Przeciwciała przeciwko N-homocysteinylowanej albuminie u

ARTYKUŁY ORYGINALNE
Przeciwciała przeciwko N-homocysteinylowanej
albuminie u chorych na toczeń rumieniowaty układowy
Antibodies to N-homocysteinylated albumin in patients with systemic lupus erythematosus
Agnieszka Padjas1, Anetta Undas1,2, Jakub Swadźba1, Jacek Musiał1
1
2
II Katedra Chorób Wewnętrznych, Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków
Instytut Kardiologii, Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków
Streszczenie: Wprowadzenie. Hiperhomocysteinemia może być czynnikiem ryzyka rozwoju miażdżycy u chorych
na toczeń rumieniowaty układowy (SLE). Jednym z patomechanizmów, w jakim homocysteina (Hcy) może
wpływać na układ naczyniowy, jest N-homocysteinylacja białek oraz tworzenie swoistych autoprzeciwciał
przeciwko tak zmodyfikowanym białkom. Cele. Celem badania było sprawdzenie, czy przeciwciała przeciwko
N-homocysteinylowanej albuminie występują u chorych na SLE. Ponadto podjęliśmy próbę określenia czynników
warunkujących poziom tych przeciwciał u chorych na SLE. Pacjenci i metody. W badaniu kliniczno-kontrolnym
wzięło udział 50 pacjentów z SLE w okresie remisji (średni wiek 40 ± 9,9 roku) oraz 50 zdrowych osób dobranych
pod względem płci i wieku. Poziom przeciwciał klasy IgG przeciwko N-homocysteinylowanej ludzkiej albuminie
oznaczano własną metodą immunoenzymatyczną. Wyniki. W porównaniu z grupą kontrolną u chorych
stwierdzono większe stężenia całkowitej homocysteiny (tHcy), białka C-reaktywnego (CRP) oraz mniejsze stężenia
kwasu foliowego i witaminy B12. W grupie chorych poziom przeciwciał przeciwko N-homocysteinylowanej
albuminie był istotnie większy niż w grupie kontrolnej (mediana; 0,31 vs 0,19; p <0,0001). W grupie chorych
stwierdzono dodatnią korelację pomiędzy poziomem przeciwciał przeciwko N-homocysteinylowanej albuminie
a stężeniem tHcy (r = 0,83; p <0,0001), CRP (r = 0,33; p = 0,02) oraz czasem trwania choroby (r = 0,3; p = 0,04).
Seropozytywność, definiowana jako poziom przeciwciał przeciwko N-homocysteinylowanej albuminie >90.
percentyla dla grupy kontrolnej, występowała u chorych 5 razy częściej niż w grupie kontrolnej (50% vs 10%;
p <0,001). W grupie chorych stężenie tHcy i CRP oraz czas trwania choroby były czynnikami niezależnymi,
warunkującymi poziom przeciwciał przeciwko N-homocysteinylowanej albuminie. Poziom badanych przeciwciał
nie zależał od wieku, miana ani rodzaju przeciwciał przeciwjądrowych. Wnioski. U chorych na SLE stwierdza się
wyższy poziom przeciwciał przeciwko N-homocysteinylowanej albuminie niż u osób zdrowych. Czynnikami
niezależnie warunkującymi poziom badanych autoprzeciwciał są: stężenie tHcy, CRP oraz czas trwania choroby.
Słowa kluczowe: homocysteina, przeciwciała przeciwko N-homocysteinylowanej albuminie, toczeń
rumieniowaty układowy
Abstract: Introduction. Hyperhomocysteinemia is known to predispose to atherosclerosis and occurs more
commonly in patients with systemic lupus erythematosus (SLE) than in the general population. It has been shown
that elevated plasma total homocysteine (tHcy) results in protein N-homocysteinylation and production of
autoantibodies against N-homocysteinylated (N-Hcy) proteins. Objectives. The aim of the study was to investigate
whether anti-N-Hcy-albumin antibodies occur in patients with SLE and identify factors that determine these
antibodies in such population. Patients and methods. In 50 subjects with SLE and 50 age- and sex-matched
healthy controls, we determined serum IgG antibodies to N-Hcy-albumin using an in-house enzyme linked
immunosorbent assay. Results. Patients had higher plasma tHcy and C-reactive protein (CRP) than controls, while
serum folate and witamin B12 were lower in patients. Levels of anti-N-Hcy-albumin were higher in patients with
SLE than in controls (medians: 0.31; vs 0.19; p <0.0001). In SLE patients, levels of anti- N-Hcy-albumin antibodies
correlated with tHcy (r = 0.83; p <0.0001), CRP (r = 0.33; p = 0.02) and the duration of the disease (r = 0.3;
p = 0.04). Seropositivity to anti-N-Hcy-albumin antibodies was more frequent in SLE patients than in controls
(50% vs 10%; p <0.001). In SLE patients tHcy and CRP concentrations, along with the duration of the disease were
independent predictors of anti-N-Hcy-albumin antibodies level. There were no associations between a type or
levels of antinuclear antibodies patent’s, or age with anti-N-Hcy-albumin antibodies. Conclusions. Compared with
healthy controls, in SLE patients levels of anti-N-Hcy-albumin antibodies are significantly higher and are largely
determined by tHcy, CRP and the disease duration. This novel autoimmune response might contribute to increased
risk of vascular events in SLE patients.
