Grzegorz Wójtowicz, Anna Wójtowicz: Historia
Transkrypt
Grzegorz Wójtowicz, Anna Wójtowicz: Historia
BANK I KREDYT s t y c z e ƒ 2 0 0 4 Recenzja Grzegorz Wójtowicz, Anna Wójtowicz: Historia monetarna Polski Warszawa 2003 TWIGGER - Biblioteka Bankowca Z niecierpliwoÊcià i ogromnym zainteresowaniem oczekiwa∏em na ukazanie si´ ksià˝ki „Historia monetarna Polski” autorstwa Grzegorza Wójtowicza i Anny Wójtowicz. Wynika∏o to przede wszystkim z dwóch powodów. Po pierwsze, by∏em Êwiadkiem tworzenia si´ tego niezwykle ambitnego, odpowiedzialnego i po˝ytecznego zamiaru publikacyjnego. Po drugie, ciekawy by∏em, jak Autorzy poradzà sobie z realizacjà podj´tego zadania, wa˝nego zarówno dla teorii, jak i praktyki zwiàzanej z funkcjonowaniem pieniàdza. Teraz, po przeczytaniu ksià˝ki, która pojawi∏a si´ na rynku ksi´garskim w po∏owie listopada 2003 r., mog´ stwierdziç, ˝e efekt wysi∏ku badawczego G. Wójtowicza i A. Wójtowicz jest imponujàcy. Po∏àczenie pasji i konsekwencji Autorów w dà˝eniu do zaprezentowania polskiej historii monetarnej z zaanga˝owaniem Biblioteki Bankowca wydawnictwa Twigger w szybkim dostarczeniu czytelnikom tego dzie∏a da∏o niezwykle pozytywny rezultat w postaci pierwszej w polskim piÊmiennictwie ekonomiczno-finansowym pozycji tak kompleksowo i wszechstronnie ukazujàcej polskà drog´, do wspó∏czesnego pieniàdza i nasz wk∏ad w histori´ rozwoju stosunków pieni´˝nych w Europie. Uzyskanie tak pomyÊlnego efektu wymaga∏o od Autorów niezwykle rzetelnych badaƒ historycznych oraz zdecydowanej woli pokonania wielu barier o charakterze metodologicznym i merytorycznym. Wysi∏ki te, po∏àczone z umiej´tnoÊcià przekazywania wiedzy w sposób logiczny i prosty, a jednoczeÊnie przekonujàcy, powodujà, ˝e dzie∏o spe∏nia równie˝ wszelkie wymogi dydaktyczne i popularyzatorskie. Jest to wi´c studium niezwykle ciekawe, po˝yteczne i wartoÊciowe, majàce charakter ekonomiczno–historyczny. Obejmuje dzieje polskiego pieniàdza od poczàtku paƒstwowoÊci do dnia dzisiejszego. Niezale˝nie od wy˝ej sformu∏owanej opinii o ksià˝ce pragn´ omówiç szerzej jej treÊç. Na takà prezentacj´ ksià˝ka zas∏uguje z kilku powodów. Po pierwsze, w naszej historiografii prace poÊwi´cone gospodarce i funkcjonowaniu pieniàdza nale˝à do rzadkoÊci. Historia monetarna Polski poprawia relacje mi´dzy typowymi opracowaniami historycznymi a tekstami o tematyce historyczno–ekonomicznej. Po drugie, dotychczas dzieje narodowego pieniàdza by∏y g∏ównie przedmiotem zainteresowaƒ numizmatyków. W historii gospodarczej zagadnienia mone- tarne traktowano symbolicznie. Nieco wi´cej uwagi poÊwi´cano jedynie hiperinflacji i deflacji w okresie Drugiej Rzeczypospolitej, marginalizacji pieniàdza w gospodarce socjalistycznej oraz polityce pieni´˝nej w najnowszym okresie transformacji polskiej gospodarki. Literatura zachodnia, a zw∏aszcza anglosaska, dostarcza ju˝ wielu opisów dziejów narodowego pieniàdza. W naszych warunkach poznanie historii pieniàdza nie by∏o ∏atwe. Wymaga∏o bowiem si´gni´cia nie po jednà ksià˝k´, ale bardzo wiele opracowaƒ, cz´sto trudno dost´pnych. Po trzecie, ksià˝ka ukazuje si´ w dobrym momencie. Jak dowodzà Autorzy, w Polsce prawie zawsze mieliÊmy pieniàdz o europejskich korzeniach. Tak by∏o z monetami pierwszych Piastów, które pochodzi∏y od denarów Karola Wielkiego. Grosz, który dominowa∏ w XIV i XV w., przyw´drowa∏ z W∏och. Z∏oty dukat, popularny od XIV do XVIII w., by∏ tak˝e wytworem w∏oskich republik miejskich. Talar, pochodzàcy z krajów