prawo_rodzinne - Szkoła Policji w Katowicach

1
Szkoła Policji w Katowicach
Nauki Prawne i Taktyka Kryminalna
Prawo rodzinne i opiekuńcze
- podstawowe pojęcia
Opracowanie:
kom. mgr Roman Waluś
kom. mgr Marek Wolski
ŁA PO
O
C JI
LI
SZK
Zakład Nauk Prawnych i Taktyki Kryminalnej
Wydawnictwo
Szkoły Policji w Katowicach
2001
2
3
5
Wstęp
Rozdział I
Przedmiot prawa rodzinnego i jego systematyka
8
1.Normatywne ujęcie rodziny
8
2.Istota pokrewieństwa
8
3.Powinowactwo i jego prawnorodzinne znaczenie
9
4.Określenie przedmiotu prawa rodzinnego
10
Rozdział II
Małżeństwo (zawarcie związku małżeńskiego)
11
1.Systematyka przesłanek zawarcia małżeństwa
11
2.Przesłanki warunkujące skuteczne zawarcie małżeństwa
11
3.Zakazy zawarcia małżeństwa
14
4.Przesłanki formalno porządkowe małżeństwa
15
Rozdział III
Treść prawna stosunku małżeństwa
17
1.Założenia ogólne
17
2.Niemajątkowe obowiązki i prawa małżonków
17
3.Majątkowe prawa i obowiązki niezależne od istniejącego
między małżonkami ustroju
18
4.Relacje między małżonkami zależne od istniejącego między
nimi ustroju majątkowego (ustrój majątkowy i jego rodzaje)
5.Ustrój wspólności ustawowej
20
20
Rozdział IV
Ustanie i unieważnienie małżeństwa
24
1.Przyczyny ustania małżeństwa
24
2.Treść wyroku wydanego w sprawie rozwodowej
25
3.Skutki unieważnienia małżeństwa
27
4
Rozdział V
Obowiązek alimentacyjny
1.Alimentowanie się dzieci i rodziców
Rozdział VI
Opieka
28
28
30
1.Ustanowienie opieki
30
2.Przyczyny i skutki ustania opieki
31
Rozdział VII
Kuratela
33
Kazusy
34
Literatura
39
5
Wstęp
Poddając analizie różnorodne sytuacje obrazujące zarówno codzienne życie
rodzinne jak i same stosunki panujące w rodzinie można zauważyć, że ze względu na
specyficzną ich intymność wymykają się one niejednokrotnie spod oddziaływania
norm prawnych regulujących stosunki społeczne.
Mając na uwadze aspekt historyczny, rodzina była zawsze obiektem
zainteresowania prawa, w tym przede wszystkim w zakresie stosunków
majątkowych,
roli
jednostki
zarządzającej
majątkiem
rodzinnym
oraz
przekazywaniem go następnym pokoleniom. Z kolei stosunki osobiste między
członkami
rodziny
(ze zwróceniem szczególnej uwagi na małżonków) podlegały zazwyczaj regulacji
i kontroli w sferze moralno-obyczajowej i w dużej mierze poddane były wpływom
religii, stąd też od średniowiecza do czasów nowożytnych prawo małżeńskie było
domeną prawa kościelnego. Istotnym zwrotem w tej dziedzinie było dopiero wydanie
w 1804 r. Kodeksu Napoleona, w którym unormowano całość stosunków rodzinnych
w odniesieniu do wszystkich obywateli niezależnie od ich wyznania.
Na naszym rodzimym gruncie prace kodyfikacyjne nad unifikacją prawa
rodzinnego podjęto już w okresie istnienia II Rzeczypospolitej. Choć wybuch II
wojny światowej nie pozwolił na ich ostateczne zakończenie to jednak przygotowane
wówczas projekty legislacyjne będące z pewnością ważnym dorobkiem polskiej
myśli prawniczej posłużyły za podstawę do uchwalenia czterech dekretów:
1. prawo małżeńskie, dekret z 25.09.1945 r.
2. prawo rodzinne, dekret z 22.01.1946 r.
3. prawo opiekuńcze, dekret z 14.05.1946 r.
4. prawo małżeńskie majątkowe, dekret z 29.05.1946 r.
Jednolite unormowanie całości stosunków rodzinnych nastąpiło w 1950 r.
kiedy to wszedł w życie nowy kodeks rodzinny, jednakże ostateczne rozwiązanie
przedmiotowej kwestii miało miejsce w 1964 r. w chwili uchwalenia Kodeksu
rodzinnego i opiekuńczego (KRO).
6
KRO to fundamentalny akt prawny normujący stosunki prawne w rodzinie
oraz stosunki w zakresie opieki i kurateli. Kodeks ten poddano szerszej reformie
w 1975 r. (Dz. U. Nr 45, poz. 234), w 1995 r. w odniesieniu do przysposobienia
(Dz. U. Nr 83, poz. 417) oraz w 1998 r. w zakresie prawa małżeńskiego (Dz. U.
Nr 117, poz. 757).
KRO, na co należy zwrócić uwagę, nie jest kodyfikacją zupełną ani
wyczerpująco normującą wszystkie zagadnienia prawne dotyczące rodziny
i dlatego też do źródeł prawa rodzinnego należy zaliczyć także Kodeks cywilny oraz
inne ustawy w tym:
− Konstytucję RP;
− Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz. U. z 1986 r., nr 36, poz. 180 z późn. zm.);
− ustawę o systemie oświaty (Dz. U. z 1996 r., nr 67 poz. 329 z późn. zm.)
z wykonawczymi rozporządzeniami: RM z 21 października 1993 r. w sprawie
rodzin zastępczych (Dz. U. Nr 103, poz. 470 z późn. zm.), MEN z 17 sierpnia
1993 r. w sprawie ośrodków adopcyjno-opiekuńczych (Dz. U. Nr 84, poz. 394) i
MEN
z 21 lutego 1994 r. w sprawie rodzajów, organizacji i zasad działania publicznych
placówek opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych (Dz. U. Nr 41, poz.
156);
− ustawę z 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U.
Nr 35, poz. 228 z późn. zm.);
− ustawę z 18 lipca 1974 r. o funduszu alimentacyjnym (Dz. U. z 1991 r., nr 45,
poz. 200 z późn. zm.) z rozporządzeniem wykonawczym MPPiSS i MS (Dz. U.
z 1974 r., nr 49, poz. 308 z późn. zm.);
− ustawę z 15 listopada 1956 r. o zmianie imion i nazwisk (Dz. U. z 1963 r., nr 59,
poz. 328 z późn. zm.).
W tym miejscu należy jednoznacznie powiedzieć, iż Prawo rodzinne zawarte
w KRO jest działem prawa cywilnego, chociaż zamieszczone zostało w odrębnym
w tym przypadku akcie kodyfikacyjnym. KRO normuje zarówno stosunki
7
majątkowe, jak i osobiste między członkami rodziny. Również Kodeks cywilny,
zwłaszcza
w części ogólnej, zawiera tzw. prawo osobowe; zajmuje się on bowiem pojęciem
osoby, jej zdolnością prawną i zdolnością do czynności prawnych, określa miejsce
zamieszkania człowieka dorosłego, a także dziecka podległego władzy rodzicielskiej,
osoby podlegającej opiece itp. Z kodeksu cywilnego wyłączono natomiast takie
instytucje osobowego prawa cywilnego jakimi są opieka i kuratela regulując je
w ramach KRO.
Konsekwencją przynależności prawa rodzinnego do prawa cywilnego jest
stosowanie wprost przepisów części ogólnej Kodeksu cywilnego, chyba że określone
zagadnienie jest inaczej unormowane w KRO (np. wady oświadczenia o zawarciu
małżeństwa), albo w KRO istnieje wyraźna dyrektywa co do odpowiedniego
stosowania przepisów KC (np. art. 38, 42, 163 § 1 KRO).
8
I. Przedmiot prawa rodzinnego i jego systematyka
1. Normatywne ujęcie rodziny
Już samo określenie prawo rodzinne zawiera w sobie dość oczywistą
sugestię. Można mianowicie oczekiwać, że przedmiotem regulacji uczynił
w
tym
przypadku
ustawodawca
więzi
łączące
członków.
Tak
też
jest
w istocie. Powstaje jednak w związku z tym problem określenia znaczenia pojęcia
rodzina.