Key words: antibodies to N-homocysteinylated albumin, homocysteine, systemic lupus erythematosus
80
POLSKIE ARCHIWUM MEDYCYNY WEWNĘTRZNEJ 2007; 117 (3)
ARTYKUŁY ORYGINALNE
WPROWADZENIE
Hiperhomocysteinemia jest uznanym czynnikiem ryzyka
wystąpienia choroby wieńcowej, udaru mózgu oraz miażdżycy
tętnic obwodowych [1-5]. U chorych na toczeń rumieniowaty układowy (SLE) z objawami choroby wieńcowej lub niedokrwienia mózgu stężenia całkowitej homocysteiny (tHcy)
są większe niż u osób z SLE bez objawów miażdżycy [6,7].
Stwierdzono także, że hiperhomocysteinemia występująca
u chorych na SLE jest związana ze zwiększonym ryzykiem rozwoju zmian na zastawkach serca [8] oraz blaszki miażdżycowej w tętnicach wieńcowych [7]. Ponadto zwiększone stężenie
tHcy może być czynnikiem ryzyka wystąpienia incydentów
naczyniowych u chorych na SLE z małym stężeniem przeciwciał antykardiolipinowych [9]. Mimo wielu badań nad rolą homocysteiny (Hcy) w chorobach układu sercowo-naczyniowego
mechanizm, w jakim Hcy przyczynia się do uszkodzenia ściany naczyń u ludzi, nie jest jasny.
Wykazano, że zwiększone stężenie tHcy powoduje: zaburzenie czynności śródbłonka, efekty cytotoksyczne, upośledzenie fibrynolizy, stres oksydacyjny, zwiększenie proliferacji komórek mięśni gładkich ściany naczyń oraz syntezy
kolagenu w naczyniach [10-12]. Jednym z mechanizmów
szkodliwego wpływu Hcy na naczynia może być powstawanie
tiolaktonu homocysteiny, pierścieniowego tioestru homocysteiny tworzonego z udziałem syntetazy metionylo-t-RNA (ryc.
1) [13]. Podobnie jak inne tioestry, tiolakton homocysteiny jest
związkiem reaktywnym i łatwo acyluje grupy nukleofilowe,
np. grupę NH2. Tiolakton homocysteiny reaguje z wieloma
białkami po zakończeniu procesu translacji, tworząc amidowe
wiązania z grupami aminowymi reszt lizynowych [14]. Prowadzi to do powstania białek N-homocysteinylowanych (N-Hcy-białek), które można wykryć w surowicy człowieka [13,15].
Stopień N-homocysteinylacji jest proporcjonalny do zawartości
lizyn w cząsteczce białka [16]. Głównym białkiem ulegającym
N-homocysteinylacji jest albumina. Homocysteinylacja grupy ε-aminowej lizyny powoduje utratę dodatniego ładunku
oraz pojawienie się grupy -SH. Konsekwencją tych zjawisk
jest zmiana struktury i właściwości biochemicznych białek, tj.
upośledzenie ich właściwości katalitycznych oraz większa podatność na utlenianie. Do nieenzymatycznej modyfikacji białek dochodzi już przy stężeniu tiolaktonu homocysteiny równym 10 nmol/l, a nasilenie procesu homocysteinylacji zwiększa
się wraz ze wzrostem stężenia tiolaktonu [16].
N-Hcy-białka, takie jak albumina, stanowią autoantygeny, które stymulują humoralną odpowiedź immunologiczną.
Przeciwciała klasy IgG przeciwko N-Hcy-białkom wykryto
u ludzi i opisano [17-19]. Wykazano, że u mężczyzn z chorobą
NH2
NH2
O
AMP
O
–AMP
SH
S
Ryc. 1. Powstawanie tiolaktonu homocysteiny
wieńcową występującą w młodszym wieku (<50. rż.) poziom
przeciwciał przeciwko N-Hcy-albuminie jest znamiennie większy niż w grupie osób zdrowych [17]. Warto również dodać, że
u osób z chorobą wieńcową poziom badanych przeciwciał jest
istotnie większy niż u osób zdrowych, także gdy nie stwierdza się różnic pomiędzy osoczowym stężeniem tHcy w obu
grupach [20]. Przeciwciała przeciwko N-Hcy-białkom wykryto ponadto u chorych po przebytym udarze mózgu [17] oraz
u osób ze schyłkową niewydolnością nerek będących w trakcie
dializoteriapii [19].
