dopiero w styczniu 1983 roku, kiedy to rząd wprowadził zarządy
komisaryczne do siedmiu banków oraz jednej financiera. Dwa spośród tych
banków (Banco de Chile oraz Banco de Santiago) były największymi bankami
prywatnymi kraju. Stanowiły one równocześnie podporę dwóch największych
grupos.
Zasadniczo można uznać następujące czynniki za uruchamiające mechanizm
chilijskiego kryzysu lat osiemdziesiatych:
» W pierwszej połowie 1982 roku raptownie spadła dynamika napływu kapitału
zagranicznego do Chile – wpływ ten wyniósł 890 mln USD, co stanowiło 36%
kwoty z drugiej połowy 1981 roku. Przyczyn tego stanu rzeczy należy szukać poza
granicami kraju – zalicza się do nich konflikt miedzy Wielka Brytanią i Argentyną
o Falklandy-Malwiny, niepokoje w Meksyku w sierpniu 1982 roku oraz narastający problem zadłużenia zagranicznego krajów Ameryki Łacińskiej.
» Pogorszenie terms of trade o 60% w wyniku dwóch szoków naftowych (lata
1974-1981).
» Zniesienie barier celnych i niekorzystny dla produkcji krajowej kurs wymienny,
spowodowały załamanie produkcji przemysłowej.
» Wprowadzenie liberalizacji handlu zagranicznego spowodowało napływ tanich
towarów zagranicznych, co odbiło się niekorzystnie na rolnictwie.
» Ograniczenie emisji pieniądza w latach 1974-1976 miało się przyczynić się do
zmniejszenia inflacji. Od 1977 roku nastąpiła remonetyzacja gospodarki. Rolę
196
»
»
»
»
głównej kotwicy stabilizacyjnej przerzucono na kurs walutowy, nominalnie stały
względem dolara. Dało to poważne skutki dla kontaktów z zagranicą. Kurs peso
był określany względem dolara, ale w latach 1979-1980 nastąpiła deprecjacja dolara. Tym samym doprowadziło to do deprecjacji peso względem innych walut i
ostatecznie do stymulowania inflacji.
Zmniejszenie dotacji, a tym samym deficytu budżetowego, spowodowało spadek
poziomu inwestycji (zabrakło bezpośrednich inwestycji państwowych i bodźców
finansowych dla inwestorów prywatnych).
W wyniku licznych bankructw oraz odwrócenia tak poprzednio optymistycznych
oczekiwań odnośnie rozwoju gospodarki Chile, ceny aktywów zaczęły szybko
spadać. Zjawisko to miało szczególnie niekorzystny wpływ na sytuację finansową
tych firm. Wiele firm stało się trwale niewypłacalnych.
Bezrobocie w 1982 roku wzrosło do 22% (z poziomu 11% w 1981). Było to uwarunkowane ograniczeniem praw organizowania się robotników w związki zawodowe na poziomie wyższym niż przedsiębiorstwo. Reżim wojskowy chciał zrekompensować to wprowadzeniem pełnej indeksacji płac. Spowodowało to podrożenie siły roboczej w stosunku do innych czynników produkcji (wzrost realny
płac minimalnej w latach 1975-1979 wyniósł 20%, a średniej płacy – 30%). Podrożenie pracy skłaniało przedsiębiorców do wykorzystywania pracooszczędnych
technik produkcji, co przy niskim poziomie inwestycji, doprowadziło do zwiększenia bezrobocia. Dodatkowo jeszcze bezrobocie zostało powiększone poprzez
liberalizację handlu zagranicznego (zastępowanie produkcji krajowej importem).
Przeprowadzenie deindustrializacji (udział przemysł przetwórczego w wytwarzaniu PKB zmalał ze średnio 25,7% w latach 1966-1970 do 21,7% w latach 19781980).
Kryzys sektora finansowego oraz koszty związane z jego sanacją miały wpływ
na spadek rezerw Banku Centralnego, a w efekcie do załamania programu stabilizacyjnego, opartego w dużej mierze na ograniczeniu oczekiwań inflacyjnych.
Dodatkowo podejmowane przez administrację interwencje doprowadziły do
obniżenia poziomu zaufania do instytucji finansowych.
Wszystkie – powyżej opisane – niekorzystne uwarunkowania doprowadziły
do głębokiego kryzysu lat 1982-1984.
8.3.2. Kryzys gospodarczy lat 1982-1984
Mimo reform przeprowadzonych w latach 1973-1979, które pod pewnymi
względami pozwalały traktować Chile jako jeden z najbardziej zliberalizowanych
ekonomicznie krajów rozwijających się, na początku lat osiemdziesiątych gospodarka chilijska nadal nosiła znamiona stosunkowo mało zaawansowanej gospodarki rynkowej. Przedsiębiorstwa państwowe dominowały we wszystkich
ważnych sektorach gospodarki, podstawowe problemy regulacji i instytucji ryn-
197
kowych nie były rozwiązane, krajowy rynek kapitałowy był słaby (Ząbkowicz,
1996, s. 40).
Władze Chile popełniły wiele błędów już w latach siedemdziesiątych, albowiem pojawiające się w sektorze finansowym pod koniec tych lat zagrożenie
początkowo potraktowano jako przejściowe i nie przywiązywano do niego
szczególnej uwagi.
Przez cały czas prowadzone były prace nad funkcjonalnym i legislacyjnym
wzmocnieniem instytucji nadzoru bankowego, jednak efekty tych prac nie dawały gwarancji właściwego monitorowania sytuacji tego sektora oraz reagowania na mogące powstać zagrożenia. Jeszcze w 1981 r., gdy skala kryzysu nie pozostawiła już wątpliwości co do jego wagi, panował pogląd, iż system sam powinien stworzyć rozwiązanie dla swoich problemów. Uważano, że wysokie stopy procentowe zmniejszą wewnętrzny popyt na kredyt, a zawyżone kursy walutowe ulegną autokorekcie.
Gdy mechanizmy samoregulujące nie funkcjonowały w oczekiwany sposób,
rząd podjął decyzję o aktywnym zaangażowaniu państwa w zwalczanie kryzysu.
Pierwszym krokiem była dewaluacja peso. Jednocześnie dla złagodzenia wzrostu krajowych stóp procentowych zaczęto używać instrumentów polityki monetarnej. Wysiłki mające na celu redukcję wysokich stóp procentowych zostały z
czasem wsparte przez spadek stóp procentowych na rynku międzynarodowym.
W związku z tym bank centralny od 1984 r. starał się utrzymywać stopy krajowe
na poziomie konkurencyjnym do zagranicznych.
Oczekiwano także, że upadające firmy dobrowolnie zgłaszać będą niewypłacalność i cała procedura likwidacyjna prowadzona będzie przez sąd.
Jednak coraz bardziej nasilający się kryzys dał do zrozumienia, że bez zdecydowanych działań nie będzie możliwe jego zażegnanie.
W listopadzie 1981 roku rozpoczął się pierwszy etap wsparcia przez rząd zagrożonych instytucji finansowych (pomoc ta adresowana była do ośmiu instytucji). Polegał on na udzielaniu dużych kredytów przez bank centralny. Działania
takie prowadzono aż do 1985 roku.
W latach 1983-1984 z inicjatywy banku centralnego banki rozpoczęły restrukturyzację części swoich portfeli kredytowych. Głównie polegało to na obniżeniu oprocentowania i rozciągnięciu w czasie terminów spłaty. Dodatkowo
bank centralny wprowadził schemat subsydiowania banków, aby zapobiec
zmniejszeniu ich płynności i obniżeniu zysków. Zajęto się także restrukturyzacją
długów przedsiębiorstw. Restrukturyzacja prowadzona była dwuetapowo:
pierwszy etap obejmował 51% wszystkich wierzytelności systemu finansowego i
rozpoczął się w 1983 r.; drugi zaś rozpoczął się w 1984 r. i objął dalsze 21,4%
wierzytelności.
198
W ramach pierwszego etapu dla wszystkich nim objętych kredytów ustalona
została jednolita stopa procentowa (7%) w stosunku rocznym (realnie). Kredytobiorcy mieli spłacać swoje zobowiązania w ciągu 10 lat z roczną karencją spłaty odsetek.
W 1985 r. działania kontynuowane według tych zasad objęły 16,4% wierzytelności. Rozszerzono wówczas zakres kredytów uprawnionych do restrukturyzacji, obniżono stopy procentowe (do 5% realnie, wzrastających stopniowo do
7% począwszy od szóstego roku spłaty). Wydłużono okres spłaty (do 15 lat) oraz
wprowadzono uprzywilejowane zasady dla mniejszych kredytobiorców.
Program restrukturyzacji kredytów przewidywał szereg ograniczeń dla kredytobiorców, którzy mogliby ubiegać się o złagodzenie warunków, na jakich zaciągnęli swoje zobowiązania.
Droga ta była zamknięta dla:
»
»
»
»
kredytów na finansowanie handlu zagranicznego,
kredytów udzielonych instytucjom finansowym,
kredytów udzielonych przedsiębiorstwom znajdującym się w stanie upadłości,
kredytów udzielonych holdingom.
Ograniczenia te nie dotyczyły jednak długookresowej zdolności przedsiębiorstw do funkcjonowania w warunkach konkurencji. Restrukturyzacja kredytów nie przewidywała oddzielenia przedsiębiorstw rozwojowych od firm, które
przy wsparciu z zewnątrz mogłyby podźwignąć się na pewien czas, jednak możliwość odniesienia przez nie sukcesu na rynku należałoby uznać za mało prawdopodobne. bank centralny popierał właśnie takie podejście i wymógł na bankach dokonanie restrukturyzacji co najmniej 30% uprawnionych kredytów
(1983 rok).
W 1984 roku wprowadzono zróżnicowanie minimalnego udziału kredytobiorców w zależności od ich zobowiązań (nie dało to jeszcze gwarancji kierowania przez banki ekonomiczną oceną sytuacji kredytobiorcy). Przez cały czas stosowano jednolite zasady restrukturyzacji poszczególnych dłużników. Dopiero w
1986 r. wprowadzono program restrukturyzacji mniejszych kredytobiorców,
oparty na indywidualnym podejściu do ich sytuacji ekonomicznej. Program ten
został przeprowadzony na mniejszą skalę i bez wsparcia finansowego ze strony
banku centralnego. W ramach nadzoru bankowego wprowadzono tu jedynie
system zachęt i kar. Miało to stymulować banki do uregulowania sytuacji mniejszych kredytobiorców.
Następnym krokiem w reformowaniu gospodarki chilijskiej było przeprowadzanie restrukturyzacji kredytów mieszkaniowych. Restrukturyzacja ta objęła
całość odsetek i rat kapitałowych zaległych za lata 1981-1982 oraz stopniowo
199
malejące udziały należności zaległych za lata 1983-1987. Wierzytelności te zostały przekształcone w zobowiązania denominowane w UF (Unidad de Fomento, jednostki rozliczeniowe indeksowane do CPI), oprocentowane według stałej
stopy procentowej (8% w stosunku rocznym). Bank centralny wspomógł tą restrukturyzację na dwa sposoby. Po pierwsze odkupił on od banków część wierzytelności mieszkaniowych. Po drugie refinansował pozostałe restrukturyzowane należności specjalną linią kredytową (7%). W wyniku tego procesu poddano restrukturyzacji 36 000 wierzytelności (w sierpniu roku 1985 wynosiły one
około 120 mln USD).
