Polskie uczelnie – czas na jakość

Misja i służebność uniwersytetu w XXI wieku. Praca zbiorowa pod red. Jerzego Woźnickiego. Warszawa 2013
Przedstawione w poniższym rozdziale opinie są wyłącznie opiniami jego autora i nie wyrażają stanowiska jakiejkolwiek instytucji.
3.7. Polskie uczelnie – czas na jakoćç
Andrzej Jajszczyk
Polskie uczelnie wyĔsze ksztaäcñ coraz wiöcej studentów. JuĔ ponad 80% absolwentów szkóä Ĉrednich kontynuuje naukö, co stawia nas, pod tym wzglödem,
w czoäówce Ĉwiatowej164. Wbrew czöstym utyskiwaniom na powszechnoĈè ksztaäcenia na poziomie wyĔszym, uwaĔam sam ten fakt za pozytywny. Jednak problemem jest säabe dopasowanie oferowanego ksztaäcenia do potrzeb kraju i regionów
oraz studiujñcych osób, a takĔe niejednokrotnie säaba jego jakoĈè.
Poczñtek tekstu zostanie poĈwiöcony diagnozie stanu obecnego, a przede
wszystkim zidentyfikowaniu obszarów, w których polskie szkolnictwo wyĔsze
nie speänia oczekiwaþ interesariuszy, w tym pracodawców i samych studentów. Nastöpnie zostanñ omówione niektóre przyczyny szczegóäowe tego stanu,
w tym trudnoĈci reformowania tak skomplikowanego mechanizmu. Kolejna czöĈè
artykuäu zawiera postulaty dotyczñce zmian prowadzñcych do systemu lepiej
odpowiadajñcego aktualnym potrzebom, w tym postulat powoäania dwóch niewielkich, elitarnych uczelni badawczych. Na zakoþczenie zostanñ wspomniane
ogólne mechanizmy projakoĈciowe, które zdaniem autora naleĔy wprowadziè
w polskim szkolnictwie wyĔszym. W podsumowaniu zostanie zwrócona uwaga
na nieuchronne zróĔnicowanie uczelni, zarówno co do sposobów ich dziaäania,
jak i jakoĈci, a takĔe na potrzebö ksztaäcenia ustawicznego.
1. Diagnoza
Spojrzenie makro
Mimo prowadzonych w ostatnich latach reform szkolnictwa wyĔszego oraz
ogromnego powiökszenia jego bazy materialnej, polskie wyĔsze uczelnie nadal
nie speäniajñ wszystkich wiñzanych z nimi oczekiwaþ. Dotyczy to w szczególnoĈci nastöpujñcych obszarów:
x ksztaäcenie osób kreatywnych, äatwo przystosowujñcych siö do szybko zmieniajñcego siö otoczenia,
x ksztaäcenie Ĉwiadomych obywateli, uczestników Ĕycia spoäecznego i kulturalnego,
x w przypadku studiów zawodowych – przygotowanie do oczekiwaþ rynku
pracy,
x ksztaäcenie elit,
164
Education at a Glance 2012: OECD Indicators, 11 Sept. 2012.
218
x ksztaäcenie cudzoziemców jako ambasadorów Polski i polskiej gospodarki,
a takĔe Ēródäo przychodów.
Braki w wymienionych obszarach majñ swoje przyczyny szczegóäowe, z których czöĈè zostanie omówiona poniĔej.
Przyczyny szczegóäowe
System ksztaäcenia polskich wyĔszych uczelni, w którym nadal dominujñcñ
rolö odgrywajñ wykäady, a kierunki studiów sñ bardzo wñsko wyprofilowane,
niedostatecznie przygotowuje absolwentów do kreatywnego rozwiñzywania problemów, innowacyjnoĈci, pracy w zespoäach, a takĔe przystosowywania siö do
szybko zmieniajñcego siö Ĉwiata, w tym do koniecznej coraz czöĈciej wielokrotnej
zmiany zawodu. Wñska specjalizacja absolwentów, a takĔe ograniczenie wyboru
studiowanych przedmiotów do jednego uczelnianego wydziaäu, zawöĔa ich horyzonty i säabo przygotowuje do Ĕycia w spoäeczeþstwie. Chöè przeäamania barier
i rozszerzenia zakresu ksztaäcenia powoduje takĔe czösto patologiczne (w sensie
jakoĈci i kosztów) studiowanie na wielu kierunkach studiów.
đródäo niedostatecznego opanowania tzw. umiejötnoĈci miökkich, w tym pracy zespoäowej i samodzielnego rozwiñzywania problemów leĔy zresztñ w zäym
funkcjonowania szkolnictwa niĔszych szczebli i rola uczelni wyĔszych w korygowaniu tych säaboĈci jest ograniczona165.