niemieckich, od XVI stulecia by∏ wa˝nà monetà równie˝ w Rzeczypospolitej. Wed∏ug wzorów zachodnich powsta∏ pierwszy polski pieniàdz papierowy, który zosta∏ wyemitowany w czasie insurekcji koÊciuszkowskiej. Banki centralne Szwecji i Anglii by∏y traktowane jako przyk∏ady dla Banku Polskiego utworzonego na poczàtku XIX w. W okresie mi´dzywojennym Polska by∏a cz∏onkiem „z∏otego bloku” i broni∏a sta∏oÊci kursów walut europejskich zwiàzanych ze z∏otem. Obecnie zmierzamy w kierunku zastàpienia z∏otego przez euro w nieodleg∏ej przysz∏oÊci. W ten sposób omawiana ksià˝ka podkreÊla europejski charakter polskiego pieniàdza na krótko przed wejÊciem do Unii Europejskiej. JednoczeÊnie ukazuje si´ ona tu˝ przed osiemdziesiàtà rocznicà reformy W∏adys∏awa Grabskiego, przeprowadzonej w 1924 r., w wyniku której do obiegu wszed∏ wspó∏czesny z∏oty. Ksià˝ka ma przejrzystà konstrukcj´ i sk∏ada si´ z trzech cz´Êci. Pierwsza, g∏ówna cz´Êç to chronologiczny opis i analiza zdarzeƒ, zjawisk oraz procesów monetarnych. Autorzy odpowiadajà na bardzo wiele pytaƒ wa˝nych z punktu widzenia wielowiekowego procesu rozwoju pieniàdza. Zajmujà si´ genezà pierwszej monety – denara – i jego usytuowaniem w obiegu pieni´˝nym Polski wczesnopiastowskiej. Interesujàca jest analiza wzmacniania roli rodzimej monety, co dokonywa∏o si´ na prze∏omie XI i XII wieku. Bardzo inte- 95 96 Recenzja resujàce fragmenty ksià˝ki sà poÊwi´cone przymusowej wymianie monety. W∏adcy zmniejszali zawartoÊç kruszcu w monecie, aby powi´kszaç swe dochody. Konflikt wewn´trzny zwiàzany z utratà tronu przez ksi´cia Mieszka III Starego oraz bulla papieska skierowana do ksi´cia Leszka Bia∏ego w zwiàzku z biciem z∏ej monety ilustrujà proces miniaturyzacji denara. Reforma groszowa, którà przyniós∏ wiek XIV, nastàpi∏a w Polsce w dobie jednoczenia paƒstwa po rozbiciu dzielnicowym. W tym okresie mia∏y miejsce zabiegi monetarne Kazimierza Wielkiego, który realizowa∏ zasad´ „jeden w∏adca, jedno prawo, jedna moneta”. Ciekawe, ˝e w okresie groszowym w obiegu w Polsce by∏y grosze czeskie, gdy˝ przy niedostatku w∏asnego srebra emitowano jedynie polskie pó∏grosze. Wa˝nym wydarzeniem by∏y narodziny z∏otego polskiego w koƒcu XV wieku. Zaczyna∏ on swà karier´ monetarnà jako równowartoÊç 30 srebrnych groszy i by∏ równy z∏otemu dukatowi, a potem srebrnemu talarowi. Dzia∏o si´ to w czasach Miko∏aja Kopernika, który obserwujàc ówczesnà rzeczywistoÊç monetarnà sformu∏owa∏ prawo obiegu pieni´˝nego. Jak wiadomo, Kopernik stwierdzi∏, ˝e z∏y pieniàdz zawsze wypiera dobry. Ta regu∏a zwana jest jednak prawem Greshama, co prowadzi do gorzkiego stwierdzenia, ˝e myÊl Kopernika nie zdo∏a∏a zapewniç mu prawa autorskiego w literaturze ekonomicznej. Po okresie z∏otego wieku stopniowy upadek paƒstwa i gospodarki musia∏ odbiç si´ tak˝e na pieniàdzu. Zmieni∏o to wyraênie relacje z∏otego polskiego do innych monet – do 18 z∏otych polskich za dukata i 8 z∏otych polskich za talara. Starania Stanis∏awa Augusta Poniatowskiego o popraw´ monety nastàpi∏y ju˝ w ostatnim okresie istnienia Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Emisje pieniàdza papierowego w czasie Powstania KoÊciuszkowskiego nie mog∏y zakoƒczyç si´ sukcesem. Start pieniàdza papierowego, 210 lat temu, okaza∏ si´ falstartem. W okresie rozbiorów, po interesujàcych polskich epizodach monetarnych (Ksi´stwo Warszawskie, Królestwo Polskie) przyszed∏ czas monety z∏otej. Jak zaznaczajà Autorzy, pieniàdz „sta∏ si´ nawet z∏oty, ale