Immunologiczny aspekt hiperhomocysteinemii może przyczynić się do zrozumienia patomechanizmów wpływu Hcy na
układ naczyniowy. Nie wiadomo, czy w chorobach autoim­
munologicznych występuje również tendencja do tworzenia
przeciwciał przeciwko N-Hcy-białkom. A jeśli tak, to czy występowanie tych przeciwciał może być jednym z elementów,
który sprzyja rozwojowi miażdżycy również u osób z SLE
[21,22]. Podjęliśmy zatem próbę oceny występowania przeciwciał przeciwko N-Hcy – albuminie u chorych na SLE w porównaniu z grupą osób zdrowych oraz określenia czynników
mogących wpływać na ich miano.
Adres do korespondencji:
lek. Agnieszka Padjas, II Katedra Chorób Wewnętrznych, Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego, ul. Skawińska 8, 31-066 Kraków, tel./fax: 012-430-53-14,
e-mail: [email protected]
Praca wpłynęła: 22.04.2007. Przyjęta do druku: 11.05.2007
Nie zgłoszono sprzeczności interesów.
Pol Arch Med Wewn. 2007; 117 (3): 80-85
Copyright by Medycyna Praktyczna, Kraków 2007
PACJENCI I METODY
W naszym badaniu kliniczno-kontrolnym wzięło udział
50 pacjentów z SLE (rozpoznanie ustalono zgodnie z kryteriami American College of Rheumatology) w wieku 18–60 lat.
Pacjenci byli kwalifikowani do badania w stabilnym okresie
choroby. Kryteriami wykluczającymi z badania były: objawy
ostrego zakażenia, choroba nowotworowa, cukrzyca (stwierdzone dwukrotnie na czczo stężenie glukozy w osoczu krwi
żylnej >7 mmol/l), przewlekła niewydolność nerek (stężenie
kreatyniny w surowicy ≥177 mmol/l), choroba niedokrwienna
serca, świeży lub przebyty w przeszłości epizod zakrzepowo-zatorowy, ciąża, ciężkie uszkodzenie wątroby, nadczynność lub
niedoczynność tarczycy, inne choroby wymagające stosowania
leków wpływających na stężenie tHcy (np. metotreksatu lub
preparatów witaminowych). Pacjenci kwalifikowani do badania
mogli przyjmować chlorochinę, kwas acetylosalicylowy, statyny, inhibitory konwertazy angiotensyny, glikokortykosteroidy
oraz w przeszłości cyklofosfamid i azatioprynę (leki zostały od-
Przeciwciała przeciwko N-homocysteinylowanej albuminie...
81
ARTYKUŁY ORYGINALNE
stawione co najmniej 3 miesiące przed zakwalifikowaniem do
badania).
Grupę kontrolną stanowiło 50 osób niezgłaszających żadnych objawów chorobowych z prawidłowymi wynikami podstawowych badań laboratoryjnych, dobranych pod względem
płci i wieku.
Krew do badań laboratoryjnych pobierano rano, 14 godzin
po spożyciu ostatniego posiłku. Wykonano następujące oznaczenia: morfologia krwi, stężenie kreatyniny, glukozy, pełny
lipidogram, stężenie tHcy, białka C-reaktywnego (CRP), miano przeciwciał przeciwjądrowych, stężenie przeciwciał antykardiolipinowych, występowanie antykoagulantu toczniowego
(LA), stężenie kwasu foliowego i witaminy B12 oraz oznaczenie
wariantu C667T genu reduktazy metylenotetrahydrofolianowej (C677T MTHFR) i poziomu przeciwciał klasy IgG przeciwko N-Hcy-ludzkiej albuminie.
Oznaczenie stężenia tHcy wykonano w osoczu wersenianowym metodą wysokosprawnej chromatografii cieczowej
(HPLC), a CRP oznaczono metodą nefelometryczną o dużej czułości (Dade Behring). Miano oraz rodzaj przeciwciał
przeciw­jądrowych oznaczono metodą immunofluorescencji
pośredniej z użyciem komórek Hep-2010. Stężenie przeciwciał antykardiolipinowych zostało oznaczone metodą immuno­
enzymatyczną (ELISA) według modyfikacji Harrisa i wsp. [23].
Występowanie LA badano w osoczu cytrynianowym według
trójetapowej procedury zalecanej przez Scientific and Standardization Committee of the International Society on Thrombosis
and Haemostasis [24]. Stężenie kwasu foliowego i witaminy B12
oznaczano w surowicy krwi za pomocą analizatora Immunolite
(Diagnostic Products Corp.). Przeciwciała klasy IgG przeciwko
N-Hcy-ludzkiej albuminie oznaczono własną metodą ELISA,
opracowaną na Wydziale Biologii Molekularnej Uniwersytetu
Stanowego New Jersey w Newark i zmodyfikowaną w II Katedrze Chorób Wewnętrznych CM UJ w Krakowie [17-19].
Oznaczenie polimorfizmu C677T genu MTHFR wykonano
metodą łańcuchowej reakcji polimeryzacji [25].