Swojej roli nie speäniajñ na ogóä takĔe uczelnie zawodowe, w których z kolei
ksztaäcenie jest nadmiernie akademickie, a programy studiów säabo skorelowane
z potrzebami gospodarki i instytucji publicznych w regionach, w których funkcjonujñ. Zajöcia czösto prowadzñ w nich drugoetatowcy z uczelni typu uniwersyteckiego,
powielajñc zorientowane na teoriö wykäady, zamiast praktyków z duĔym uprzednim
doĈwiadczeniem zawodowym, czy po prostu nauczycieli zawodu. SäaboĈciñ uczelni zawodowych jest w duĔej mierze to, Ĕe próbujñ one kopiowaè i udawaè uczelnie
akademickie zamiast skoncentrowaè siö na swoich wäaĈciwych zadaniach. Podobnie jest z wieloma uczelniami, formalnie akademickimi, których säaba naukowo kadra i studenci o na ogóä praktycznych oczekiwaniach zawodowych predestynujñ je
do zmiany profilu na lepiej dopasowany do potrzeb otoczenia.
Jeszcze gorzej jest z uczelniami majñcymi w zaäoĔeniu ksztaäciè elity intelektualne, profesjonalne i polityczne kraju. Jakkolwiek szkoäy wyĔsze z najbardziej
rozpoznawalnymi markami, takie jak Uniwersytet Jagielloþski czy Uniwersytet
Warszawski, majñ wĈród swojej kadry znakomitych naukowców i dydaktyków,
wielkoĈè tych uczelni i obciñĔenie osobami przeciötnymi zarówno wĈród pracowników jak i studentów powoduje, Ĕe nie stanowiñ one dostatecznego magnesu dla
najlepszych absolwentów szkóä Ĉrednich. Powoduje to ich exodus do renomowanych uczelni zagranicznych i w wiökszoĈci przypadków bezpowrotnñ utratö
dla Polski. Uczelnie te nie przyciñgajñ teĔ wybitnych mäodych ludzi z zagranicy,
165
A. Jajszczyk, Polska w obliczu globalizacji szkolnictwa wyĔszego, Kultura i Polityka, nr 5, 2009.
(http://jajszczyk.pl/wp-content/uploads/A_Jajszczyk_Kultura_i_Polityka_09_2009.pdf).
219
którzy czösto przy wyborze miejsca studiowania kierujñ siö miödzynarodowymi
rankingami, w których nasze uczelnie wypadajñ nadzwyczaj säabo. Postulowane
niekiedy mechaniczne äñczenie duĔych uczelni w jeszcze wiöksze, aby w ten sposób polepszyè wskaĒniki bibliometryczne wpäywajñce na pozycje w rankingach,
moĔe moim zdaniem wynikowñ jakoĈè ksztaäcenia tylko pogorszyè.
Jakkolwiek bliski jest mi system boloþski wymuszajñcy podziaä toku studiów
na dwa stopnie, poniewaĔ umoĔliwia kompatybilnoĈè z rozwiniötym Ĉwiatem,
uäatwiajñc tak waĔnñ mobilnoĈè studentów i miödzynarodowñ uznawalnoĈè dyplomów, jego realizacja w Polsce nie jest, moim zdaniem, udana. Przyczyna tkwi
przede wszystkim w przesadnej masowoĈci studiów magisterskich, a takĔe dominujñcym modelu kontynuowania studiów II stopnia na tym samym kierunku
i wydziale co studia licencjackie bñdĒ inĔynierskie. Wynika to czöĈciowo z mechanicznego podziaäu studiów piöcioletnich, a takĔe utrwalone przekonanie, Ĕe
same studia I stopnia nie sñ odpowiednio atrakcyjne dla pracodawców oraz säabe
wizerunkowo.
WyraĒne obniĔenie poziomu prac magisterskich skäania niektórych do postulowania znacznego rozszerzenia naboru na studia doktoranckie jako remedium na
brak specjalistów o najwyĔszych kwalifikacjach. Moim zdaniem, to droga donikñd, juĔ prowadzñca do deprecjacji doktoratów i ucieczki najzdolniejszych poza
granice kraju.
TrudnoĈci wprowadzania zmian
Wielki, zarówno w sensie liczebnoĈci kadry jak i studiujñcych, system szkolnictwa wyĔszego nie jest äatwy do reformowania. Ogromnñ rolö odgrywajñ tu tradycja, siäa istniejñcych struktur, a nawet ukäadów towarzyskich, a takĔe socjalny
charakter finansowania166. Nie do koþca przewidywalna i Ĉwiadoma swych rzeczywistych interesów jest teĔ wielka rzesza studentów. DuĔa bezwäadnoĈè caäego systemu powoduje, Ĕe peäne skutki reform Minister Barbary Kudryckiej bödñ
w peäni widoczne dopiero za kilka lat. Powstanie i pierwszy okres funkcjonowania Narodowego Centrum Badaþ i Rozwoju oraz Narodowego Centrum Nauki
dajñ nadziejö na dalsze sprawne dziaäanie grantowego finansowania nauki, która na najwiökszñ skalö jest uprawiana wäaĈnie w uczelniach wyĔszych. Niektóre
zmiany ustawowe, jak na przykäad moĔliwoĈè wyäaniania wäadz uczelni publicznych w drodze konkursów menedĔerskich, nie zostaäy co prawda skonsumowane
w praktyce, ale stanowiñ nadal potencjalnñ moĔliwoĈè dla tych szkóä wyĔszych,
które odwaĔnie chciaäyby zmieniè swój system zarzñdzania. Dziaäania MNiSW
pragnñce wymusiè wiökszñ specjalizacjö uczelni mogñ staè siö zaczynem tak potrzebnych zmian w tym obszarze.