Przepisy KRO - podstawowego źródła prawa rodzinnego nie podają definicji
rodziny. Zważywszy na wieloznaczność tego pojęcia i to na gruncie wszystkich nauk
badających zależności panujące w grupie (wspólnocie) oznaczonej tym mianem
można przypuszczać, że pominięcie definicji jest celowe. Z treści kodeksowych
przepisów, w których legislator użył wprost pojęcia rodzina, jednoznacznie jednak
wynika, jakie znaczenie mu nadano. Rodzina w takim ujęciu tworzona jest już przez
samych małżonków (odmiennie zatem od ujęcia prezentowanego w socjologii, gdzie
małżeństwo i rodzina traktowane są w kategoriach odrębnych). Na gruncie prawa
rodzinnego rodzina jest zatem sformalizowaną wspólnotą, bo opartą na
zawartym związku małżeńskim, w skład której zalicza się również dzieci
małżonków co nadaje rodzinie ostatecznie kształt małej dwupokoleniowej tylko
wspólnoty. Odstępstwem od takiego ujęcia modelu rodziny jest jedynie wypadek
regulacji instytucji alimentacji. Alimentacyjny obowiązek, o czym szerzej w dalszej
części opracowania, wiąże bowiem większy krąg krewnych (nie tylko rodziców i ich
dzieci – zob. art. 129 KRO) oraz niektóre osoby spowinowacone (art. 144 KRO).
W następnej kolejności wypada zatem wyjaśnić oba te pojęcia.
2. Istota pokrewieństwa
9
Rozpatrując pojęcie pokrewieństwa w znaczeniu biologicznym należy
stwierdzić, że oznacza ono istnienie między danymi osobami więzi genetycznych,
wynikających albo z faktu pochodzenia jednej osoby od drugiej – bezpośrednio
(np. syn od ojca) lub pośrednio (np. wnuczka od dziadka) lub też, że mają one co
najmniej jednego wspólnego przodka (np. rodzeństwo). W pierwszej sytuacji
występuje pokrewieństwo w linii prostej, w drugiej mówimy o pokrewieństwie
w linii bocznej. W ramach pokrewieństwa w linii prostej wyróżnia się krewnych
wstępnych (ojciec, dziadek, pradziadek) oraz krewnych zstępnych (syn, wnuk,
prawnuk). W linii bocznej są spokrewnione osoby, które nie pochodzą od siebie, lecz
mają wspólnego przodka. Krewnymi w linii bocznej są np. wuj i siostrzeniec, stryj
i bratanek, dzieci rodzeństwa (tzw. kuzyni). Pokrewieństwo może być bliższe lub
dalsze zależne od ilości pokoleń w linii prostej, a w linii bocznej, zależnie od ilości
urodzeń dzielących krewnych względem ich wspólnego przodka. Bliskość
pokrewieństwa (w obu liniach) mierzymy stopniami tj. według wspomnianej liczby
urodzeń. Pokrewieństwo w sensie biologicznym to zjawisko obiektywne (życie
każdego człowieka rozpoczyna wszak przekazanie mu materiału genetycznego jego
przodków). W tym miejscu trzeba jednak zwrócić uwagę na prawny aspekt
zagadnienia. Z dwóch powodów. Same tylko więzi genetyczne nie mają
normatywnego znaczenia tak długo, póki nie zostaną potwierdzone w sposób
określony prawem (zob. art. 62-86 KRO). W wypadku przysposobienia (art.114127), prawne skutki wynikające z pokrewieństwa łączy ustawodawca przede
wszystkim ze sztucznym węzłem adopcji, zrywając je – przynajmniej co do zasady –
w odniesieniu do naturalnych krewnych dziecka.
3. Powinowactwo i jego prawnorodzinne znaczenie
W odróżnieniu od pokrewieństwa powinowactwo jest wyłącznie formalnoprawnym stosunkiem. Zgodnie z art. 26 KRO powstaje ono z chwilą zawarcia
małżeństwa i łączy jednego małżonka ze wszystkimi krewnymi drugiego małżonka.
Każde małżeństwo kreuje zatem dwa stosunki powinowactwa. Ten sam przepis
przesądza, że powinowactwo trwa mimo ustania węzła małżeńskiego i to nawet po
rozwodzie (to ostatnie rozwiązanie poddaje się krytyce). Powszechnie przyjmuje się
10
natomiast, że ustaje ono wskutek unieważnienia małżeństwa. Powinowactwo
odgrywa
zdecydowanie
mniejszą
rolę
w
obrębie
prawa
rodzinnego
niż
pokrewieństwo. W linii prostej stanowi przeszkodę do małżeństwa (art. 14 KRO).
Istnieje ponadto możliwość nadania dziecku nazwiska ojczyma (art. 90 KRO).
Ojczym (macocha) i pasierb mogą być wreszcie zobowiązani do świadczeń
alimentacyjnych wobec siebie (art. 144 KRO).
4. Określenie przedmiotu prawa rodzinnego
Konkludując dotychczasowe rozważania, można pokusić się o stwierdzenie, że
prawo rodzinne to ta część systemu, która reguluje podstawowe więzi
prawnorodzinne. Niektóre (jak pokrewieństwo) są w naturalny sposób wpisane w
jego ramy. Inne (małżeństwo czy powinowactwo) mogą być funkcją rozwoju danego
społeczeństwa, które w faktycznych przejawach podejmowania pożycia w takiej
formie lub negowania jego przydatności może wyrażać ich aprobatę lub dezaprobatę.
Jako przykład nich tu posłużą zmiany modelu małżeństwa (z dopuszczeniem jego
zawierania przez przedstawicieli tej samej płci), przyjęte nie tak dawno w obcych
ustawodawstwach. W aktualnie obowiązującym polskim prawie rodzinnym uznać
można za prawnorodzinne więzi aprobowane przez legislatora i przyjęte w naszym
społeczeństwie małżeństwo, pokrewieństwo (także adpocję), powinowactwo oraz
opiekę nad małoletnim i kuratelę ustanowioną dla dziecka poczętego, choć jeszcze
nie urodzonego (art. 182 KRO).
Regulacja prawnorodzinna jest jak widać bardzo specyficzna. Uwarunkowanie
emocjonalne poszczególnych więzi wymusza szczególną ostrożność co do zakresu
i sposobu ich normowania. Dlatego też widoczna jest – choć w ograniczonym
zakresie – autonomia prawa rodzinnego. Widać to najlepiej w obrębie prawa
małżeńskiego o czym szerzej w dalszej części skryptu.
11
II. Małżeństwo (zawarcie związku małżeńskiego)
1. Systematyka przesłanek zawarcia małżeństwa
Ustawodawca przewiduje liczne wymogi, jakie powinny być spełnione przy
zawieraniu
małżeństw.
Biorąc
pod
uwagę
kryterium
sankcji
związanych
z niezachowaniem poszczególnych przesłanek, należy dokonać ich podziału na trzy
grupy:
-
pierwsza obejmująca te, których zachowanie jest konieczne i zarazem
wystarczające do prawnie skutecznego zawarcia małżeństwa. Zostały one
wymienione w art. 1 § 1 KRO, przy czym w wypadku niezachowania
którejkolwiek
z
nich,
prawodawca
przyjmuje
konstrukcję
małżeństwa
nieistniejącego (art. 1 § 2 KRO).
-
drugą grupę stanowią tzw. zakazy zawarcia małżeństwa, określone w art. 10-15
KRO. Ich złamanie (zawarcie małżeństwa wbrew zakazowi) nie powoduje
automatycznie negatywnych skutków dla samego węzła małżeńskiego. Zostaje on
zatem skutecznie zawiązany, jest jednak związkiem prawnym wzruszalnym tj.
w przyszłości może dojść do unieważnienia takiego małżeństwa.
-
grupa trzecia – najliczniejsza – obejmuje wymogi o charakterze formalnoporządkowym. Uregulowano je zarówno w przepisach KRO, jak i w prawie
o aktach stanu cywilnego. Zaliczamy do nich te przesłanki, które nie zostały
obwarowane żadnymi sankcjami. Naruszenie zatem którejkolwiek z nich nie
może wywołać jakichkolwiek negatywnych skutków dla zawartego mimo to
małżeństwa; także w przyszłości.
2. Przesłanki warunkujące skuteczne zawarcie małżeństwa
Zgodnie z
art. 1 § 1 KRO małżeństwo zostaje zawarte, gdy mężczyzna
i kobieta jednocześnie obecni złożą przed kierownikiem USC oświadczenia, że
wstępują ze sobą w związek małżeński. Przepis ten wskazuje przesłanki, które
powinny łącznie zaistnieć, aby skutecznie zawrzeć małżeństwo. Do nich należą:
12
1) odmienność płci nupturientów,
2) jednoczesna obecność przy składaniu oświadczeń,
3) złożenie zgodnych oświadczeń,
4) złożenie tych oświadczeń przed kierownikiem USC.
Ad. 1.