pozosta∏ obcy”. Trzeba jednak dodaç, ˝e Polacy próbowali w dalszym ciàgu liczyç w z∏otych polskich, traktujàc 15 carskich kopiejek jako 1 z∏otego polskiego. Zestawione w jednym rozdziale ksià˝ki dzieje polskiego pieniàdza w XX wieku nasuwajà refleksj´, ˝e burzliwymi zdarzeniami monetarnymi w tym okresie mo˝na by obdzieliç kilka krajów. W szczególnoÊci smutna jest konkluzja, ˝e Polska dwukrotnie znalaz∏a si´ na Êwiatowej liÊcie przypadków najwy˝szego wzrostu cen w historii inflacji. By∏o to na prze∏omie 1923 i 1924 r. oraz na prze∏omie 1989 i 1990 r. Z dalszego wywodu Autorów wynika, ˝e dotychczasowa historia monetarna Polski zakoƒczy∏a si´ „happy endem”, bowiem jak zaznaczajà „uporczywe zmagania z inflacjà (...) doprowadzi∏y do jej st∏umienia oraz stabilizowania na niskim poziomie poczàwszy od 2002 roku”. BANK I KREDYT s t y c z e ƒ 2 0 0 4 Autorzy poÊwi´cajà te˝ nieco miejsca drodze z∏otego do euro i przysz∏oÊci monetarnej Polski. Zaznaczajà jednak, ˝e historia XXI wieku dopiero si´ zacz´∏a, a wi´c nie mo˝na przesàdziç jej dalszego biegu. Druga cz´Êcià ksià˝ki, nazywana zbyt skromnie za∏àcznikiem, zawiera opis i iloÊciowà charakterystyk´ ewolucji polskiego pieniàdza. Autorzy analizujà kolejne systemy pieni´˝ne w Polsce i rozmiary gospodarki pieni´˝nej. Nast´pnie badajà zmiany poziomu cen, zmiany relacji cen oraz si∏y nabywczej pieniàdza. Kolejnym przedmiotem analizy jest ewolucja cen pieniàdza – stopy procentowej i kursu walutowego. W ten sposób Autorom udaje si´ przedstawiç rekonstrukcj´ gospodarki pieni´˝nej, co stanowi niekwestionowane osiàgni´cie przeprowadzonych przez nich badaƒ na podstawie zebranej literatury i w∏asnych hipotez. Trzecià cz´Êç ksià˝ki stanowià fotografie znaków pieni´˝nych. SpoÊród ponad pi´ciu tysi´cy znaków pieni´˝nych, które by∏y w obiegu w Polsce, przedstawiono fotografie stu trzech reprezentatywnych monet i banknotów. Jest to dobra prezentacja post´pu technologicznego w produkcji pieniàdza metalowego i papierowego. Omawiana ksià˝ka jest ca∏oÊciowà prezentacjà historii polskiego pieniàdza. Ze wzgl´du na j´zyk, treÊç i styl zapewne oka˝e si´ cennym opracowaniem dla bankowców i finansistów, a tak˝e studentów. Tak przedstawione dzieje narodowego pieniàdza powinny równie˝ zainteresowaç czytelników m∏odszych pokoleƒ, którzy uczàc si´ w szko∏ach o historii Polski, mogliby równolegle poznawaç histori´ jej pieniàdza. Uzasadnione, jak si´ wydaje, by∏oby wydanie historii monetarnej Polski tak˝e w j´zyku angielskim, co pozwala∏oby spopularyzowaç bogate dzieje polskiego pieniàdza w Êwiecie. Recenzowana ksià˝ka, b´dàc znaczàcà pozycjà w sferze teorii i praktyki zwiàzanej z funkcjonowaniem pieniàdza, ma powa˝nà wartoÊç poznawczà, informacyjnà czy wr´cz dokumentacyjnà. Pobudza jednoczeÊnie do merytorycznej refleksji nad dokonanymi, dokonujàcymi si´ i perspektywicznymi zmianami w dziedzinie pieniàdza. Dlatego nie mo˝na wykluczyç, ˝e ksià˝ka zach´ci innych autorów do podj´cia pracy nad zagadnieniami, które ciàgle zas∏ugujà na opracowania monograficzne – takimi jak np. historia cen, skarbowoÊci, bankowoÊci i kredytu. Goràco polecam lektur´ omawianej ksià˝ki. Poza wymienionymi walorami merytorycznymi na podkreÊlenie zas∏uguje równie˝ to, ˝e jest to pozycja starannie przygotowana pod wzgl´dem redakcyjnym i ∏adnie wydana. Czyta si´ jà z ogromnym zainteresowaniem, dotyczy bowiem bardzo wa˝nego obszaru naszej polskiej historii. R e c . p r o f. d r h a b . B o g u s ∏ a w P i e t rz a k