JednoczeĈnie rosnñ wyzwania stojñce przed uczelniami, wynikajñce m.in. ze
zmniejszania siö liczebnoĈci kolejnych roczników maturzystów, rozczarowaniem
166
A. Jajszczyk, Polskie uczelnie w objöciach sarmatyzmu, Gazeta Wyborcza, 24 wrzeĈnia 2010,
s. 22–23 (http://wyborcza.pl/1,76842,8417907,Polskie_uczelnie_w_objeciach_sarmatyzmu.html).
220
wielu absolwentów napotykajñcych na znaczne problemy ze znalezieniem satysfakcjonujñcej pracy, a takĔe pracodawców nieznajdujñcych wĈród tych absolwentów osób o odpowiednich kwalifikacjach i umiejötnoĈciach. Do tego dochodzi
wspomniana juĔ rosnñca miödzynarodowa konkurencja w ubieganiu siö zarówno
o najlepszych absolwentów szkóä Ĉrednich jak i kandydatów na studia doktoranckie. Nie bez znaczenia bödñ teĔ w niektórych uczelniach, które nadmiernie zainwestowaäy w nowñ infrastrukturö, trudnoĈci w jej naleĔytym utrzymaniu.
Wymienione wyĔej czynniki skäaniajñ do ostroĔnego, rozäoĔonego na wiele
lat, ale konsekwentnego podejĈcia do dalszego przystosowywania naszego systemu szkolnictwa wyĔszego do potrzeb zmieniajñcego siö Ĉwiata.
2. Postulowany ksztaät systemu szkolnictwa wyĔszego
WyĔsze szkoäy zawodowe i kolegia akademickie
Studia pierwszego stopnia powinny stanowiè podstawowy element ksztaäcenia na poziomie wyĔszym. W zasadzie tylko do nich (nie liczñc kursów podyplomowych i innych elementów ksztaäcenia ustawicznego) powinny ograniczaè
siö uczelnie zawodowe. Przy czym ksztaäcenie w tego typu uczelniach powinno
byè wyraĒnie ukierunkowane na potrzeby jednostek gospodarczych i innych instytucji regionu. Niektóre z oferowanych programów mogñ trwaè tylko dwa lata
i oferowaè dyplom technika. Zajöcia tego typu powinni prowadziè nauczyciele
zawodu, w tym osoby po latach praktyki w przemyĈle, firmach usäugowych bñdĒ
urzödach. Trzyletnie bñdĒ trzy i póä letnie studia licencjackie lub inĔynierskie powinny umoĔliwiaè podjöcie pracy zawodowej, a w przypadku osób szczególnie
uzdolnionych i motywowanych, umoĔliwiaè kontynuowanie nauki na studiach
II stopnia. Poza uczelniami zawodowymi, studia takie mogäyby oferowaè równieĔ
uniwersytety i politechniki.
Uzupeänieniem studiów pierwszego stopnia przygotowujñcych do konkretnego zawodu powinny byè nieznane w obecnym systemie kolegia akademickie,
wzorowane na amerykaþskich uczelniach typu college, oferujñce multidyscyplinarne studia licencjackie. Kolegia takie mogñ byè wydzielonñ czöĈciñ wiökszego
uniwersytetu bñdĒ stanowiè odröbnñ uczelniö nieprowadzñcñ badaþ naukowych,
a koncentrujñcñ siö na dydaktyce. WaĔne kulturotwórcze znaczenie takich kolegiów opisano w raporcie167.
Uniwersytety
Jednñ z cech charakterystycznych istniejñcego w Polsce systemy szkolnictwa
wyĔszego jest duĔa specjalizacja uczelni – oprócz uniwersytetów i politechnik
sñ uniwersytety przymiotnikowe, a takĔe akademie i inne szkoäy wyĔsze. W tych
167
Strategia rozwoju szkolnictwa wyĔszego w Polsce do 2020 roku. Ernst & Young Business Advisory,
Instytut Badaþ nad Gospodarkñ Rynkowñ, luty 2010. (http://resources.rybinski.eu/resources/viewResource:9eb3d302-1109-11df-a2ac-001b24eff4d8).
221
dwóch ostatnich kategoriach silnñ pozycjö liczbowñ zajmujñ uczelnie niepubliczne. Nawet uczelnie zwane po prostu uniwersytetami sñ mocno wyspecjalizowane,
z nielicznymi wyjñtkami koncentrujñc siö na naukach humanistycznych i spoäecznych. Taka wñska specjalizacja jest zaprzeczeniem oryginalnej idei uniwersytetu.
