uprawa zbóż w niekorzystnych zmianowaniach 10

10
Prof. dr hab. JERZY GRABIŃSKI
Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa – Państwowy Instytut Badawczy w Puławach
UPRAWA ZBÓŻ W NIEKORZYSTNYCH ZMIANOWANIACH
WSTĘP
W krajach środkowej i północnej Europy zboża są głównymi
roślinami uprawnymi. Polska w tym względzie nie jest wyjątkiem.
Według danych GUS z roku 2012 ta grupa roślin uprawnych
zajmowała w naszym kraju 7,7 mln ha, tj. 73,8% powierzchni
uprawnej [Użytkowanie gruntów... 2012]. Taki duży odsetek zbóż
nie jest dobry dla ich produkcyjności, ze względu na konieczność
wielokrotnego uprawiania ich po sobie. Najgorzej w tym względzie
jest w województwach łódzkim, lubelskim i podlaskim, w których
odsetek zbóż przekracza 75% [Użytkowanie gruntów... 2012].
Celem pracy jest omówienie problemów związanych z produkcją
zbóż w zmianowaniach zbożowych ze szczególnym uwzględnieniem najistotniejszego gospodarczo gatunku tj. pszenicy ozimej.
Częsta uprawa zbóż na danym polu jest przyczyną wielu
negatywnych zjawisk, które w mniejszym lub większym stopniu
oddziałują na wzrost roślin a w efekcie na plon i jego jakość
[Kuś i in. 2007, Majewski 2010]. Przede wszystkim należy
wymienić w tym miejscu zwiększone nasilenie występowania
chorób podstawy źdźbła i korzeni, które utrudniają prawidłowe
odżywianie się roślin, co objawia się wcześniejszym ich dojrzewaniem. Najłatwiej skalę tego zjawiska można określić po
wykłoszeniu, gdy porażone jasne kłosy wyraźnie odróżniają się
od tych zdrowych. Są one całkiem puste (płone) lub wypełnione
słabo wykształconym ziarnem. Duży udział takich kłosów w łanie wpływa na istotne obniżenie plonu ziarna i sprawia, że jest
w nim dużo pośladu. Dodatkowym problemem wynikającym z
osłabienia systemu korzeniowego oraz podstawy źdźbła jest
zwiększone niebezpieczeństwo wylegnięcia łanu, które samo
w sobie może prowadzić do bardzo dużych strat ilościowych i
jakościowych w plonie, w tym także związanych ze zwiększonym
występowaniem wytwarzających mykotoksyny fuzarioz.
Poważnym problemem w gospodarstwach uprawiających dużo
zbóż jest także zwiększenie ilości chwastów, które mają podobne
tempo wzrostu i długość okresu wegetacji jak rośliny zbożowe, co
znacznie utrudnia ich zwalczanie [Szeleźniak i in. 2007]. Do takich
chwastów można zaliczyć m.in.: miotłę zbożową, przytulię czepną,
rumianowate, gwiazdnicę pospolitą, bratka polnego oraz perz.
Ich zwalczenie wymaga zastosowania droższych preparatów i w
wyższych dawkach, co zwiększa koszty produkcji, które są obecnie
i tak bardzo wysokie.
Istotną rolę w ograniczaniu poziomu plonów ziarna zbóż
uprawianych po sobie odgrywają substancje fitotoksyczne wydzielające się w czasie rozkładu pozostających na polu resztek
pożniwnych (słomy). Ich szkodliwość dotyczy głównie początkowego wzrostu roślin związanego z kiełkowaniem i wschodami
i jest związana przede wszystkim ze zbożami ozimymi, które
wysiewane są nawet po upływie około jednego miesiąca od żniw,
gdy produktów rozkładu słomy jest szczególnie dużo.
Duże znaczenie w intensywności negatywnego oddziaływania wymienionych czynników na plon i jego jakość odgrywa
pogoda [Smagacz i in. 1998]. Przykładowo, zdecydowanie większych problemów związanych z niebezpieczeństwem masowego
wystąpienia chorób oraz chwastów można się spodziewać w lata
przekropne. Warto zwrócić jednak uwagę, że czasami niedobór
opadów może również przysporzyć poważnych problemów – np.
gdy po żniwach opady są niewielkie i rozkład słomy przesuwa
się na czas wschodów wysianego następnego gatunku zboża.
NAUKA ● DORADZTWO ● PRAKTYKA
TECHNOLOGIA PRODUKCJI ZBÓŻ
UPRAWIANYCH W ZMIANOWANIACH
Z DUŻYM ICH UDZIAŁEM
Ważną pozytywną rolę w takiej technologii mogą odegrać
przeprowadzone terminowo i w odpowiedni sposób zabiegi
uprawowe, a w szczególności uprawki pożniwne. Dobre wymieszanie słomy i ścierni z glebą to podstawa do szybkiego ich
rozkładu [Kuś i in. 2007, Nowicki 1988]. Oczywiście nie można
zapominać przy tym o konieczności zastosowania azotu, zwłaszcza w przypadku, gdy tych resztek jest dużo.