Nasz kodeks hołduje w tym względzie klasycznej koncepcji małżeństwa jako
sformalizowanego związku kobiety i mężczyzny, wychodząc z założenia, iż tylko tak
stworzona rodzina gwarantuje możliwe optymalne wypełnianie podstawowych
funkcji: prokreacyjnej i opiekuńczo-wychowawczej. W świetle polskiego prawa nie
mogą zatem skutecznie zawrzeć małżeństwa osoby tej samej płci. Skoro i nowa
polska konstytucja ujmuje również małżeństwo wyłącznie jako związek kobiety
i mężczyzny (art. 18 in principio), świadczy to o zamiarze utrwalenia aktualnej
koncepcji małżeństwa w polskim prawodawstwie. Problemy powstają w tym
względzie
jedynie
w
przypadku
obojniactwa
(hermafrodyzmu)
oraz
transseksualizmu. Z obojniactwem mamy do czynienia w wypadku stwierdzenia w
organizmie człowieka cech charakterystycznych dla obu płci. Taką osobę należy
uznać za przedstawiciela płci, której cechy przeważają. Ustalenie tego faktu następuje
na podstawie orzeczenia sądowego, wydanego w oparciu o opinię biegłego.
Transseksualizm występuje natomiast w razie trwałego, niezmiennego przy
tym przekonania człowieka o przynależności do płci przeciwnej w stosunku do
jednoznacznych cech biologicznych tej osoby. Obecnie przyjmuje się, że
transseksualista może zawrzeć małżeństwo z osobą o odmiennej płci dopiero po
przejściu pełnego skomplikowanego i wieloletniego procesu terapeutycznego
dostosowania cech fizycznych organizmu do psychicznych odczucia własnej
płciowości oraz udokumentowaniu skutków tego procesu stosowną wzmianką
w akcie urodzenia, a więc dopiero wtedy, gdy nupturient przestaje być
transseksualistą.
Ad. 2.
Doniosłość
małżeństwa
wymaga
obecności
obojga
bezpośrednio
zainteresowanych w akcie jego zawierania. Istnieje jednak wyjątek od analizowanego
13
wymogu w postaci dopuszczalności zawarcia małżeństwa przy udziale pełnomocnika
(art. 6 KRO). Wykorzystanie pełnomocnika zostało uzależnione od występowania
ważnych powodów. Za ważny powód uznać należy niemożliwość stawienia się
obojga nupturientów w jednym miejscu i tym samym czasie, w celu zawarcia
małżeństwa. Istnienie (lub brak) tej przesłanki ocenia w każdym konkretnym
przypadku sąd wyłącznie na wniosek zainteresowanego zawarciem małżeństwa przez
pełnomocnika. Dodatkowym wymogiem skutecznego wykorzystania tej instytucji
jest szczególna forma pełnomocnictwa. Powinno być ono – pod rygorem nieważności
- udzielone na piśmie, z podpisem urzędowo poświadczonym i wymieniać osobę,
z którą mocodawca zamierza zawrzeć małżeństwo.
Ad. 3.
Jako w pełni dobrowolny związek, małżeństwo może zostać zawarte
wyłącznie wówczas, gdy dotychczasowi nupturienci wyrażą jednoznacznie zgodną
wolę związania się tym normatywnym węzłem. Zgodność treści oświadczeń
przejawia się tym, że odpowiadają one sobie pod względem treści; zgodność
oświadczeń ocenia kierownik USC. Obie strony zazwyczaj powtarzają (jedna po
drugiej) ustnie treść stosownego oświadczenia za kierownikiem USC albo odczytują
je. Charakterystyczne, że nie mamy w tym przypadku do czynienia z klasycznym
sformułowaniem cywilistycznym „oświadczenie woli”. Oświadczenie, o którym
mowa w art. 1 § 1 KRO należy uznać za specyficzny prawnorodzinny przejaw woli.
Ad. 4.
Z brzmienia art. 1 § 1 KRO wynika, że organem uprawnionym do odbioru
oświadczeń o zawarciu małżeństwa jest kierownik USC. USC stanowią strukturalną
część urzędów gmin. Kierownikiem USC zgodnie z art. 6 ust. 2 Prawa o aktach stanu
cywilnego jest wójt, burmistrz lub prezydent miasta. Uprawnienie do odbioru
oświadczeń mieści się także w zakresie kompetencji zastępcy kierownika USC, który
powoływany jest uchwałą rady gminy. W nietypowych sytuacjach, uprawnionymi do
odbioru oświadczeń o zawarciu małżeństwa są również inne organy. Poza granicami
kraju obywatele polscy mogą złożyć skuteczne takie oświadczenia przed polskim
konsulem lub osobą wyznaczoną do wykonywania tej funkcji.
14
Wszystkie
wymienione
podmioty
są
organami
świeckimi.
Jednak
obowiązująca od 30 maja 1998 r. ustawa z 26 czerwca 1997 r. o zmianie ustawy
o gwarancjach wolnościowych sumienia i wyznania oraz zmianie niektórych ustaw
(Dz. U. z 1998 r., nr 59 poz. 375) w odniesieniu do dziesięciu Kościołów i związków
wyznaniowych wprowadza rozwiązanie, w myśl którego małżeństwo zawarte
w formie przewidzianej prawem wewnętrznym danego kościoła lub związku
wyznaniowego wywołuje skutki cywilne, jeśli odpowiada wymaganiom określonym
w KRO. Przedstawiona regulacja nie objęła Kościoła Katolickiego. Wcześniej
bowiem wszedł w życie Konkordat między Stolicą Apostolską a Rzecząpospoiltą
Polską z 28 lipca 1993 r. (Dz. U. z 1998 r., nr 51 poz. 318 i 319), który reguluje
szczegółowo – w swoim art. 10 – warunki cywilnoprawnej skuteczności małżeństw
kanonicznych.
3. Zakazy zawarcia małżeństwa
Zostały określone w kodeksie taksatywnie (zob. art. 17 KRO), przy użyciu
zwrotu „nie może zawrzeć małżeństwa”. Polski ustawodawca zalicza do przeszkód
małżeńskich następujące okoliczności dotyczące jednego lub obojga nupturientów:
•
brak przypisanej granicy wieku, tj. 18 lat dla kobiety i mężczyzny (wyjątek 16
lat kobieta za zgodą sądu) – art. 10 KRO;
•
całkowite ubezwłasnowolnienie – art. 11 KRO;
•
choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy (także wówczas, gdy
spowodowały częściowe ubezwłasnowolnienie nupturienta) – art. 12 KRO;
•
pozostawanie w już skutecznie zawartym małżeństwie – art. 13 KRO;
•
stosunek pokrewieństwa (w linii prostej – bez ograniczenia stopnia, w linii
bocznej zakaz dotyczy tylko rodzeństwa) – art. 14 KRO;
•
stosunek powinowactwa (jedynie w linii prostej) – art. 14 KRO;
•
stosunek adopcji, lecz wyłącznie między przysposabiającym a adoptowanym –
art. 15 KRO.
Wymienione sytuacje muszą oczywiście zaistnieć w momencie zawierania
małżeństwa. Nie można zatem mówić o przeszkodzie wtedy, gdy któraś z tych
15
okoliczności wcześniej ustanie, co jest teoretycznie możliwe we wszystkich
wskazanych przypadkach, poza biologicznym pokrewieństwem. Niektóre z zakazów
są usuwalne. Mimo zatem zaistnienia tych okoliczności małżeństwo można zawrzeć
– i to nie wadliwie – lecz wyłącznie za wcześniej udzieloną zgodą sądu. Możliwość
taką dopuszczono w przypadku przeszkody wieku (patrz wyżej), choroby psychicznej
lub niedorozwoju umysłowego oraz występującego stosunku powinowactwa, choć
materialnoprawne podstawy uzasadniające zgodę sądu ujęto w tych wypadkach
różnie. Małżeństwo zawarte mimo istniejącej, a nie usuniętej przez sąd przeszkody
(tam gdzie jest to możliwe), jest – co już podkreślałem - małżeństwem skutecznie
zawartym lecz wzruszalnym. Sąd wojewódzki (art. 17 pkt. 1 KPC) może je bowiem
unieważnić na żądanie określonych podmiotów.
Obie omówione dotychczas grupy przesłanek mają wspólną cechę. Zarówno
brak któregokolwiek z wymogów z art. 1 § 1 KRO, jak i istnienie zakazu „wyłączają”
zawarcie małżeństwa, w rozumieniu art. 5 KRO. Jeśli więc kierownik USC
poweźmie wiadomość o istnieniu takiej sytuacji, odmówi odebrania oświadczeń o
wstąpieniu
w związek małżeński (wydając w tym przedmiocie formalną decyzję – art. 7 ust. 1
pkt 2 pr. o a.s.c.), a w wypadkach wątpliwych – zwróci się do sądu o rozstrzygniecie,
czy małżeństwo może być zawarte.
4. Przesłanki formalnoporządkowe małżeństwa
Mając na względzie liczbę wymogów tego typu, trudno o ich wyczerpujące
omówienie. Dlatego też skupimy się raczej na celu ich ustanowienia. Z punktu
widzenia takiego kryterium najbardziej zasadny jest podział wszystkich wymogów
formalnoporządkowych na dwie podstawowe grupy.