Opracowanie statystyczne
Wyniki przyjmujące rozkład normalny przedstawiono jako
wartość średnią (x) ± odchylenie standardowe (SD). Parametry, których rozkład nie spełniał warunków normalności, podano jako wartość mediany i odstępów międzykwartylowych.
Zmienność statystyczną różnic między grupami oceniano
testem t Studenta dla wartości ciągłych o rozkładzie normalnym lub testem Manna i Whitneya dla danych niezgodnych
z rozkładem normalnym. Do oceny międzygrupowych różnic
dla danych skategoryzowanych użyto testu Chi2.
Do oceny korelacji między zmiennymi użyto testu Pearsona lub Spearmana odpowiednio dla wartości przyjmujących
rozkład normalny i dla danych niespełniających kryteriów normalności. Do określenia czynników niezależnie wpływających
na stężenie przeciwciał przeciwko N-homocysteinylowanej albuminie użyto modelu wieloczynnikowej regresji liniowej. Dla
wszystkich analiz jako znamienny przyjęto poziom istotności
statystycznej p <0,05.
82
WYNIKI
Charakterystykę pacjentów oraz grupy kontrolnej przedstawiono w tabeli 1.
Średni czas trwania choroby w badanej grupie wynosił około 10 lat (9,94 ±5,5 roku). Białkomocz (>0,5 g/24 h) stwierdzono u 19 (38%) chorych, objawy neurologiczne spełniające
kryteria SLE obserwowano u 11 (22%) chorych, a zaburzenia
hematologiczne (leukopenia, małopłytkowość) u 19 (38%) pacjentów. Postać SLE charakteryzującą się głównie występowaniem zmian na skórze oraz dolegliwościami ze strony stawów
stwierdzono u 8 (16%) badanych. W momencie kwalifikacji
do badania u wszystkich chorych stwierdzono w surowicy krwi
przeciwciała przeciwjądrowe w istotnym mianie. Przeciw­ciała
przeciwko dwuniciowemu DNA obserwowano u 17 (34%)
chorych, przeciwciała anty-Ro u 20 (40%), anty-La zaś u 15
(30%). Ponadto 11 (22%) chorych charakteryzowało się także
występowaniem przeciwciał anty-RNP, a u 2 (4%) występowały przeciwciała anty-Sm.
U 3 (6%) chorych rozpoznano zespół antyfosfolipidowy (zgodnie z aktualnymi kryteriami [26,27]), u kolejnych
3 chorych stwierdzono zwiększone stężenie przeciwciał antykardiolipinowych lub przeciwko b2-glikoproteinie I, zaś antykoagulant toczniowy (LA) wykryto u 10 (20%) pacjentów.
Profil leczenia w grupie chorych przedstawiał się następująco: 20% osób (10 z 50) w trakcie kwalifikacji do badania nie
przyjmowało żadnych leków, 74% chorych (37 z 50) zażywało
doustne glikokortykosteroidy, 24% (12 z 50) chlorochinę, 22%
(11 z 50) inhibitor konwertazy angiotensyny i 4% (2 z 50) statynę, natomiast 50% (25 z 50) chorych przyjmowało w przeszłości cyklofosfamid lub azatioprynę.
U pacjentów z SLE stwierdzano większe stężenie tHcy
i CRP, a mniejsze stężenia kwasu foliowego i witaminy B12
oraz składowej C4 dopełniacza (tab. 1). Częstość występowania hiperhomocysteinemii, definiowanej jako stężenie tHcy
>15 mmol/l, u chorych wynosiła 20%, w grupie kontrolnej
zaś 2% (p <0,0001). Częstość występowania poszczególnych
geno­typów C677T MTHFR nie różniła się istotnie w grupie
chorych i grupie kontrolnej (tab. 1).
Poziom przeciwciał przeciwko N-Hcy-albuminie był istotnie większy w grupie chorych niż w grupie kontrolnej (mediana; odstęp międzykwartylowy: 0,31; 0,23–0,39 vs. 0,19;
0,16–0,23; p <0,0001). Ani w grupie chorych, ani w grupie
kontrolnej nie stwierdzono zależności pomiędzy płcią, wiekiem
i stężeniem kreatyniny a przeciwciałami przeciwko N-Hcy-albuminie. Zgodnie z oczekiwaniami w grupie chorych stwierdzono dodatnią korelację pomiędzy przeciwciałami przeciwko
N-Hcy-albuminie a stężeniem tHcy (r = 0,83; p <0,0001;
ryc. 2A), ale nie ze stężeniem kwasu foliowego lub witaminy B12.
Ponadto u pacjentów z SLE stwierdzono słabą dodatnią korelację między badanymi przeciwciałami a stężeniem CRP
(r = 0,33; p = 0,02) oraz czasem trwania choroby (r = 0,3;
p = 0,04). W grupie chorych nie stwierdzono korelacji między przeciwciałami przeciwko N-homocysteinylowanej albuminie a innymi badanymi autoprzeciwciałami (antykardiolipi-
POLSKIE ARCHIWUM MEDYCYNY WEWNĘTRZNEJ 2007; 117 (3)
ARTYKUŁY ORYGINALNE
Tabela 1.