Pozytywną rolę w zmianowaniach zbożowych mogą odegrać
międzyplony ścierniskowe, w szczególności z roślin krzyżowych, np. z gorczycy [Smagacz i in. 1998]. Niektóre badania
naukowe wykazywały, że wprowadzenie do gleby biomasy
tego gatunku może bardzo znacząco ograniczyć występowanie
chorób podstawy źdźbła i korzeni.
W każdym przypadku wybór odmiany ma bardzo duże
znaczenie dla ostatecznego efektu technologii produkcji, ale w
zmianowaniach zbożowych rola tego wyboru jest szczególnie
duża. Trzeba do takich zmianowań wybierać odmianę najbardziej przydatną do uprawy w danym rejonie, siedlisku, a przy
tym najbardziej odporną na patogeny powodujące choroby
podstawy źdźbła.
Aby potencjał genetyczny danej odmiany został w pełni wykorzystany, należy zadbać o to, aby materiał siewny był bardzo
dobrej jakości. Dorodne ziarno gwarantuje wyrównane i szybkie
wschody, co nie jest bez znaczenia, zwłaszcza w niekorzystnych
warunkach. Oczywiście ziarno musi być dobrze zaprawione.
Należy zauważyć, że oprócz standardowych zapraw są na rynku
także takie, które zwalczają choroby podstawy źdźbła.
Bardzo wiele można osiągnąć w ograniczaniu skutków dużego udziału zbóż w zmianowaniu przez opryski środkami ochrony
roślin. Zabiegi herbicydowe należy przeprowadzać możliwie
wcześnie, gdy chwasty, zwłaszcza te uciążliwe, są jeszcze w
mało zaawansowanych fazach wzrostu i do ich zwalczenia można zastosować tańszy środek i w mniejszej dawce. W przypadku
oprysków fungicydowych standardem musi być zabieg przeciw
chorobom podsuszkowym w końcu krzewienia i na początku
strzelania w źdźbło. Również ochrona przed chorobami aparatu
asymilacyjnego i kłosa musi być w zmianowaniach zbożowych
prowadzona ze szczególną uwagą. Bardzo duże znaczenie ma
terminowość oprysku przeciwko chorobom fuzaryjnym,
będącym przyczyną wystąpienia w ziarnie mikotoksyn.
Ważną rolę w zmianowaniach zbożowych odgrywa nawożenie azotem, które powinno być w takich przypadkach zwiększone. Wielu badaczy zwraca jednak uwagę, że nie można
przy tym zapominać o konieczności zrównoważenia wszystkich
składników nawozowych. Po prostu jednostronne nawożenie, w
szczególności azotem może w pewnych warunkach być powodem niepożądanych skutków.
Realizacja technologii produkcji zbóż według opisanych zasad powinna dać możliwość osiągnięcia dobrych plonów także
w przypadku stosowania dużej ilości zbóż w zmianowaniu.
kwiecień-czerwiec 2 (179) 2014
11
PRODUKCYJNOŚĆ PSZENICY OZIMEJ UPRAWIANEJ W
WARUNKACH WIELOLETNIEJ MONOKULTURY ZBOŻOWEJ
– PRZYKŁAD
Gatunek ten najbardziej ze wszystkich zbóż jest wrażliwy na
skutki złego zmianowania, a przy tym w Polsce jest najbardziej
popularny. W Stacji Doświadczalnej Osiny przeprowadzono eksperyment uwzględniający zmianowanie trójpolowe. Przed-przedplonem
dla pszenicy było pszenżyto ozime, a przedplonem jęczmień jary.
Wyniki dotyczyły lat 2008-2010. Rok 2008 był 9. rokiem trwania
monokultury. Pszenicę ozimą w eksperymencie uprawiano według
trzech technologii różniących się poziomem intensywności: ekstensywnej, średnio intensywnej i intensywnej. Charakterystykę tych
technologii określono w tabeli 1.
Należy dodać, że w technologii intensywnej wysiewano 4 mln
ziaren/ha, średnio intensywnej – 4,5 mln ziaren/ha i ekstensywnej
– 5 mln ziaren/ha odmiany Sukces.