Do pierwszej zaliczymy te przesłanki, które przede wszystkim podkreślają
rangę małżeństwa. Aspekt ten wyeksponowuje się podkreślając, że małżeństwo
powinno być zawarte w USC, publicznie i uroczyście, z udziałem dwu pełnoletnich
świadków (art. 7 KRO). Minimalny okres jednego miesiąca, jaki powinien upłynąć
od dnia złożenia przez nupturientów pisemnych zapewnień, że nie wiedzą o istnieniu
okoliczności wyłączających zawarcie między nimi małżeństwa – jaki zastrzeżono
16
w art. 4 KRO – stwarza im okazję do ostatecznego przemyślenia decyzji. Doniosłość
związku małżeńskiego podkreśla wreszcie sama procedura dokumentująca jego
zawarcie (art. 59-62 pr. o a.s.c.), a w szczególności odzwierciedlenie tego wydarzenia
w dokumencie rangi aktu stanu cywilnego (w akcie małżeństwa – art. 61 pr. o a.s.c.).
W drugiej podgrupie pomieścić należy wymogi stwarzające kierownikowi
USC pewną możliwość ewentualnego wykrycia okoliczności wyłączających zawarcie
małżeństwa.
W
pierwszej
kolejności
chodzi
o
obowiązek
nupturientów
przedstawienia szeregu dokumentów, na podstawie których kierownik może
sprawdzić zachowanie przesłanki odmienności płci, czy też wykluczyć istnienie
niektórych przynajmniej zakazów zawarcia małżeństwa.
Nieprzestrzeganie przesłanek formalnoporządkowych może w konsekwencji
skutkować dyscyplinarną odpowiedzialnością tego organu, bez jednak – na co należy
zwrócić uwagę – negatywnych następstw dla samego małżeństwa.
III. Treść prawna stosunku małżeństwa
1. Założenia ogólne
Skuteczne zawarcie małżeństwa powoduje powstanie między małżonkami
określonej więzi normatywnej. Powstały stosunek regulują przede wszystkim
17
art. 23-24 KRO. Wynikające z przedmiotowych przepisów uprawnienia i obowiązki
możemy podzielić na dwie podstawowe grupy: niemajątkowe i majątkowe, przy
czym te ostatnie są niejednokrotnie uzależnione od istniejącego pomiędzy
małżonkami ustroju majątkowego.
Z przepisu art. 23 w zdaniu pierwszym czytamy, że małżonkowie mają równe
prawa i obowiązki w małżeństwie. Tak kolejna z przewodnich zasad prawa
rodzinnego znajduje zastosowanie niezależnie od charakteru praw i obowiązków
małżeńskich. W niektórych przepisach została ona wyrażona bezpośrednio (zob. art.
24 lub 36 i 37 KRO). Pośrednio nawiązał również ustawodawca do tej problematyki
poruszając kwestię zrównania osobistych starań o wychowanie dzieci i pracę we
wspólnym gospodarstwie domowym (którymi tradycyjnie obarczona jest kobieta)
z efektami pracy zarobkowej.
2. Niemajątkowe obowiązki i prawa małżonków
Podstawowe obowiązki niemajątkowe małżonków wymieniono w końcowym
fragmencie art. 23 KRO zaliczając do nich:
-
wspólne pożycie (powszechnie podkreśla się trzy jego aspekty - więź duchową,
kontakty seksualne oraz więź ekonomiczną);
-
wzajemną pomoc (polegającą zwłaszcza na psychicznym wsparciu i wyręczaniu
od obowiązków dnia codziennego, ilekroć zachodzi taka potrzeba);
-
wierność (rozumianą nie tylko jako powstrzymywanie się od pozamałżeńskich
stosunków płciowych, lecz również jako szeroko pojmowana lojalność wobec
współmałżonka).
Powyższe obowiązki niemajątkowe - na co należy zwrócić uwagę - nie są
obwarowane żadną bezpośrednią sankcją.
Jeśli chodzi o niemajątkowe prawa, należy zacząć od tego, że tuż po zawarciu
małżeństwa małżonkowie decydują o kształcie swojego nazwiska i nazwiska swoich
dzieci. Inicjatywa należy w tym względzie do żony, która może wybrać, czy zachowa
swoje dotychczasowe nazwisko, połączy je (doda do swojego) z nazwiskiem męża,
czy też przybierze nazwisko męża. W przypadku braku jej oświadczenia w tym
18
względzie, żona przybiera ex lege nazwisko męża. Dzieci małżonków noszą z reguły
nazwisko męża. Na kształt nazwiska małżonków może wpłynąć np. rozwiązanie
małżeństwa, co jednakże nie odbywa się automatycznie, ale w momencie złożenia
stosownego wniosku przez małżonka chcącego powrócić do nazwiska poprzednio
używanego. Wniosek winien być złożony w terminie 3 miesięcy od daty
uprawomocnienia się wyroku rozwodowego.
Każdy z małżonków ma prawo współdecydowania o istotnych sprawach
dotyczących całej rodziny. Wynika z tego, że o sprawach mniejszej wagi
(„nieistotnych”) małżonkowie mogą decydować samodzielnie. Rozgraniczenie obu
rodzajów spraw nie jest łatwe. Za istotne wypada uznać te decyzje, które zmierzają
do diametralnej zmiany dotychczasowych warunków życia całej wspólnoty (np.
zmiana miejsca zamieszkania). Gdy brakuje porozumienia odnośnie kierunku i
sposobu załatwienia istotnej dla rodziny sprawy, każdy z małżonków może żądać w
tym zakresie rozstrzygnięcia sądowego.
3. Majątkowe prawa i obowiązki niezależne
od istniejącego między małżonkami ustroju
Treść obowiązku współdziałania dla dobra rodziny - o którym wspominano
przytaczając art. 23 KRO - została rozwinięta w art. 27 KRO, zgodnie z którym oboje
małżonkowie są obowiązani, każdy według swych sił i możliwości zarobkowych
i majątkowych, przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny, którą przez swój
związek założyli.
Obowiązek zaspokajania potrzeb rodziny może być realizowany w dwu
postaciach:
-
świadczeń materialnych na utrzymanie członków rodziny;
-
starań o wychowanie dzieci i pracy we wspólnym gospodarstwie domowym.
Jeśli któryś z małżonków nie wykonuje dobrowolnie obowiązku wynikającego
bezpośrednio z art. 27 KRO, istnieje możliwość przymuszenia go - w dwojaki sposób
19
- przynajmniej do ponoszenia ciężarów utrzymania rodziny. Jeśli istnieje wspólne
pożycie małżonków (wystarczy, że mieszkają oni razem), sąd rejonowy
w postępowaniu nieprocesowym na wniosek jednego z małżonków (art. 565 § 2
k.p.c.) może wydać orzeczenie skierowane do osoby będącej dłużnikiem
współmałżonka (chodzi najczęściej o jego pracodawcę), nakazujące mu wypłacanie
należnego temu małżonkowi wynagrodzenia za pracę osobiście - w całości lub
w części - bezpośrednio do rąk wnioskodawcy.
Stosownie do art. 30 § 1 KRO oboje małżonkowie odpowiadają solidarnie za
zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich w celu zaspokojenia zwykłych
potrzeb rodziny. Chodzi zatem o potrzeby podstawowe, bez zaspokojenia których
rodzina nie może egzystować (np. zakup ziemniaków na zimę). Przyjęcie solidarnej
odpowiedzialności sprawia, że wierzyciel może żądać wykonania zobowiązania
(w naszym wypadku - uiszczenia płatności należności) według zasad określonych
w art. 366 k. c.; także zatem od tego z małżonków, który długu nie zaciągnął.
Dysponowanie własnym majątkiem odrębnym leży w gestii małżonka, do
którego majątek należy. W razie jednak zaistnienia po jego stronie przemijającej
przeszkody (np. choroby), legislator uprawnia drugiego małżonka do działania za
niego w sprawach zwykłego zarządu, jeśli małżonkowie pozostają we wspólnym
pożyciu (stan rozłączenia eliminuje zatem to uprawnienie). Wyłączenie małżonka od
zarządzania majątkiem współmałżonka wymaga sprzeciwu tego ostatniego, ale jest
on skuteczny wobec osoby trzeciej (np. pracodawcy) tylko wtedy, gdy o nim
wiedziała (art. 29 KRO).
4. Relacje między małżonkami zależne od istniejącego między nimi ustroju
majątkowego (ustrój majątkowy i jego rodzaje)
Pomijając przypadki omówione uprzednio, wszelkie relacje natury majątkowej
między małżonkami zależą od tego, jaki obowiązuje w tym zakresie ustrój, czyli
zespół zasad ustawowych lub umownych określających wzajemne pozycje
20
małżonków z punktu widzenia mas majątkowych oraz ich odpowiedzialność za
zobowiązania.