W początkowej fazie kryzysu bank centralny, jako pożyczkodawca ostatniej
instancji, udzielał upadającym bankom kredytów mających na bieżąco zapobiec
ich upadłości. Kredyty banku centralnego, które w początkowej fazie restrukturyzacji, zostały z czasem częściowo przekształcone w udziały banków, częściowo
zaś spłacone. Na ich miejsce wprowadzono nowe metody wspierania ze strony
administracji.
Podstawowym celem wsparcia systemu finansowego środkami publicznymi
przez bank centralny było umożliwienie bankom dokonania restrukturyzacji ich
portfeli kredytowych. W tym celu instytucjom tym przyznano na dogodnych
warunkach długoterminowe kredyty. Za otrzymane środki banki wykupywały
sześcioletnie obligacje banku centralnego, oprocentowane 12% rocznie, o kuponach płatnych kwartalnie.
W lipcu 1982 roku bank centralny odkupił od banków ich niepracujące aktywa kredytowe do wysokości 100% środków własnych poszczególnych banków.
Miało to przyspieszyć procesy rekapitalizacji instytucji finansowych. Umożliwiło
to stopniowe wykreślenie z bilansów banków części złych długów w ciągu 10
lat. Bank centralny w lutym 1985 roku powziął szerzej zakrojone działania. Objęły one wykup za gotówkę pozostających w bankach nieściągalnych należności
do wysokości 150% kapitału i rezerw każdego z banków. Nieściągalne kredyty
przejmowano w wartości nominalnej. Dostarczona bankom komercyjnym pomoc banku centralnego z założenia miała być wyłącznie tymczasowa. Udziałowcy banków byli zobowiązani do przeznaczania całego przypadającego im zysku
na wykup sprzedanych bankowi centralnemu kredytów- aż do czasu całkowitego zakończenia tego wykupu. Do końca 1985 roku wartość złych długów sprzedanych bankowi centralnemu przez instytucje finansowe sięgnęła 2,36 mld
USD. Ta forma pomocy zagrożonym instytucjom finansowym kontynuowana była do końca 1987 r. Od 1985 r. pomoc finansowa była również dostępna dla
banków, w których zarządzanie władze ingerowały w latach 1981-1982.
W 1985 r. nadzór bankowy zwiększył wymogi kapitałowe wobec tych banków. Pięć banków, w których na początku lat osiemdziesiątych podjęto admini-
200
stracyjną interwencję zostało w 1986 roku sprywatyzowanych; cztery z nich w
ofercie publicznej (Banco de Chile i Banco de Santiago – dwa największe banki
Chile), zaś piąty poprzez konsolidację z Banco de Santiago. Koszty procesu sanacji tych banków ponoszone były wspólnie przez bank centralny oraz skarb państwa.
Oprócz działań stabilizujących system finansowy administracja Chile podejmowała również szereg kroków dla wsparcia rozwoju całego systemu gospodarczego. Były to: preferencyjne kursy walutowe i dopłaty do transakcji swapowych. Preferencyjny kurs dolara dla niektórych podmiotów obsługujących
kredyty dewizowe w USD został przez bank centralny wprowadzony w 1982 roku. Subsydia, które wynikały z tego tytułu, wypłacane były w 6-letnich bonach
banku centralnego. W 1984 roku wprowadzone zostały znaczne ograniczenia w
dostępie do tej formy pomocy, zaś od roku 1985 bank centralny zaczął się z niej
ostatecznie wycofywać. Operacje swapowe zaczęto przeprowadzać w Chile w
1983 roku, jako zabezpieczenie dla instytucji finansowych posiadających dolarowe zobowiązania.
W okresie kryzysu nie wszystkie banki poniosły takie same straty. Dobrym
tego przykładem mógł być Banco del Estado, którym zarządzano konserwatywnie i dlatego też wyszedł on z kryzysu w prawie nienaruszonym stanie. Kryzys
nie dotknął także banków z kapitałem zagranicznym.
Programy restrukturyzacji pomogły instytucjom przetrwać najtrudniejszy
okres 1982-1983. Gdy od roku 1984 gospodarka Chile zaczęła stopniowo wychodzić z kryzysu, problem masowych bankructw przestał być tak wyraźny, zaś
zyski banków zaczęły rosnąć. Po okresie wzrostu PKB o 6,3% w 1984 r. i 2,4% w
1985 r., zysk netto całego sektora bankowego w 1985 r. był dodatni po raz
pierwszy od 1981 r. i wyniósł 6,2% sumy kapitałów. W następnym roku zysk ten
wyniósł 4% kapitałów. Mimo tych oznak poprawy, nie do końca rozwiązano
problemy sektora finansowego. Aby zapobiec powrotowi kryzysu, administracja
kontynuowała reformy systemu nadzoru bankowego wprowadzane od początku lat osiemdziesiątych. Dopiero w 1984 roku wprowadzono sztywne i konserwatywne zasady nadzorcze, albowiem dotychczasowe charakteryzowały się
dość dużą elastycznością.
W 1986 roku wprowadzono nowe prawo bankowe. Jego celem było wzmocnienie statusu nadzoru bankowego, zaostrzenie regulacji ostrożnościowych oraz
wprowadzenie jednolitych, przejrzystych zasad gwarantowania depozytów
bankowych przez skarb państwa. Wzmocniono również władzę wykonawczą
nadzoru. Aby zwiększyć przejrzystość rynku finansowego znacznie ograniczono
pojęcie tajemnicy bankowej i handlowej. Nadzór bankowy został zobowiązany
do publikowania szczegółowych informacji o sytuacji finansowej poszczegól-
201
nych instytucji finansowych. Wprowadzono także obowiązek utrzymania przez
banki rezerwy środków płynnych w postaci papierów wartościowych emitowanych przez bank centralny lub skarb państwa. Przewidziano również okresowe
ulgi w wypełnianiu regulacji ostrożnościowych dla banku, który podjąłby się
wsparcia zagrożonej instytucji finansowej. W oparciu o nowe prawo gwarancje
depozytów przysługiwały wyłącznie bankom krajowym (Ząbkowicz 1996, 40).
Wiele działań nie byłoby możliwe do przeprowadzenia bez pożyczki stabilizacyjnej Międzynarodowego Funduszu Walutowego w ramach tak zwanego porozumienia stand-by na lata 1983-1984.
Gdy w roku 1982 doszło do pogorszenia zewnętrznych warunków gospodarczych (pogorszenie terms of trade – drugi szok naftowy; recesja w krajach wysoko uprzemysłowionych; podrożenie kredytów zagranicznych), okazało się, że
sytuacja w Chile nie odbiega od typowej dla innych krajów regionu, które nie
miały za sobą realizacji programu łączącego stabilizowanie gospodarki z jej liberalizacją. Okazało się, że utrzymywanie równowagi w gospodarce uzależnione
jest od stałego napływu kapitał z zewnątrz.
Zmiana zewnętrznych warunków miała dla Chile wiele wymiarów:
»
»
»
»
pogorszyły się terms of trade,
zmniejszyły się dochody dewizowe,
wzrosły koszty obsługi zadłużenia zagranicznego,
kryzys płatniczy został pogłębiony odpływem spekulacyjnego kapitał zagranicznego przy równoczesnym braku nowych kapitałów.
Twórcy chilijskie polityki gospodarczej tego okresu – mimo opowiadania się
za neoliberalizmem – stworzyli system wspierający prywatne przedsiębiorstwa,
tym samym rozszerzając zakres interwencjonizmu.
Przedsiębiorstwa prywatne zadłużone za granicą zostały wsparte przez państwo poprzez system zakupu dolarów po cenach preferencyjnych. Jednocześnie
w obrocie towarowym korzystano z kursu oficjalnego. Obrót kapitałowy dokonywany był tylko po kursie wolnorynkowym. Ograniczyło to liczbę bankructw.
Budżet państwa musiał przeznaczyć na to 5 mld USD. Mimo tych kosztów nie
udało się zapobiec załamaniu gospodarczemu.
Równowagi bilansu płatniczego nie przywróciła nawet kilkakrotna dewaluacja peso. Sytuacja gospodarcza poprawiła się nieco dopiero w wyniku zmiany
stosunku wierzycieli do zadłużenia. Chile, jako pierwszy kraj, skorzystało z pożyczki stabilizacyjnej MFW (875 mld USD w 1983 roku).
Pomoc MFW uwarunkowana była:
» ograniczeniem deficytu obrotów bieżących z 11% do 7% PKB za pomocą mini
dewaluacji i unifikacji kursu wymiennego,
202
» utrzymanie deficytu pozafinansowego sektor finansowego na poziomie 2% PKB i
zredukowanie go do zera w 1984 roku (zakładano 4% wzrost PKB) (Janc, Kowalski
1996, s. 89).
Uzyskana pomoc nie wystarczyła na złagodzenie niekorzystnych zmian terms
of trade, a także kosztów obsługi zadłużenia. Nastąpiło także załamanie produkcji, jednocześnie ujawniając wady systemu finansowego. Dlatego też potrzebne
było przeprowadzenie reform w tym systemie, które omówiłyśmy na początku
tego rozdziału. Dodatkowo jeszcze nastąpiła fala bankructw, którą próbowano
łagodzić ponowną nacjonalizacją upadających firm. Rząd przejściowo przejął
kontrolę bezpośrednią nad 50 przedsiębiorstwami i bankami. W tych warunkach nawet odejście od indeksacji płac nie zapobiegło gwałtownemu wzrostowi
bezrobocia. Jednoczesny spadek płacy realnej doprowadził do gwałtownego
spadku popytu konsumpcyjnego.
W latach 1982-1983 za cel postawiono utrzymanie relatywnie niskiego wzrostu cen. Nie było to łatwe. Presja inflacyjna gwałtownie wzrosła w wyniku szoku
zewnętrznego, dewaluacji peso i załamania koniunktury gospodarczej. Aby
przeciwdziałać inflacji dodatkowo zaostrzono restrykcje monetarne. Przyrost
ilości pieniądza w obiegu (M1) w 1982 roku był najniższy od 1975 roku, a w następnych latach starano się go utrzymać na bardzo niskim poziomie. Zniesiono
także całkowicie indeksacje płac. Bezpośrednia ingerencja państwa w ratowanie
bankrutujących firm okazała się nader kosztowna. Spowodowała ona znaczne
zadłużenie wewnętrzne państwa i presję na stopę procentową.
Programy stabilizacyjne, uzgodnione z MFW, miały także obejmować lata
1985-1987. Problemem tym zajmiemy się w następnej części tego rozdziału.
Lata 1982-1984 zapoczątkowały okres gwałtownych przemian w gospodarce
chilijskiej. Wiele reform kontynuowanych po 1984 roku miało zagwarantować
stabilną, wolnorynkową gospodarkę. Kryzys początku lat osiemdziesiątych zmusił państwo do podjęcia intensywnych działań, których efekty zauważamy do
dziś.
8.3.3. Program stabilizacyjny po 1984 roku
Po krachu gospodarczym (1982 roku) przystąpiono w Chile w 1985 roku do
realizacji nowego programu stabilizacyjnego, któremu towarzyszyć miały przemiany strukturalne. Program ten Chile uzgodniło z MFW, a obejmować miał lata
1985-1987.
Celem programu było:
» ograniczenie inflacji,
» uzyskanie umiarkowanego wzrostu gospodarczego.
203
Służyć temu miało:
» zredukowanie deficytu obrotów bieżących,
» zrównoważenie budżetu państwa.
Program ten nie różnił się zasadniczo w założeniach od poprzedniego, ale
inicjowany był w innych warunkach (brak równowagi zewnętrznej, ale bez dalszego pogłębiana kryzysu w tym sektorze).