Chorzy (n = 50)
Grupa kontrolna (n = 50)
p
wiek (lata)
42 (34–46)
42,2 (35–48)
NS
płeć (K/M)
45/5
45/5
NS
hemoglobina (g/dl)
13,4 (12,6–13,7)
13,6 ±1,5
NS
erytrocyty (x 10 /ml)
4,4 ((4,13–4,72)
4,5 ±0,4
NS
leukocyty (x 103/ml)
4,85 (3,7–5,7)
5,2 (4,5–6)
NS
płytki krwi (x 10 /ml)
218,5 ±81,9
235,1 ±52,9
NS
kreatynina (mmol/l)
73,1 ±11,8
72,1 ±12,3
NS
składowa C4 dopełniacza (g/l)
0,128 (082–0,173)
0,227 (0,175–0,26)
<0,0001
cholesterol całkowity (mmol/l)
4,55 (4–5,2)
5 (4,4–5,8)
0,05
LDL cholesterol (mmol/l)
2,7 ±1,1
2,9 ±1
NS
HDL cholesterol (mmol/l)
1,4 ±0,3
1,6 ±0,4
0,01
triglicerydy (mmol/l)
1,23 (0,87–1,48)
0,91 (0,73–1,52)
NS
glukoza (mmol/l)
4,67 ±0,6
4,95 ±0,5
0,01
białko C-reaktywne (mg/l)
2,29 (0,8–4,81)
0,79 (0,26–1,44)
0,0002
kwas foliowy (nmol/l)
5,13 (3,99–6,35)
9,18 (6,99–11,1)
<0,0001
witamina B12 (pg/ml)
241 (203–290)
313,5 (248–402,5)
0,001
C677T MTHFR CC n (%)
26 (52%)
26 (52%)
NS
C677T MTHFR CT n (%)
20 (40%)
19 (38%)
NS
C677T MTHFR TT n (%)
4 (8%)
5 (10%)
NS
homocysteina (mmol/l)
11,45 (9,2–13,6)
8,93 (8,1–10,4)
0,0002
homocysteina >15mmol/l n (%)
10 (20)
1 (2)
p<0,0001
przeciwciała przeciwko N-homocysteinylowanej albuminie
(A490)
0,31 (0,23–0,39)
0,19 (0,16–0,23)
<0,0001
seropozytywność n (%)
25 (50)
5 (10)
p <0,001
6
3
Zmienne o rozkładzie normalnym zostały podane jako wartości średnie ± odchylenie standardowe (x ±SD), pozostałe zmienne podano jako
wartość mediany i odstępu międzykwartylowego. Skróty: HDL– stężenie lipoprotein o dużej gęstości, LDL – stężenie lipoprotein o małej
gęstości, MTHFR – reduktaza metylenotetrahydrofolianowa, NS – nieznamienna statystycznie, seropozytywność – poziom przeciwciał
przeciwko N-homocysteinylowanej albuminie powyżej 90. percentyla dla grupy kontrolnej
nowymi, przeciwko b2-glikoproteinie I oraz przeciwjądrowymi). Od­notowano jedynie istotnie większy poziom przeciwciał
przeciwko N-Hcy-albuminie u chorych, u których występował
LA, niż u tych, u których LA nie stwierdzono (mediana; odstęp międzykwartylowy: 0,41; 0,34–0,51 vs 0,26; 0,22–0,36;
p = 0,02). Nie stwierdzono korelacji pomiędzy występowaniem
allelu 677TT MTHFR a badanymi przeciwciałami. W grupie
kontrolnej poziom przeciwciał przeciwko homo­cysteinylowanej
albuminie korelował jedynie ze stężeniem tHcy (r = 0,5; p =
0,002; ryc. 2B).
Seropozytywność, wyznaczona dla przeciwciał przeciwko
N-homocysteinylowanej albuminie jako wartość absorbancji
>90. percentyla dla grupy osób zdrowych, wynosiła 0,3055
(tab. 1); stwierdzono 5-krotnie częściej niż w grupie kontrolnej
(p <0,001).
Za pomocą wieloczynnikowej regresji liniowej stwierdzono,
że czynnikami niezależnie wpływającymi na stężenie przeciw-
OMÓWIENIE
W omówionym badaniu po raz pierwszy wykazano, że
u chorych na toczeń rumieniowaty układowy istnieje skłonność do produkcji przeciwciał klasy IgG przeciwko N-Hcy-albuminie, a ich poziom jest istotnie większy niż w grupie osób
zdrowych dobranej pod względem płci i wieku. Podobnie jak
we wcześniejszych doniesieniach [28], także w naszym badaniu u osób z SLE stwierdziliśmy istotnie większe stężenie tHcy
w osoczu niż w grupie kontrolnej. Chorzy na SLE charaktery-
Przeciwciała przeciwko N-homocysteinylowanej albuminie...
