KOMENTARZ

KOMENTARZ
DO MAPY HYDROGRAFICZNEJ
W SKALI 1:50 000
ARKUSZ N-34-100-B
LIDZBARK
OpracowaÊ zespóÊ w skÊadzie:
Alfred Kaniecki, Alicja BaczyØska, Anna GogoÊek
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA OBSZARU
Obszar objÖty arkuszem mapy Lidzbark, zgodnie z podziaÊem Polski na
jednostki fizycznogeograficzne J. Kondrackiego (1998), znajduje siÖ w obrÖbie
dwóch podprowincji: Pojezierza PoÊudniowobaÊtyckie (315) oraz Niziny
Írodkowopolskie (318). PóÊnocno-zachodniÌ czÖÎÐ obszaru zajmuje Garb Lubawski
(315.15), a ÎrodkowÌ, rozciÌgajÌcÌ siÖ od póÊnocnego wschodu po poÊudniowy
zachód, Równina Urszulewska (315.16). Obie te jednostki naleÔÌ do makroregionu
Pojezierze CheÊmiØsko-DobrzyØskie (315.1), stanowiÌcego czÖÎÐ podprowincji
Pojezierza PoÊudniowobaÊtyckie. Natomiast fragment obszaru na poÊudniowym
wschodzie obejmujÌ swym zasiÖgiem Wzniesienia MÊawskie (318.63), bÖdÌce
czÖÎciÌ makroregionu Nizina PóÊnocnomazowiecka (318.6), naleÔÌcego do
podprowincji Niziny Írodkowopolskie – rys. 1.
marca. WedÊug podziaÊu Polski na regiony geobotaniczne (J. Matuszkiewicz 2008),
analizowany obszar naleÔy do DziaÊu Mazowiecko-Poleskiego (E), PoddziaÊu
Mazowieckiego. W zasiÖgu tego dziaÊu wystÖpujÌ na tym obszarze dwie krainy:
CheÊmiØsko-DobrzyØska (E.1.) i PóÊnocnomazowiecko-Kurpiowska (E.2.). W obrÖbie
Krainy CheÊmiØsko-DobrzyØskiej na omawianym obszarze wydzielono dwa okrÖgi:
Nidzicko-Welski (E.1.5.) z podokrÖgami: Mrocznowskim (a) i Koszelewskim (c) oraz
OkrÖg DobrzyØsko-SkÖpski (E.1.8.) z PodokrÖgiem Syberyjskim (a). Z kolei w Krainie
PóÊnocnomazowiecko-Kurpiowskiej wydzielono PodkrainÖ Wkry (E.2a.) z OkrÖgiem
WzniesieØ MÊawskich (E.2a.1) i podokrÖgami: dziaÊdowski (a) i Kuczborskim (b). Na
obszarze PoddziaÊu Mazowieckiego gÊównymi typami krajobrazu sÌ: krajobraz
grÌdowy, grÌdów i borów mieszanych, borów i borów mieszanych oraz krajobraz
dÌbrów Îwietlistych i grÌdów. Kraina CheÊmiØsko-DobrzyØska odznacza siÖ
kontynentalnymi borami sosnowymi w odmianie sarmackiej, grÌdami w odmianie
mazowieckiej z wyspowym pojawianiem siÖ pomorskich grÌdów, wyspowym
wystÖpowaniem lasów bukowych i brakiem kontynentalnych borów mieszanych
zespoÊu Serratulo-Pinetum. Z kolei Kraina PóÊnocnomazowiecko-Kurpiowska
charakteryzuje siÖ borami zespoÊu Peucedano-Pinetum, grÌdami mazowieckimi oraz
wystÖpowaniem kontynentalnego boru mieszanego Serratulo-Pinetum.
Omawiany obszar znajduje siÖ w zasiÖgu dwóch parków krajobrazowych: od
zachodu GórznieØsko-Lidzbarskiego i od wschodu Welskiego. GórznieØskoLidzbarski Park Krajobrazowy utworzony zostaÊ w 1990 roku i znajduje siÖ w
granicach obszaru funkcjonalnego „Zielone PÊuca Polski”. W jego obrÖbie znajduje
siÖ bezpoÎrednio przylegajÌcy do poÊudniowo-zachodnich brzegów Jeziora
Lidzbarskiego rezerwat Klonowo. Jest to rezerwat leÎny, w którym przedmiotem
ochrony od 1958 roku jest obszar lasu mieszanego. Z kolei Welski Park
Krajobrazowy, zostaÊ utworzony w 1995 roku, w celu ochrony doliny rzeki Wel,
licznych jezior, lasów i terenów bagiennych. WyróÔnia siÖ gÊównie wysokim
stopniem naturalnoÎci ekosystemów wodnych i torfowiskowych, duÔym udziaÊem
chronionych lub reliktowych gatunków flory, a takÔe bogatÌ i interesujÌcÌ faunÌ
krÖgowców. W jego obrÖbie istnieje od 1991 roku rezerwat Bagno Koziana,
poÊoÔone w zachodnim kraØcu Jeziora JeleØskiego. Obejmuje on kompleks bagien i
torfowisk. Wschodnia i Îrodkowa czÖÎÐ rezerwatu ma charakter torfowiska
wysokiego, a w pozostaÊych miejscach torfowiska przejÎciowego i niskiego.
WedÊug podziaÊu administracyjnego omawiany obszar leÔy na granicy dwóch
województw: mazowieckiego z powiatem ÔuromiØskim (gm. Lubowidz) i warmiØskomazurskiego, w zasiÖgu powiatów: dziaÊdowskiego (gminy: Lidzbark, Rybno i
PÊoÎnica) i nowomiejskiego (gm. Grodziczno).
BUDOWA GEOLOGICZNA I LITOLOGIA
Rys. 1.
Pod wzglÖdem hipsometrycznym analizowany obszar cechuje siÖ znacznym
urozmaiceniem rzeÒby terenu, która wyksztaÊciÊa siÖ podczas ostatniego
zlodowacenia. Zdecydowanie wiÖksza czÖÎÐ obszaru naleÔy do Pojezierza
CheÊmiØsko-DobrzyØskiego, charakteryzujÌcego siÖ krajobrazem mÊodoglacjalnym
zwiÌzanym gÊównie z fazÌ leszczyØskÌ i poznaØskÌ zlodowacenia baÊtyckiego.
PóÊnocno-zachodniÌ czÖÎÐ obszaru zajmuje Garb Lubawski, a w zasadzie jego
poÊudniowy kraniec, górujÌcy wyraÒnie nad otoczeniem. Jest to Êuk wzniesieØ
czoÊowomorenowych, zwrócony wypukÊoÎciÌ ku póÊnocy, poprzerywany
obniÔeniami. RóÔni siÖ wyraÒnie od terenów otaczajÌcych wysokoÎciami
bezwzglÖdnymi dochodzÌcymi do 200 m i wzglÖdnymi przekraczajÌcymi miejscami
100 m. Nie jest jednorodnym waÊem, ale przyjmuje zróÔnicowane formy. PrzewaÔa
tu rzeÒba pagórkowata, fragmentarycznie wysokofalista oraz niskopagórkowata.
CzÖsto wystÖpujÌ liczne pagórki i dolinki bezodpÊywowe oraz bruzdy erozyjne.
Deniwelacje siÖgajÌ 20 m, a miejscami nawet 40 m. PrzeciÖtne nachylenia stoków w
strefie moren czoÊowych mieszczÌ siÖ w granicach 5-8o. Zbocza sÌ krótkie, o
róÔnokierunkowej ekspozycji.