MFW poparł pogram pożyczką w wysokości 700 mln USD rozłożoną na trzy
lata. Uzupełniona ona została pożyczkami z Banku Światowego, przeznaczonymi
na dostosowania strukturalne. Mianowicie na:
»
»
»
»
»
promocję i dywersyfikację eksportu,
wzrost oszczędności wewnętrznych,
uzależnienie oszczędności od inwestycji zagranicznych,
ograniczenie wewnętrznego zadłużenia państwa.
zwiększenie zatrudnienia.
W polityce antyinflacyjnej podjęto działania mające na celu wprowadzenie
restrykcji monetarnych. Dzięki temu w roku 1988, mimo dużej emisji pieniądza,
poziom cen znacząco nie zmienił się.
W ramach program stabilizacyjnego zakładano likwidację deficytu pozafinansowego sektora państwowego. Nierównowagę budżetu zmniejszano poprzez zwiększanie obciążenia podatkowego (głównie podatki pośrednie). Wydatki państwa na inne cele ulegały systematycznemu ograniczaniu, co obrazuje
rys. 8.2.
Rysunek 8.2. Udział wydatków sektora publicznego w PKB (w %) w Chile w latach
1980-1988
35
30
25
20
15
10
5
0
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
204
Dzięki takiej polityce w roku 1987 osiągnięto nieomal zrównoważony budżet. W kolejnych latach deficyt uległ ponownemu zwiększeniu. Nastąpił także
wzrost kosztów obsługi zadłużenia.
W 1987 roku nastąpiła realna deprecjacja peso. Za jej pośrednictwem miano
poprawić bilans handlowy oraz stworzyć zachętę dla kapitału zagranicznego.
Nastąpiły także korzystne zmiany na rynku światowym. Terms of trade zmienił się pozytywnie, zwiększyło się dodatnie saldo obrotów z zagranicą. Tym samym zmniejszyło się ujemne saldo obrotów bieżących.
W uzdrawianiu gospodarki wykorzystano mechanizm konwersji zadłużenia
na kapitał akcyjny (operacje swapowe). Konwersja ta od 1985 roku związana
była z programem prywatyzacyjnym.
Chilijski program stabilizacyjny z drugiej połowy lat osiemdziesiątych nie
spowodował recesji. Wpłynęły na to rozwiązania w polityce gospodarczej i
zmiana warunków zewnętrznych (spadek cen ropy, korzystne zmiany cen miedzi, restrukturyzacja eksportu).
Dzięki korzystnemu wzrostowi cen miedzi (głównego produktu eksportowego Chile i poważnego źródła dochodów państwa) w latach 1988-1989 procesy
równoważenia gospodarki zostały umocnione akurat w czasie, kiedy wygasły
porozumienia o pomocy przez międzynarodowe instytucje finansowe. Jednak w
Chile, gdzie sprzedaż miedzi za granicę przynosiła 45-50% dochodów z eksportu,
wzrost wpływów w walucie zagranicznej z tego tytułu mógł jednocześnie doprowadzić do realnej aprecjacji waluty narodowej i w konsekwencji do zaniechania inwestycji w produkcję towarów eksportowanych innych niż miedź.
Istotne, że wobec tego efektu zewnętrznego państwo nie pozostało bierne.
Rząd Chile utworzył w porozumieniu z Bankiem Światowym miedziowy fundusz
stabilizacyjny: w razie zwyżki ruchliwych cen miedzi publiczne przedsiębiorstwo
Codelco, przez które przechodziło trzy czwarte eksportu miedzi, było zobowiązane odprowadzić wyższe niż planowane wpływy z eksportu na fundusz rezerwowy w Banku Centralnym. Fundusz ten mógł być zaliczony w poczet rezerw
międzynarodowych. Wskutek takiego zabiegu sterylizacyjnego, przerwane zostało powiązanie między cenami miedzi i produkcją innych towarów eksportowych. Przez ingerencję w rynkową alokację zasobów państwo zneutralizowało
wpływ jednego z efektów zewnętrznych na gospodarkę.
Na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych zaczęła się fala światowej migracji prywatnego kapitału – ze Stanów Zjednoczonych i Europy (gdzie
panowała recesja i stosunkowo niskie stopy procentowe) – do nowych rynków,
gdzie stopa wzrostu gospodarczego i stopy procentowe były stosunkowo wysokie. Chile znalazło się w jej zasięgu.
205
Napływ kapitału zagranicznego do Chile (o wartości 7,4% PKB w 1990 roku i
5,8% PKB w 1991 roku) przyczynił się wydatnie do zwielokrotnienia rezerw zagranicznych (co zmniejszyło obciążenie gospodarki obsługą długu zagranicznego) oraz do wzrostu zagranicznych inwestycji bezpośrednich.
Państwo chilijskie, które okazało się skuteczne ekonomicznie w latach
osiemdziesiątych, nigdy nie było neutralne społecznie.
Z polityką gospodarczą, przejętą przez rząd, była ściśle związana regresywna
redystrybucja dochodu:
» Przyjęta zasada terminowej spłaty zadłużenia zagranicznego uchroniła zagranicznych wierzycieli Chile przed dużymi stratami, podczas gdy koszty transferu
realnych i finansowych zasobów za granicę poniosło państwo chilijskie.
» Na interwencji państwa w sektor finansowy najbardziej skorzystały warstwy o
wysokich dochodach. Transfer pieniędzy podatników w formie subsydiów Banku
Centralnego uchronił przed lawinowym bankructwem banki oraz dłużników dewizowych, czyli te podmioty, które w latach siedemdziesiątych miały dostęp do
kredytu zagranicznego i czerpały największe korzyści z ogromnej różnicy w realnym koszcie w pesos i w dolarach.
» Polityka ograniczania wydatków, która doprowadziła do zwiększenia stopy bezrobocia (ponad 20% przez prawie 5 lat) i znacznego ograniczenia wydatków socjalnych (o 20% na osobę poniżej poziomu przedkryzysowego), spowodowała
zmniejszenie udziału pracowników najemnych w podziale dochodu narodowego,
bezrobocie i redukcja wydatków socjalnych najbardziej uderzały w najbiedniejsze grupy ludności.
» 50% realna dewaluacja wywołała, oprócz zmian w alokacji czynników produkcji,
zmiany w koszyku konsumpcyjnym różnych grup dochodowych, przy czym utrata
siły nabywczej była największa w grupie o najniższych dochodach. Przy spadku
wynagrodzenia czynnika pracy, znacznie wzrosły stopy zysku w latach 19801987. Przyczyniła się do tego reforma podatkowa z 1984 roku, w wyniku której
wzrósł udział podatków pośrednich, płaconych przez konsumentów z wszystkich
grup dochodowych, i spadł udział podatków bezpośrednich, których gros płacą
przedsiębiorcy i osoby o wysokich dochodach. Przy okazji prywatyzacji nabywcy
przedsiębiorstw odebrali znaczne subsydia pod postacią zwolnień podatkowych,
raczej niskich cen przedsiębiorstw i – w przypadku uczestników programu – zamiany długu zagranicznego na udziały własnościowe (Ząbkowicz 1996).
Chile prezentowało mniej ucywilizowany model kapitalizmu, gdzie wolny
handel i koncentracja dochodu w rękach najbogatszych szły w parze z polityką
chroniącą raczej robotników z przemysłów schyłkowych niż ich zatrudnianie i
wspomaganie biednych (za pomocą bezpośrednio adresowanych programów),
a nie klasę średnią. Był to model kojarzony ze zmianą i wzrostem, przeciwstawiany rozwiniętym gospodarkom zachodnim, gdzie w znacznie mniejszym stop-
206
niu toleruje się niestabilność i niepewność łączącą się ze zmianą i znacznie
większą wagę przywiązuje się do opieki społecznej i jakości życia.
Odstąpienie od indeksacji płac wpłynęło na potanienie siły roboczej, co stało
się przyczyną ożywienia gospodarczego. Nastąpiło zwiększenie zatrudnienia.
Podjęto także program robót publicznych. Jednak przez jakiś czas poziom konsumpcji nadal spadał. Mogło to być efektem zniesienia niektórych subsydiów
państwowych oraz ograniczenia wydatków na szkolnictwa i służbę zdrowia.
Społeczeństwo chilijskie musiało jeszcze trochę poczekać na poprawę swojej
sytuacji materialnej i ogólnie warunków życiowych.
W czasie realizacji programu stabilizacji zahamowano niekorzystny proces
deindustrializacji. Doprowadzono także do zwiększenia produkcji rolnej, co
przyczyniło się znacznie do przezwyciężania kryzysu.
Zasadnicze znaczenie dla wzrostu gospodarczego miało zintensyfikowanie
procesu inwestycyjnego. Lata 1982-1983 przyniosły głębokie załamanie inwestycji. W roku 1984 nastąpiło ożywienie w inwestycjach, spowodowane jednak
prawie wyłącznie inwestycjami zagranicznymi.
Na skutek przesunięcia środków budżetowych z wydatków bieżących na inwestycyjne, uzyskano wzrost inwestycji publicznych. Poprzez redukcję stawek
podatkowych stymulowano wzrost oszczędności prywatnych, uzyskując w latach 1985-1988 roczną stopę przyrostu inwestycji aż o 11%. W tym czasie deficyt budżetowy ulegał stopniowej redukcji, a w 1987 r. przekształcił się w nadwyżkę. Należy jednak dodać, że w kolejnych latach deficyt uległ ponownemu
zwiększeniu w wyniku wzrostu kosztów obsługi zadłużenia.
Wzrost udziału wydatków, w tym inwestycji publicznych stał się jednym z
czynników ożywienia w latach 1984-1987, podczas gdy odbudowywanie zaufania prywatnych inwestorów (krajowych i zagranicznych) trwało latami. Rola
państwa w promocji produkcji eksportowej, która stała się sektorem ciągnącym
wzrost PKB, przekroczyła oczekiwania Banku Światowego.
Kontynuowanie stabilizacji bez konieczności ograniczania roli państwa w gospodarce było możliwe dzięki specyficznej pozycji państwa w Chile w latach
osiemdziesiatych. O jego sile ekonomicznej stanowiły względnie zrównoważony
budżet oraz państwowa własność głównego bogactwa eksportowego (miedzi).
Wzorowo przeprowadzone od 1984 roku reformy fiskalne (między innymi
zwiększenie skuteczności poboru podatków pośrednich, w tym VAT, i ciągłe
ograniczanie wzrostu płac w sektorze publicznym) zaowocowały właśnie zwiększeniem oszczędności sektora publicznego z 0,6% PKB w 1984 roku do 5,3% w
1987 roku. Dla porównania, mimo różnego rodzaju ulg podatkowych, udział
prywatnych oszczędności w latach 1985-1987 wrósł do 3,7% PKB wobec 3,1% w
latach 1980-1984.
207
Pomoc międzynarodowych instytucji finansowych odciążyła budżet państwowy w najtrudniejszym okresie dostosowań 1984-1987, aż do czasu, kiedy
poprawa terms of trade, a zwłaszcza wzrost cen miedzi w latach 1988 i 1989,
umożliwiły wzrost dochodów państwa z eksportu i równoważenie bilansu płatniczego na bazie własnych zasobów. Dodatkowym działaniem w stabilizowaniu
gospodarki było przeprowadzenie reformy emerytalnej.
Tabela 8.3. Udział sektora publicznego w gospodarce w Chile w latach 1980-1988
(w %)
Lata
Wydatki sektora
publ./PKB
Deficyt sektora
publ./PKB
Dług wewnętrzny/PKB
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
23,1
24,9
28,5
28,4
28,8
32,5
30
28,3
30,7
-5,4
-0,8
3,4
3
4,3
2,6
1,8
0,8
0,3
11,2
4,9
7,9
12,9
15,6
21,3
12,5
7,9
3,8
Z wykresu poniżej można zauważyć, że poziom PKB w okresie przed kryzysowym kształtował się na dość wysokim poziomie. W okresie kryzysu nastąpił
gwałtowny spadek PKB do poziomu -14,1%.