Przepisy normujące wspomniane zasady mogą mieć charakter przepisów
bezwzględnie lub względnie obowiązujących. W pierwszym przypadku przepisy
wprowadzać będą między małżonkami przymusowy ustrój majątkowy określonego
typu. Ustroje określone w przepisach względnie obowiązujących znajdą zastosowanie
jedynie w wypadku braku małżeńskiej umowy majątkowej, zwanej intercyzą.
W KRO przewidziano przymusowy ustrój rozdzielności majątkowej,
w sytuacji ustania wcześniej istniejącej między małżonkami wspólności, wskutek
ubezwłasnowolnienia któregokolwiek z małżonków lub zniesienia wspólności przez
sąd (art. 54 KRO). Ustrój rozdzielności zakłada zachowanie przez każdego
z małżonków zarówno majątku nabytego przed zawarciem małżeństwa, jak i później,
którym to majątkiem małżonek ten zarządza i rozporządza samodzielnie (art. 51
KRO). W praktyce możemy ponadto spotkać się z tzw. odrębnością ustrojów
umownych wprowadzaną na zasadzie umowy małżonków, której zawarcie może
skutkować powstaniem:
-
ustroju wspólności rozszerzonej (w stosunku do wspólności ustawowej);
-
wspólności ograniczonej;
-
rozdzielności majątkowej.
5. Ustrój wspólności ustawowej
Wspólność ustawową charakteryzują dwie podstawowe cechy:
-
wspólność dorobku;
-
wspólność o charakterze łącznym.
Dorobek małżonków stanowią wszystkie przedmioty majątkowe nabyte
indywidualnie lub wspólnie przez małżonków w czasie trwania wspólności (art. 32
§ 1 KRO). Wspólność obejmuje więc wyłącznie aktywa. Doprecyzowując ogólną
definicję dorobku, możemy wymienić przykładowo trzy rodzaje przedmiotów
21
wchodzących w jego skład. Chodzi o już pobrane wynagrodzenie za pracę lub inne
usługi świadczone osobiście przez któregokolwiek z małżonków, o dochody, jakie
przynosi zarówno majątek wspólny, jak i majątki odrębne każdego z małżonków,
a wreszcie o przedmioty zwykłego urządzenia domowego, służące obojgu
małżonkom, chyba, że darujący je lub spadkodawca zastrzegł inaczej. Do
istnienia i funkcjonowania małżeńskiej wspólności majątku dorobkowego niezbędne
jest istnienie dwu podstawowych więzi: małżeństwa oraz przyjętego umownie przez
samych małżonków lub narzuconego im ustroju wspólności. W czasie trwania
wspólności żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego. Nie
może też rozporządzać ani zobowiązywać się do rozporządzania udziałem, który
przepadnie w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do
tego majątku.
Przedmioty nie objęte wspólnością wchodzą w skład majątku odrębnego
każdego z małżonków, ustawodawca wymienia je taksatywnie w art. 33 KRO:
-
przedmioty majątkowe nabyte przez małżonka jeszcze przed powstaniem
wspólności;
-
przedmioty majątkowe uzyskane w drodze dziedziczenia, zapisu lub darowizny,
chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił;
-
przedmioty majątkowe nabyte ze środków uzyskanych w zamian za przedmioty
wymienione w punktach poprzedzających;
-
przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania potrzeb osobistych
jednego z małżonków;
-
przedmioty majątkowe służące do wykonywania zawodu, jeśli zostały nabyte
z majątku odrębnego małżonka ów zawód wykonującego;
-
prawa niezbywalne (np. użytkowanie - art. 254 k. c. );
-
odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia, jak
i zadośćuczynienia za doznaną przez danego małżonka krzywdę, z wyłączeniem
jednak rent, o których mowa w art. 444 § 2 I § 3 k. c.;
-
wierzytelności o wynagrodzenie za pracę lub inne usługi świadczone osobiście
przez małżonka;
-
przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia
22
(a więc uzależnione od pewnych osobistych predyspozycji);
-
majątkowe prawa autorskie i wynalazcze (ale już nie korzyści z tych praw
uzyskane).
W tym miejscu należałoby zwrócić uwagę na kwestię zarządzania przez
małżonków majątkiem dorobkowym. Przez zarządzanie będziemy w tym przypadku
rozumieć ogół czynności małżonków - faktycznych i prawnych - odnoszących się do
tego majątku. Oboje małżonkowie mają obowiązek współdziałania w zarządzaniu
majątkiem wspólnym. Ta ogólna formuła kodeksowa ma jednak praktyczne
znaczenie tylko w odniesieniu do czynności przekraczających zakres zwykłego
zarządu. Te powinny być dokonywane albo przez oboje małżonków wspólnie, albo
też przez jednego z nich, ale za zgodą drugiego i to wyrażoną w formie wymaganej
dla danej czynności prawnej. Czynności natomiast mieszczące się
w
ramach
zwykłego zarządu każdy z małżonków może dokonywać samodzielnie (art. 36 § 2
KRO). Nie można tutaj wytyczyć precyzyjnej granicy pomiędzy czynnościami
mieszczącymi się w ramach zarządu zwykłego a czynnościami zarząd ten
przekraczającymi.
Czynności
przekraczające
zakres
zwykłego
zarządu
to
niewątpliwie te, które prowadzą do istotniejszych zmian w majątku małżonków,
natomiast czynności zmierzające do zachowania majątku w stanie nie pogorszonym
lub usunięcia już powstałego uszczerbku uważać będziemy za czynności zwykłego
zarządu. Niewłaściwe wykorzystywanie przez jednego z małżonków uprawnień do
zarządu majątkiem dorobkowym może stanowić ważny powód, uzasadniający
pozbawienie go przez sąd prawa samodzielnego zarządu.
Wspólność ustawowa ustaje z chwilą ustania lub unieważnienia małżeństwa.
W czasie małżeństwa może być natomiast zniesiona z następujących przyczyn:
-
wskutek umownego wprowadzenia przez małżonków rozdzielności majątkowej;
-
z momentem uprawomocnienia się orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu jednego
z małżonków;
-
z dniem oznaczonym w wyroku sądowym znoszącym wspólność - z ważnych
powodów - na wniosek jednego z małżonków;
Podstawowym
skutkiem
ustania
wspólności jest zmiana charakteru,
23
dotychczas zgromadzonego przez małżonków majątku. Zmiana ta pociąga za sobą
następujące konsekwencje:
-
następuje ustalenie wysokości małżeńskich udziałów (są one równe, chyba, że sąd
ustali ich wysokość z uwzględnieniem stopnia przyczynienia się każdego
z małżonków do powstania majątku, biorąc przy tym również pod uwagę nakład
osobistej pracy przy wychowywaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie
domowym);
-
każdy z małżonków uzyskuje prawo do nieskrępowanego rozporządzania całym
własnym udziałem oraz do rozporządzania udziałem w przedmiocie należącym do
majątku wspólnego, ale już za zgodą współmałżonka;
-
dopuszczalne jest zaspokojenie się wierzyciela z udziału małżonka, który jest jego
dłużnikiem;
-
może dojść do zniesienia wspólności, z zastosowaniem trybu i sposobów
określonych przepisami o dziale spadku i współwłasności w częściach
ułamkowych;
-
rozliczenie w zakresie wydatków poniesionych z majątku wspólnego na majątek
odrębny każdego z nich (i odwrotnie) oraz z tytułu zaspokojenia długu jednego
z małżonków z majątku wspólnego powinno nastąpić najpóźniej przy podziale
majątku małżonków.
IV. Ustanie i unieważnienie małżeństwa
1. Przyczyny ustania małżeństwa
Prawny stosunek małżeństwa może być zniesiony w naturalny sposób (śmierć
jednego z małżonków) albo w efekcie ingerencji sądu (orzeczenie rozwodu,
unieważnienie małżeństwa).
W przypadku śmierci jednego z małżonków zniesienie stosunku małżeństwa
24
oparte będzie o ogólne zasady prawa cywilnego, w świetle których śmierć człowieka
czego dowodem jest akt zgonu lub stosowne zaświadczenie lekarskie, stanowi koniec
jego zdolności prawnej, kładąc kres stosunkom prawnym, których do tej pory był
stroną; także zatem prawnorodzinnemu stosunkowi małżeństwa.
Inaczej kształtować będzie się sytuacja w przypadku wspomnianej ingerencji
sądu powodującej rozwiązanie małżeństwa przez rozwód lub też jego unieważnienie.
Rozwiązania małżeństwa przez rozwód może żądać każdy z małżonków, jeśli
są spełnione określone przesłanki. Wzajemne powództwo jest przy tym
niedopuszczalne, jednak strona pozwana może również żądać rozwodu.