Garb Lubawski graniczy z RówninÌ UrszulewskÌ. Obejmuje ona sandr fazy
poznaØskiej ostatniego zlodowacenia, Êagodnie pochylony w kierunku poÊudniowym.
Wodnolodowcowe piaski pokryÊy bryÊy martwego lodu wczeÎniejszej fazy
leszczyØskiej, które po wytopieniu w holocenie spowodowaÊy powstanie
bezodpÊywowych zagÊÖbieØ i jezior, zresztÌ nielicznych na omawianym obszarze.
OdpÊyw wód roztopowych odbywaÊ siÖ na poÊudnie dolinÌ Wkry (DziaÊdówki).
PoÊudniowo-wschodni fragment analizowanego obszaru zajmujÌ Wzniesienia
MÊawskie. Jest to wysoczyzna morenowa pÊaska i falista z wyniesieniami moren
czoÊowych, zbudowana z osadów zwaÊowych, gÊównie glin oraz piasków.
Wzniesienia te cechuje wystÖpowanie wysokich waÊów kemowych i morenowych.
Typem rzeÒby przypominajÌ mÊody krajobraz pojezierny, ale brak tu jezior.
Kulminacje zwiÌzane sÌ z zasiÖgiem najmÊodszego stadiaÊu zlodowacenia
Îrodkowopolskiego, nazywanego stadiaÊem MÊawy.
NajwyÔszym wzniesieniem jest punkt o wysokoÎci 183,9 m n.p.m.
zlokalizowany w rejonie miejscowoÎci CheÊsty na prawym brzegu doliny rzeki Wel, w
obrÖbie Garbu Lubawskiego. Natomiast najniÔszy punkt stanowi poziom wody w
rzece Wel (112,3 m n.p.m.).
W strukturze uÔytkowania terenu zaznacza siÖ w miarÖ równy udziaÊ lasów i
gruntów ornych. Grunty orne zajmujÌ przede wszystkim wschodniÌ czÖÎÐ obszaru,
natomiast lasy porastajÌ czÖÎÐ zachodniÌ. WiÖkszy, zwarty kompleks leÎny
wystÖpuje na poÊudnie i póÊnoc od Lidzbarka. Na pozostaÊym terenie lasy wystÖpujÌ
wyspowo, pomiÖdzy wiÖkszymi poÊaciami gruntów ornych. SÌ to lasy gÊównie
sosnowe z niewielkÌ domieszkÌ grabu i olchy. Zaledwie 8% powierzchni stanowiÌ
uÔytki zielone, zajmujÌce gÊównie rozszerzenia dolin rzecznych (Wli, Wkry i
PÊoÎniczanki). NajwiÖksze obszarowo zlokalizowane sÌ w poÊudniowo-wschodniej
czÖÎci w dolinie Wkry (DziaÊdówki). Na analizowanym obszarze wystÖpujÌ równieÔ
tereny trwale podmokÊe. NajwiÖksze z nich znajdujÌ siÖ w rejonie Jeziora
JeleØskiego.
DominujÌcym kompleksem gleb na omawianym obszarze sÌ gleby rdzawe
wÊaÎciwe, zajmujÌce póÊnocno-zachodniÌ czÖÎÐ analizowanego obszaru oraz jego
poÊudniowo-wschodni skraj. Z kolei w póÊnocno-wschodniej czÖÎci, niewielki pas
obszaru pokrywajÌ gleby rdzawe bielicowane. Gleby rdzawe utworzone sÌ z
piasków luÒnych lub sÊabogliniastych i gruboziarnistych. WykazujÌ sÊabe
uwilgotnienie. Ze wzglÖdu na koniecznoÎÐ intensywnego nawoÔenia i odkwaszania
oraz niekorzystne warunki wodno-powietrzne gleby te majÌ ograniczonÌ
przydatnoÎÐ dla celów rolniczych. Zalicza siÖ je do sÊabych gleb kompleksu 6 i 7.
Przy wschodniej granicy opracowania, w Îrodkowej jego czÖÎci, wystÖpujÌ gleby
pÊowe bielicowane wytworzone na utworach odznaczajÌcych siÖ duÔÌ, lecz nie
nadmiernÌ przepuszczalnoÎciÌ (piaski gliniaste, gliny). Pod uprawami rolniczymi
klasyfikowane sÌ do utworów dobrych, lecz nieco wadliwych w latach mokrych
(podtapianie stropowej czÖÎci profilu). W poÊudniowo-zachodniej czÖÎci
omawianego obszaru, niewielki klin terenu zajmujÌ gleby bielicowe i bielice,
wytworzone zazwyczaj na luÒnych i przepuszczalnych utworach piaszczystych lub
piaszczysto-gliniastych. Ich wystÖpowanie zwiÌzane jest najczÖÎciej z ubogimi
piaskami pradolin i duÔych dolin rzecznych, sandrów i obszarów zwydmionych. SÌ
to gleby silnie zakwaszone. Z kolei doliny Wli i Wkry (DziaÊdówki) wyÎcieÊajÌ gleby
torfowe i murszowe.
WedÊug podziaÊu rolniczo-klimatycznego Polski R. GumiØskiego (1948) obszar
opracowania znajduje siÖ w zasiÖgu dzielnicy bydgoskiej (VI). Dzielnica bydgoska
ma charakter przejÎciowy pomiÖdzy chÊodnÌ i doÎÐ wilgotnÌ dzielnicÌ pomorskÌ a
cieplejszÌ i suchÌ dzielnicÌ ÎrodkowÌ. Dni z przymrozkami jest tutaj ponad 100.
Opady wynoszÌ Îrednio rocznie okoÊo 550 mm, czas trwania pokrywy ÎnieÔnej od
40 do 60 dni. DÊugoÎÐ okresu wegetacyjnego wynosi 210-215 dni. Zgodnie z
podziaÊem klimatycznym Polski A. Wosia (2010) omawiany obszar znajduje siÖ w
obrÖbie regionu Mazurskiego Zachodniego. Region ten charakteryzuje siÖ ÎredniÌ
rocznÌ temperaturÌ powietrza 7,7oC, przy czym w styczniu wynosi ona -2,5oC, a w
lipcu 17,6oC. Pierwszy dzieØ z przymrozkiem przypada na 13.X, a ostatni na 2 V. Dni
z przymrozkiem przeciÖtnie w ciÌgu roku jest 74, natomiast dni mroÒnych 43.