83
ciał przeciwko N-homocysteinylowanej albuminie w badanych
grupach są: stężenie tHcy, obecność SLE oraz stężenie CRP
(tab. 2). Podobna analiza w grupie chorych wykazała, że stężenie tHcy, czas trwania choroby oraz stężenie CRP niezależnie
wpływają na stężenie badanych przeciwciał (dane niepokazane).
ARTYKUŁY ORYGINALNE
Tabela 2. W
yniki analizy regresji liniowej wieloczynnikowej czynników wpływających na poziom przeciwciał przeciwko
N-homocysteinylowanej albuminie dla wszystkich osób (grupa chorych +grupa kontrolna, n=100)
Zmienna
Współczynnik
Przedział ufności (95%)
p
homocysteina
0,023
0,018–0,027
<0,0001
fakt bycia chorym na toczeń rumieniowaty układowy
0,075
0,033–0,116
0,001
białko C-reaktywne
0,001
0,0004–0,008
0,032
zowali się także mniejszym stężeniem witamin (kwasu foliowego i witaminy B12) biorących udział w metabolizmie Hcy.
Potwierdzono, że poziom badanych przeciwciał przeciwko
N-Hcy-albuminie wykazuje dodatnią korelację ze stężeniem
tHcy zarówno w grupie chorych, jak i w grupie kontrolnej,
jednak siła korelacji obserwowana u chorych na SLE jest większa niż u osób zdrowych i podobna do tej opisanej u pacjentów
z chorobą wieńcową [20]. Przy czym we wspomnianym badaniu publikowanym przez Undas i wsp. [20] u osób z chorobą
wieńcową stężenia tHcy były większe niż u chorych na SLE (odpowiednio średnie stężenie tHcy 20,0 vs. 12,5 mmol/l). Można
więc przypuszczać, że siła korelacji obserwowana u badanych
przez nas chorych nie wynika tylko z większych niż w grupie
kontrolnej stężeń tHcy. Co ciekawe, w grupie chorych stwierdziliśmy słabą, ale istotną statystycznie korelację między poziomem przeciwciał przeciwko N-Hcy-albuminie a stężeniem
CRP, co jest zgodne z wynikami wcześniejszego badania u pacjentów po zawale serca przebytym przed 50. rokiem życia
[18]. W dotychczasowych doniesieniach nie stwierdzano także
bezpośredniego związku pomiędzy stężeniami tHcy a CRP.
Wydaje się jednak, że związek hiperhomocysteinemii ze stanem zapalnym nie jest pozbawiony znaczenia – dowodem na
to może być opisywany przez Poddara i wsp. [29] udział Hcy
w zapoczątkowaniu migracji leukocytów do miejsca uszkodzenia w ścianie naczyń oraz fakt, iż aktywacja procesów immunologicznych związana jest z produkcją wolnych rodników
tlenowych oraz zwiększonym zużyciem pochodnych witamin,
których niedobór wiąże się ze zwiększonym stężeniem tHcy
[30,31]. Opisywane w tej pracy zależności sugerują, iż nieprawidłowa aktywacja układu immunologicznego u chorych na
SLE oraz zwiększona produkcja prozapalnych cytokin, czego
wyrazem jest zwiększenie wskaźników stanu zapalnego (np.
CRP), może być także związana z nadmierną odpowiedzią na
występowanie N-Hcy-białek. Można również wysunąć hipotezę, że zwiększona produkcja przeciwciał przeciwko N-Hcy-białkom, podobnie jak przeciwko innym antygenom [32],
wiąże się ze stanem zapalnym w ścianie naczyń i może być jednym z patomechanizmów tłumaczących przedwczesny rozwój
miażdżycy obserwowany u chorych na SLE.
Kolejną obserwacją poczynioną w naszym badaniu jest
dodatnia korelacja między poziomem przeciwciał przeciwko
N-homocysteinylowanej albuminie a czasem trwania jawnej
klinicznie choroby. Czas trwania choroby był też niezależnym
czynnikiem wpływającym na poziom badanych przez nas
przeciw­ciał, stwierdzanym za pomocą wieloczynnikowej regresji liniowej. Należy zwrócić uwagę na to, że czas trwania cho84
roby jest jednym z niezależnych czynników ryzyka wystąpienia
zwapnień w tętnicach wieńcowych [7] oraz blaszki miażdżycowej w tętnicach szyjnych wewnętrznych u osób z SLE [33].
Stwierdzona przez nas korelacja może być kolejnym argumentem przemawiającym za hipotezą o roli przeciwciał przeciwko
N-Hcy-białkom w patogenezie miażdżycy.