Przesłanki rozwodowe dzieli się tradycyjnie na pozytywne i negatywne,
w zależności od tego czy uzasadniają one rozwiązanie małżeństwa przez rozwód, czy
też stanowią przeszkodę do wydania takiego orzeczenia. Rozwodu można żądać, jeśli
między małżonkami nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia (przesłanka
pozytywna). Pod pojęciem zupełnego rozkładu będziemy rozumieć zerwanie
wszystkich więzi charakteryzujących prawidłowe pożycie małżeńskie (duchowa,
fizyczna i ekonomiczna), przy czym nie przeczy zupełnemu rozkładowi zachowanie
elementu więzi gospodarczej w postaci wspólnego zamieszkiwania małżonków.
Trwałość rozkładu jest tożsama z nieodwracalnością tego procesu, ocenianą przez sąd
na podstawie okoliczności konkretnego przypadku, z uwzględnieniem zasad
doświadczenia życiowego. Cechy te muszą wystąpić łącznie.
Mimo zupełnego i trwałego rozkładu pożycia rozwód nie jest dopuszczalny
(przesłanki negatywne) jeżeli:
-
wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci
rozwodzących się małżonków;
-
z innych względów orzeczenie rozwodu byłoby sprzeczne z zasadami współżycia
społecznego;
-
rozwodu żąda małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, chyba że
współmałżonek zgodzi się na rozwód albo odmowa wyrażenia zgody jest
w danych okolicznościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.
25
Sytuacja jaka powstaje w toku postępowania rozwodowego jest sytuacją
bardzo delikatną i specyficzną. Organ prowadzący postępowanie powinien
każdorazowo podejmować próby utrzymania małżeństwa. Wyrazem tego jest
obowiązkowe posiedzenie pojednawcze, poprzedzające wyznaczenie rozprawy,
w czasie którego sędzia nakłania strony do pojednania, mając w szczególności na
względzie dobro dzieci i społeczne znaczenie treści małżeństwa. Przekonanie sądu
o istnieniu możliwości utrzymania pożycia małżeńskiego powinno skutkować
zawieszeniem z urzędu postępowania, które może być podjęte na wniosek jednej ze
stron po upływie 3 miesięcy. W razie niewpłynięcia takiego wniosku w ciągu roku,
sąd umarza postępowanie. Podobne postępowanie ma miejsce w przypadku
nieusprawiedliwionego niestawiennictwa powoda na pierwszą rozprawę, z czego
można domniemać, że nie do końca zależy mu na orzeczeniu rozwodowym.
2. Treść wyroku wydanego w sprawie rozwodowej
W przypadku uzasadnionego powództwa sąd rozwiązuje małżeństwo przez
rozwód. Wyrok taki - zgodnie z zasadą jego integralności - powinien zawierać
dodatkowe rozstrzygnięcia, regulujące kwestie istotne dla członków dotychczasowej
rodziny, w zmienionej porozwodowej sytuacji, chyba że orzekanie w tych sprawach
okaże się bezprzedmiotowe.
Uwzględniając brzmienie stosownych przepisów kodeksowych („sąd orzeka”
lub „sąd może…”), wypada podzielić dodatkowe rozstrzygnięcia na obligatoryjne
i fakultatywne.
Pierwsze dotyczą ustalenia winy małżonków (orzeczenie o winie może być
przez sąd zaniechane na zgodne żądanie małżonków, co powoduje takie skutki, jak
gdyby żaden z małżonków nie ponosił winy), władzy rodzicielskiej (może ona być
powierzona jednemu z rodziców, co ograniczy jednocześnie władzę drugiego),
obowiązku alimentacyjnego wobec dziecka (polega on na dostarczaniu środków
utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania - art. 128 KRO rozszerzenie zagadnienia patrz str.), oraz korzystania z nadal wspólnie zajmowanego
mieszkania po rozwodzie (w tym przypadku sąd może wskazać poszczególne
26
pomieszczenia do wyłącznego korzystania przez każdego z małżonków z ewentualną wspólną używalnością o określonych porach kuchni i łazienki - lub też
wydać orzeczenia fakultatywne o eksmisji jednego z małżonków, podziału
mieszkania na dwa odrębne lokale lub też przyznania mieszkania jednemu
z małżonków). Orzekając w kwestii mieszkaniowej, sąd ma obowiązek kierowania
się przede wszystkim potrzebami dzieci i tego małżonka, któremu powierzył
wykonywanie władzy rodzicielskiej.
Do drugiej grupy należy zaliczyć inne rozstrzygnięcia kwestii mieszkaniowej
(orzeczenia fakultatywne o eksmisji jednego z małżonków, podziału mieszkania na
dwa odrębne lokale lub też przyznania mieszkania jednemu z małżonków). Orzekając
w kwestii mieszkaniowej, sąd ma obowiązek kierowania się przede wszystkim
potrzebami dzieci i tego małżonka, któremu powierzył wykonywanie władzy
rodzicielskiej. Innymi rozstrzygnięciami wchodzącymi w skład tej grupy będą
orzeczenia o podziale wspólnego majątku (wydawane jednak tylko wtedy, gdy
dokonanie
podziału
nie
spowoduje
nadmiernej
zwłoki
w
postępowaniu
rozwodowym) oraz orzeczenia o dostarczaniu byłemu małżonkowi środków
utrzymania (tzw. instytucja „alimentacji” postmałżeńskiej). Małżonek bowiem może
dochodzić środków utrzymania od współmałżonka na wypadek orzeczenia rozwodu,
składając stosowny wniosek ustnie na rozprawie, w obecności drugiego małżonka
albo na piśmie. Typową podstawą żądania środków utrzymania jest stan niedostatku
jednego z małżonków, przy czym roszczenie to nie przysługuje w ogóle małżonkowi
uznanemu za wyłącznie winnego rozkładu pożycia. Wysokość zasądzonej kwoty
zależy od usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego oraz od zarobkowych
i majątkowych możliwości zobowiązanego (art. 60 KRO).
Wyrok rozwodowy może być kwestionowany w trybie nadzoru instancyjnego
(apelacja, kasacja). Prawomocność orzeczenia rozwodowego nie stoi na przeszkodzie
żądaniu w przyszłości zmiany zawartych w nim orzeczeń dodatkowych, dotyczących
władzy rodzicielskiej oraz szeroko rozumianej alimentacji.
3. Skutki unieważnienia małżeństwa
27
Stosownie do art. 21 KRO, do skutków unieważnienia małżeństwa w zakresie
stosunków małżonków do wspólnych dzieci (niezależnie od charakteru tych
stosunków) oraz w zakresie stosunków - ale tylko majątkowych - między
małżonkami stosuje się odpowiednio przepisy rozwodowe.
Wyrok unieważniający małżeństwo powinien zatem zawierać analogicznie wcześniej omówione - orzeczenia dodatkowe, jakie zawiera wyrok rozwodowy,
wywołując w tym zakresie jedynie skutki na przyszłość. Oboje małżonkowie
powracają też ex lege do poprzedniego stanu cywilnego, a ten który zmienił nazwisko
- do nazwiska, jakie nosił przed zawarciem unieważnionego małżeństwa. Tracą
wreszcie uprawnienia do dziedziczenia po współmałżonku (ale tylko na podstawie
ustawowego powołania do spadku) oraz roszczenia o zachowek.
V. Obowiązek alimentacyjny
1. Alimentowanie się dzieci i rodziców
Jak już wspomniano obowiązek alimentacyjny polega na dostarczaniu środków
utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania Jest to więc instytucja
prawna mająca zapewnić środki utrzymania, a w razie potrzeby środki wychowania
tym członkom rodziny, którzy nie są w stanie własnymi siłami zaspokoić swych
28
usprawiedliwionych potrzeb.
Źródłem obowiązku alimentacyjnego są takie zdarzenia jak zawarcie
małżeństwa, urodzenie (pochodzenie od określonej osoby) oraz przysposobienie.
Zaistnienie obowiązku alimentacji wiąże się z wystąpieniem określonych przesłanek,
do których zaliczymy wystąpienie stanu potrzeby po stronie uprawnionego oraz
możliwości zarobkowych i majątkowych po stronie zobowiązanego do alimentacji.
Obowiązek alimentacyjny jest związany zarówno z osobą uprawnionego jak
i zobowiązanego, jest on niezbywalny (nieprzenoszalny).
Do podstawowych funkcji obowiązku alimentacyjnego zaliczymy:
-
umocnienie więzi rodzinnej i wzajemnej odpowiedzialności za członków rodziny,
-
spełnienie roli ekonomiczno-zabezpieczającej w stosunku do innych krewnych
i małżonków,
-
usankcjonowanie prawne moralnej powinności przyjścia z pomocą osobom
bliskim, które nie mogą utrzymać się własnymi siłami,
-
stabilizacja stosunków prawnych w rodzinie.
Zakres obowiązku alimentacyjnego będzie obejmował w głównej mierze
czynniki wyznaczające zakres obowiązku alimentacyjnego tj.:
-
usprawiedliwione potrzeby uprawnionego,
-
możliwości zarobkowe i majątkowe zobowiązanego,
-
stosunek prawnorodzinny łączący uprawnionego i zobowiązanego.