Zazwyczaj pierwszy dzieØ z mrozem pojawia siÖ 24 XI, a ostatni notowany jest 9
marca. Pierwszy dzieØ z pokrywÌ ÎnieÔnÌ zwykle pojawia siÖ 27.XI, a ostatni 4
W podÊoÔu obszaru opracowania znajdujÌ siÖ fragmenty dwóch
podstawowych jednostek tektonicznych Polski: platformy wschodnioeuropejskiej
oraz niecki brzeÔnej. Strop krystaliczny wystÖpuje na gÊÖbokoÎci wiÖkszej jak 2500
m i przykrywajÌ je utwory paleozoiczne i mezozoiczne. Stropowe partie utworów
mezozoicznych stanowiÌ piaskowce i margle kredy górnej. Na nich zalegajÌ utwory
trzeciorzÖdu, ale w Klonowie bezpoÎrednio na utworach kredy wystÖpujÌ gliny
zwaÊowe. Ich miÌÔszoÎÐ w tym rejonie oscyluje przy wartoÎci 250 m. Na pozostaÊym
obszarze utwory kredy przykrywajÌ utwory paleogenu, gÊównie oligocenu, na
których z kolei zalegajÌ utwory miocenu. Rozpatrywany obszar znajduje siÖ poza
granicÌ wystÖpowania utworów pliocenu. W podÊoÔu czwartorzÖdu procesy
erozyjne doprowadziÊy do powstania licznych luk stratygraficznych. Miejscami brak
jest utworów paleocenu i miocenu. Ponadto stropowa powierzchnia utworów
trzeciorzÖdowych wykazuje zarówno wyraÒne elewacje jak i depresje. CaÊy obszar
pokrywajÌ utwory czwartorzÖdowe. GÊówne cechy rzeÒby zwiÌzane sÌ ze stopniowo
malejÌcymi zasiÖgami zlodowacenia Îrodkowopolskiego (Wzniesienia MÊawskie)
oraz zlodowacenia póÊnocnopolskiego, którego pozostaÊoÎciÌ sÌ formy marginalne,
nazywane zwykle morenami czoÊowymi. Lob lodowcowy przebiegaÊ poÊudnikowo od
okolic PÊocka w kierunku Lidzbarka nad rzekÌ Wel i dalej w kierunku póÊnocnym na
DÌbrówno. WystÖpujÌca w strefie zachodniej strefa utworów piaszczystych wiÌÔe
siÖ z ich sypaniem w czasie fazy poznaØskiej ostatniego zlodowacenia. Niekiedy
przykrywaÊy one kilkunastometrowÌ warstwÌ osadów eemskie osady
interglacjalnych zagÊÖbieØ bÌdÒ fragmenty dawnych dolin rzecznych. Doliny te
miaÊy duÔÌ zdolnoÎÐ erozyjnÌ, gdyÔ wciÖÊy siÖ gÊÖboko w powierzchniÖ dawnych
wysoczyzn. DominujÌcÌ czÖÎÐ obszaru opracowania pokrywajÌ utwory
wodnolodowcowe, a wiÖc o przepuszczalnoÎci Îredniej. StanowiÌ je piaski i Ôwiry
sandrowe i glacjalne oraz rzeczne. Nie stanowiÌ one jednolitej powierzchni piasków,
lecz urozmaicajÌ je gliniaste „wyspy” moreny dennej i czoÊowej. Utwory o sÊabej
przepuszczalnoÎci, które na tym obszarze stanowiÌ piaski i gliny zwaÊowe,
wystÖpujÌ gÊównie wyspowo poÎród utworów sandrowych.
TOPOGRAFICZNE DZIAÉY WODNE
Przez poÊudniowo-wschodniÌ czÖÎÐ omawianego obszaru przebiega dziaÊ
wodny II rzÖdu, oddzielajÌcy dorzecza DrwÖcy i Narwi. Obszar naleÔÌcy do
dorzecza Narwi odwadniany jest przez WkrÖ (DziaÊdówkÖ) oraz jej lewy dopÊyw
spod Marszewnicy, którego zlewniÖ wyznacza dziaÊ wodny IV rzÖdu. PozostaÊa
czÖÎÐ obszaru opracowania naleÔy do dorzecza DrwÖcy. CentralnÌ czÖÎÐ i zarazem
najwiÖkszÌ, zajmuje zlewnia bezpoÎrednia Wli, w obrÖbie której znajdujÌ siÖ jeziora,
przez które Wel przepÊywa: GrÌdy, Zakrocz i Lidzbarskie. Przez poÊudniowozachodniÌ czÖÎÐ obszaru opracowania przebiega dziaÊ wodny III rzÖdu
oddzielajÌcy zlewniÖ Wli od zlewni Brynicy, a w póÊnocno-zachodniej od zlewni
Sugajnicy. DziaÊami wodnymi IV rzÖdu wyznaczono zlewnie dopÊywów Wli – w
centralnej czÖÎci PÊoÎniczanki z dopÊywem spod MaÊego ÉÖcka, dopÊywu poniÔej
Cibórza i dopÊywu z MiÊostajek oraz dopÊywu z jeziora Zwórzno (do Jez.
Lidzbarskiego), a w póÊnocno-zachodniej czÖÎci – dopÊywu z Jeziora KieÊpiØskiego i
dopÊywu spod Mroczna. WiÖkszoÎÐ dziaÊów wodnych to dziaÊy pewne, wyraÒnie
zaznaczajÌce siÖ w rzeÒbie terenu. Jedynie wododziaÊy PÊoÎniczanki i Wli oraz Wkry
(DziaÊdówki) i dopÊywu z Marszewnicy majÌ przebieg niepewny. PomiÖdzy zlewniÌ
dopÊywu z MiÊostajek (dopÊyw Wli) i Wkry (DziaÊdówki) na wododziale zaznaczona
jest brama wodna. Przy wysokich stanach wody moÔe tu zachodziÐ bifurkacja.
Bramy wodne wystÖpujÌ jeszcze w dziaÊach wodnych: PÊoÎniczanki i Wli,
PÊoÎniczanki i dopÊywu poniÔej Cibórza oraz PÊoÎniczanki i dopÊywu z MiÊostajek.
PoÊÌczenie tych zlewni i ich kontakt z licznymi rowami sprawia, Ôe spiÖtrzenia wód w
dolinach mogÌ powodowaÐ zalanie znacznych przestrzeni oraz przelanie siÖ wód z
jednej zlewni do drugiej.
W zachodniej czÖÎci omawianego obszaru wystÖpuje kilka duÔych obszarów
bezodpÊywowych. Na styku zlewni Brynicy i Wli na poÊudnie od Lidzbarka,
wyznaczono obszar bezodpÊywowy chÊonny, a dalej na póÊnoc dwa duÔe obszary
bezodpÊywowe ewapotranspiracyjne na dziale wodnym Sugajnicy i Wli, obejmujÌce
jeziora: Wlecz i Piaseczno (poza omawianym obszarem). Uwarunkowane jest to
rzeÒbÌ terenu oraz wystÖpujÌcymi na tym obszarze jeziorami, które gromadzÌ wody
dopÊywajÌcych do nich cieków i nie majÌ bezpoÎredniego poÊÌczenia z systemem
wód powierzchniowych tego obszaru. Poza tym w obrÖbie wymienionych zlewni
wystÖpujÌ liczne pojedyncze izolowane zagÊÖbienia bezodpÊywowe, gÊównie typu
chÊonnego.
OPADY
AnalizÖ stosunków opadowych przeprowadzono w oparciu o wyniki pomiarów
opadów atmosferycznych z posterunku IMiGW zlokalizowanego w miejscowoÎci
Lidzbark. Dla omawianego posterunku ciÌg obserwacyjny obejmuje wielolecie
1971-2010. Írednie miesiÖczne i roczne sumy opadów, wyszczególniajÌc rok
normalny (N), wilgotny (W) i suchy (S) przedstawiono w tabeli 1, a rozkÊad opadów
w ciÌgu roku w postaci histogramu na rys. 2.
Tabela 1. Zestawienie opadów normalnych (N), roku wilgotnego (W) i suchego (S)
Posterunek opadowy
H m n.p.m.