Plony ziarna pszenicy w eksperymencie prowadzonym według
wyżej opisanego schematu były bardzo zmienne w latach. Zdarzały
się zatem lata z wysokimi plonami, a przykładem na to był rok 2008,
ale zdarzały się także lata z plonami niskimi ledwie sięgającymi 5 t/
ha (rys. 1). Tak duże zmiany produkcyjności w zależności od roku są
typowe dla naszego klimatu, choć zapewne pewien wpływ na wielkość tych wahań miał także fakt uprawy pszenicy w niekorzystnym
zmianowaniu. Średni przyrost plonu po zastosowaniu technologii
średnio intensywnej w stosunku do technologii ekstensywnej był
stosunkowo duży – przekraczał 1,0 t/ha (rys. 2). Dalszy wzrost intensywności do poziomu intensywnego był jednak zdecydowanie mniej
efektywny, gdyż przyrost plonu wynosił ledwie 0,4 t. Warto zwrócić
uwagę na rolę poszczególnych cech struktury plonu w jego kształtowaniu. Wpływ zagęszczenia kłosów był niewielki, bo zwiększanie
intensywności powodowało ledwie 5-procentowy wzrost wartości tej
cechy. Pewien wpływ miało natomiast stosowanie zróżnicowanych
ilości wysiewu, większych w technologii ekstensywnej i średnio
intensywnej. Natomiast dużą rolę w kształtowaniu plonu miał wpływ
technologii na plon ziarna z kłosa. W przypadku tej cechy struktury
w technologii intensywnej wartość tej cechy była większa o 20% niż
w technologii ekstensywnej.
Jeśli chodzi o czynniki ograniczające plon w zmianowaniach
zbożowych, a w szczególności choroby i zachwaszczenie, to ich rola
w ograniczaniu plonowania była stosunkowo niewielka. Występowanie chorób podstawy źdźbła i korzeni było stosunkowo małe, na
co zapewne pewien wpływ miał fakt uwzględnienia w zmianowaniu
jęczmienia jarego, co stwarzało raz na trzy lata możliwość całkowitego rozłożenia się resztek pożniwnych.
Rysunek 1. Plonowanie pszenicy ozimej w zmianowaniu
zbożowym (RZD Osiny 2008-2009)
Źródło: opracowanie własne
technologia
intensywna
technologia
średnio intensywna
technologia
ekstensywna
Rysunek 2. Wpływ intensywności technologii produkcji na
plonowanie pszenicy uprawianej w zmianowaniu zbożowym
(RZD Osiny 2008-2010)
Źródło: opracowanie własne
Jeśli chodzi o choroby aparatu asymilacyjnego, to ten
wpływ też był stosunkowo niewielki. Średnie z trzech lat
porażenie roślin przez choroby w skali 9-stopniowej w technologii ekstensywnej wynosiło 7,2, w technologii średnio
intensywnej – 7,9 a w technologii intensywnej – 8,0.
Zachwaszczenie również nie odegrało większej roli w
ograniczaniu poziomu plonów i ich jakości w opisywanym
eksperymencie. Szczegółowe analizy w tym zakresie
udowodniły, że w zmianowaniach z dużym udziałem zbóż
zwiększa się presja niektórych gatunków chwastów, jednak
zastosowane herbicydy były wystarczające do ograniczenia
Tabela 1. Charakterystyka technologii produkcji
N [kg/ha]
P2O5 [kg/ha] K2O [kg/ha]
Herbicydy
Fungicydy
Retardanty
Technologia ekstensywna
T1 - 10
T2 - 50
30
45
zabieg jesienny
zaprawa nasienna
nie stosowano
Technologia średnio intensywna
T1 - 20
T2 - 40
T3 - 30
T4 - 30
60
90
zabieg jesienią i wiosną
zaprawa nasienna + 2 opryski
w czasie wegetacji wiosennej
1 dawka
Technologia intensywna
T1 - 20
T2 - 60
T3 - 60
T4 - 40
90
135
zabieg jesienią i wiosną
zaprawa nasienna + 3 opryski
w czasie wegetacji wiosennej
1 dawka – podwyższona
o 25%
* T1 – przedsiewnie (w nawozie wieloskładnikowym), T2 – ruszenie wegetacji, T3 –strzelanie w źdźbło, T4 – kłoszenie
Źródło: opracowanie własne
kwiecień-czerwiec 2 (179) 2014
NAUKA ● DORADZTWO ● PRAKTYKA
12
Literatura
technologia
intensywna
technologia
średnio intensywna
technologia
ekstensywna
Rysunek 3. Wpływ intensywności technologii
produkcji na wyleganie pszenicy ozimej uprawianej w
zmianowaniu zbożowym (rok 2009)
Źródło: opracowanie własne
ich roli w kształtowaniu plonu ziarna do minimum. Przeprowadzona
ocena zachwaszczenia metodą EWRS potwierdziła brak istotnych
różnic w tym względzie w zależności od intensywności technologii
[Szeleżniak i in. 2007].