Dlatego teĔ cieszy rozszerzanie zakresu tematycznego uczelni wyĔszych zarówno przez ich äñczenie, jak i oferowanie na przykäad kierunków humanistycznych
i spoäecznych na uczelniach technicznych. Zwiöksza to poĔñdanñ konkurencjö
miödzy uczelniami.
JednakĔe równolegle do procesu tworzenia prawdziwych uniwersytetów powinien postöpowaè proces ich specjalizacji badawczej, a takĔe w pewnym stopniu
– ksztaäceniowej. To znaczy, co prawda uniwersytet bödzie mógä mieè w swoim
zakresie zainteresowaþ zarówno nauki humanistyczne, spoäeczne, o sztuce, o Ĕyciu (w tym medyczne), Ĉcisäe oraz techniczne, ale w kaĔdym z tych obszarów
bödzie staraä siö specjalizowaè w tematyce, w której bödzie posiadaä najlepszych
naukowców, laboratoria, a takĔe zainteresowanie potencjalnych odbiorców absolwentów i wyników badaþ naukowych. Jest to zgodne z modnñ ostatnio w Europie „inteligentnñ specjalizacjñ” (smart specialisation), oznaczajñce zawöĔenie,
zarówno w skali paþstw jak i uczelni bñdĒ jednostek badawczych realizowanej
w nich tematyki badaþ. Koncepcja ta uwzglödnia po prostu dosyè oczywisty fakt,
Ĕe nie da siö byè dobrym we wszystkich obszarach i potrzebna jest koncentracja
Ĉrodków.
Procesy przeksztaäcania siö wyĔszych uczelni i dopasowywania ich do rzeczywistych potrzeb otoczenia spoäecznego powinny byè wspomagane przez paþstwo przez zwiökszanie roli konkursowego, grantowego finansowania badaþ naukowych kosztem finansowania statutowego, a takĔe konkursowego zamawiania
programów ksztaäcenia potrzebnych w kraju. Bödzie to wymagaäo gruntownego
przemyĈlenia systemu finansowania szkolnictwa wyĔszego, z moĔliwoĈciñ rozszerzenia odpäatnoĈci studentów za studia, a takĔe przeorganizowania systemów
stypendialnych. Znaczna czöĈè uczelni majñcych obecnie ambicje uniwersyteckie
zdecyduje siö zapewne na przeksztaäcenie w uczelnie zawodowe i skorzystanie
z finansowego wsparcia samorzñdów i lokalnej gospodarki.
Cechñ charakterystycznñ uczelni o charakterze akademickim powinno byè prowadzenie studiów I, II i III stopnia. Ale i w tej grupie nastñpiäoby naturalne zróĔnicowanie – niektóre z nich koncentrowaäyby siö na dwóch pierwszych stopniach,
a inne – o charakterze badawczym – na stopniach II i III. Na studiach magisterskich
(II stopnia) studiowaäby znacznie mniejszy odsetek mäodzieĔy niĔ jest to obecnie,
ale wymagania byäyby tu znacznie wyĔsze. W tym przypadku ksztaäcenie byäoby
bardziej specjalistyczne, a praca magisterska miaäaby charakter pracy naukowej.
W uczelniach akademickich powinna nastñpiè likwidacja tradycyjnych, wñskich kierunków studiów i zastñpienie ich przez programy dyplomowe, które
w przeciwieþstwie do definiowanych przez ministerstwo kierunków, majñ byè
autorskimi propozycjami uczelni poddanymi konkurencyjnemu osñdowi rynku.
Programy dyplomowe oferowaäyby elastycznñ ĈcieĔkö ksztaäcenia, ksztaätowanñ
w duĔej mierze przez samych studentów.
222
Elitarne uniwersytety badawcze
Polska potrzebuje co najmniej jednego uniwersytetu badawczego Ĉwiatowej
klasy, zdolnego ksztaäciè elity intelektualne niezbödne do sprawnego funkcjonowania naszego paþstwa, a takĔe promieniujñcego jakoĈciñ poza jego granicami.
NiezaleĔnie od ambicji i dobrej woli kadr najlepszych obecnie polskich wyĔszych
uczelni, wydaje siö, Ĕe proces przeksztaäcania niektórych z nich w takie jednostki,
nawet gdyby byä moĔliwy, trwaäby zbyt däugo w stosunku do palñcych potrzeb. Co
prawda moĔna, wzorem Chin sprzed kilkunastu lat, ksztaäciè najlepszych za granicñ, ale w warunkach demokratycznego paþstwa z jego swobodñ przemieszczania
siö i przy ograniczonych zasobach najzdolniejszych absolwentów szkóä Ĉrednich,
to rozwiñzanie nie wydaje siö byè realne. Pozostaje wiöc utworzenie takiej lub
takich uczelni od podstaw.