Na podstawie art. 133 KRO rodzice są zobowiązani do świadczeń
alimentacyjnych wobec dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się
samodzielnie, chyba że dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów
jego utrzymania i wychowania, przy czym obowiązek rodziców jest niezależny od
tego, czy dziecko znajduje się w niedostatku. Nie określa się tutaj - co należy
podkreślić - granicy wieku.
Z chwilą uzyskania przez dziecko możliwości samodzielnego utrzymania się
odpada
obowiązek
alimentowania
go
przez
rodziców,
wyłącznie
jednak
29
w przedstawionej uprzywilejowanej postaci. Od tego momentu, zarówno dziecko, jak
i rodzice mogą żądać wzajemnie alimentów, jeśli znajdą się w niedostatku.
VI. Opieka
1. Ustanowienie opieki
Zgodnie z treścią przepisów trzeciego tytułu KRO wyróżnia się dwie postacie
opieki pojmowanej jako dbałość, troskę i ochronę udzielaną określonej osobie. Będą
to takie postacie jak:
-
opieka nad małoletnim,
30
-
opieka nad osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną.
Odnośnie opieki nad małoletnim ustanawia się ją we wszystkich sytuacjach,
w których - niezależnie od przyczyn - żadnemu z jego rodziców nie przysługuje
w ogóle władza rodzicielska lub gdy rodzice dziecka są nieznani lub też w przypadku
gdy:
-
oboje rodzice nie żyją;
-
rodzice nie mają pełnej zdolności do czynności prawnych;
-
przy ustaleniu ojcostwa sąd nie przyznał ojcu władzy rodzicielskiej, a matka
również jej nie sprawuje.
W przypadku całkowitego ubezwłasnowolnienia o ustanowienie opieki winien
zadbać sąd wojewódzki, który orzekł ubezwłasnowolnienie, przesyłając z urzędu
sądowi opiekuńczemu odpis prawomocnego postanowienia.
Opieka charakteryzować się będzie przede wszystkim powszechnością - co
oznacza, że ustanawia się ją dla każdej osoby, która wymaga pieczy prawnej, tj. dla
małoletniego nie pozostającego pod władzą rodzicielską oraz dla osoby
ubezwłasnowolnionej całkowicie, o czym już wspominano. Władnym do jej
ustanawiania jest wyłącznie sąd opiekuńczy - dotyczy to zarówno ustanowienia
opieki jak i nadzoru nad jej sprawowaniem. Głównym celem ustanowienia opieki jest
dobro osoby, która została jej poddana. W przypadku małoletniego ma mu ona
zastąpić pieczę rodzicielską. Sprawowanie praktyczne opieki obejmować będzie
natomiast
opiekę nad osobą i majątkiem, i tutaj rozróżnimy pieczę nad osobą
(całokształt starań) oraz pieczę nad majątkiem, ponadto sprawowanie opieki wiązać
się
będzie
z reprezentacją osoby, wobec której będzie sprawowana.
Charakterystycznym dla opieki jest to, iż sprawowana jest pod nadzorem sądu
opiekuńczego - cecha ta zresztą najbardziej odróżnia ją od władzy rodzicielskiej ponadto jest to funkcja w zasadzie honorowa (sprawowana bezpłatnie), sąd
opiekuńczy przyznać może jednorazowe wynagrodzenie w dniu ustania opieki lub
zwolnienia opiekuna. Opiekun winien wykonywać swoje obowiązki z należytą
31
starannością, mając na uwadze dobro podopiecznego oraz interes społeczny.
W przypadku dopuszczenia się przez opiekuna czynów lub zaniedbań, które
naruszają dobro podopiecznego może nastąpić jego zwolnienie. Taka sama sytuacja
może mieć miejsce, gdy z przyczyn faktycznych (np. zły stan zdrowia) lub prawnych
(np. pozbawienie praw publicznych) opiekun staje się niezdolny do sprawowania
opieki. Skutkiem zwolnienia opiekuna jest konieczność ustanowienia innego. Do
tego czasu - jeśli sąd opiekuńczy nie postanowi odmiennie - zwolniony opiekun
obowiązany jest nadal prowadzić pilne sprawy podopiecznego.
2. Przyczyny i skutki ustania opieki
Opieka jako instytucja ustaje z mocy prawa z chwilą ustąpienia przyczyn jej
ustanowienia (uzyskanie pełnoletności przez małoletniego, przywrócenie władzy
rodzicielskiej co najmniej jednemu z rodziców). Opieka nad całkowicie
ubezwłasnowolnionym ustaje w razie uchylenia tego ubezwłasnowolnienia lub jego
zamiany na częściowe (art. 177 KRO). Inną z przyczyn ustania opieki jest śmierć
osoby, nad którą została ona ustanowiona.
Z chwilą ustania opieki opiekun traci w zasadzie prawo do wykonywania jej
atrybutów. Poza obowiązkiem zwrotu zaświadczenia o jego dotychczasowej funkcji
musi on:
− niezwłocznie wydać majątek podopiecznego jemu samemu lub jego nowemu
przedstawicielowi ustawowemu albo spadkobiercom;
− prowadzić pilne sprawy związane z zarządem majątkiem;
− złożyć w ciągu 3 miesięcy od ustania opieki rachunku końcowego z zarządu
majątkiem.
Opiekunowi, podobnie jak i podopiecznemu, przysługuje możliwość
podnoszenia w ciągu trzech lat od ustania opieki wzajemnych roszczeń z tytułu
nakładów i wydatków związanych ze sprawowaniem opieki oraz o naprawienie
szkody wyrządzonej nienależytym jej wykonywaniem.
32
VII. Kuratela
W przypadku kurateli trudno mówić jak powszechnie się uważa o jednolitej
instytucji, tym bardziej, że przepisy - nie tylko zresztą kodeksu rodzinnego
i opiekuńczego - przewidują kilkadziesiąt jej przypadków. Ich różnorodność, różne
kryteria oceny sprawiają, iż w praktyce trudno jest określić wspólne cechy,
traktowane zarazem jako różnice w odniesieniu do opieki. Można jedynie wskazać
pewne tendencje uwzględnione m.in. w przepisach KRO, gdzie legislator wymienia
następujące jej przypadki:
33
− kuratelę dla ubezwłasnowolnionych częściowo (art. 181 KRO);
− kuratelę dla dziecka poczętego (art. 182 KRO);
− kuratelę dla osoby ułomnej (art. 183 KRO);
− kuratelę dla nieobecnego (art. 184 KRO).
Przypadki
przewidziane
w
innych
przepisach
kodeksowych
można
usystematyzować następująco:
− kuratela ustanawiana w celu prowadzenia spraw o prawa stanu (zob. art.: 19 § 1,
70 § 2, 82 § 3, 84 § 2, czy 125 KRO);
− kuratela ustanawiana z konieczności zastąpienia przedstawiciela ustawowego (np.
art. 99 KRO);
− kuratela dla zarządzania majątkiem (vide art. 102, 109 § 3 KRO).
Wśród wymienionych jedynie kuratelę dla dziecka poczętego uznaje się za
instytucję prawnorodzinną. Pozwala ona bowiem realizować - w okresie życia
płodowego dziecka - funkcje związane normalnie z władzą rodzicielską. Ustanawia ją
sąd, jeśli jest to potrzebne dla strzeżenia przyszłych praw dziecka (np. dla jego
reprezentacji w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku (zob. art. 927 § 2 k. c.).
Kuratela ustaje ex lege z chwilą urodzenia się dziecka, które od tej pory podlega już
władzy rodzicielskiej.
Kazusy
1. Unieważnienie małżeństwa
Józef
K.
był
w
chwili
zawarcia
małżeństwa
osobą
całkowicie
ubezwłasnowolnioną, ze względu na poważną chorobę psychiczną, na którą cierpiał.
Chociaż w chwili zawarcia małżeństwa wiedział o dotyczącej go przeszkodzie
małżeńskiej, nie poinformował o tym nikogo, nawet swojej żony Cecylii. Kierownik
urzędu stanu cywilnego przyjął wobec tego od nupturientów oświadczenia
o wstąpieniu w związek małżeński. O całej sytuacji dowiedział się prokurator, który
34
wytoczył powództwo przeciwko małżonkom o unieważnienie małżeństwa. W tym
samym czasie stan zdrowia Józefa K. poprawił się i sąd z urzędu zmienił
ubezwłasnowolnienie całkowite na ubezwłasnowolnienie częściowe.
Józef K. jest jednak w dalszym stopniu osobą psychicznie chorą, przy czym do
objawów choroby należą powracające co pewien czas ataki agresji. W okresie tych
ataków Józef K. może być niebezpieczny dla otoczenia.