Nie stwierdziliśmy związku badanych przeciwciał przeciwko homocysteinylowanym białkom ze stężeniem czy rodzajem
przeciwciał przeciwjądrowych; również stężenie przeciwciał
przeciwko dwuniciowemu DNA nie korelowało z opisywanymi przez nas przeciwciałami. Natomiast fakt bycia chorym na
SLE okazał się niezależnym predyktorem w analizie regresji
poziomu przeciwciał przeciwko N-Hcy-albuminie. Powyższe
obserwacje mogą być związane z brakiem bezpośredniej korelacji klinicznej między stężeniem przeciwciał przeciwjądrowych z aktywnością czy stopniem zaawansowania choroby. Nie
stwierdziliśmy związku między przeciwciałami antykardiolipinowymi i przeciwko b2-gliko­proteinie I a przeciwciałami
przeciwko N-homocysteinylowanej albuminie. Należy jednak
zaznaczyć, że do badania nie kwalifikowano chorych z przebytą lub aktualnie rozpoznaną zakrzepicą żylną bądź tętniczą
ze względu na związek tych stanów z hiperhomocysteinemią.
W związku z tym założeniem w grupie chorych stwierdzono
jedynie 3 przypadki (6%) zespołu antyfosfolipidowego spełniającego wymagane kryteria kliniczne i laboratoryjne; u 3
osób stwierdzono podwyższone stężenia przeciwciał antykardiolipinowych lub przeciwko b2-glikoproteinie I w klasie IgG,
a wydaje się, że właśnie przeciwciała tej klasy mają związek
z przeciwciałami przeciwko białkom N-homocysteinylowanym
(dane niepublikowane). Wykazano natomiast, iż u osób z LA
poziom badanych przez nas przeciwciał jest istotnie większy.
Podsumowując: u chorych na SLE w stabilnym okresie
choroby stwierdza się większy poziom przeciwciał klasy IgG
przeciwko N-Hcy-albuminie niż u osób zdrowych. Czynnikami niezależnie warunkującymi poziom badanych autoprzeciwciał jest stężenie tHcy, CRP oraz czas trwania choroby. Nasze
wstępne obserwacje poszerzają wiedzę na temat autoprzeciwciał, które powstają w SLE i mogą wpływać na obraz kliniczny
tej choroby. Nie wiadomo, jaki wpływ na przebieg choroby
mogłoby mieć podawanie kwasu foliowego, zmniejszającego
stężenie tHcy. Hipotezy te będą przedmiotem dalszych badań
nad rolą autoimmunologicznych reakcji związanych z hiper­
homocysteinemią w SLE.
POLSKIE ARCHIWUM MEDYCYNY WEWNĘTRZNEJ 2007; 117 (3)
ARTYKUŁY ORYGINALNE
Ryc. 2. A. Wykres zależności poziomu przeciwciał przeciwko N-homocysteinylowanej albuminie od stężenia homocysteiny w grupie chorych.
B. Wykres zależności poziomu przeciwciał przeciwko N-homocysteinylowanej albuminie od stężenia homocysteiny w grupie kontrolnej.
Skrót: Hcy – stężenie homocysteiny, Hcy-Alb-Ab – poziom przeciwciał przeciwko N-homocysteinylowanej albuminie
PODZIĘKOWANIA
Dziękujemy mgr mgr Teresie Iwaniec, Sylwii Dziedzinie
i Joannie Wilańskiej za pomoc w wykonaniu oznaczeń laboratoryjnych.
Projekt badawczy był współfinansowany przez Komitet
Badań Naukowych (grant promotorski nr 2G/602) oraz Europejski Fundusz Społeczny w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego.
1. Cattaneo M. Hyperhomocysteinemia, atherosclerosis and thrombosis. Thromb
Haemost. 1999; 81: 165-176.
2. Bautista LE, Arenas IA, Penuela A, et al. Total plasma homocysteine level and risk
of cardiovascular disease: a meta-analysis of prospective cohort studies. J Clin
Epidemiol. 2002; 55: 882-887.
3. Homocysteine Studies Collaboration: Homocysteine and risk of ischemic heart disease and stroke: a meta-analysis. JAMA 2002; 288: 2015-2022.
4. Wald DS, Law M, Morris JK. Homocysteine and cardiovascular disease: evidence
on causality from a meta-analysis. Br Med J. 2002; 325: 1202.
5. Dzielinska Z, Kadziela J, Sitkiewicz D, et al. Elevated levels of homocysteine in
plasma as a risk factor for coronary artery disease. Pol Arch Med Wewn. 2000;
104: 345-353.
6. Petri M, Roubenoff R, Dallal GE, et al. Plasma homocysteine as a risk factor for
atherothrombotic events in systemic lupus erythematosus. Lancet 1996; 348:
1120-1124.
7. Von Feldt JM, Scalzi LV, Cucchiara AJ, et al. Homocysteine levels and disease duration independently correlate with coronary artery calcification in patients with systemic lupus erythematosus. Arthritis Rheum. 2006; 54: 2220-2227.
8. Jensen-Urstad K, Svenungsson E, de Faire U, et al. Cardiac valvular abnormalities
are frequent in systemic lupus erythematosus patients with manifest arterial disease. Lupus 2002; 11: 744-752.