Po wyjściu z kryzysu PKB systematycznie rósł aż do 1985 roku, gdzie nastąpiła mała recesja. Od 1985 roku PKB charakteryzował się tendencją rosnącą aż do
1989 roku.
Ważny jest fakt, że deficyt sektora publicznego oraz udział długu wewnętrznego w PKB w Chile, mimo dużego wzrostu w latach 1982-1986, miały tendencję malejącą. Można uznać to za efekt reform przeprowadzonych właśnie w
tych latach.
208
Rysunek 8.3. Zmiana poziomu PKB w Chile w latach 1980-1990
15
10
7,8
10
7,4
6,3
5,5
5 2
5,7
2,4
5,7
3
-0,7
0
1
1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990
-5
-10
-14,1
-15
8.4.
Reforma emerytalna
Twórcą reformy emerytalnej był Jóse Pińera. Reformę tą wprowadzano od
1980 roku. Była ona konieczna w Chile, gdyż warunki życia społeczeństwa po
uzyskaniu wieku emerytalnego były bardzo złe; dodatkowo źle działo się w gospodarce, a i kryzys dawał się we znaki. Stopa urodzeń w Chile ciągle spadała,
wzrastała długość życia, a także rosła liczba osób zawodowo nieczynnych.
Ubezpieczenia społeczne w Chile zapoczątkowane były w latach 20. XX stulecia i rozwijały się według światowych wzorców wraz ze wszelkimi ich mankamentami. System ten, zwany pay-as-you-go, polegał na tym, że pokolenie pracujące płaci składkę na rzecz pokolenia osób już niepracujących – emerytów.
Powodował, przy stale zmieniającej się proporcji między tymi pokoleniami, że
mimo stałego wzrostu składki (nawet do 50% zarobków), pieniędzy było wciąż
mało, zwłaszcza, że niektóre zawody miały wiele przywilejów, z których nie
chciano zrezygnować.
Powodowało to wzrost dofinansowania ze strony państwa, któremu cały
czas brakowało pieniędzy. Z drugiej strony, doprowadzało to do różnego rodzaju cięć wysokości wypłacanych emerytur. Zbyt wysoka stawka na ubezpieczenia,
płacona przez pracodawców, stała się dodatkową przyczyną „kryzysu” w sekto-
209
rze ubezpieczeń, wzbudzając niechęć do zatrudniania, a tym samym wzrost bezrobocia.
Wzrastało coraz bardziej niezadowolenie ze starego systemu ubezpieczeń.
System ten był wyrazem niezdolności państwa do skutecznego administrowania
środkami wnoszonych przez pracowników i urzędników, poza tym dawał wiele
możliwości do nadużyć i bezkarności, szerzyły się oszustwa oraz machinacje, defraudacje stały się zjawiskiem powszechnie występującym. Kasy ubezpieczeniowe były nieudolne i nierentowne (bardzo duże deficyty kas). Dodatkowo takie holdingi ubezpieczeniowe obejmowały całe osiedla, stadiony, kina, rezydencje, baseny, tereny rozrywkowe itp. Normą stały się opóźnienia i dezaktualizacja
kart składowiczów. Wszystko więc, co związane było z ubezpieczeniami, pogrążone zostało w totalnym chaosie. O jego zakresie może świadczyć fakt, że porządkowanie go zajęło ponad 4 lata, a pracownicy sami musieli rekonstruować
przebieg swojej pracy.
Można więc powiedzieć, że dużą odwagą było wprowadzenie nowego systemu ubezpieczeń społecznych w Chile.
8.4.1. Okres transformacji
Podstawowe zasady wprowadzania nowego systemu (System Indywidualnej
Kapitalizacji), który zaczęto stosować od początku lat osiemdziesiątych, polegały na:
» rozłączeniu systemu ubezpieczeń zdrowotnych (bezpłatne leczenie) od emerytalnych,
» równoczesnym istnieniu starego systemu i Systemu Indywidualnej Kapitalizacji,
» obowiązującej wszystkich rozpoczynających pracę przynależności do nowego
systemu (dobrowolna dla osób już pracujących, należących do starego systemu).
Fakt dalszego istnienia systemu pay-as-you-go przy braku dopływu nowych
członków, a także w związku ze stopniowym, dobrowolnym odpływem starych
członków do nowego systemu oraz odchodzenie ludzi na emeryturę, zwiększał
deficyt tego systemu. Deficyt ten musiało pokrywać państwo. Ponadto pracownicy odchodzący dobrowolnie do nowego systemu otrzymywali rekompensaty
do starego funduszu Past - Service Bonus.
Rekompensata ta była przyznawana wtedy, gdy na rzecz starego funduszu
składka została zapłacona za co najmniej 12 miesięcy pracy w okresie od listopad 1975 do listopada 1980 roku i nie wykorzystano jej jako bazę do obliczenia
świadczenia emerytalnego już przyznanego.
Wartość rekompensaty była indeksowana stosownie do stopy inflacji pomiędzy ostatnim dniem miesiąca przed datą dołączenia się do nowego systemu
210
i ostatnim dniem miesiąca przed przekazaniem tych środków. Ponadto przyznawano roczne oprocentowanie wynoszące 4%.
Past - Service Bonus i jego indeksacja i oprocentowanie kumulowano i
wpłacano na indywidualny rachunek w następujących przypadkach:
» kiedy osoba osiągnie wiek emerytalny (ustawowo jest to: 65 lat dla mężczyzn i
60 lat dla kobiet),
» kiedy osoba uzyska stałą rentę z tytułu niezdolności do pracy,
» kiedy osoba uzyska tymczasową rentę z tytułu niezdolności do pracy, niepokrytą
przez ubezpieczenie,
» w przypadku wcześniejszego przejścia na emeryturę,
» kiedy osoba umiera, niezależnie od wieku (Stroiński 1996, 5-6).
8.4.2. Koszty państwa w okresie transformacji
Wypłaty rent starego systemu i rekompensat stanowiły duże obciążenie
państwa w okresie transformacji. W ciągu pierwszych 10 lat reformy państwo
zostało obciążone ok. 4-5% PKB. Zwiększało to dodatkowo deficyt budżetowy
państwa. Aby więc ograniczyć ten deficyt zminimalizowano inne wydatki budżetowe.
Szacunkowo wszystkie Past - Service Bonuses przyznane, ale jeszcze niewypłacone na dzień 31.05.1994, wyniosą do 2037 r. – 5 012 963 mln pesos, tj. 12
406 mln USD. Według szacunków przeciętne roczne wydatki budżetu na te rekompensaty wyniosą około 1% PKB w ciągu 20 lat. Najwyższe wydatki wystąpią
(prognozy) w 2005 roku i osiągną 1,2% PKB.
8.4.3. Podstawy systemu
Celem głównym systemu było zapewnienie osobom, które kończą okres pracy stabilnych dochodów, bliskich zarobkom w okresie zatrudnienia.
Podstawowe zasady systemu:
1. Indywidualna kapitalizacja.
» Każdy ma swój indywidualny rachunek.
» Wpłaty na rzecz renty gromadzi się na rachunku i powiększa o dochody z inwestycji kapitałowych.
» Wielkość renty zależy od wniesionego kapitału.
2. Prywatna administracja (AFP).
» Administracja ze strony prywatnych instytucji - Administracja Funduszy Rentowych (Pension Fund Administration - AFP).
» Są to spółki akcyjne.
» Jedyny cel takiej instytucji - administrowanie funduszami emerytalnymi i inne
działania związane z ubezpieczeniami społecznymi.
211
» Zbierają wpłaty, gromadzą kapitał na rachunkach, inwestują ten kapitał i wypłacają świadczenia.
» Zabezpieczają pokrycia ubezpieczeniowe na wypadek niezdolności do pracy lub z
tytułu rent rodzinnych.
» Pobierają prowizję za działalność - ustalana dowolnie, jednakowa dla wszystkich
osób należących do danej AFP.
3. Wolny wybór AFP.
» Każdy sam sobie wybiera AFP.
» Można zmienić AFP.
8.4.4. Rola państwa
Najważniejszą funkcja państwa - w ramach nowego systemu - była gwarancja minimalnej renty, gdy rachunek indywidualny był zbyt mały na jej wypłatę
(pod warunkiem, że osoba ta płaciła składki co najmniej przez 20 lat).
Po drugie, państwo kontrolowało sprawność działania AFP. Administracje te
zobowiązane zostały do uzyskania w każdym miesiącu minimum dochodów z
inwestycji kapitałowych, obliczonego według średniego dochodu wszystkich
funduszy rentowych. Po trzecie, w przypadku bankructwa danej AFP, państwo
gwarantowało wypłatę podstawowych świadczeń. Również w przypadku bankructwa zakładu ubezpieczeń państwo gwarantowało świadczenia rentowe do
wysokości 100% najniższej renty plus 75% nadwyżki, ale z ograniczeniem do
określonej wielkości ryczałtowej.
W ramach tego systemu państwo reprezentowane było przez organ nadzoru
funduszu rentowego (Pension Fund Superintendent - SAFP), który był odpowiedzialny za nadzór techniczny i kontrole poszczególnych AFP.
Podstawowe funkcje SAFP:
» przyjmowanie lub odrzucanie projektów utworzenia AFP, zatwierdzanie statutu,
wydawanie upoważnień do prowadzenia działalności;
» nadzór nad działalnością AFP w zakresie prawnym, administracyjnym, finansowym;
» zapewnienie, ze AFP stosuje się do wymagań w zakresie minimalnego kapitału i
rezerw finansowych;
» wnioskowanie prawnych i organizacyjnych reform mających za zadanie doskonalenie systemu;
» interpretacja prawnych regulacji i wydawanie na ich podstawie obowiązujących
zasad działalności obowiązujących AFP;
» nakładanie kar i wydawanie decyzji o rozwiązaniu AFP.
Szefa SAFP wyznaczać miał prezydent Republiki Chile.
212
8.4.5. Uczestnicy systemu
Każdy pracownik, który przystępował do nowego systemu opartego na indywidualnej kapitalizacji (ICPS) stawał się uczestnikiem (Affiliate). Status ten
traciło się tylko wówczas, gdy zaprzestało się stosować do wymagań systemu.
Pracownik mógł wrócić do starego systemu z własnej woli, istniały jednak pewne restrykcje. Mógł on także wybrać ubezpieczenie (renta życiowa w okresie
emerytalnym) i przenieść fundusz do zakładu ubezpieczeń.
Na rok 1996 przewidziana została akcja, która doprowadziła do przystąpienia
do AFP taksówkarzy, a potem przyszła kolej na młodych przedsiębiorców, którzy
najczęściej po studiach zakładają swoje firmy.
8.4.6. Składka i świadczenia
Przynależność do ICPS miała być obowiązkowa dla wszystkich osób otrzymujących wynagrodzenie za pracę oraz dobrowolna dla osób samozatrudniających
się. Osoby te płaciły obowiązkową składkę w wysokości 10% miesięcznej pensji
lub innych dochodów wówczas, gdy dochody te nie przekraczały określonej
maksymalnej granicy wynoszącej 60 jednostek pieniężnych – U.F. oraz dodatkowa składkę, która była dobrowolna. Obie składki obowiązkowe zostały zwolnione od podatku.