Przykäadami, Ĕe utworzenie instytucji dziaäajñcych zgodnie z najlepszymi
Ĉwiatowymi standardami jest moĔliwe sñ powstaäe w latach dziewiöèdziesiñtych
XX wieku w Poznaniu Polsko-Francuska Szkoäa Nowych Technik Informatyczno-Komunikacyjnych (juĔ nieistniejñca) czy Miödzynarodowy Instytut Biologii
Molekularnej i Komórkowej w Warszawie. Istniejñ takĔe przykäady zagraniczne podobnych przedsiöwziöè, jak Okinawa International University w Japonii.
Moim zdaniem naleĔaäoby utworzyè dwie uczelnie, speäniajñce m.in. nastöpujñce warunki:
x ksztaäcenie, przynajmniej w pierwszych latach dziaäania, co najwyĔej po kilkuset studentów na wszystkich latach studiów äñcznie;
x prowadzenie wyäñcznie studiów II i III stopnia; w póĒniejszym okresie takĔe
kursów w ramach ksztaäcenia ustawicznego;
x posiadanie charakteru uniwersyteckiego w sensie ksztaäcenia i badaþ prowadzonych w trzech obszarach nauk (nauki humanistyczne, spoäeczne i o sztuce;
nauki Ĉcisäe i techniczne; nauki o Ĕyciu), przy jednoczesnej specjalizacji tematyki wewnñtrz tych obszarów;
x charakter badawczy uczelni, przekäadajñcy siö na maäe obciñĔenia dydaktyczne profesorów i pochodzenie znaczñcej czöĈci przychodów z grantów badawczych;
x zajöcia ze studentami prowadzone w jözykach polskim i angielskim, z moĔliwoĈciñ wyboru ĈcieĔki wyäñcznie angielskojözycznej;
x menedĔerski system zarzñdzania uczelniami, w tym istnienie starannie dobranych rad patronackich;
x stanowiska w uczelniach obsadzane w drodze miödzynarodowych konkursów, na podstawie aktualnego dorobku naukowego, z wymaganiem wyäñcznie
stopnia doktora;
x przynajmniej poäowa stanowisk profesorskich zagwarantowana dla osób spoza
Polski;
x w pierwszych latach dziaäania zatrudnianie wyäñcznie osób do czterdziestego
roku Ĕycia;
x w stosunku do pracowników proponowanego uniwersytetu zakaz pracy w innych uczelniach;
223
x zakaz zatrudniania doktorów wypromowanych we wäasnej uczelni;
x stanowiska profesorskie odnawialne po miödzynarodowej ocenie uzyskiwanych wyników;
x konkursowe egzaminy dla kandydatów na studia (w tym szczegóäowe rozmowy kwalifikacyjne); docelowo przynajmniej poäowa studentów powinna pochodziè spoza Polski (poczñtkowo ten warunek mógäby byè zäagodzony);
x finansowanie z budĔetu paþstwa, przy stopniowym zwiökszaniu finansowania
zewnötrznego;
x zagwarantowanie stabilnego finansowania na wiele lat, w tym rozwaĔenie
utworzenia funduszy typu „endowment”;
x Ĉcisäe ograniczenie liczby etatów profesorskich finansowanych ze Ĉrodków publicznych;
x funkcjonowanie na mocy odröbnej ustawy;
x lokalizacja: Kraków i Warszawa.
OczywiĈcie nasuwajñ siö pytania: dlaczego dwie uczelnie i dlaczego takie
ich lokalizacje. Uzasadnieniem powoäania dwóch uczelni najwyĔszej klasy sñ
nastöpujñce argumenty: powstanie zdrowej konkurencji, moĔliwoĈè nieco innego wyprofilowania tematycznego, zmniejszenie ryzyka niepowodzenia caäego przedsiöwziöcia (wiöksza szansa, Ĕe przynajmniej jedna z uczelni osiñgnie zakäadany sukces). Wybór Krakowa i Warszawy wynika z uznania siäy tych
oĈrodków akademickich. Powoäanie nowej niewielkiej uczelni nie grozi wydrenowaniem kadr i studentów z istniejñcych w kaĔdym z tych miast wielkich
uniwersytetów i innych jednostek ksztaäcñcych na poziomie wyĔszym. Nie bez
znaczenia, szczególnie w pozyskiwaniu najlepszej kadry i studentów za granicñ,
jest atrakcyjnoĈè obu miast, istniejñce zasoby mieszkaniowe, a takĔe dogodne
poäñczenia lotnicze ze Ĉwiatem. To ostatnie uäatwi teĔ uczestniczenie w miödzynarodowym Ĕyciu naukowym.
Koszt powstania kaĔdej z uczelni, äñcznie z wybudowaniem i wyposaĔeniem
niewielkich kampusów, nie przekroczy zapewne kosztu budowy nowoczesnego
stadionu piäkarskiego.