Pytanie
Rozstrzygnij o zasadności żądań prokuratora. Co powinno zawierać orzeczenie sądu?
Odpowiedź
Prokurator może skutecznie żądać unieważnienia małżeństwa Józefa i Cecylii K. Sąd
winien orzec, iż żaden z małżonków nie był w złej wierze w chwili zawierania
małżeństwa. Warto tutaj zwrócić uwagę na to, że skutkiem unieważnienia
małżeństwa będzie automatyczny powrót Cecylii K. do jej rodowego nazwiska (art.
21 KRO).
2. Przysposobienie. Dziedziczenie ustawowe.
W dniu 04.01.1991 r. sąd opiekuńczy wydał postanowienie o ograniczeniu
władzy rodzicielskiej nad czteroletnim Łukaszem jego matki Krystyny S., przez
umieszczenie go w rodzinie zastępczej, którą ustanowił małżonków Janinę i Witolda
K. Małżonkowie K. mieli wówczas czwórkę dzieci: dorosłych synów Krzysztofa
i Michała, dwunastoletnią córkę Annę i pięcioletniego syna Jana.
W dniu 30.10.1995 r. małżonkowie K złożyli w sądzie wniosek
o przysposobienie pełne Łukasza. We wniosku napisali, że Łukasz od kilku lat
35
mieszka w ich domu, wychowuje się wspólnie z ich najmłodszym synem, traktując
małżonków K. jak swoich rodziców. Matka chłopca po przebyciu leczenia
odwykowego z powodu nałogowego spożywania alkoholu mieszka obecnie ze swym
znajomym, z którym ma drugiego syna. Z Łukaszem rzadko się kontaktuje,
nieregularnie płaci także na jego utrzymanie. Krystyna S nigdy nie ujawniała, kto jest
ojcem Łukasza.
Na rozprawie 15.12.1995 r. matka Łukasza potwierdziła podane we wniosku
okoliczności i wyraziła zgodę na przysposobienie syna. Sąd zwrócił się o opinię do
ośrodka adopcyjno - opiekuńczego i odroczył rozprawę.
Na rozprawie 21.02.1996 r. Witold K. podtrzymał wniosek o przysposobienie
Łukasza. Z przedstawionej sądowi opinii ośrodka adopcyjno - opiekuńczego
wynikło, że Łukasz ma dobre warunki u wnioskodawców, bardzo ich kocha,
nawiązała się silna więź pomiędzy nim a dziećmi wnioskodawców. Sąd w tej sytuacji
zaniechał wysłuchania Łukasza i zamknął rozprawę odraczając ogłoszenie
postanowienia na 01.03.1996 r.
Pytanie
Czy sąd opiekuńczy może wydać postanowienie o przysposobieniu Łukasza?
Odpowiedź
Sąd powinien uwzględnić wniosek małżonków Janiny i Witolda K. i orzec
o przysposobieniu pełnym małoletniego Łukasza.
3. Rozwód
Alina i Tadeusz K. zawarli związek małżeński w 1979 r. Początkowo
mieszkali u rodziców żony, jednakże w 1984 r. Tadeusz K. otrzymał ze spółdzielni
mieszkaniowej, której był członkiem, przydział spółdzielczego lokatorskiego prawa
do trzypokojowego lokalu. W tym samym roku urodziła się córka Justyna.
W lipcu 1987 r. Alina K. uległa wypadkowi w pracy i stała się inwalidką
II grupy. Przestała pracować. Pomiędzy małżonkami zaczęło dochodzić do
nieporozumień na tle finansowym. Żona zarzucała mężowi, że za mało zarabia, miała
36
do niego także pretensje, że nie chciał jechać na zagraniczny kontrakt. Mąż
wypominał żonie, że za mało zajmuje się domem i wychowaniem córki, że zbyt
często spotyka się z koleżankami z pracy.
W 1991 r. w trakcie jednej z kłótni Tadeusz K. uderzył kilkakrotnie żonę. Po
interwencji Policji żona odmówiła jednak złożenia wniosku o ściganie męża,
w związku z czym postępowanie przygotowawcze wobec Tadeusza K. zostało
umorzone.
Wiosną 1993 r. Alina K. poznała Waleriana S. Jesienią tego roku
w czasie jednej z kolejnych awantur przyznała się mężowi, że go zdradziła. Odtąd
kontakty fizyczne między małżonkami całkowicie ustały. Tadeusz K. często nie
wracał na noc do domu, zaczął nadużywać alkoholu, wskutek czego został
dyscyplinarnie zwolniony z pracy. Dopiero w listopadzie tego roku podjął pracę
w prywatnym zakładzie instalacji elektrycznych.
Alina K. wystąpiła we wrześniu 1995 r. o rozwód bez orzekania o winie.
W pozwie domagała się również powierzenia jej władzy rodzicielskiej nad
jedenastoletnią córką oraz zasądzenie od męża alimentów dla siebie i dziecka.
W odpowiedzi na pozew Tadeusz K. także zażądał rozwodu, jednakże
z wyłącznej winy żony.
Na rozprawie Alina K. zgłosiła wniosek o przydzielenie jej prawa do
zajmowanego wspólnie mieszkania. Mąż sprzeciwił się temu twierdząc, że
mieszkanie należy do jego majątku odrębnego, ponieważ spółdzielnia dokonała
przydziału na niego a ponadto pieniądze na wkład mieszkaniowy pochodziły ze
sprzedaży samochodu odziedziczonego po jego ojcu.
Sąd zwrócił się do biegłego psychologa na temat wpływu, jaki orzeczenie
rozwodu, mogłoby wywrzeć na rozwój psychofizyczny małoletniej córki małżonków.
Biegły stwierdził w swej opinii, że dziewczynka żyje od kilku lat w ciągłym napięciu
spowodowanym nieporozumieniami pomiędzy rodzicami, wskutek czego cierpi na
nerwicę, ma kłopoty z koncentracją, co odbija się na jej wynikach w nauce. Od czasu
pobicia matki, z którą jest silnie związana emocjonalnie, jest negatywnie nastawiona
do ojca.
Z przekazanego sądowi przez kuratora wywiadu, wynika natomiast, że
37
Tadeusz K. nieregularnie łożył na utrzymanie rodziny. Powódka ma kłopoty
z utrzymaniem siebie i córki. Alina K. otrzymuje rentę w wysokości 350 zł
miesięcznie, z czego na opłaty związane z mieszkaniem przeznacza 125 zł. Potrzeby
córki szacuje na około 300 zł miesięcznie. Pozwany według przedstawionego
zaświadczenia zarabia obecnie 400 zł miesięcznie, podczas gdy w poprzednim
miejscu pracy otrzymywał nawet dwukrotnie wyższe wynagrodzenie. Zdaniem żony
mąż dorabia sobie po pracy naprawą sprzętu elektrycznego.
Słuchany przez sąd Tadeusz K. przyznał, że od pewnego czasu spotyka się
z inną kobietą, z którą zamierza w przyszłości zawrzeć związek małżeński.
Świadkowie potwierdzili także okoliczności dotyczące pożycia małżonków,
zwracając uwagę na fakt, iż ich wzajemne stosunki cechuje silna niechęć, brak
wszelkiej więzi uczuciowej, niemożność porozumienia się nawet w drobnych
sprawach życia codziennego.
Pytanie
Czy sąd może orzec rozwód małżonków?
Jakie rozstrzygnięcia powinny znaleźć się w wyroku rozwodowym?
Odpowiedź
Sąd powinien orzec rozwód z winy obojga małżonków. W wyroku sąd winien
rozstrzygnąć o władzy rodzicielskiej w stosunku do małoletniej córki stron,
powierzając jej wykonywanie powódce, zasądzić od pozwanego na rzecz córki i żony
alimenty oraz określić sposób korzystania ze wspólnego mieszkania. Wniosek
powódki o przyznanie jej prawa do zajmowanego mieszkania sąd powinien natomiast
oddalić.
38
Literatura
1. J. Ignatowicz, Prawo rodzinne - zarys wykładu, Warszawa 1995.
2. Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. B. Dobrzański i J. Ignatowicz,
Warszawa 1975.
3. Kodeks cywilny. Komentarz,
komitet redakcyjny Z. Resich, J. Ignatowicz.,
A. Pietrzykowski, J. I. Bielski, Warszawa 1972.
4. J. Litwin, Prawo o aktach stanu cywilnego, Warszawa 1961.
5. E. Łętowska, Podstawy prawa cywilnego, Warszawa 1994.
6. Podstawy prawa cywilnego, pod redakcją E. Gniewka, Wrocław 1998.
7. T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 1997.
8. Ustawa z 24.07.1998 r. o zmianie ustaw - Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks
39
postępowania
cywilnego,
prawo
o
aktach
stanu
cywilnego,
ustawy
o stosunku Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych
innych ustaw, Dz. U. Nr 117, poz. 757.