Istnieją trzy rodzaje świadczeń:
1. Emerytura: wszyscy obowiązkowo upoważnieni (ale niezobowiązani) do pobierania emerytury po uzyskaniu wieku emerytalnego (65 lat mężczyźni, 60
lat kobiety). Nie ma innych wymagań.
2. Wczesna emerytura: pod warunkiem, ze uczestnik może uzyskać:
» emeryturę równą lub wyższą niż 50% przeciętnego dochodu podlegającego opodatkowaniu w ciągu ostatnich 10 lat pracy (przy uwzględnieniu inflacji),
» emeryturę równą lub wyższą niż 110% minimalnej emerytury gwarantowanej
przez państwo.
3. Renta z tytułu niezdolności do pracy oraz renta osób zależnych finansowo:
renty dla osób zależnych finansowo zależnych opłacane przez AFP w drodze
zakupu odpowiedniego ubezpieczenia. Składka ta jest odliczana od dodatkowej składki płaconej w okresie czynnym zawodowo lub z funduszu zakumulowanego na rachunku uczestnika.
Renta z tytułu niezdolności wypłacana jest, gdy:
» następuje utrata zdolności do pracy przynajmniej w 2/3 (upoważnia do pełnej
renty),
» następuje utrata zdolności do pracy w przedziale 50% – 2/3 (częściowa renta).
213
Renty dla osób zależnych finansowo przyznawano beneficjentom po śmierci
uczestnika. Jeżeli brak było beneficjentów, bilans rachunku z tego tytułu powiększał kapitał pozostały po zmarłym uczestniku. Świadczenia te również zostały zwolnione od podatku dochodowego.
8.4.7. Sposoby realizacji świadczeń
Świadczenia mogły być realizowane w następujący sposób:
» Zaplanowana emerytura: po przejściu na emeryturę uczestnik AFP wycofuje
roczne raty (otrzymuje roczne świadczenia emerytalne), które zależnych rezultatem podzielenia wartości bilansowej na indywidualnym rachunku przez planowany okres płatności. Nagromadzony kapitał składa się ze składek i ewentualnie
przeniesienia innych dobrowolnych oszczędności na ten rachunek plus zysk z
operacji finansowych dokonywanych przez AFP plus Past - Service Bonuses plus
dodatkowy udział finansowy AFP w przypadku renty z tytułu niezdolności do
pracy i renty dla osób zależnych finansowo minus oplata prowizyjna na rzecz
AFP. Ponadto, przy tej metodzie uczestnik może w każdym czasie zmienić decyzje i wybrać metodę renty życiowej.
» Renta życiowa: wypłacana przez zakład ubezpieczeń na życie, jest stała, wypłacana do końca życia uczestnika, a po jego śmierci przekazywana beneficjentom.
Kapitał uczestnika przenoszony jest do zakładu ubezpieczeniowego i zakład ten
ponosi ryzyko finansowe i ryzyko związane z długością życia uczestnika i jego rodziny. Podpisanie umowy z takim zakładem jest nieodwołalne - uczestnik przestaje być właścicielem swojego kapitału.
» Okresowe dochody (zaplanowana emerytura) połączone z rentą życiową odroczoną: renta taka zakupiona jest w zakładzie ubezpieczeń i realizowana poczynając od określonej daty po okresie odroczenia. Na zakup tej renty wydaje się część
kapitału posiadanego przez uczestnika w AFP, pozostała zaś zostaje na indywidualnym rachunku kapitalizacyjnym w AFP. Z części tej AFP wypłaca miesięczne
świadczenia od chwili, gdy emerytura jest wymagana do czasu, gdy rozpoczynają
się wypłaty renty życiowej odroczonej. Ryzyko długości życia jest przeniesione na
zakład ubezpieczeń na życie, jak również część ryzyka finansowego. Zakupiona
renta nie może być mniejsza niż 50% i nie może być większa niż 100% emerytury
uzyskiwanej z AFP.
8.4.8. Inwestowanie i minimalny zysk
Środki pieniężne mogły być lokowane tylko w ściśle określone instrumenty
finansowe. Przykładowo mogły to być papiery wartościowe emitowane przez
państwo, instytucje finansowe, obligacje przedsiębiorstw, wymienne obligacje,
akcje przedsiębiorstw w publicznym obrocie, udziały w funduszach inwestycyjnych oraz instrumenty zagraniczne. Ocena ryzyka, związanego z inwestycjami,
214
należała do prywatnych towarzystw (Risk Rating Companies), a następnie do
specjalnej komisji (Risk Rating Commission).
Zysk z tych inwestycji nie mógł być niższy, niż:
» przeciętny zysk wszystkich funduszy rentowych z okresu ostatnich 12 miesięcy
minus 2%.
» 50% przeciętnego zysku wszystkich funduszy z okresu ostatnich 12 miesięcy.
W tym celu AFP tworzyły fundusz rezerwowy na fluktuacje zysku (Yield Fluctuation Reserve). Do kwietnia 1995 roku tylko dwa AFP zdołały zbudować tego
rodzaju fundusz. Dodatkowo wymagane było posiadanie rezerwy kasowej (Cash
Reserve) w wysokości 1% wartości funduszu. Ze środków tych pokrywane były
ewentualne braki. Jeżeli nie starczało nawet tego, to wtedy interweniowało
państwo – poprzez swoją gwarancję (State Guarantee), po czym jednak rozwiązywało dany AFP.
8.4.9. Informacje dla uczestników
Uczestnicy (z AFP) otrzymywali książeczkę bilansu rentowego. Dodatkowo
AFP zobowiązane było do przesyłania uczestnikom następujących informacji:
» 4-miesięczny raport o stanie rachunku: w lutym, czerwcu, październiku.
» informacje na temat zysku na indywidualnym rachunku wraz z 2 porównawczymi
tabelami, pokazującymi osiągnięty na rachunku kapitalizacyjnym zysk w ciągu
ostatnich 12 i 36 miesięcy.
» 4-miesięczny raport o stanie rachunku dobrowolnych wpłat na fundusz.
Poza tymi informacjami, każde AFP publikować miało odpowiednie broszury
informacyjne. Dodatkowych szczegółów można było dowiedzieć się w siedzibach każdego AFP. Poza tym każdy AFP został zobowiązany do publicznego publikowania swoich wyników, co pozwalało na porównywanie z konkurencją.
8.4.10.
Ewolucja systemu i podstawowe rezultaty
W roku 1996 działo na terenie Chile 16 funduszy AFP, z których trzy byłybardzo duże: Provida – 31% (1996) uczestników, Habitat – 20,75% (1996), Santa
Maria – 18,56% (1994). Pozostałe posiadały około 7% (1994) uczestników, przy
czym najmniejsze z nich obejmowały zaledwie 0,08% i 0,09% (1994). Łączna
liczba uczestników wzrosła z 1,4 mln w 1981 roku do ponad 9 mln w 1994 roku.
Liczba płacących składki uczestników zwiększyła się z 1 mln w 1981 roku do ponad 2,9 mln w 1994 roku, przy czym stosunek uczestników czynnych do wszystkich uczestników był coraz gorszy i zmalał od ok. 74% do 57% (konsekwencje
starzejącego się społeczeństwa).
215
Uwzględniając oba systemy (stary i nowy), stosunek liczby uczestników do
wszystkich osób w wieku produkcyjnym wahał się w latach 1982-1993 od 46,7%
do 59,4%, a stosunek ten do faktycznie zatrudnionych znajdował się w przedziale od 58% do 62,2%, co daje przeciętną 59,8%. Oznacza to, ze około 40%
wszystkich pracujących nie było objętych żadnym systemem ubezpieczeń społecznych (nie płacili składek). Jednak przed rokiem 1980 udział uczestniczących
w systemie ubezpieczeń społecznych był równie niski.
Liczba osób, które otrzymywali świadczenia z AFP była nadal niska. W grudniu 1994 roku jedynie 238 407 uczestników otrzymało rentę z AFP (84 173 –
renty emerytalne, 61 789 – renty dla osób, które przeszły na wcześniejszą emeryturę, 31 660 – renty z tytułu niezdolności do pracy, 2 659 – z tytułu częściowej
niezdolności). Ponadto przyznano 58 126 rent rodzinnych.
Analizując liczbę czynnych rent przeciętnie w latach 1990-1994 struktura ich
jest następująca:
» 27,3% uczestników otrzymywała renty z powodu osiągnięcia wieku emerytalnego,
» 10,5% otrzymywała renty z powodu niezdolności do pracy,
» 22,6% otrzymywała renty z powodu przejścia na wcześniejszą emeryturę,
» 21,2% wypłat stanowiły renty sieroce,
» 16,9% wypłat stanowiły renty wdowie,
» 0,1% uczestników otrzymało renty z powodu częściowej niezdolności do pracy
(niski udział wynikał z tego, ze renty te wprowadzono w marcu 1990, i pierwsze
płatności wystąpiły dopiero w 1991 roku),
» 1,4% uczestników otrzymywało inne renty.
Łączny koszt systemu ubezpieczeń społecznych stopniowo malał od 8,69%
przychodów w 1984 r. do 3,05% przychodów w 1994 r., przy czym na koszt ten
składają się zarówno wydatki administracyjne funduszu (2,27%), jak i wydatki
na składkę ubezpieczeniowa (0,78%) z tytułu niezdolności do pracy i renty dla
osób zależnych po śmierci uczestnika.
Z powodu dużej konkurencji na rynku dochodziło do fuzji i wchłonięć wielu
funduszy przez większe (w 1995 roku było 21 funduszy, do 1996 roku doszło do
2 fuzji). Walka miedzy funduszami była zaciekła.
8.4.11.
Wzrost wartości funduszy
Od początku istnienia systemu wielkość funduszu emerytalnego rosła przeciętnie o 40,3% rocznie (grudzień 1994 r. – ok. 9 mln pesos = ok. 22 mln USD).
Fundusz emerytalny odgrywał bardzo ważną rolę w gospodarce państwa. Jego
udział w stosunku do PKB wzrósł z 0,9% w 1981 r. do 43,1% w 1994 roku.
216
Struktura lokat funduszu emerytalnego:
»
»
»
»
»
»
»
39,7% rządowe papiery wartościowe,
32,1% akcje w obrocie publicznym,
13,7% obligacje hipoteczne instytucji finansowych,
6,4% obligacje i inne papiery wartościowe instytucji finansowych,
6,3% obligacje przedsiębiorstw,
0,9% udziały w funduszach inwestycyjnych,
0,9% udziały w instytucjach zagranicznych (Ząbkowicz 1996).
AFP w analizowanym okresie inwestowały za granicą. Lokowały kapitał w
USA i generalnie w innych krajach G-7 (w 1996 roku aż 2,5 mln USD). W Chile
inwestowały w najszybciej rozwijające się sektory: górnictwo miedzi, przetwórstwo żywności, przemysł drzewny, turystykę.
8.4.12.
Rola ubezpieczeń
Sektor ubezpieczeniowy i system emerytalny ściśle współdziałają ze sobą.
» Po pierwsze: AFP mają obowiązek ubezpieczyć uczestników w zakładzie ubezpieczeń od niezdolności do pracy i ryzyka śmierci.
» Po drugie: uczestnicy mogą wybrać ubezpieczeniowy system wypłaty świadczeń
emerytalnych przenosząc swoje fundusze do zakładu ubezpieczeń na życie.
» Po trzecie: uczestnicy systemu maja 3 możliwości pobierania renty emerytalnej –
planowane świadczenia otrzymane z AFP, rentę życiową z zakładu ubezpieczeń
na życie oraz kombinacje okresowych świadczeń z AFP i rentę życiową odroczoną.
8.4.13.