(lata)
Lidzbark
MiesiÖczne sumy opadów w mm
XI
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII VIII
IX
X
N 48
51
40
30
36
33
49
72
85
60
53
48
Rok
605
148
(2002) W 37
97 101 86
39
15 125 45
54
54
49 133 833
(1971-2010)
(1982) S 64
47
23
32
45
32
10
42
2
20
64
19
400
Rys. 2. Írednie miesiÖczne sumy opadów atmosferycznych z wielolecia
Íredni roczny opad dla roku przeciÖtnego (N) wynosi 605 mm. Na omawianym
obszarze, dla roku przeciÖtnego najwyÔsze Îrednie opady miesiÖczne wystÖpujÌ w
lipcu, a najniÔsze w lutym i kwietniu. W póÊroczu letnim na omawiany obszar spada
okoÊo 60,7% rocznych opadów. Opady w roku wilgotnym, za który uznano rok 2002,
stanowiÌ okoÊo 138% opadów roku normalnego, natomiast w roku suchym (1982)
okoÊo 66,1%. Na analizowanym posterunku najwyÔsze sumy opadów miesiÖcznych
przekraczajÌ 100 mm.
WODY POWIERZCHNIOWE
Omawiany obszar poÊoÔony jest w dorzeczu DrwÖcy i Narwi. PoÊudniowowschodniÌ jego czÖÎÐ odwadnia Wkra, nazywana na tym odcinku DziaÊdówkÌ, która
odprowadza wody do Narwi. Od PrzeÊÖku Wielkiego do Nowego Dworu Wkra
(DziaÊdówka) pÊynie w kierunku póÊnocno-wschodnim, szerokÌ na okoÊo 1 km
dolinÌ, w obrÖbie której wystÖpuje gÖsta sieÐ rowów melioracyjnych, a na wysokoÎci
Nowego Dworu gwaÊtownie skrÖca na poÊudniowy wschód. OkoÊo 1 km powyÔej
Nowego Dworu dolina znacznie siÖ zwÖÔa, do okoÊo 100 m. PoniÔej Nowego Dworu
Wkra (DziaÊdówka) uregulowana jest tylko na niewielkich odcinkach. Jej dolina
odtÌd jest wÌska, a na niektórych odcinkach wyraÒne sÌ terasy Ôwirowopiaszczyste. Na tym odcinku przyjmuje lewostronnie jeden dopÊyw z Marszewnicy.
Z pozostaÊego obszaru wody powierzchniowe odprowadzane sÌ do DrwÖcy za
poÎrednictwem Wli oraz systemu rzecznego Brynicy i Sugajnicy. Wel poczÌtkowo
pÊynie z póÊnocy na poÊudnie przepÊywajÌc przez jeziora GrÌdy i Zakrocz, w
okolicach miejscowoÎci Cibórz tworzy ogromne zakole, zmieniajÌc kierunek na
póÊnocno-zachodni i meandrujÌc przepÊywa przez miasto Lidzbark. Na tym odcinku
jej piaszczyste brzegi tworzÌ kilkunastometrowe urwiska. WypÊywajÌc z Jeziora
Lidzbarskiego przyjmuje zdecydowanie odmienny charakter, tworzÌc wartki potok.
OdtÌd jej dolina jest bardzo gÊÖboka i wciÖta. To 2 kilometrowy odcinek
przeÊomowy, zwany PiekieÊkiem. Jej dno jest tutaj kamieniste, a krÖte strome brzegi
sÌ poroÎniÖte stuletnim lasem grabów, klonów i lip. Rzeka Wel ma bardzo duÔy
potencjaÊ energetyczny. Obecnie na rzece pracuje juÔ kilka maÊych elektrowni
wodnych, w tym jedna zlokalizowana jest w miejscowoÎci Kurojady. Wszystkie
elektrownie powstaÊy na bazie istniejÌcych lub dawnych mÊynów wodnych.
PomiÖdzy miejscowoÎciami Koszelewy i Murawki znajduje siÖ olbrzymi teren pociÖty
bardzo gÖstÌ sieciÌ rowów melioracyjnych i drobnych cieków, naleÔÌcy do systemu
odwodnieniowego Wli i zasilajÌcy duÔy kompleks stawów hodowlanych. Na
wysokoÎci miejscowoÎci Koty uchodzi do Wli lewostronnie PÊoÎniczanka. Jej dolina
jest pÊaska, o niewielkich deniwelacjach, pociÖta sieciÌ rowów melioracyjnych.
PoniÔej jej ujÎcia Wel przyjmuje jeszcze dwa dopÊywy: poniÔej Cibórza i dopÊyw z
MiÊostajek. SÌ to niewielkie cieki, których zlewnie poÊÌczone sÌ ze sobÌ, a takÔe ze
zlewniÌ Wkry (DziaÊdówki), systemem rowów melioracyjnych, co przy wysokich
stanach wód moÔe doprowadziÐ do przelania siÖ wód z jednej zlewni do drugiej.
PoÊudniowo-zachodni fragment analizowanego obszaru naleÔy do systemu
odwodnieniowego rzeki Brynicy. Brynica bierze tutaj swój poczÌtek wypÊywajÌc z
niewielkiego jeziorka bez nazwy w rejonie BryØska Szlacheckiego, na wysokoÎci
okoÊo 150 m n.p.m. Z kolei póÊnocno-zachodni, niewielki fragment obszaru, naleÔy
do zlewni Sugajnicy. Brynica i Sugajnica sÌ dopÊywami DrwÖcy i uchodzÌ do niej
poza omawianym obszarem.
Stosunki hydrograficzne na omawianym obszarze zostaÊy w nieznacznym
stopniu uksztaÊtowane przez czÊowieka. PodmokÊe doliny rzek (Wkry, Wli i
PÊoÎniczanki) objÖto systemem melioracyjnym. Rowy melioracyjne przez poÊÌczenie
ich z maÊymi ciekami spowodowaÊy zmianÖ gÖstoÎci i przebiegu sieci
hydrograficznej. CzÖÎÐ drobnych cieków poprzez pogÊÖbienie i wyprostowanie koryt
ma obecnie charakter rowów melioracyjnych, których gÊównym celem jest
odprowadzanie wód z terenów podmokÊych. W czasie wysokich wezbraØ zasiÖg
wód powodziowych obejmuje tereny najniÔej poÊoÔone w obrÖbie doliny Wkry
(DziaÊdówki) i Wli. Z kolei tereny wyÔej poÊoÔone, w poÊudniowo-zachodniej czÖÎci
obszaru w rejonie Wielkiego ÉÖcka i Starego DÊutowa, zostaÊy objÖte systemem
drenarskim.
Ponadto na rzekach analizowanego obszaru funkcjonujÌ urzÌdzenia
hydrotechniczne regulujÌce sztucznie poziom wody w ich korytach. SÌ to: na Wli
jazy oraz korekcje progowe, na Wkrze (DziaÊdówce) jaz na wysokoÎci Starego
DÊutowa oraz na PÊoÎniczance zastawki. W sÌsiedztwie miejscowoÎci Koszelewy w
póÊnocno-wschodniej czÖÎci omawianego obszaru, funkcjonuje duÔy kompleks
stawów hodowlanych. Poza tym wystÖpujÌ nieliczne, maÊe zbiorniki
poeksploatacyjne wypeÊnione wodÌ. Tereny podmokÊe znajdujÌ siÖ w rejonie
Jeziora JeleØskiego, na NW od miejscowoÎci Murawki oraz na NE od miejscowoÎci
Cibórz.
Na obszarze opracowania wystÖpuje zaledwie 5 jezior o powierzchni powyÔej
10 ha (tab. 2). Wszystkie jeziora sÌ pochodzenia polodowcowego. SÌ to jeziora z
reguÊy o charakterze przepÊywowym, wÊÌczone w systemy odwodnieniowe rzek
omawianego obszaru, stanowiÌce naturalne zbiorniki retencyjne dla sieci rzecznej,
regulujÌc ich ustrój gÊównie poprzez zmniejszanie amplitud stanów wód. Na
wiÖkszoÎci jezior widoczny jest proces zaniku ich powierzchni. Tempo
wymienialnoÎci wód w jeziorach jest nieznaczne, co wynika z maÊych przepÊywów
cieków zasilajÌcych te jeziora.