Mechanizmy projakoĈciowe
NiezaleĔnie od typu uczelni warto, moim zdaniem, dokonaè kilku waĔnych
projakoĈciowych zmian w zasadach ich funkcjonowania. Miödzy innymi naleĔy zlikwidowaè zarówno habilitacjö, jak i tytuä profesora. Ten ostatni mógäby
ewentualnie pozostaè, ale ze znaczeniem wyäñcznie honorowym. OczywiĈcie
nie oznacza to znikniöcia stanowiska profesora, na które uczelnie zatrudniaäyby
wedäug swojego uznania, biorñc przede wszystkim pod uwagö aktualny dorobek
naukowy i przydatnoĈè w procesie badawczym i dydaktycznym. Zniesienie habilitacji umoĔliwi wprowadzenie bardzo uĔytecznego modelu kariery akademickiej,
znanego z krajów anglosaskich, w których o stanowiska profesora mogñ ubiegaè
siö osoby ze stopniem doktora i wieloletnim staĔem zawodowym np. w bankach,
kancelariach prawnych, przedsiöbiorstwach produkcyjnych czy jednostkach ba224
dawczych zwiñzanych z gospodarkñ. ãatwo sobie wyobraziè, jak nieocenione
usäugi uczelni i jej studentom moĔe oddaè taki doĈwiadczony praktyk168.
W polskich uczelniach publicznych role charakterystyczne dla wäaĈciciela,
nadzoru, zarzñdu i reprezentacji pracowników i studentów sñ pomieszane. Organy kolegialne sñ zbyt liczne, co utrudnia realizacjö zadaþ i zmniejsza indywidualnñ odpowiedzialnoĈè ich czäonków. Wäadze uczelni publicznych praktycznie
nie sñ rozliczane z dziaäalnoĈci, brakuje bowiem niezaleĔnego od rektora ogniwa
poĈredniego pomiödzy wäaĈcicielem, czyli paþstwem, a wäadzami uczelni169. Stñd
postulat utworzenia dobrze zdefiniowanych rad patronackich i konkursowego wyäaniania wäadz uczelni.
3. Podsumowanie
Proces przeksztaäcania wyĔszych uczelni majñcy na celu lepsze ich dostosowanie do potrzeb kraju i regionów, w których dziaäajñ nie bödzie szybki i äatwy.
Istnieje teĔ niebezpieczeþstwo, Ĕe czöĈè uczelni bödzie ksztaäciäa na bardzo niskim poziomie i wydawaäa dyplomy o znikomej wartoĈci na rynku pracy. Stñd
wielka rola jakñ powinien peäniè skuteczny i rzetelny system informacji dla maturzystów, studentów i pracodawców, korzystajñcy z profesjonalnie przygotowywanych analiz i rankingów uczelni. NaleĔy takĔe wzmocniè rolö Polskiej Komisji
Akredytacyjnej oraz akredytacji branĔowych, w tym miödzynarodowych.
Postöpujñce zmniejszanie stabilizacji zatrudnienia nauczycieli akademickich
powinno äñczyè siö ze znacznym zwiökszeniem finansowej atrakcyjnoĈci tego zawodu, by uniknñè selekcji negatywnej.
Szybko nastöpujñce w Ĉwiecie zmiany, znikanie niektórych zawodów i powstawanie innych, postöp techniczny, a takĔe wydäuĔanie aktywnego Ĕycia zawodowego powodujñ rosnñcñ rolö ksztaäcenia ustawicznego (lifelong learning).
To zarówno wielkie wyzwanie, jak i szansa dla polskich wyĔszych uczelni. Taka
forma ksztaäcenia bödzie odgrywaäa rosnñcñ rolö w obowiñzkach pracowników
i budĔetach uniwersytetów, kolegiów akademickich, uczelni technicznych i zawodowych. Bödzie wymagaäa teĔ odpowiedniego przeksztaäcenia ich struktur
i sposobów dziaäania.
Nie ulega wñtpliwoĈci, Ĕe nasz poziom i jakoĈè Ĕycia, a takĔe poĔñdana przez
nas pozycja Polski w Ĉwiecie bödñ zaleĔaäy w wielkim stopniu od jakoĈci naszego
systemu ksztaäcenia, obejmujñcego takĔe wyĔsze uczelnie. Nie ma cudownej recepty na jego funkcjonowanie, ani idealnego sposobu jego realizacji. PowinniĈmy
dbaè o to, by system ten byä zdolny do samoistnego ulepszania siö, eliminowa168
A. Jajszczyk, Siedem grzechów gäównych szkolnictwa wyĔszego w Polsce, INFOS, Biuro
Analiz Sejmowych, nr 9(33), 8 maja 2008, s. 1–4 (http://orka.sejm.gov.pl/WydBAS.nsf/0/92DEA66762A976E8C1257435002D8DD5/$file/infos_033.pdf).
169
A. Jajszczyk, Siedem grzechów gäównych szkolnictwa wyĔszego w Polsce, INFOS, Biuro
Analiz Sejmowych, nr 9(33), 8 maja 2008, s. 1–4 (http://orka.sejm.gov.pl/WydBAS.nsf/0/92DEA66762A976E8C1257435002D8DD5/$file/infos_033.pdf).