Trzy poziomy zabezpieczenia (Three Pillars)
W Chile zabezpieczenie społeczeństwa na okres braku dochodów z pracy
rozwijało się na trzech poziomach. Pierwszy to emerytura państwowa, drugi to
emerytura przyznawana w ramach zakładowych lub branżowych funduszy emerytalnych, trzeci zaś stanowią ubezpieczenia prywatne kupowane przez ludność
w okresie czynnym zawodowo, lub inne formy oszczędzania.
8.4.14.
Reforma chilijska jako wzorzec
Na systemie chilijskim reformy swoje oparły inne kraje, w tym:
»
»
»
»
»
Peru – 1993 rok,
Kolumbia – 1994 rok,
Argentyna – 1994 rok,
Włochy – 1995 rok,
Francja – 1995 rok,
217
» Polska – 1998 rok,
» i inne.
Reforma chilijskiego systemu ubezpieczeń emerytalnych nastąpiła w 1980
roku. Reforma ta była związana z prywatyzacją i wpłynęła na jej szybki przebieg
i przez to na rozwój rynku kapitałowego. W Chile prowadzono i nadal prowadzi
się ogromną kampanię reklamową: w metrze, telewizji, radiu, na ulicznych posterach itp.
Państwo wprowadzając system emerytalny, nie zdawało sobie sprawy, że
efekt będzie tak korzystny. Wiadomo było, że oferta będzie atrakcyjna dla
wszystkich zatrudnionych oficjalnie. To spowodowało także, że wielu pracowników zatrudnionych na czarno wymogło zalegalizowanie stosunków pracy. W
efekcie rynek pracy stał się bardziej legalny, a także spadły oficjalne dane o bezrobociu.
Skutki reformy tak naprawdę ocenić można było dopiero, gdy ponad 300 tys.
osób pobiera emerytury z nowego portfela. Są o wiele większe niż świadczenia
wypłacane w starym systemie. Ale przez te 18 lat średnie roczne zyski, jakie
osiągały fundusze emerytalne, wynosiły w ujęciu realnym aż 11%.
Przy systemie repartycyjnym jedni pieniądze płacą, inni je wydają, zaś gospodarka nie odnosi z tego żadnej korzyści. Zupełnie inaczej jest przy systemie
kapitałowym, gdy pieniądze okładane na przyszłą emeryturę, są inwestowane.
Składki emerytalne stały się kołem zamachowym naszej gospodarki
– twierdzi Herman Sommerville ze Stowarzyszenia Banków.
Po osiemnastu latach od startu reformy powszechne towarzystwa emerytalne
obracają już sumą 31 mld dol., co równa się 40% naszego PKB. Suma ta szybko
rośnie, w 2000 r. powinna przekroczyć 43 mld USD (Solska 1999).
Te ogromne kwoty inwestowane są w chilijską, a od pewnego czasu także
światową gospodarkę. Spowodowały one łatwy dostęp do długoterminowych
kredytów, dzięki którym buduje się autostrady czy mieszkania. W Chile dwa na
trzy budowane domy finansowane są z pieniędzy funduszy emerytalnych. Spowodowało to nie tylko boom budowlany, ale uniezależniło Chile od pieniędzy
inwestorów zagranicznych.
Konieczność korzystnego inwestowania coraz większych pieniędzy przyszłych
emerytów spowodowała też, że chilijski odpowiednik Polskiego Urzędu Nadzoru
nad Funduszami Emerytalnymi zezwolił na lokowanie ich w akcjach firm zagranicznych. A więc ekspansję chilijskiego kapitału w świat także zawdzięczamy
emerytom – mówił szef tej instytucji Julio Bustamante (Solska 1999).
218
8.5.
Ocena efektywności reform
Doświadczenia chilijskie w zakresie stabilizowania gospodarki uważane są za
wzorcowe. Podsumowując trzy etapy, przez jakie przeszła gospodarka tego kraju od 1974 roku, można zaobserwować różne kombinację polityki stabilizacyjnej
i liberalizacyjnej. Bez wątpienia dla twórców chilijskiej polityki gospodarczej
priorytetem była stabilizacja pieniądza (walka z inflacją).
W pierwszy okresie (1975-1982) towarzyszyła jej liberalizacja:
» handlu zagranicznego,
» rynku wewnętrznego.
Ta ostatnia polegała na reprywatyzacji i deregulacji życia gospodarczego.
Nastąpiła głęboka restrukturyzacja gospodarki. Nowe działy: finanse, handel,
eksportowe rolnictwo, eksploatacja lasów i mórz, stały się jej siłą napędową.
Polityka antyinflacyjna, opierając się na kontroli emisji pieniądza (M1) oraz
na stałym kursie wymiennym, wystarczyła do sprowadzenia inflacji do poziomu
kilku procentowego. Wszystko to osiągano bez dalszych restrykcji politycznych.
W drugim etapie (1982-1985), po ujawnieniu się słabości systemu gospodarczego, odstąpiono od liberalizacji rynku wewnętrznego. Celem było utrzymanie
stabilności pieniądza i niekontrolowanego obrotu towarowego i kapitałowego z
zagranicą. Pierwszy cel udało się osiągnąć – niestety za cenę głębokiej recesji,
hamowanej wzrostem interwencjonizmu państwa (czyli odejście od neoliberalizmu). Chodzi tu o aspekt realny zwiększania ekonomicznej roli państwa, czyli
wzrost udziału sektora publicznego w gospodarce, jak i aspekt regulacyjny, czyli
wzrost aktywności państwa w kształtowaniu celów i środków polityki gospodarczej oraz więzi instytucjonalnych. Odwrócone zostały niekorzystne skutki braku
konkurencji w pewnych dziedzinach (likwidacja syndromu grupos - konglomeratów przemysłowo-finansowych). Epizod grupos pokazuje, że przedsiębiorstwa
prywatne są skłonne - podobnie jak wielkie przedsiębiorstwa publiczne - w warunkach łatwej i taniej prywatyzacji oraz niedostatecznej kontroli sektora bankowego, do nieprodukcyjnych i nieefektywnych inwestycji. Zatem prywatyzacja
sama w sobie nie była sposobem dyscypliny finansowej.
Eksperyment podjęty w Chile w roku 1982 pokazuje, że rynek nie jest w stanie rozwiązać samodzielnie problemu obsługi zadłużenia zagranicznego. Ta sama lekcja powtórzyła się w odniesieniu do krajowego rynku kredytowego i zadłużenia wewnętrznego. Drugi cel osiągnięto poświęcając stałość kursu i przy
pomocy międzynarodowych instytucji finansowych.
Społeczne koszty recesji były ogromne, możliwe do wymuszenia tylko w warunkach rządów autorytarnych.
219
Te dwa aspekty: szybka pomoc z zewnętrz oraz możliwość wymuszenia drastycznego spadku stopy życiowej, zdecydowały o swoistym sukcesie Chile w
kontrolowaniu inflacji po szoku zewnętrznym.
W trzecim etapie (1985-1990) powrócono do polityki z etapu pierwszego,
próbując korygować niektóre błędy, jak na przykład brak kontroli nad systemem
bankowym. Ogromnego znaczenia w tym okresie nabrał sektor zewnętrzny. Nie
bez znaczenia były pozytywne zmiany w warunkach gospodarowania zewnętrznego. Osiągnięto poprawę terms of trade.
W latach 1982-1990 podjęte zostały próby regulowania następstw efektów
zewnętrznych takich jak wzrost wpływów z eksportu miedzi wywołany koniunkturą na rynkach światowych. Niektóre przepisy prawne i system pieniężny - jako
specyficzne dobra publiczne - zostały udoskonalone w wyniku reform instytucjonalnych.
Państwo chilijskie w latach osiemdziesiątych miało też swój udział w pobudzeniu dostosowań strukturalnych – rozumianych jako długookresowe zmiany
w gospodarce – będące odpowiedzią na wysokie tempo postępu technicznego i
związaną z tym presję konkurencyjną w gospodarce światowej. Okazało się, że
liberalizacja i prywatyzacja gospodarki nie dają gwarancji zrównoważonego
wzrostu.
Do 1983 r większość (to jest około 70%) sprywatyzowanych w latach siedemdziesiątych firm i instytucji bankowych albo zbankrutowała, albo musiała
przejść z powrotem pod kontrolę państwa, aby ich upadek nie pociągnął za sobą reakcji łańcuchowej, ze względu na silne powiązania finansowe z innymi
przedsiębiorstwami i bankami. Renacjonalizacja przedsiębiorstw i banków była
kolejnym, najbardziej chyba spektakularnym dowodem na nieprawdziwość założenia o „naturalnej” racjonalności i wyższej efektywności ekonomicznej własności prywatnej.
W Chile w latach osiemdziesiątych państwo wzięło na siebie ciężar uregulowania problemu zadłużenia zewnętrznego i wewnętrznego podmiotów gospodarczych. Przejęło ono nie tylko rolę stabilizatora, ale również stymulatora rozwoju, co często jest uwypuklane w bogatej bibliografii o Chile.
Doświadczenie Chile pokazuje, że problemy równowagi i wzrostu może przezwyciężyć państwo zreformowane, ale niezredukowane. Warto zauważyć, że
rola, jaką odegrało państwo w wydobywaniu gospodarki Chile z kryzysu gospodarczego, nie wynikała w sposób logiczny, jak chcą niektórzy, z autokratycznego
systemu rządów. W latach siedemdziesiątych przecież ten sam reżim Pinocheta
wspierał najbardziej ortodoksyjny wolnorynkowy eksperyment. Należy przypuszczać, że raczej był to skutek uznania pewnych konieczności i wyciągnięcia
nauki z błędów przeszłości.
220
Państwo chilijskie prawdopodobnie nie byłoby w stanie przeprowadzić rehabilitacji sektora finansowego i zwiększyć inwestycji, przy jednoczesnym terminowym wywiązywaniu się ze zobowiązań wobec zagranicy w latach 19841987 – mimo wyjątkowej dyscypliny finansów publicznych – bez szczodrej pomocy Międzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku Światowego.
Na uwagę zasługuje zadziwiająco tolerancyjna podstawa MFW w sprawie
ograniczenia wydatków publicznych i wielkość sum, które napłynęły w latach
1983-1988 w związku z porozumieniami, zawartymi z MFW i Bankiem Światowym, o równowartości 10% PKB i 40% płatności należnych zagranicy w tym czasie.
Zarówno w latach siedemdziesiątych jak i osiemdziesiątych zarysowała się
pewna ogólniejsza prawidłowość: po okresach drastycznego obniżenia aktywności gospodarczej i wydatków (w 1975 r. i w latach 1982-1983) wzrost opierał
się na odbudowie absorpcji i na stopniowym wykorzystywaniu aparatu produkcyjnego zwolnionego w czasie recesji; po etapie odbudowy (to jest odpowiednio po roku 1977 i po roku 1987) lokomotywą wzrostu PKB stał się wzrost popytu.
Zasadnicza różnica między ożywieniem w siódmej i ósmej dekadzie XX wieku
polegała na tym, że w końcu lat siedemdziesiątych wzrost wydatków spowodowany był w dużym stopniu wzrostem konsumpcji zorientowanej na import, co
stało się jedną z głównych przyczyn załamania gospodarczego na początku lat
osiemdziesiątych.
Od 1987 roku natomiast wzrost absorpcji ciągniony był inwestycjami, przy
czym ruszyły inwestycje prywatne krajowe i – z czasem – zagraniczne. Stopa inwestycji w roku 1993 osiągnęła rekordowy poziom 27%.