9. Martinez-Berriotxoa A, Ruiz-Irastorza G, Egurbide MV, et al. Homocysteine, antiphospholipid antibodies and risk of thrombosis in patients with systemic lupus
erythematosus. Lupus 2004; 13: 927-933.
10. McCully KS. Homocysteine and vascular disease. Nature Med. 1996; 2: 386-389.
11. Lawrence de Koning AB, Werstuck GH, Zhou J, et al. Hyperhomocysteinemia and
its role in the development of atherosclerosis. Clin Biochem. 2003; 36: 431-441.
12. Undas A, Brozek J, Szczeklik A. Homocysteine and thrombosis: from basic science
to clinical evidence. Thromb Haemost. 2005; 94: 907-915.
13. Jakubowski H, Zhang L, Bardeguez A, et al. Homocysteine thiolactone and protein
homocysteinylation in human endothelial cells: implications for atherosclerosis.
Circ Res. 2000; 87: 45-51.
14. Jakubowski H. Homocysteine is a protein amino acid in humans: Implications for
homocysteine-linked disease. J Biol Chem. 2002; 277: 30425-30428.
15. Jakubowski H. Translational incorporation of S-nitroso-homocysteine into protein. J
Biol Chem. 2000; 275: 21813-21816.
16. Jakubowski H. Protein homocysteinylation: Possible mechanism underlying pathological consequences of elevated homocysteine levels. FASEB J. 1999; 13: 22772283.
17. Undas A, Perla J, Lacinski M, et al. Autoantibodies against N-homocysteinylated
proteins in humans: implications for atherosclerosis. Stroke 2004; 35: 1299-1304.
18. Undas A, Jankowski M, Twardowska M, et al. Antibodies to N-homocysteinylated
albumin as a marker for early-onset coronary artery disease in men. Thromb
Haemost. 2005; 93: 346-350.
19. Undas A, Kolarz M, Kopec G, et al. Autoantibodies against N-homocysteinylated
proteins in patients on long-term haemodialysis. Nephrol Dial Transplant. 2007; 22:
1685-1689.
20. Undas A, Stepien E, Glowacki, et al. Folic acid administration and antibodies
against homocysteinylated proteins in subjects with hyperhomocysteinemia.
Thromb Haemost. 2006; 96: 342-347.
21. Frostegard J. SLE, atherosclerosis and cardiovascular disease. J Intern Med. 2005;
257: 485-495.
22. Asanuma Y, Oeser A, Shintani AK, et al. Premature coronary-artery atherosclerosis
in systemic lupus erythematosus. N Engl J Med. 2003; 349: 2407-2415.
23. Harris EN, Gharavi AE, Boey ML, et al. Anticardiolipin antibodies: detection by radioimmunoassay and association with thrombosis in systemic lupus erythematosus. Lancet 1983; 2: 1211-1214.
24. Brandt JT, Triplett DA, Alving B, et al. Criteria for the diagnosis of lupus anticoagulants: an update. On behalf of the Subcommittee on Lupus Anticoagulant/
Antiphospholipid Antibody of the Scientific and Standardisation Committee of the
ISTH. Thromb Haemost. 1995; 74: 1185-1190.P
25. Frosst P, Blom HJ, Milos R, et al. A candidate genetic risk factor for vascular disease: a common mutation in methylenetetrahydrofolate reductase. Nat Genet.
1995; 10: 111-113.
26. Miyakis S, Lockshin MD, Atsumi T, et al. International consensus statement on an
update of the classification criteria for definite antiphospholipid syndrome (APS). J
Thromb Haemost. 2006; 4: 295-306.
27. Musial J. Zespół antyfosfolipidowy – soczewka medycyny. Pol Arch Med Wewn.
2007; 117: 41-43.
28. Lee AB, Godfrey T, Rowley KG, et al. Traditional risk factor assessment does not
capture the extent of cardiovascular risk in systemic lupus erythematosus. Intern
Med J. 2006; 36: 237-243.
29. Poddar R, Sivasubramanian N, DiBello PM, et al. Homocysteine induces expression
and secretion of monocyte chemoattractant protein-1 and interleukin-8 in human
aortic endothelial cells: implications for vascular disease. Circulation 2001; 10:
2717-2723.
30. Schroecksnadel K, Frick B, Wirleitner B, et al. Moderate hyperhomocysteinemia
and immune activation. Curr Pharm Biotechnol. 2004; 5: 107-118.
31. Schroecksnadel K, Frick B, Winkler C, et al. Hyperhomocysteinemia and immune
activation. Clin Chem Lab Med. 2003; 41: 1438-1443.
32. Hansson GK. Inflammation, atherosclerosis, and coronary artery disease. N Engl J
Med. 2005; 352: 1685-1695.
33. Roman MJ, Shanker BA, Davis A, et al. Prevalence and correlates of accelerated
atherosclerosis in systemic lupus erythematosus. N Engl J Med. 2003; 349: 23992406.
Przeciwciała przeciwko N-homocysteinylowanej albuminie...
85
PIŚMIENNICTWO