225
nia uczelni najsäabszych i nieodpowiadajñcych potrzebom otoczenia, a takĔe by
przynajmniej niektóre z uczelni mogäy konkurowaè z najlepszymi w Ĉwiecie. Poza
samoregulujñcñ rökñ rynku niezbödna jest teĔ ograniczona, rozumna ingerencja
paþstwa.
Bibliografia
Education at a Glance 2012: OECD Indicators, 11 Sept. 2012.
A. Jajszczyk, Polska w obliczu globalizacji szkolnictwa wyĔszego, Kultura i Polityka, nr 5, 2009.
(http://jajszczyk.pl/wp-content/uploads/A_Jajszczyk_Kultura_i_Polityka_09_2009.pdf).
A. Jajszczyk, Polskie uczelnie w objöciach sarmatyzmu, Gazeta Wyborcza, 24 wrzeĈnia
2010, s. 22-23 (http://wyborcza.pl/1,76842,8417907,Polskie_uczelnie_w_objeciach_
sarmatyzmu.html).
Strategia rozwoju szkolnictwa wyĔszego w Polsce do 2020 roku. Ernst & Young Business
Advisory, Instytut Badaþ nad Gospodarkñ Rynkowñ, luty 2010. (http://resources.rybinski.eu/resources/viewResource:9eb3d302-1109-11df-a2ac-001b24eff4d8).
A. Jajszczyk, Siedem grzechów gäównych szkolnictwa wyĔszego w Polsce, INFOS, Biuro Analiz Sejmowych, nr 9(33), 8 maja 2008, s. 1-4 (http://orka.sejm.gov.pl/WydBAS.
nsf/0/92DEA66762A976E8C1257435002D8DD5/$file/infos_033.pdf).
Prof. dr hab. Andrzej Jajszczyk – Profesor zwyczajny na Wydziale Informatyki,
Elektroniki i Telekomunikacji Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisäawa Staszica
w Krakowie, Dyrektor Narodowego Centrum Nauki.
226
INSTYTUT SPOâECZEüSTWA WIEDZY
FUNDACJA REKTORÓW POLSKICH
Misja i sãuēebnoćç
uniwersytetu w XXI wieku
praca zbiorowa pod redakcjð
Jerzego Wođnickiego
Warszawa 2013
Recenzent
Józef Lubacz
Opracowanie redakcyjne
Maria Pacuska
Opracowanie graficzne
Andrzej Kowalczyk
Instytut Spoäeczeþstwa Wiedzy
Fundacja Rektorów Polskich
ul. GórnoĈlñska 14
00-432 Warszawa
Polska
email: [email protected]
tel.: +22 621 09 72
faks: +22 621 09 73
KsiñĔka stanowi efekt dziaäalnoĈci pro publico bono dla uczelni i jest dystrybuowana nieodpäatnie.
Utwór w caäoĈci ani we fragmentach nie moĔe byè powielany, ani rozpowszechniany za
pomocñ urzñdzeþ elektronicznych, mechanicznych, kopiujñcych, nagrywajñcych i innych,
bez pisemnej zgody posiadaczy praw autorskich.
© Copyright by Instytut Spoäeczeþstwa Wiedzy, Warszawa 2013
© Copyright by Fundacja Rektorów Polskich, Warszawa 2013
ISBN 978-83-7814-124-2
Druk i oprawa:
Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, ul. Polna 50, 00-644 Warszawa
tel.: 22 234 75 03, Wydanie I, Nakäad: 500 egz.
Spis trećci
Säowo wstöpne – Jerzy WoĒnicki .......................................................................................7
CzöĈè I.
Misja uczelni – odniesienia historyczne i modelowe
1.1. Uniwersytet i edukacja XXI wieku – Tadeusz Szulc .................................................15
1.2. Misja i posäannictwo polskich szkóä wyĔszych na progu XXI wieku – Jerzy
BäaĔejowski .............................................................................................................21
1.3. Jaka powinna byè misja uniwersytetu w warunkach przeäomu cywilizacyjnego?
– Jerzy Wilkin ..........................................................................................................25
1.4. Kulturowa odpowiedzialnoĈè uniwersytetu – Ewa Solska ........................................31
1.5. Uczelnia i kultura. Skazani na wspólnotö (jeĔeli chcñ przeĔyè) – Lech ćliwonik .....38
1.6. Kilka uwag o dziejowym posäannictwie uniwersytetu i jego zadaniach na nowy
wiek – Kazimierz Z. Sowa .......................................................................................47
1.7. Ewolucja idei uniwersytetu i jego misji – Aleksander Koj ........................................58
1.8. Misja uczelni – archetyp dobrych praktyk – Józef Kuczmaszewski ..........................61
1.9. SäuĔebnoĈè uniwersytetu – wobec kogo (czego)? – Maria Wójcicka ........................68
1.10. Identyfikacja spoäecznej misji uczelni – Marcin Geryk ............................................74
1.11. OdpowiedzialnoĈè uczelni – kilka uwag – Ewa Chmielecka ...................................82
1.12. Refleksja o znaczeniu misji w kulturze instytucjonalnej uniwersytetu – Jerzy
WoĒnicki ................................................................................................................87
CzöĈè II.