Wzrost stopy inwestycji w końcu lat siedemdziesiątych, a szczególnie w
przedkryzysowym roku 1981, był w rosnącym stopniu możliwy dzięki obfitości
środków z międzynarodowego rynku kredytowego i wykorzystaniu oszczędności zagranicznych. W drugiej połowie lat osiemdziesiątych natomiast, przy zdecydowanej przewadze spłat nad pożyczkami zagranicznymi, wzrost inwestycji
stał się możliwy dzięki relatywnemu (w stosunku do PKB) zwiększeniu oszczędności krajowych.
W połowie lat osiemdziesiątych nastąpiło odwrócenie niekorzystnego trendu rozwoju sektora wymiany odwrócenie relacji między dynamiką importu i
eksportu oraz szybki wzrost udziału sektora eksportowego w PKB. Można przypuszczać, że w okresie dostosowań w latach 1984-1987 efektywność wzrosła z
4-5-letnim opóźnieniem, tak jak to się stało po recesji w latach siedemdziesiątych.
221
W latach 1985-1988, mimo jednej z najniższych stóp inwestycji w Ameryce
Łacińskiej, wzrost PKB na głowę w Chile po raz pierwszy był szybszy niż przeciętnie na kontynencie, co obrazuje poniższa tabela.
Tabela 8.4. Udział inwestycji w Chile i w innych krajach Ameryki Łacińskiej w stosunku
do PKB w latach 1975-1987 (w %)
Kraj
1975-81
1982-84
1985-87
Chile
Argentyna
Brazylia
Kolumbia
Meksyk
5,5
10,1
7,5
8,2
9,6
5,1
7,9
5,9
7,6
7,6
9,2
6,5
5,7
7,7
5,8
Źródło: Rocznik statystyczny GUS, Warszawa 1989.
Dzięki rozwojowi sektora eksportowego wskaźniki obciążenia długiem zagranicznym w relacji do wywozu znacznie się obniżyły i spadły poniżej przeciętnej dla kontynentu.
Wzrost gospodarki Chile w latach osiemdziesiątych, ciągniony przez eksport i
inwestycje, był rezultatem reform mikroekonomicznych, aktywizujących z czasem rynkowe procesy realokacji zasobów. Wzrost eksportu i związane z tym
zmiany strukturalne były możliwe między innymi dzięki szeroko zakrojonemu
programowi promocji i dywersyfikacji eksportu, uzgodnionemu z Bankiem Światowym, oraz dodatkowym przedsięwzięciom finansowym przez państwo.
Zwiększenie oszczędności sektora publicznego przyczyniło się do wzrostu stopy
inwestycji.
Reformy instytucjonalne, przeprowadzone przez państwo w latach osiemdziesiątych, wzmocniły funkcjonowanie mechanizmu rynkowego. Historia zmian
instytucjonalnych w Chile w latach siedemdziesiątych pokazuje, że nadmierne
ograniczenie kontroli sektora finansowego może doprowadzić do destabilizacji i
niewydolności rynku, a niedostatecznie monitorowana prywatyzacja do dominacji prywatnych, nieefektywnych monopoli.
W latach osiemdziesiątych państwo, odwróciwszy fatalne skutki niedostatecznie nadzorowanej liberalizacji sektora bankowego w latach siedemdziesiątych, nie zaniedbało przedsięwzięć prewencyjnych: prawo bankowe z 1986 roku
uporządkowało reguły księgowania czynności bankowych i wzmocniło władzę
nadzoru bankowego.
Obserwując zmiany w Chile, można zauważyć, że szansę na trwały wzrost ma
kraj, w którym mądra polityka gospodarcza państwa doprowadziła do stabilizacji makroekonomicznej oraz do pobudzenia oszczędności krajowych i inwestycji;
222
z czasem, gdy wiodącym czynnikiem wzrostu stają się inwestycje prywatne,
państwo może stopniowo ograniczyć zakres swojej działalności gospodarczej.
Efemerydą natomiast okazuje się wzrost zliberalizowanej gospodarki ciągniony
wzrostem wydatków prywatnych (w dużej mierze na kredyt, gdy ich gros przeznacza się na konsumpcję lub inwestycje finansowe), wymykający się spod kontroli państwa. Poza tym polityka koniunkturalna nie jest wystarczającą przesłanką trwałego wzrostu. Solidne podstawy rozwoju gospodarki stwarza ona
dopiero wtedy, gdy istnieje odpowiednia instytucjonalna infrastruktura rynku i
gdy towarzyszą jej proefektywnościowe zmiany strukturalne. Niemałą rolę do
spełnienia w tych dwóch obszarach ma państwo.
Jednakże część imponujących wyników gospodarczych Chile, przytoczonych
wyżej, należy przepisać czynnikom, znajdującym się poza zakresem polityki
ekonomicznej. Jednym z nich była poprawa koniunktury gospodarczej w Stanach Zjednoczonych (najważniejszym partnerem Chile) tuż po tym, jak gospodarka chilijska sięgnęła dna. Zwiększenie popytu zagranicznego przyczyniło się
do wygładzenia perspektywy ekonomicznej i, najprawdopodobniej, do zwiększenia wykorzystania zwolnionych w czasie kryzysu mocy produkcyjnych, czego
efektem był wzrost PKB w 1984 r. (o 6,3% wobec spadku w latach poprzednich),
zapoczątkowujący okres ożywienia gospodarki.
Procesy ekonomiczne w Chile w latach 1984-1994 wskazują na to, że jest to
rzadki przykład pogodzenia stabilizacji ze wzrostem. Studiowanie późniejszych
procesów prowadzić może do wniosku, że podstawy dzisiejszego sukcesu Chile
zostały stworzone przez wiele posunięć interwencyjnych i przejściowy wzrost
roli państwa w gospodarce w latach 1982-1987.
Otwarcie chilijskiej gospodarki uczyniło ją bardziej wrażliwą na kryzysy innych regionach świata. Jednocześnie jednak coraz większy rodzimy kapitał,
gromadzony przez fundusze emerytalne, pomaga te wstrząsy stabilizować.
Obecne kryzysy, najpierw azjatycki, teraz brazylijski Chile odczuło dotkliwie, ale
nie tak jak inne państwa. Spadły ceny głównych towarów eksportowych: miedzi,
celulozy i mączki rybnej. Nie dało się też utrzymać dotychczasowego tempa
wzrostu PKB, które przez czternaście lat wynosiło średnio 6,5% rocznie.
Hector Casanueva, dyrektor departamentu ekonomicznego w MSZ szacował,
że 4,1% wzrost osiągnięty w 1998 r. spadnie do 3-3,5%. Od 2000 r. spodziewał
się już wzrostu na poziomie 5%.
Transformacja gospodarcza i instytucjonalna w Chile była naprawdę „kuracją
wstrząsową”. Można powiedzieć, że było to sztywną i konsekwentną realizacją
podręcznikowego modelu liberalizmu, opartego na kilku zasadniczych filarach.
Otwarto gospodarkę na ostrą konkurencję zewnętrzną, co trwa zresztą do dziś.
Cła w Chile wynoszą na wszystkie towary 9%, i każdego roku będą obniżane o
223
kolejny punkt procentowy, aż do 6%. Wielki wysiłek skoncentrowano także na
intensyfikacji eksportu.
Wydaje się nam, że polityka makroekonomiczna w Chile odniosła ogromny
sukces. W tym okresie PKB wzrosło średnio o 6,5%, a w latach dziewięćdziesiątych – średnio 6% rocznie, przy jednoczesnym spektakularnym ograniczeniu
bezrobocia (z blisko 30% siły roboczej w latach kryzysu 1982-1983 do 4,5% w
roku 1993). Przy tym inflacja została opanowana i powoli zmniejszona do poziomu jednocyfrowego w 1994 roku. Równocześnie postępował spadek deficytu
budżetowego, aż do jego niemal całkowitej likwidacji w 1988 roku, kiedy to
ograniczono deficyt obrotów bieżących i obciążenie długiem zagranicznym.
W 1989 roku Chile zostało skreślone z listy wysoko zadłużonych krajów Banku Światowego.
8.6.
Podsumowanie
Naszym zdaniem osiągnięcia Chile są niewątpliwym sukcesem i powinny być
wzorem do powielania. Dobra sytuacja w Chile i jego znaczenie na arenie międzynarodowej w czasach obecnych nie byłyby takie bez przeprowadzenia reform w latach osiemdziesiątych.
Efektem realizacji tych reform było ożywienie produkcji i eksportu, zmniejszenie bezrobocia, sprowadzenie inflacji do relatywnie niskiego poziomu. To
właśnie świadczy o sukcesie procesu stabilizacji w Chile. Ważny jest także fakt,
że zmiany rządowe w grudniu 1989 roku nie spowodowały odejścia od generalnej strategii gospodarczej. W praktyce oznaczało to niemal zakończony proces
prywatyzacji, zredukowanie deficytu budżetowego, głównie dzięki ograniczeniu
wydatków państwa, skuteczną kontrolę inflacji, oparcie wzrostu na rozwój eksportu i wykorzystywanie w znacznym zakresie przepływów kapitałowych, zarówno do finansowania inwestycji jak i w celu podniesienia rentowności gospodarki.
Bardzo istotną rolę odegrały zmiany w handlu zagranicznym, doprowadzając
do boomu eksportowego, w wyniku którego najbardziej dynamicznym działem
gospodarki chilijskiej stała sięprodukcja eksportowa.
Warto zauważyć, że w ostatnim ćwierćwieczu, a także w okresie rządów Salvadora Allende, tempo wzrostu eksportu było stale wyższe niż tempo wzrostu
gospodarczego. W efekcie relacje między wartością eksportu a PKB, kształtujące
się 20 lat temu na poziomie 16%, wynosiły ponad 30%. Zmieniła się także struktura eksportu: w połowie lat 70, ponad 70% dochodów eksportowych generowało górnictwo miedzi, w 1994 roku z tego źródła pochodziło około 40% tych
dochodów.
224
Miedź, której ceny światowe, po załamaniu w 1993 roku, w ciągu kolejnych
dwóch lat wzrosły łącznie o ponad 50%, odzyskuje utracone w okresie dywersyfikacji miejsce wśród towarów eksportowych. Przewiduje się, że do końca lat
90. jej udział w dochodach eksportowych znów przekroczy połowę.
Dodatkowo ważne jest, że eksport towarów pochodzenia rolnego nie szkodzi
środowisku przyrodniczemu, generuje – także ze względu na wymogi komercjalizacji – nowe miejsca pracy, co ożywia rozwój gospodarczy na obszarach wiejskich i rozwój inicjatyw lokalnych.
Poziom i struktura dzisiejszego eksportu chilijskiego są wynikiem wieloletniej
liberalnej polityki gospodarczej.
Dzięki przemianom Chile stało się atrakcyjne dla zagranicznych inwestorów
(przede wszystkim ze względu na stabilną i szybko wzrastającą gospodarkę, w
dodatku charakteryzującą się dużym stopniem liberalizacji i oferującą wysoką
realną stopę oprocentowania depozytów).
Na uwagę zasługują również podjęte przez Chilijczyków w ostatnich latach
środki, które uchroniły ten kraj od odpływu kapitałów spekulacyjnych, a więc i
od zagrożenia na wzór meksykański („tequila effect”). Uzyskano to dzięki nałożeniu na inwestorów zagranicznych obowiązku wymiany walut, utrzymywania
rezerw obowiązkowych oraz wprowadzając limit udziału funduszy pożyczonych
w przedsięwzięciach kapitału zagranicznego.