Tabela 2. Zestawienie jezior lub zbiorników wodnych
Powierzchnia (ha)
Lp.
Nazwa jeziora lub
zbiornika wodnego
IRÍ
KJP
z planimetrowania
Obj.
(tys. m3)
GÊÖb.
Îred.
(m)
GÊÖb.
maks.
(m)
1.
Lidzbarskie
121,8
131,0
124,6
12292,0
10,1
25,5
2.
GrÌdy
112,7
115,0
115,1
(21,4)1
5273,7
4,7
9,1
3.
JeleØskie
31,3
37,5
34,1
422,4
1,3
1,6
4.
Zwórzno
-
21,0
18,7
844,0
-
8,0
5.
Zakrocz
-
11,0
12,5
256,7
-
3,5
6.
Klonowskie
-
5,7
6,1
-
-
-
7.
bez nazwy
(na E od m. JeleØ)
-
4,6
5,0
-
-
-
8.
bez nazwy
(na E od m. Przerodki)
-
4,7
4,9
-
-
-
9.
bez nazwy (m. Wronka)
-
4,5
4,4
-
-
-
10.
bez nazwy
(m. BryØsk Szlachecki)
-
3,6
3,6
-
-
-
11.
bez nazwy
(na E od m. JeleØ)
-
4,1
3,4
-
-
-
12.
bez nazwy
(na S od jez. Zwórzno)
-
2,5
2,8
-
-
-
13.
bez nazwy
(na E od m. JeleØ)
-
1,6
1,8
-
-
-
14.
bez nazwy
(na NW od Lidzbarka)
-
1,2
1,5
-
-
-
IRÍ – Instytut Rybactwa ÍródlÌdowego w Olsztynie
KJP – Katalog jezior Polski A. ChoiØskiego, 2006
1) - powierzchnia jeziora w granicach opracowania
CHARAKTERYSTYKA HYDROLOGICZNA
Charakterystyczny dla rzek odprowadzajÌcych wody z obszaru opracowania
jest ÎnieÔno-deszczowy reÔim zasilania. W przebiegu rocznym ich stanów i
przepÊywów zaznacza siÖ jeden okres wezbraniowy i jeden okres niÔówkowy. Po
osiÌgniÖciu wiosennego maksimum stany i przepÊywy wody zmniejszajÌ siÖ
wyraÒnie. Kulminacje stanów wystÖpujÌ najczÖÎciej na wiosnÖ, w marcu i kwietniu,
co jest efektem topnienia Îniegu oraz rozmarzania gruntu w tym okresie. Wezbrania
roztopowe osiÌgajÌ zazwyczaj wyÔsze kulminacje aniÔeli rzadziej obserwowane i
równoczeÎnie krótsze, wezbrania opadowe, wystÖpujÌce w sezonie letniojesiennym. Po osiÌgniÖciu kulminacji wiosennej wyraÒnie zaznacza siÖ tendencja
obniÔania stanów aÔ do jesieni. Rzeki pÊynÌce przez rozpatrywany obszar
charakteryzujÌ siÖ Êagodnym przejÎciem od kulminacji do stanów niÔówkowych,
rozpoczynajÌcych siÖ z reguÊy w czerwcu. SÌ one stabilne i utrzymujÌ siÖ do koØca
roku hydrologicznego. W przypadku zlewni rzeki Wel sÌ to niÔówki letnie trwajÌce
przeciÖtnie od czerwca do sierpnia, natomiast na pozostaÊym obszarze wystÖpujÌ
niÔówki letnio-jesienne, a wiÖc trwajÌ do paÒdziernika. Od paÒdziernika zauwaÔa siÖ
tendencjÖ wzrostowÌ stanów wody w ciekach, co jest spowodowane zmniejszaniem
siÖ strat wody w wyniku spadku intensywnoÎci parowania.
Íredni odpÊyw jednostkowy, bÖdÌcy miarÌ zasobnoÎci wodnej zlewni,
obliczony dla badanego obszaru, ksztaÊtuje siÖ na poziomie q = 5 – 6 dm3s-1km-2,
przy przeciÖtnym odpÊywie dla Polski 5,5 dm3s-1km-2. Natomiast udziaÊ odpÊywu
podziemnego w odpÊywie caÊkowitym w zlewni Wli wynosi powyÔej 75%, a w zlewni
Wkry (DziaÊdówki) jest znacznie mniejszy od 30% do 45%.
W sezonie zimowym na rzekach omawianego obszaru obserwowane sÌ
zjawiska lodowe. PrzeciÖtny termin ich wystÌpienia na Wli przypada na okres od 11
grudnia do 20 grudnia, a zanikajÌ pomiÖdzy 1 a 20 marca. Íredni czas ich trwania
wynosi od 31 do 60 dni. StaÊa pokrywa lodowa pojawia siÖ z reguÊy po 1 stycznia i
zanika miÖdzy 1 a 10 marca i utrzymuje siÖ od 16 do 30 dni. Natomiast na Wkrze
(DziaÊdówce) zjawiska lodowe pojawiajÌ siÖ w okresie od 1 do 30 grudnia, a
zanikajÌ pomiÖdzy 21 a 31 marca. Íredni czas ich trwania wynosi od 61 do 90 dni.
StaÊa pokrywa lodowa pojawia siÖ pomiÖdzy 21 a 31 grudnia i zanika przed 28
lutego, a utrzymuje siÖ na rzece przeciÖtnie od 31 do 60 dni.
Na obszarze opracowania funkcjonuje jeden posterunek wodowskazowy
IMiGW w Lidzbarku, prowadzÌcy obserwacje stanów i przepÊywów wody w rzece
Wel. NajwyÔsze stany wód tej rzeki na tym posterunku zanotowano w kwietniu 1979 i
1994 roku w wysokoÎci 153 cm, a najniÔsze w paÒdzierniku 1969 roku – 22 cm.
Natomiast Îredni stan wód w okresie obserwacyjnym 1971-2010 wynosi 83 cm.
Zatem amplituda stanów skrajnych wynosi 131 cm na tym posterunku, a amplituda
pomiÖdzy stanami Îrednimi maksymalnymi i Îrednimi minimalnymi - 65 cm. Írednia
roczna wartoÎÐ odpÊywu jednostkowego obliczona dla Wli w Lidzbarku ksztaÊtuje siÖ
na poziomie q = 6,41 dm3s-1km-2 przy przepÊywie Îredniorocznym Q = 3,50 m3s-1.
Przy przepÊywach absolutnych Qmax = 12,9 m3s-1 i Qmin = 0,98 m3s-1 odpÊywy
jednostkowe osiÌgajÌ wartoÎci qmax = 23,6 dm3s-1km-2 i qmin = 1,79 dm3s-1km-2.
WiÖkszoÎÐ wód odpÊywajÌcych z obszaru opracowania spÊywa w miesiÌcach
zimowych. Íwiadczy o tym wartoÎÐ odpÊywu jednostkowego dla zlewni Wli po
Lidzbark w póÊroczu zimowym i letnim, wynoszÌce odpowiednio: qZ = 7,64
dm3s-1km-2 i qL = 5,17 dm3s-1km-2.
