Konsekwencje przyrodnicze, gospodarcze i społeczne wysokich

Jakub Borkowski1, Patryk Kaczyński2
1
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Olsztyn, 2Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Olsztynie
Konsekwencje przyrodnicze, gospodarcze i społeczne
wysokich stanów zwierzyny
W ostatnich dekadach w naszym kraju, podobnie jak w wielu rejonach świata,
jesteśmy świadkami wzrostu liczebności jeleniowatych i dzików. Wzrost ten powoduje
liczne konsekwencje zarówno ekologiczne, jak i ekonomiczne oraz społeczne, choć w
przypadku niektórych z nich trudno jest je przypisać do jednej tylko kategorii. Jeleniowate
uważane są za tzw. gatunki kluczowe, posiadające niewspółmiernie większy wpływ na
funkcjonowanie ekosystemu niż inne grupy organizmów. Nic więc dziwnego, że wzrost ich
zagęszczenia generuje istotne następstwa ekologiczne. Można je podzielić na skutki
bezpośrednie i pośrednie. Spośród bezpośrednich za najważniejsze uznać należy:
 zmiany w składzie gatunkowym roślin zielnych i drzewiastych (wzrost udziału roślin
odpornych na presję zwierzyny i spadek gatunków podatnych),
 zmiany w strukturze lasu,
 zmiany (zarówno pozytywne jak i negatywne) w bogactwie gatunkowym roślin,
 zmiany w przepływie materii między środowiskami/ekosystemami.
Mniej wiadomo na temat efektów pośrednich, czyli zachodzących za pośrednictwem
modyfikacji składu gatunkowego roślin i struktury środowiska. Intensywna presja dużych
roślinożerców prowadzi do zmniejszenia pokrywy roślinnej i zubożenia struktury, a w
konsekwencji do uproszczenia środowiska występowania licznych grup zwierząt i spadku
ich różnorodności gatunkowej. Wśród nich wymienić można bezkręgowce, gryzonie czy
ptaki. W tej sytuacji, rosnące zagęszczenie jeleniowatych może również wchodzić w konflikt
z celami ochrony przyrody (co można z powodzeniem uznać także za efekt społeczny, a jeśli
prowadzi to do wzrostu nakładów na ochronę przyrody, to jednocześnie za efekt
ekonomiczny).
W opiniach leśników następstwa wzrostu zagęszczenia jeleniowatych uznaje się za
jednoznacznie negatywne, ale w przypadku dzika, uważanego za gatunek mniej szkodliwy,
te opinie nie są już tak jednoznaczne. Do pozytywnych efektów jego obecności w lesie
leśnicy zaliczają ograniczający wpływ na populacje szkodliwych owadów oraz buchtowanie
ułatwiające naturalne odnowienie lasu. Tymczasem badania wskazują, że ekologiczne efekty
licznej obecności dzików w środowisku również należy uznać za niekorzystne.
Z ekonomicznego punktu widzenia, do negatywnych skutków wzrostu liczebności
jeleniowatych zaliczyć należy przede wszystkim szkody powodowane przez nie w
drzewostanach i na uprawach rolnych. W skrajnych przypadkach mogą zagrażać one
prowadzeniu racjonalnej gospodarki leśnej, co przejawia się między innymi w utrudnionym
wyprowadzeniu upraw leśnych (także z odnowienia naturalnego), wydłużeniu okresu
osiągnięcia celu hodowlanego czy zmniejszeniu udziału cennych gatunków drzew. W
następstwie rosnących szkód zachodzi konieczność ponoszenia dodatkowych nakładów na
ochronę lasu przed zwierzyną. W środowisku leśników dominuje pogląd, że należy w
znacznym stopniu ograniczyć liczebność zwierzyny oraz zmniejszyć rozmiar stosowania
środków ochrony lasu przed dużymi roślinożercami, nawet jeśli oznaczałoby to czasowy
wzrost poziomu uszkodzeń.
Wzrostowi presji zwierzyny w środowisku leśnym towarzyszy zwiększona jej
obecność na polach. W konsekwencji stopniowo rośnie zarówno zredukowana powierzchnia
szkód od zwierzyny w środowisku rolniczym, jak i kwota wypłacanych odszkodowań.
Zauważalna jest rozbieżność pomiędzy wysokością odszkodowań wypłacanych na jednostkę
powierzchni w zarządzie Lasów Państwowych w stosunku do obwodów dzierżawionych
przez Polski Związek Łowiecki. Dla przykładu, na terenie RDLP w Olsztynie średnia kwota
rekompensat wypłacanych przez Lasy Państwowe jest od 10 do 40% wyższa niż
wypłacanych przez PZŁ.
Chociaż bóbr nie jest zwierzęciem łownym, wydaje się, że w rozważaniach o
szkodach wyrządzanych przez gatunki o rosnącej liczebności, zbyt mało uwagi poświęca się
jego aktywności. Pod względem rozmiaru szkód bóbr znajduje się na trzecim miejscu wśród
kręgowców wywierających negatywny wpływ na gospodarkę leśną. W części nadleśnictw
RDLP w Olsztynie udział powierzchni leśnej zalanej przez bobry sięga 10%. Również
wysokość odszkodowań wypłacanych za szkody wyrządzane przez bobry w województwie
warmińsko-mazurskim ma wyraźną tendencję wzrostową.
Jednym z następstw zwiększonych stanów zwierzyny jest wzrost jej pozyskania. W
ostatnich 4 latach w Ośrodkach Hodowli Zwierzyny LP ilość pozyskanej zwierzyny
zwiększyła się o ponad 270 ton. Większość tego doskonałej jakości mięsa jest sprzedawana
firmom skupującym dziczyznę, które odsprzedają ją na rynek zachodni. Roczne dochody z
tytułu sprzedaży tusz w OHZ LP przynoszą dochody rzędu kilkunastu milionów złotych.
Kwota ta mogłaby być prawdopodobnie znacząco wyższa w przypadku większego obrotu na
rynku krajowym. Odbywałoby się to również z korzyścią dla rozwoju gospodarczego kraju.
Lasy Państwowe prowadzą obecnie działania mające na celu dywersyfikację rynku
sprzedaży tusz zwierzyny oraz popularyzację spożywania dziczyzny w Polsce.
Do społecznych konsekwencji wzrostu liczebności zwierzyny można zaliczyć
transmisję chorób dotykających zwierzęta gospodarskie oraz ludzi. W przypadku chorób
ludzi należy wymienić zwłaszcza boreliozę. Ważnym problemem społecznym są także
wypadki na drogach z udziałem zwierzyny, których liczba rośnie zarówno wraz ze wzrostem
zagęszczenia zwierzyny, jak i intensywności ruchu na drogach. Rosnąca liczebność
zwierzyny może też być przyczyną konfliktów społecznych, których głównymi punktami
zapalnymi są szkody powodowane przez dziki oraz bobry w uprawach rolnych.