Spektakularnym sukcesem okazała się także reforma emerytalna, ciesząca
się dużym uznaniem wśród społeczeństwa chilijskiego i za granicą. Dzięki tej reformie państwo uzyskało ogromny dopływ kapitału, który pozwolił na zwiększenie inwestycji, tym samym odbijając się pozytywnie na budżecie państwa.
225
Bibliografia
Bank Centralny Chile (1999), Santiago.
Boguszewski P. (1991), Stabilizacja wybranych gospodarek hiperinflacyjnych: wnioski
dla Polski, NBP, Warszawa.
Borowiec J. (1993), Strategie rozwoju krajów Trzeciego Świata, Wrocław.
Cardoso E. (1992), Inflation and poverty, “NBER Working Paper” no. 4006.
Castaneda T. (1992), Combating poverty: innovative social reforms in Chile during the
1980's, ICS Press, San Francisco.
Clavijo S. (1995), A survey of economic policies and macroeconomy performance in Chile
and Colombia, IMF, Washington D.C.
Coeymans J.E. (1993), Sectoral growth in Chile: 1962-1982, IMF, Washington D.C.
Demange G. (1997), Social security with heterogeneous population subject to demographic shocks, “DELTA Working Papers” no. 7, Paryż.
Diehl M., R. Schweickert (1998), Currency Crises: Is Asia Different?, “Kiel Discussion Papers” 309, Institute for World Economics, Kiel.
Dudzińska A. (1997), Inflacja i polityka stabilizacyjna w Chile w latach 1970-1993, SGH –
praca magisterska, Warszawa.
Edwards S. (1993), Exchange rates, inflation and disinflation: Latin America experiences,
“NBER Working Paper” No. 4320.
Edwards S. (1997), A late of two crisis: Chile and Mexico, “NBER Working Paper” No.
5794.
Edwards S. (1997a), Bank and macroeconomy disturbances under predetermined exchange rates, “NBER Working Papers” 5977.
Edwards S. (1998), Interest rate volatility, capital controls and contagion, “NBER Working Papers” 6756.
Edwards S., D. Lederman (1998), The Political Economy of Unilateral Trade Liberalization: The Case of Chile, “NBER Working Paper” No. 6510.
El-Erian M. (1992), Voluntary Market Financing, „Finance & Development”, nr 3, s. 3841.
Grabowski B. (1997), Monetarna teoria bilansu płatniczego: doświadczenia Chile 19731982, PWN, Warszawa.
Gruber J. (1995), The incidence of payroll taxation: evidence from Chile, “NBER Working
Papers” 5053.
Hachette D. (1993), Privatization in Chile: an economic appraisal, ICS Press, San Francisco.
Janc A., Kowalski T. (1996), Reformy finansowe w krajach tworzących gospodarkę rynkową, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Poznań.
Klewiec W. (1999), Cud we śnie, „Rzeczpospolita”, nr 14, s. 7.
Lewicka K. (1997), Różne kraje – podobne problemy, „Życie Gospodarcze”, nr 1/2, s. I-IX.
Meller P. (1992), Adjustment and equity in Chile, OECD, Paryż.
Mitchell O. S. (1997), After Chile, what?: second - round pension reforms in Latin America, Cambridge.
226
OECD Economic Outlook (1998), nr 12, s. 133-136.
OECD Economic Outlook (1998a), nr 7, s. 153-155.
Orr B. (1992), After a decade, bankers say "adios" to Latin debt crisis, "ABA Banking
Journal", nr 7, s. 36-44.
Pińera J. (1995), Bagno ubezpieczeń społecznych, Warszawa.
Pińera J., Wojcieszak J. (1996), Bez obawy o przyszłość, Warszawa.
PWN (1996), Multimedialna Encyklopedia PWN, CD-ROM.
Qassem A. (1992), Unfair Competition, „The Banker”, nr 8, s. 52-53.
Qassem A. (1992a), After the debt crisis, „The Banker”, nr 8, s. 55-56.
Rocznik statystyczny GUS (lata 1989, 1990, 1994, 1996), Główny Urząd Statystyczny,
Warszawa.
Siebert H. (1998), Redesigning social security, J. C. B. Mohr (Paul Siebeck), Tubingen.
Skoczyńska A. (1999), Nowa emerytura lepsza czy tylko inna?, Warszawa.
Skrzeszewska-Paczek E. (1993), Doświadczenia Chile i Meksyku w stabilizacji makroekonomicznej i liberalizacji gospodarki, CASE, Warszawa.
Sławiński A. (1992), Polityka stabilizacyjna a bilans płatniczy, PWN, Warszawa.
Sławiński A. (1997), Reformy finansowe w krajach tworzących gospodarkę rynkową,
„Ruch Praw. Ekon.”, z. 2, s. 204-205.
Solska J. (1999), Generalska emerytura, „Polityka”, nr 5, s. 35-36.
Stroiński E. (1996), Rola zakładów ubezpieczeń na życie w nowym systemie ubezpieczeń
społecznych w Chile i niektórych krajach europejskich, „Wiadomości Ubezpieczeniowe”, nr 4/6, s. 5-12.
Symonides J. (1987), Encyklopedia – Świat w przekroju 86-87, Wiedza Powszechna,
Warszawa.
The World Factbook, www.cia.gov
Tornell A. (1998), Reform from within, „NBER Working Paper” no. 6497.
Trade liberalization in Chile: Experience and prospects (1992), United Nations, Nowy
Jork.
Walewska D. (1996), Model do powielenia dla wszystkich: chilijskie fundusze emerytalne, „Rzeczpospolita”, nr 258, s. 17.
Wróbel J. (1996), Chilijskie od i do komunizmu, „Więź”, nr 11/12, s. 219-230.
Wróbel J. (1996a), Znałem prezydenta Allende, „Więź”, nr 11/12, s. 230-235.
Wyszomierski M. (1998), Echa kryzysu azjatyckiego w Ameryce Łacińskiej, „Ameryka Łacińska”, nr 1-2, s. 72-74, 128-131.
Ząbkowicz A. (1996), Polityka stabilizacji i wzrost gospodarczy w latach 1982-1992: Chile, „Gospodarka Narodowa”, nr 1/2, s. 40-44
Zalewska A. (1977), Republika Chile, Warszawa.
Żuławska U. (1994), Stabilizowanie gospodarki a wzrost: doświadczenia Argentyny, Brazylii, Chile i Meksyku, CESLA, Warszawa.
Żuławska U. (1996), Chile: czy wzrost gospodarczy ma charakter trwały, „Rzeczpospolita”, nr 53, s. 10.
Załącznik – kalendarium wydarzeń
Lata 1970-1973
» Przeprowadzenie gruntowych reform instytucjonalnych (nacjonalizacja, planowanie centralne) za prezydentury Salvadora Allende.
1973 rok
» Zamach stanu pod dowództwem Pinocheta.
1974 rok
» Sprywatyzowano 19 z 20 istniejących banków, w rękach skarbu państwa pozostał jedynie duży Banco del Estado.
1977 rok
» Pinochet zakazał istnienia wszystkich partii. Sytuacja społeczna pogorszyła
się. Władza napotkała silny opór i brak akceptacji ze strony opozycji politycznej i społeczeństwa chilijskiego.
1980 rok
» Rozpoczęto prace nad systemem ceny ryzyka kredytowego, uwzględniającym
oprócz terminowości spłat również sytuację finansową przedsiębiorstw.
» Reforma chilijskiego systemu ubezpieczeń emerytalnych.
1981 rok
» Zwiększono limity zaangażowania banków w udziału poszczególnych przedsiębiorstw, ograniczając równocześnie inne formy angażowania środków wobec przedsiębiorstw będących własnością danego banku.
Maj 1981 roku
» Bankructwo jednej z największych cukrowni chilijskich.
Połowa 1981 roku
» Podjęcie przez rząd interwencji w trzech bankach komercyjnych, jednym
banku rozwoju oraz czterech financieras. Banki objęte rządową interwencją
zaczęły tracić depozyty.
Listopad 1981 roku
» Rozpoczął się pierwszy etap wsparcia przez rząd zagrożonych instytucji finansowych (pomoc ta adresowana była do ośmiu instytucji). Polegał on na udzielaniu dużych kredytów przez bank centralny. Działania takie prowadzono aż
do 1985 roku.
227
228
1982 rok
» Głęboki kryzys; Spadek PKB do -14,1%, pogorszenie terms of trade – drugi
szok naftowy; recesja w krajach wysoko uprzemysłowionych; podrożenie
kredytów zagranicznych.
» Raptownie spadła dynamika napływu kapitału zagranicznego do Chile.
» Bezrobocie wzrosło do 22%.
» Topniejąca poprzednio nadwyżka budżetowa przekształciła się w deficyt.
» Nadzór bankowy wprowadził jednolite zasady oceny kontrolowanych przez
siebie instytucji.
Lipiec 1982 roku
» Bank centralny odkupił od banków ich niepracujące aktywa kredytowe do
wysokości 100% środków własnych poszczególnych banków.
1983 rok
» Pożyczka stabilizacyjna od MFW w wysokości 875 mld USD.
Styczeń 1983 roku
» Rząd wprowadził zarządy komisaryczne do siedmiu banków oraz jednej financiera.
Lata 1983-1984
» Z inicjatywy banku centralnego banki rozpoczęły restrukturyzację części swoich portfeli kredytowych. Głównie polegało to na obniżeniu oprocentowania
oraz rozciągnięcia w czasie terminów spłaty. Dodatkowo bank centralny
wprowadził schemat subsydiowania banków, aby zapobiec zmniejszeniu ich
płynności i obniżeniu zysków.
» Wprowadzenie operacji swapowych.
01.05.1983 roku
» Dni protestu narodowego. Wynikało to z pogorszenia warunki życia ludności i
narastającego niezadowolenia. Fakt ten pogłębiał tylko kryzys.
1984 rok
» Wprowadzono zróżnicowanie minimalnego udziału kredytobiorców w zależności od ich zobowiązań.
Luty 1985 roku
» Bank centralny powziął szerzej zakrojone działania. Objęły one wykup za gotówkę pozostających w bankach nieściągalnych należności do wysokości
150% kapitału i rezerw każdego z banków. Nieściągalne kredyty przejmowano w wartości nominalnej.
1986 rok
» Wprowadzono program restrukturyzacji mniejszych kredytobiorców, oparty
na indywidualnym podejściu do ich sytuacji ekonomicznej. Program ten został przeprowadzony na mniejszą skalę i bez wsparcia finansowego ze strony
banku centralnego.
» Sprywatyzowano pięć banków; cztery z nich w ofercie publicznej (Banco de
Chile i Banco de Santiago – dwa największe banki Chile), zaś piąty poprzez
konsolidację z Banco de Santiago.
» Wprowadzono nowe prawo bankowe. Jego celem było wzmocnienie statusu
nadzoru bankowego, zaostrzenie regulacji ostrożnościowych oraz wprowadzenie jednolitych, przejrzystych zasad gwarantowania depozytów bankowych przez skarb państwa.
1987 rok
» Nastąpiła realna deprecjacja peso.
» Osiągnięto nieomal zrównoważony budżet.
» Nastąpiły korzystne zmiany na rynku światowym. Terms of trade zmienił się
pozytywnie, zwiększyło się dodatnie saldo obrotów z zagranicą. Tym samym
zmniejszyło się ujemne saldo obrotów bieżących.
229

Chile - Design My Page

Transkrypt

Podobne dokumenty

Santa Rita Winemaker`s Lot Zinfandel Chile , DO

Pasztet wiejski z grzybami i sałatką z ziół Krem z

stona 2

Zamek Królewski w Warszawie - Muzeum

Pobierz

Urugwaj, Chile, Argentyna 31 III – 12 IV 1987