Tabela 3. Charakterystyczne miesiÖczne stany wody [cm] oraz przepÊywy [m3s-1]
Rzeka
Km biegu
Profil
Pow. zlewni
w km2
(Lata)
XI
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
ROK
P.z. m.n.Kr.
Wel
Lidzbark
(1971-2010)
WWW
136
138 150 144 149 153 134 124 132 120 134 132 153
SWW
91
98
105 104 107 105
91
81
80
77
78
85
120
SSW
85
90
93
94
96
96
82
72
70
69
71
78
83
SNW
78
80
83
84
86
87
73
64
61
62
64
71
55
34,7
NNW
52
52
57
50
52
59
50
46
42
39
38
46
38
545,7
WWQ
9,12
8,10 10,4 9,42 11,7 12,9 7,57 6,45 8,03 6,80 7,11 7,82 12,9
127,33
SWQ
4,08
4,60 5,15 5,06 5,68 5,38 4,17 3,33 3,19 3,00 3,03 3,53 6,80
SSQ
3,57
3,94 4,13 4,27 4,56 4,54 3,44 2,76 2,57 2,49 2,63 3,05 3,49
SNQ
3,07
3,22 3,37 3,52 3,72 3,75 2,78 2,26 2,08 2,12 2,25 2,59 1,83
NNQ
1,70
1,65 1,74 1,54 1,88 2,37 1,56 1,42 1,18 1,14 0,98 1,45 0,98
Rys. 3. Charakterystyczne miesiÖczne stany i przepÊywy wód
W celu okreÎlenia wielkoÎci przepÊywu wód w ciekach niekontrolowanych
pÊynÌcych przez obszar opracowania, w trakcie badaØ terenowych wykonano
jednorazowe pomiary przepÊywów chwilowych, których wyniki zamieszczono w
tabeli 4.
Tabela 4. Zestawienie pomiarów przepÊywów chwilowych
Lp.*
Rzeka
Profil
ObjÖtoÎÐ
przepÊywu
[m3s-1]
Data pomiaru
1.
2.
3.
Wel
Wel
Wkra (DziaÊdówka)
CheÊsty
Koszelewki
Nowy Dwór
6,30
1,37
1,57
28.07.2011
22.09.2011
22.09.2011
* numeracja zgodna z numeracjÌ na mapie
WODY PODZIEMNE
Wody podziemne na obszarze opracowania zwiÌzane sÌ z utworami
wodonoÎnymi czwartorzÖdu i trzeciorzÖdu. Na przewaÔajÌcej czÖÎci omawianego
obszaru wystÖpujÌ w strefie powierzchniowej osady wodnolodowcowe. StanowiÌ je
piaski i Ôwiry o zróÔnicowanej miÌÔszoÎci i wiÌÔÌ siÖ z rozlegÊym sandrem fazy
poznaØskiej ostatniego zlodowacenia. WystÖpujÌ w nim wody gruntowe na
gÊÖbokoÎciach od kilku centymetrów w obniÔeniach i rynnach jeziornych do okoÊo
20 m p.p.t. w strefach wyniesieØ powierzchni terenu, a wiÖc w poÊudniowozachodniej czÖÎci obszaru opracowania. DuÔe gÊÖbokoÎci wystÖpowania wód
podziemnych zaznaczajÌ siÖ równieÔ w obrÖbie stref czoÊowomorenowych. W
obrÖbie wysoczyzny morenowej zbudowanej z glin zwaÊowych, która wystÖpuje
wyspowo na obszarze opracowania, wody podziemne wystÖpujÌ w formie
niewielkich przewarstwieØ piaszczystych w stropowych partiach glin zwaÊowych. W
obrÖbie wysoczyzn morenowych wody podziemne pierwszego poziomu wystÖpujÌ
na gÊÖbokoÎciach rzÖdu kilku, kilkunastu metrów.
BazÌ drenaÔowÌ dla wód podziemnych tego obszaru jest gÊÖboko wciÖta w
obszar wysoczyzn owy sieÐ rzeczna: gÊównie Wel i Wkra (DziaÊdówka). Wody
gruntowe w ich dolinach odzwierciedlajÌ wahania stanów wód rzecznych.
Kulminacje stanów wystÖpujÌ na ogóÊ w marcu i kwietniu, a nastÖpnie stany wód
gruntowych obniÔajÌ siÖ aÔ do koØca roku hydrologicznego. W czasie trwania
stanów wysokich dochodzi do zalania czÖÎci, a nawet caÊego dna doliny, efektem
czego jest równieÔ wzrost ich zasobów. W pozostaÊym okresie wody gruntowe w
dolinach rzecznych zasilane sÌ gÊównie wodami opadowymi w wyniku ich infiltracji
oraz wodami dopÊywów wpadajÌcych do rzek gÊównych tego obszaru. W dolinach
Wli i Wkry (DziaÊdówki) wody gruntowe stanowiÐ mogÌ gÊówny poziom uÔytkowy.
Na rozpatrywanym obszarze rytm wahaØ wód podziemnych badano w dwóch
posterunkach obserwacyjnych IMiGW: Wlewsk (1971-1979) i Zielona LeÎniczówka
(1974-1991). Rytm wahaØ w pierwszym posterunku odzwierciedlaÊ wahania typowe
dla obszaru wysoczyzny morenowej zbudowanej z glin zwaÊowych, natomiast w
drugim dla wód gruntowych na obszarze sandrowym. Na obszarze sandrowym
mierzono wody gruntowe wystÖpujÌce na gÊÖbokoÎci 15 m. Amplitudy wahaØ
zwierciadÊa wód w ciÌgu roku mieÎciÊy siÖ w granicach 10 cm, przy czym stany
maksymalne wystÌpiÊy w miesiÌcach zimowych (I-III). Natomiast na obszarze
wysoczyzny morenowej zbudowanej z glin zwaÊowych wody podziemne
wystÖpowaÊy na gÊÖbokoÎci 16-17,5 m p.p.t. Amplitudy wahaØ zwierciadÊa wód
wynosiÊy 130 cm, a stany maksymalne wystÖpowaÊy w paÒdzierniku-listopadzie oraz
w maju-czerwcu. Wynika z tego, Ôe zasilanie wód podziemnych na tym obszarze
jest opóÒnione w stosunku do zasilania.
Rozpatrywany obszar, wedÊug podziaÊu hydrogeologicznego Polski B.
PaczyØskiego (1995), naleÔy do regionu mazurskiego (IX), podregionu zachodniomazowieckiego (IX3). Poziomy wodonoÎne zwiÌzane z wodami porowymi wystÖpujÌ
w utworach czwartorzÖdu i miocenu, rzadziej oligocenu. Natomiast zwiÌzane z
wodami szczelinowymi w utworach kredy górnej. GÊówny poziom uÔytkowy
wystÖpuje w utworach czwartorzÖdu. PrzewaÔnie jest to tylko jeden poziom
uÔytkowy, miejscami tylko dwa, o charakterze ciÌgÊym. WystÖpowaÐ mogÌ do
gÊÖbokoÎci 20 m, szczególnie w czÖÎci póÊnocnej obszaru opracowania. Na
pozostaÊym obszarze wystÖpujÌ przewaÔnie na gÊÖbokoÎci 20-40 m, sporadycznie
gÊÖbiej. RzÖdne zwierciadÊa wód stabilizujÌ siÖ najczÖÎciej na rzÖdnych 120-140 m
n.p.m. SÌ to najczÖÎciej wody ciÎnieniowe (200-500 kPa), tworzÌce miejscami samo
wypÊywy. MiÌÔszoÎci warstw wodonoÎnych sÌ zmienne i wahajÌ siÖ najczÖÎciej od
15 do 40 m. WydajnoÎci potencjalne typowego otworu studziennego mieszczÌ siÖ
na wiÖkszoÎci rozpatrywanego obszaru w przedziale 10-70 m3h-1. Tylko w rejonie
Lidzbarka i w póÊnocno-wschodniej czÖÎci tego obszaru wartoÎci te sÌ wyÔsze (70120 m3h-1). W utworach miocenu i oligocenu wystÖpuje sÊabo rozpoznany poziom
uÔytkowy; stanowiÌ go piaski, piaski muÊkowate i glaukonitowe. WystÖpuje na
gÊÖbokoÎci od 100 do 200 m. MiÌÔszoÎÐ utworów wodonoÎnych jest zmienna, od
kilku do 40 m. Wody wystÖpujÌ pod ciÎnieniem 500-100m kPa, a uÔytkowane
wydajnoÎci wahajÌ siÖ od kilku do kilkudziesiÖciu m3h-1. Niekiedy jednak wody brak.