Misje uczelni na tle rysujñcych siö trendów
2.1. Wyzwanie Edukacyjne – ãukasz A. Turski ...............................................................95
2.2. Czy potrzebna jest nowa misja szkolnictwa wyĔszego w XXI wieku? – Wäodzimierz Kurnik.......................................................................................................99
2.3. Autonomia uczelni a ich säuĔebna rola wobec spoäeczeþstw – Andrzej Eliasz ......104
2.4. Humanistyczny wymiar misji spoäecznej uczelni – Maria Mendel ........................110
2.5. Ksztaäcenie przez caäe Ĕycie – brakujñcy drogowskaz – Stanisäaw Chwirot ...........121
2.6. Nowa misja uniwersytetów: zdolnoĈè konkurowania – Wäodzimierz Siwiþski ......127
2.7. Ewolucja czy juĔ rewolucja w misji i funkcjonowaniu szkolnictwa wyĔszego?
– Jan Sadlak...........................................................................................................133
2.8. Nauka dla nauki, czy nauka dla innowacyjnoĈci? – Wojciech Cellary ..................140
2.9. Synergia efektów ksztaäcenia w zakresie technologii, nauczania i komunikacji
we wspóäczesnej przestrzeni edukacyjnej – Tomasz KrzyĔyþski ...........................147
2.10. Zapomniany wymiar misji wyĔszych uczelni – Roman Z. Morawski .....................155
2.11. UniverCity – budowanie kreatywnoĈci miast i regionów – Wiesäaw BanyĈ ............159
5
CzöĈè III.
Kontekst i diagnoza stanu szkolnictwa wyĔszego w Polsce oraz rekomendacje
dotyczñce poĔñdanych zmian
3.1. AktualnoĈè/nieaktualnoĈè tradycyjnych ideaäów uniwersyteckich w Polsce
anno Domini 2013 – Jerzy Axer ............................................................................169
3.2. Nowa misja polskich uczelni – Witold M. Oräowski..............................................179
3.3. Po co Polsce uniwersytet? – Piotr Wögleþski .........................................................184
3.4. O potrzebie rozsñdnych reform szkolnictwa wyĔszego w Polsce – Andrzej Kajetan Wróblewski ..................................................................................................192
3.5. Parö refleksji na temat obecnej kondycji i przyszäoĈci szkolnictwa wyĔszego
w Polsce – Bogusäaw Smólski ................................................................................195
3.6. Polskie uczelnie wyĔsze w XXI wieku muszñ siö zmieniè! – Janusz Rachoþ..........208
3.7. Polskie uczelnie – czas na jakoĈè – Andrzej Jajszczyk...........................................218
3.8. Miejmy wreszcie odwagö – Tadeusz Pomianek.....................................................227
3.9. Misja szkoäy wyĔszej w Polsce XXI wieku – wyzwania i zadania – Ludmiäa
Dziewiöcka-Bokun ................................................................................................233
3.10. Humanistyka pod Ĉcianñ – Jan Hartman ................................................................244
3.11. Uczelnie XXI wieku nie dla ubogich duchem: o jakoĈci studenckiej partycypacji
– Waldemar Täokiþski ...........................................................................................248
3.12. Uwagi nad przyszäoĈciñ i misjñ niepublicznej szkoäy wyĔszej – Jerzy Malec.........251
CzöĈè IV.
Wybrane materiaäy Ēródäowe wczeĈniej opracowane lub przedrukowane
z innych wydawnictw
4.1. Paradygmat Uniwersytetu na XXI wiek – Stanisäaw Wielgus ..................................257
4.2. Czy uniwersytet moĔe dziĈ ksztaätowaè elitö obywatelskñ? – Andrzej Szostek.......267
4.3. Rola i znaczenie uznawania w szkolnictwie wyĔszym efektów uczenia siö nabytych poza edukacjñ formalnñ (RPL) – GraĔyna Prawelska-Skrzypek, Beata
Jaäocha ..................................................................................................................278
4.4. Uczelnie jako generatory wiedzy – Krzysztof Leja .................................................289
4.5. Spoäeczna odpowiedzialnoĈè uczelni – Janina JóĒwiak .........................................297
4.6. Doskonalenie relacji z interesariuszami jako wyraz spoäecznej odpowiedzialnoĈci
uczelni – Krzysztof Leja.........................................................................................303
4.7. NiepewnoĈè moralna i problem nauczania etyki – Zbigniew Szawarski ................312
Instytut Spoäeczeþstwa Wiedzy, Fundacja Rektorów Polskich .......................................321
6