Wyleganie również nie miało większego wpływu na plonowanie
pszenicy. Wystąpiło ono tylko w pierwszym sezonie wegetacyjnym
w obiekcie z technologią intensywną i to w bardzo małym nasileniu,
co wskazuje, że efektywność stosowanych retardantów wzrostu
była wystarczająca (rys. 3).
Dodatkowo, podjęto próbę określenia możliwości wprowadzenia
uproszczeń w zmianowaniu zbożowym polegające na spłyceniu orki
siewnej. Stosowano dwie głębokości orki – 14 i 24 cm. Wyniki badań
jednoznacznie potwierdziły, że takie uproszczenie nie powoduje
negatywnych skutków w plonowaniu. Średnia z trzech lat analiza
statystyczna nie wykazała istotnych różnic w plonowaniu pszenicy
w zależności od głębokości orki siewnej (rys. 4).
Reasumując, należy stwierdzić, że duże wysycenie zmianowań
zbożami jest powodem wielu problemów utrudniających uzyskanie
wysokiego i o dobrej jakości plonu, ale przez realizację poszczególnych zabiegów agrotechnicznych w odpowiedni sposób można
ich niekorzystne działanie znacznie ograniczyć.
Użytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i pogłowie zwierząt
gospodarskich w 2012 r. 2012: GUS, Warszawa.
Kuś J., Jończyk K., Kawalec A. 2007: Czynniki ograniczające
plonowanie pszenicy ozimej w różnych systemach gospodarowania.
Acta Agrophys., 10(2): 407-417.
Majewski E. 2010: Produkcyjne, ekonomiczne i środowiskowe aspekty
uproszczenia struktury zasiewów. Rocz. Nauk Rol., G, 97, z. 3:
159-169.
Nieróbca P., Grabiński J., Szeleźniak E. 2008: Wpływ intensywności
technologii uprawy zbóż w płodozmianie zbożowym na efektywność
produkcyjną i ekonomiczną. Acta Sci. Pol., Agricultura 7(3) 2008,
73-80.
Nowicki J. 1988: Zróżnicowanie uprawy podstawowej na glebie
średniej i ciężkiej. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 356, 195-203,
1988.
Smagacz J., Kuś J., Martyniuk S., Duer I., Krasowicz S., Mróz A.
1998: Agrotechniczne metody ograniczania ujemnych następstw
zwiększonego udziału zbóż w płodozmianie. Mat. szkol. IUNG,
70/98, ss. 82
Szeleźniak E.: Grabiński J., Nieróbca P. 2007: Zachwaszczenie
trzech gatunków zbóż uprawianych w płodozmianie zbożowym
w zależności od stopnia intensywności technologii produkcji.
Progress in Plant Protection / Postępy w Ochronie Roślin, 2007,
47 (3): 276-279.
Wydawnictwo „Wieś Jutra” poleca podręcznik
dr Heleny Przespolewskiej,
prof. dr hab. Henryka Kobrynia,
dr Bartłomieja J. Bartyzela i dr Tomasza Szary
pt. ZARYS ANATOMII ZWIERZĄT
DOMOWYCH
Rysunek 4. Wpływ głębokości orki siewnej na plonowanie
pszenicy ozimej uprawianej w zmianowaniu zbożowym
Źródło: opracowanie własne
Autorami podręcznika są doświadczeni pracownicy
naukowo-dydaktyczni Katedry Nauk Morfologicznych na
Wydziale Medycyny Weterynaryjnej SGGW w Warszawie.
Podręcznik jest przeznaczony przede wszystkim dla
studentów kierunków zootechnicznych, rolniczych,
biotechnologicznych, biologicznych i (w pewnym
zakresie) weterynaryjnych. Zawarte w podręczniku treści
dostosowano do programów kształcenia na kierunkach,
gdzie anatomia zwierząt jest realizowana w niewielkim
wymiarze godzin, jako przedmiot samodzielny, lub w
połączeniu z innymi przedmiotami. Szczególną uwagę
zwrócono na staranne przygotowanie i dobór materiału
ilustracyjnego.
W ostatnim czasie, poza postępem wiedzy, gruntownym
zmianom uległo mianownictwo anatomiczne. Sprawiło to,
że różne źródła z tego zakresu, opublikowane przed laty,
straciły swoją aktualność. Dlatego podręcznik polecamy
również praktykującym lekarzom i technikom weterynarii,
a także technologom związanym z przemysłem mięsnym.
Oprawa twarda.
Cena książki 46 zł (plus koszty wysyłki)
NAUKA ● DORADZTWO ● PRAKTYKA
kwiecień-czerwiec 2 (179) 2014