SkÊad chemiczny wód podziemnych wystÖpujÌcych na tym obszarze w
róÔnych warstwach wodonoÎnych jest zbliÔony. SÌ to wody zwykÊe,
charakterystyczne dla mÊodo glacjalnych rejonów pojeziernych Polski póÊnocnej,
najczÖÎciej typu HCO3-Ca i HCO3-Ca-Mg. SÌ to wody sÊabo zmineralizowane, sucha
pozostaÊoÎÐ nie przekracza 500 mg na dm3, koncentracja jonów Ôelaza zmienia siÖ
w doÎÐ szerokich granicach, jednak na ogóÊ nie przekracza wartoÎci 2,0 mg na
dm3. W stropie utworów kredowych nie moÔna wykluczyÐ wystÖpowania wód
zmineralizowanych (Cl).
W strefach krawÖdziowych doliny Wkry (DziaÊdówki) wystÖpujÌ wypÊywy wód
podziemnych. Na E od miejscowoÎci Nowy Dwór zlokalizowano zespóÊ ÒródeÊ
staÊych, a na N od miejscowoÎci Przeródki ÒródÊo okresowe
.
CHARAKTERYSTYKA OKRESU BADA×
Stany wód powierzchniowych i podziemnych w okresie wykonywania badaØ
terenowych byÊy zróÔnicowane. GÊÖbokoÎci zalegania wód podziemnych w
studniach gospodarskich mierzono w drugiej poÊowie lipca 2011 roku w okresie
stanów wysokich. Z kolei pomiary przepÊywów chwilowych przeprowadzono w
drugiej poÊowie lipca 2011 roku w czasie stanów wysokich oraz wrzeÎnia, w okresie
stanów niskich.
STAN CZYSTOÍCI WÓD POWIERZCHNIOWYCH
W Polsce aktem prawnym regulujÌcym zagadnienia zwiÌzanie z ochronÌ wód
jest ustawa Prawo Wodne z 18 lipca 2001 roku (Dz. U. z 2005 r. Nr 239, poz. 2019 z
póÒniejszymi zmianami). Po przystÌpieniu do Unii Europejskiej Polska zobowiÌzana
jest do wdroÔenia Ramowej Dyrektywy Wodnej 2000/60/WE, której gÊównym celem
jest osiÌgniÖcie przynajmniej dobrego ekologicznego i chemicznego stanu
wszystkich wód do 2015 roku. Dobry stan wód oznacza, Ôe jakoÎÐ wód w jak
najmniejszym stopniu odbiega od warunków naturalnych, tzn. niezakÊóconych przez
czÊowieka. Od 2007 roku ocena jakoÎci wód prowadzona jest dla jednolitych czÖÎci
wód (JCW). W 2008 roku badania wód powierzchniowych prowadzono zgodnie z
rozporzÌdzeniem Ministra Írodowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku W sprawie
sposobu klasyfikacji jednolitych czÖÎci wód powierzchniowych i podziemnych (Dz.
U. nr 162, poz. 1008), natomiast w 2009 roku zgodnie z rozporzÌdzeniem Ministra
Írodowiska z dnia 13 maja 2009 roku W sprawie form i sposobu prowadzenia
monitoringu jednolitych czÖÎci wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U. nr 81,
poz. 685).
OcenÖ stanu jakoÎci wód powierzchniowych na omawianym obszarze,
przedstawiono w oparciu o dane zawarte w nastÖpujÌcych publikacjach
udostÖpnionych przez PaØstwowÌ InspekcjÖ Ochrony Írodowiska: „Raport o stanie
Îrodowiska województwa warmiØsko-mazurskiego w 2007 roku” (PIOÍ-Olsztyn,
2008), „Raport o stanie Îrodowiska województwa warmiØsko-mazurskiego w 2009
roku” (PIOÍ-Olsztyn, 2010), „Raport o stanie Îrodowiska województwa warmiØskomazurskiego w 2010 roku” (PIOÍ-Olsztyn, 2011).
Badania wód PÊoÎniczanki przeprowadzono w 2007 roku w przekroju
przyujÎciowym do rzeki Wel, w miejscowoÎci Koty. Wody rzeki zaliczono do III klasy
czystoÎci. ZadecydowaÊy o tym stÖÔenia: zwiÌzków organicznych (BZT5, ChZT-Cr) i
zwiÌzków biogennych (azot Kjeldahla, azotany, azotyny) oraz stan sanitarny wód.
W latach 2009-2010 roku, badaniami na analizowanym obszarze, objÖto rzekÖ
Wel – JCW „Wel od dopÊywu z MiÊostajek do dopÊywu spod Mroczna”. Punkt
pomiarowo-kontrolny zlokalizowano w miejscowoÎci Trzcin (km biegu rzeki 20). W
2010 roku nie przeprowadzono oceny potencjaÊu ekologicznego ze wzglÖdu na
brak badaØ elementów biologicznych. WskaÒniki fizykochemiczne odpowiadaÊy I
klasie. W 2009 stan ekologiczny, omawianej JCW oceniono jako dobry. KlasyfikacjÖ
elementów biologicznych przeprowadzono w oparciu o chlorofil „a”. Írednie
stÖÔenie chlorofilu „a” odpowiadaÊo I klasie jakoÎci wód. Elementy fizykochemiczne
wspierajÌce elementy biologiczne wskazywaÊy na bardzo dobry stan ekologiczny
wód (I klasa). O dobrym stanie ekologicznym zadecydowaÊo stÖÔenie azotu
Kjeldahla (II klasa).
Badania jezior, na obszarze opracowania, przeprowadzono w latach 19952002. KlasÖ czystoÎci wód jezior oraz kategoriÖ podatnoÎci na degradacjÖ
okreÎlono zgodnie z ujednoliconÌ metodykÌ badaØ opracowanÌ w Instytucie
KsztaÊtowania Írodowiska w Warszawie, opublikowanÌ w 1994 roku jako „Wytyczne
monitoringu podstawowego jezior”, (Kudelska, Cydzik, Soszka 1994). Ocena jakoÎci
wód jezior wedÊug tych wytycznych obowiÌzywaÊa do 2007 roku.
OcenÖ stanu jakoÎci wód jezior wystÖpujÌcych na analizowanym obszarze
przedstawiono w oparciu o dane zawarte w publikacjach udostÖpnionych przez
PaØstwowÌ InspekcjÖ Ochrony Írodowiska. Jezioro Zakrocz (1995) zaliczono do
zbiorników bardzo podatnych na degradacjÖ (poza kategoriÌ), o wodach silnie
zanieczyszczonych (III klasa). W 1996 roku jeziora GrÌdy i JeleØskie zawieraÊy wody
silnie zanieczyszczone (III klasa). Jeziora posiadajÌ bardzo niekorzystne warunki
morfometryczno-zlewniowe (poza kategoriÌ podatnoÎci na degradacjÖ). W 1997
roku wody jeziora Zwórzno zaliczono do III klasy czystoÎci. Zbiornik jest bardzo
podatny na degradacjÖ (III kategoria). W 2002 roku sumaryczna III klasa czystoÎci
wód Jeziora Lidzbarskiego wskazywaÊa na obniÔonÌ jakoÎÐ jego wód. WiÖkszoÎÐ
oznaczonych wskaÒników odpowiadaÊa III klasie. Stwierdzono pozaklasowe:
stÖÔenia: chlorofilu „a”, fosforanów (lato, warstwa naddenna) i azotu mineralnego
(wiosna) oraz wartoÎci przewodnoÎci elektrolitycznej wÊaÎciwej. Warunki tlenowe
hypolimnionu nie odpowiadaÊy obowiÌzujÌcym normom. Stan sanitarny wód nie
budziÊ zastrzeÔeØ (I klasa). Jezioro posiada II kategoriÖ podatnoÎci na degradacjÖ.
Utrzymanie stosunkowo dobrej jakoÎci wód omawianych jezior wymaga dalszej
racjonalnej gospodarki wodno-Îciekowej w ich zlewniach i prawidÊowego
uÔytkowania zbiorników.
PozostaÊe wody powierzchniowe, na analizowanym nie sÌ objÖte badaniami
jakoÎci wód, dlatego trudno okreÎliÐ stan ich czystoÎci. Wody Wli zanieczyszczane
sÌ przez zrzuty wód poÎciekowych z oczyszczalni w Lidzbarku, a wody
PÊoÎniczanki zrzutami z oczyszczalni w PÊoÎnicy (poza obszarem opracowania).
ÑródÊem zanieczyszczeØ wód powierzchniowych jest równieÔ hodowla
zwierzÌt i uprawa roli. W znacznej czÖÎci stosowane w rolnictwie nawozy
organiczne i mineralne oraz Îrodki ochrony roÎlin z pól uprawnych spÊukiwane sÌ z
wodami opadowymi do wód powierzchniowych powodujÌc ich zanieczyszczenie.
UÊatwieniem dla spÊywu wód z terenów rolniczych jest gÖsta sieÐ rowów
melioracyjnych w dolinach.
Tabela 5. Stan jednolitych czÖÎci wód (JCW)
Lp.
Punkt
Jednolita czÖÎÐ
pomiarowowód
kontrolny
„Wel od dopÊ. z
MiÊostajek do
dopÊ. spod
Mroczna”
n.b. – nie badano
1.
Trzcin
(km 20)
Rok
badaØ
Stan
ekologiczny
2009
Stan jakoÎci
(ÊÌcznie: stan
ekologiczny i
chemiczny)
GÊówne
zanieczyszczenia
n.b.
azot Kjeldahla
dobry
*Wyniki badania stanu czystoÎci wód powierzchniowych nie majÌ odzwierciedlenia na mapie ze
wzglÖdu na brak odpowiednich sygnatur w „Wytycznych technicznych GIS-3” do opracowania Mapy
Hydrograficznej Polski w skali 1:50 000, GUGiK, Warszawa 2005. Zawarte w wytycznych sygnatury
odnoszÌ siÖ do podziaÊu wód powierzchniowych na III klasy czystoÎci, zgodnie z RozporzÌdzeniem
Ministra Ochrony Írodowiska Zasobów Naturalnych i LeÎnictwa z dnia 5 listopada 1991 roku w
sprawie klasyfikacji wód oraz warunków jakim powinny odpowiadaÐ Îcieki wprowadzane do wód lub
ziemi (Dz.U. Nr 116, poz. 505). Obecnie obowiÌzujÌ: RozporzÌdzenie Ministra Írodowiska z dnia 20
sierpnia 2008 roku W sprawie sposobu klasyfikacji jednolitych czÖÎci wód powierzchniowych i
podziemnych (Dz.U. nr 162, poz. 1008) oraz RozporzÌdzenie Ministra Írodowiska z dnia 13 maja
2009 roku W sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych czÖÎci wód
powierzchniowych i podziemnych (Dz.U. nr 81, poz. 685).
Tabela 6. WaÔniejsze zrzuty Îcieków
Rodzaj
Îcieków
IloÎÐ Îcieków
UrzÌdzenie
m3d-1
do oczyszcz.
maks/aktualna
1200/720
mech.-biol.
Nr*
MiejscowoÎÐ
ZakÊad
1.
Lidzbark
Welski
Oczyszczalnia
Miejska
komunalne
2.
Lidzbark
Welski
SpóÊdzielnia
Mleczarska w
Lidzbarku
przemysÊowe
b.d./16,3
mech.-biol.
Wel
3.
PÊoÎnica
Oczyszczalnia
Îcieków w
PÊoÎnicy
komunalne
150/60
mech.-biol.
PÊoÎniczanka
4.
PÊoÎnica
-
deszczowe
-
-
PÊoÎniczanka
5.
ZieluØ
-
deszczowe
-
-
Wkra
(DziaÊdówka)
Kierunek zrzutu
Wel
*numeracja zgodna z numeracjÌ na mapie
PRZEOBRAÓENIA STOSUNKÓW WODNYCH
Stosunki wodne na obszarze objÖtym arkuszem mapy Lidzbark zostaÊy w
nieznacznym stopniu przeobraÔone przez czÊowieka. PrzeobraÔenia te polegajÌ na:
ograniczeniu zdolnoÎci retencyjnej obszaru poprzez znaczne zmniejszenie
powierzchni terenów leÎnych,
budowie sieci rowów odwadniajÌcych tereny podmokÊe, np.: w pÊaskich
odcinkach dolin rzecznych: Wli i PÊoÎniczanki oraz Wkry (DziaÊdówki),
wyprostowaniu i pogÊÖbieniu koryt mniejszych cieków i wÊÌczeniu ich do
systemu melioracyjnego,
wyprostowaniu koryta Wkry (DziaÊdówki),
utworzeniu licznych stawów rybnych w okolicach miejscowoÎci Koszelewy
(zlewnia Wli),
wystÖpowaniu maÊych, wypeÊnionych wodÌ zbiorników poeksploatacyjnych
(wydobycie kruszywa naturalnego zwÊaszcza piasku i Ôwiru),
budowie urzÌdzeØ hydrotechnicznych na rzekach omawianego obszaru: jazu
na Wkrze (DziaÊdówce), jazów i korekcji progowych na Wli oraz przepompowni
dla potrzeb MaÊych Elektrowni Wodnych (np. we wsi Kurojady), zastawek na
PÊoÎniczance,
budowie grobli wokóÊ stawów hodowlanych w okolicach miejscowoÎci
Koszelewy,
zmianie wodnoÎci maÊych cieków, zwiÌzanej z duÔÌ iloÎciÌ wód obcych
zrzucanych w postaci wód poÎcielowych (Wel, PÊoÎniczanka),
pogorszeniu jakoÎci wód powierzchniowych i podziemnych.
© Copyright by Alfred Kaniecki, Alicja BaczyØska, Anna GogoÊek
Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu