Jakość życia dorosłych mieszkańców województwa śląskiego w

Jakość życia dorosłych mieszkańców województwa śląskiego w

172
Probl Hig Epidemiol 2016, 97(2): 172-176
Jakość życia dorosłych mieszkańców województwa śląskiego
w wieku 25-44 lat – wstępne wyniki badań
Quality of life in adult inhabitants of Silesian voivodeship, aged 25-44 years – preliminary results
Małgorzata Kowalska 1/, Szymon Szemik 2/
Katedra i Zakład Epidemiologii, Wydział Lekarski, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
Zakład Propedeutyki Pielęgniarstwa, Katedra Pielęgniarstwa, Wydział Nauk o Zdrowiu, Śląski Uniwersytet Medyczny
w Katowicach
1/
2/
Wprowadzenie. Wśród istotnych determinant jakości życia wymienia
się m.in. czynniki środowiskowe oraz społeczno-ekonomiczne, w tym
uwarunkowania dotyczące sfery aktywności zawodowej.
Introduction. Environmental and socio-economic factors, including
occupational activity, are among significant determinants of the quality
of life.
Cel. Ocena jakości życia oraz identyfikacja czynników istotnie wpływających
na jej poziom wśród mieszkańców województwa śląskiego w wieku
aktywności zawodowej (25-44 lat), ze szczególnym uwzględnieniem wpływu
czynników dotyczących warunków pracy i zatrudnienia.
Aim. The assessment of the quality of life and identification of factors
that determine the quality of life among adults aged 25-44 years, living
in the Silesian voivodeship, mainly including the determinants relating to
occupational activity.
Materiały i metody. Przeprowadzono pilotaż epidemiologicznego badania
przekrojowego wśród mieszkańców woj. śląskiego w wieku 25-44 lat, do
którego wykorzystano skróconą wersję kwestionariusza WHOQOL-BREF.
W analizie statystycznej posłużono się metodami opisowymi i analitycznymi
dostępnymi w oprogramowaniu Statistica 12.0.
Material & Method. The pilot of epidemiological cross-sectional study was
carried out in adult inhabitants of the Silesian voivodeship, aged 25-44
years. A short version of the WHOQOL-BREF questionnaire was used to
ascertain the subjects’ quality of life. Furthermore, the software Statistica
12.0 was used to provide analytical and descriptive statistical data.
Wyniki. Wstępnie zbadano 225 osób. Stwierdzono, że do istotnych
czynników determinujących deklarowaną jakość życia badanych w wieku
25-44 lat należą przede wszystkim stopień zadowolenia z wykonywanej
pracy oraz samoocena stanu zdrowia. Ponadto wykazano, że lepsza
samoocena stanu zdrowia respondentów istotnie częściej dotyczy osób
zadowolonych z wykonywanej pracy zawodowej, ale też ma związek
z wykształceniem, wiekiem oraz miejscem zamieszkania w sąsiedztwie
drogi o dużym natężeniu ruchu.
Results. The pilot study examined 225 subjects. The results confirmed that
among the most important determinants of quality of life in the subjects
aged 25-44 years were the degree of job satisfaction and self-assessed
health status. The study also showed that self-assessed health status was
correlated with job satisfaction, education level, age and place of residence
in the vicinity of roads with heavy traffic.
Wnioski. Badania wstępne mieszkańców województwa śląskiego w wieku
25-44 lat potwierdziły, że ocena jakości życia powinna uwzględniać
uwarunkowania dotyczące sfery aktywności zawodowej oraz samoocenę
stanu zdrowia. Uzyskane wyniki pozwalają sądzić, iż zastosowane narzędzie
jest właściwe i akceptowane społecznie zatem można je będzie wykorzystać
w badaniu zasadniczym, które zaplanowano dla 10% próby populacji
docelowej.
Conclusion. The preliminary results confirmed that the study of quality of
life should take into account factors relating to occupational activity and
self-assessed health status. Moreover, the obtained results indicate that the
WHOQOL questionnaire is appropriate and socially accepted, therefore it
can be used in the pivotal study which is planned for 10% of the sample
of the target population.
Key words: quality of life, health status, employment, cross-sectional studies,
WHOQOL questionnaire
Słowa kluczowe: jakość życia, stan zdrowia, zatrudnienie, badania
przekrojowe, kwestionariusz WHOQOL
© Probl Hig Epidemiol 2016, 97(2): 172-176
www.phie.pl
Nadesłano: 01.02.2016
Zakwalifikowano do druku: 01.06.2016
Wprowadzenie
Jakość życia (quality of life – QoL) jest zagadnieniem interdyscyplinarnym, poruszanym na gruncie
nauk medycznych, psychologii, socjologii, filozofii,
a nawet ekonomii [1, 2]. Jest to szerokie pojęcie,
Adres do korespondencji / Address for correspondence
mgr Szymon Szemik
Zakład Propedeutyki Pielęgniarstwa, Katedra Pielęgniarstwa
Wydział Nauk o Zdrowiu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
ul. Francuska 20/24, 40-027 Katowice
tel. 32 252 80 06, e-mail: [email protected]
w zakres którego wchodzą aspekty takie jak: zdrowie
fizyczne, kondycja psychiczna, poziom niezależności,
relacje społeczne, osobiste przekonania oraz środowisko życia człowieka [3]. W praktyce badawczej
wielowymiarowy pomiar jakości życia odbywa się
Kowalska M, Szemik S. Jakość życia dorosłych mieszkańców województwa śląskiego w wieku 25-44 lat – wstępne wyniki ... 173
na poziomach obiektywnym oraz subiektywnym.
Do tego pierwszego można zaliczyć długość życia,
wskaźnik przestępczości, wskaźnik bezrobocia, wysokość produktu krajowego brutto, wskaźniki ubóstwa,
współczynnik skolaryzacji, tygodniowa ilość godzin
pracy, współczynnik umieralności okołoporodowej
oraz współczynniki samobójstw.
Z kolei poziom subiektywny jest definiowany
poprzez poczucie wspólnoty, pozycję materialną,
poczucie bezpieczeństwa, poczucie szczęścia, satysfakcję życiową, relacje rodzinne, satysfakcję z pracy
zawodowej, życie seksualne, poczucie sprawiedliwości,
poczucie tożsamości klasowej oraz hobby [4].
Istotną sferą działalności człowieka, którą trzeba
brać pod uwagę w ocenie poziomu jakości życia jest
aktywność zawodowa. Dla większości ludzi praca
zarobkowa zajmuje ważne miejsce w codziennej
działalności, jest źródłem dochodów niezbędnych do
zaspokojenia wielu potrzeb, w tym tych najpilniejszych
związanych z fizjologią i bezpieczeństwem człowieka,
ale także tych związanych z potrzebą realizacji własnych zainteresowań i pasji życiowych. Co więcej, wraz
ze zmianami politycznymi i społeczno-ekonomicznymi, które dokonały się w Polsce w przeciągu ostatnich
20 lat, nastąpił koniec gwarancji pracy [5]. Procesy
te mają szczególne znaczenie dla osób młodych, we
wczesnym okresie wieku produkcyjnego. Niekorzystne warunki gospodarcze mogą utrudniać rozwój ich
kariery zawodowej i tym samym przekładać się na
obniżenie poczucia bezpieczeństwa w wielu innych
aspektach życia.
Cel
Ocena jakości życia oraz identyfikacja czynników
istotnie wpływających na jej poziom wśród mieszkańców województwa śląskiego w wieku aktywności zawodowej (25-44 lat), ze szczególnym uwzględnieniem
wpływu czynników dotyczących warunków pracy
i zatrudnienia.
Materiały i metody
Przeprowadzono pilotażowe badanie o charakterze epidemiologicznego badania przekrojowego wśród
225 mieszkańców województwa śląskiego w wieku
25‑44 lat. Wykorzystano skróconą wersję kwestionariusza WHOQOL-BREF (licencja u autorów)
i uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej SUM w Katowicach. Ankieta zawiera 26 pytań, które umożliwiają
ocenę jakości życia w zakresie 4 domen: somatycznej,
socjalnej, środowiskowej oraz psychologicznej. Dodatkowo w kwestionariuszu zamieszczono 17 pytań
identyfikujących źródła i wysokość dochodu, charakter wykonywanej pracy, stopień zadowolenia z wykonywanej pracy, dane demograficzne (płeć, wiek, stan
cywilny, miejsce zamieszkania, wykształcenie) oraz
styl życia (palenie tytoniu, picie alkoholu, zamieszki-
wanie w sąsiedztwie drogi o dużym natężeniu ruchu)
i występujące choroby. Przy rekrutacji respondentów
do badania pilotażowego wykorzystano metodę „kuli
śnieżnej”, tj. nielosową metodę doboru próby, w której
każdy może zostać poproszony o wskazanie kolejnych
osób, które mogłyby wziąć udział w badaniu [6].
Zebrane dane analizowano przy pomocy oprogramowania Statistica 12.0. Z analizy wyłączono
dane osób, dla których wystąpiły braki odpowiedzi
w kwestionariuszu QoL uniemożliwiające sumaryczną
ocenę jakości życia. Dla opisu zmiennych ilościowych
wykorzystano arbitralnie przyjęte miary tendencji
centralnej (średnia, mediana, modalna, kwartyle)
wraz z miarami rozproszenia (odchylenie standardowe
i odległość międzykwartylowa IQR).
W przypadku zmiennych takich jak: stan cywilny,
wykształcenie, stopień zadowolenia z wykonywanej
pracy oraz deklarowana jakość życia, przyjęte na wstępie kategorie zostały przekodowane do uproszczonej
skali ułatwiającej interpretację analizy statystycznej.
Zmienne jakościowe analizowano w tabelach
wielodzielczych, istotność różnic dla deklarowanej
jakości życia oraz samooceny stanu zdrowia w grupach
definiowanych przez wybrane zmienne objaśniające
była oceniana za pomocą testu niezależności chi-kwadrat. Za kryterium istotności statystycznej przyjęto
warunek p<0,05.
Wyniki
Zbadano 225 osób w wieku 25-44 lat, w tym
104 mężczyzn (46,2%) oraz 121 kobiet (53,8%).
Większość badanych to osoby pozostające w związku
małżeńskim oraz partnerskim (147; 65,3%). Co trzeci
badany to osoba stanu wolnego (78; 34,7%), w tym
najczęściej kawaler lub panna. Nieco ponad połowa
badanych deklarowała najwyższy poziom wykształcenia. Wśród badanych dominowały osoby posiadające
źródło dochodu (219; 97,3%). Miesięczny dochód
netto powyżej 1318 PLN na osobę deklarowały 152
osoby (69,7%), a poniżej – 66 (30,3%); 6 osób nie
posiadało żadnego źródła dochodu (2,7%), a jedna
osoba nie ujawniła dochodu. Wykonywanie pracy
umysłowej deklarowały 83 osoby, a pracy fizycznej
– 94. Ponad dwie trzecie badanych to osoby bardzo
zadowolone lub zadowolone ze swojej pracy. Jeśli
chodzi o charakterystyki stylu życia w badanej grupie
to zaobserwowano, że 73,3% osób uprawia aktywność
fizyczną, choć zazwyczaj rzadko. Tytoń pali aktualnie
21,8% respondentów, blisko połowa zadeklarowała
palenie kiedykolwiek. Alkohol spożywa większość
badanych, przy czym codzienne spożywanie zadeklarowało 6 osób.
W tabeli I przedstawiono wybrane statystyki opisowe dla zmiennych ilościowych, które identyfikują
liczbę uzyskanej punktacji w zakresie poszczególnych
domen jakości życia. Surowe wartości poddano trans-
174
formacji do zalecanej przez WHO skali w zakresie od
0 do 100 punktów. Można zauważyć, że najwyższą
punktację uzyskano dla socjalnej oraz psychologicznej domeny jakości życia, a najniższą dla domeny
somatycznej. Co więcej, wartości dolnego i górnego
kwartyla dla domeny somatycznej informują, że 3/4
spośród badanych uzyskało wartość punktacji na poziomie 60,7 lub mniej punktów na 100 możliwych,
a co czwarty respondent uzyskał punktację zawartą
w przedziale wartości od 17,9 do 46,4 punktów.
Ponad 2/3 respondentów (70,7%) deklarowało
bardzo dobrą lub dobrą jakość życia, tylko 3,1% osób
stwierdziło, że ich jakość życia była bardzo zła lub zła.
Poziom jakości życia różnił się w sposób istotny statystycznie w zależności od stopnia zadowolenia z pracy
zawodowej (p=0,002): dobrą lub bardzo dobrą jakość
życia wskazało 79,6% osób bardzo zadowolonych lub
zadowolonych oraz 50% osób niezadowolonych lub
bardzo niezadowolonych z pracy. Podobnie dobra lub
bardzo dobra jakość życia częściej była wskazywana
przez osoby oceniające swój stan zdrowia jako dobry
niż zły (80,4% vs 42,8%), wynik był istotny statystycznie (p=0,001). Ponadto gorszy poziom jakości
życia dotyczył tych osób, które deklarowały, iż wykonywana przez nich praca prowadzi do pogorszenia stanu
zdrowia (p=0,03). Na poziom deklarowanej jakości
życia nie miały istotnego znaczenia zmienne takie
jak: płeć, stan cywilny, wielkość miejscowości zamieszkania, wykształcenie, charakter wykonywanej pracy,
wysokość dochodu netto na osobę oraz zamieszkanie
w sąsiedztwie drogi o dużym natężeniu ruchu drogowego. Szczegółowe dane przedstawiono w tabeli II.
Dobry stan zdrowia dotyczył ponad połowy badanych (59,1%), przeciętny co trzeciego badanego
(37,8%), natomiast zła samoocena zdrowia dotyczyła
tylko 7 osób. W badanej grupie nie stwierdzono istotnej statystycznie zależności pomiędzy samooceną
stanu zdrowia a płcią, stanem cywilnym, charakterem
wykonywanej pracy oraz wysokością dochodu netto na
osobę. Dla samooceny stanu zdrowia istotne znacznie
miało natomiast wykształcenie (p=0,009), dobry stan
zdrowia deklarowało 64,1% osób z wyższym i 34,1%
osób z niższym poziomem wykształcenia. Stan zdrowia badanych był również zależny od wieku, dobry
stan zdrowia częściej dotyczył osób najmłodszych
(76,8%) niż najstarszych 42,6%, różnica była istotna
statystycznie p=0,01. Częstość dobrego stanu zdrowia
była istotnie większa (p=0,01) u osób bardzo zadowolonych lub zadowolonych ze swojej pracy zawodowej
(71,4%) w stosunku do tych niezadowolonych lub
bardzo niezadowolonych (25%). Stwierdzono również, że samoocena stanu zdrowia była niższa u osób
wykonujących pracę związaną z narażeniem na obciążenie wysiłkiem fizycznym (p=0,01). Częściej dobry
stan zdrowia deklarowały także osoby niezamieszkałe
w sąsiedztwie drogi o dużym natężeniu ruchu drogowego (p=0,02).
Probl Hig Epidemiol 2016, 97(2): 172-176
Tabela I. Statystyki opisowe dla ocenianych domen jakości życia (punktacja
po transformacji surowych wartości do zalecanej przez WHO skali 0-100
punktów)
Table I. Selected descriptive statistics for assessed quality of life domains
(score after transformation to scale of 0-100 recommended by WHO)
Domena
/Domain
somatyczna
/somatic
psychologiczna
/psychological
socjalna /social
środowiskowa
/environmental
Punktacja po transformacji /Score after transformation
M±SD
Min
Max
Q1/4 Q3/4
53,6 53,4 17,9
82,1
46,4
60,7
62,8±12,2 62,5 66,7 12,5
87,5
58,3
70,8
53,5±10
70±15,6
Me
Mo
75,0 75,0
8,3
100,0 58,3
75,0
57,3±14,1 59,4 65,6
9,4
90,6
65,6
50,0
Tabela II. Wartość istotności statystycznej (p) w teście chi-kwadrat dla zależności pomiędzy deklarowaną jakością życia oraz samooceną stanu zdrowia
a poszczególnymi zmiennymi objaśniającymi
Table II. P value in chi-square test as a result of measurement of association
between quality of life or self-assessed health status and particular independent variables
Zmienna niezależna
/Independent variable
stopień zadowolenia z wykonywanej pracy
zawodowej /degree of job satisfaction
charakter wykonywanej pracy /type of job
stan zdrowia wg samooceny
/self-assessed health status
Deklarowana Samoocena
jakość życia stanu zdrowia
/Declared /Self-assessed
quality of life health status
0,002
0,01
0,1
0,1
0,001
płeć /gender
0,6
0,1
stan cywilny /marital status
0,8
0,7
wiek /age
0,01
0,3
wykształcenie /education level
0,1
0,009
wysokość dochodu netto na osobę
/net income per capita
0,1
0,7
wielkość miejscowości zamieszkania
/size of locality
0,5
0,5
zamieszkanie w sąsiedztwie drogi o dużym
natężeniu ruchu drogowego
/living in vincinity of heavy road traffic
0,07
0,02
palenie tytoniu kiedykolwiek
/tobacco smoking – ever
0,4
0,2
wpływ miejsca pracy na pogorszenie stanu
zdrowia /impact of workplace on health
deterioration
0,03
0,01
pogorszenie stanu zdrowia ze względu na
obciążenie wysiłkiem fizycznym
/health deterioration due to physical strain
0,06
0,01
pogorszenie stanu zdrowia w wyniku
nadmiernego stresu /health deterioration as
a result of excessive stress
0,1
0,2
Dyskusja
Wstępne wyniki badań sugerują, że wśród istotnych czynników determinujących lepszą jakość życia
zbadanych dorosłych mieszkańców woj. śląskiego
(n=225) znalazły się przede wszystkim zadowolenie z pracy zawodowej oraz lepsza samoocena stanu
zdrowia, a także brak obciążenia wysiłkiem fizycznym
Kowalska M, Szemik S. Jakość życia dorosłych mieszkańców województwa śląskiego w wieku 25-44 lat – wstępne wyniki ... 175
w pracy. Na deklarowaną jakość życia w badanej grupie
nie miały natomiast wpływu: płeć, stan cywilny, wykształcenie, charakter wykonywanej pracy oraz wysokość dochodu netto na jedną osobę. Wyniki te różnią
się w stosunku do obserwacji dotyczącej aktywnych
zawodowo mieszkańców aglomeracji górnośląskiej
w wieku 45-60 lat. Dowiedziono, że w starszej grupie
jakość życia istotnie zależała przede wszystkim od stanu cywilnego, poziomu wykształcenia oraz aktualnego
stan zdrowia [7].
Dobra samoocena stanu zdrowia badanych w obu
grupach wiekowych (25-44 oraz 45-60 lat) podobnie
była uwarunkowana poziomem wykształcenia oraz
lokalizacją miejsca zamieszkania w stosunku do
drogi o dużym natężeniu ruchu drogowego. Wśród
osób w wieku 25-44 lat stan zdrowia zależał także
od stopnia zadowolenia z wykonywanej pracy zawodowej oraz przynależności do podgrup wieku, natomiast w starszej grupie wiekowej od stanu cywilnego
i charakteru wykonywanej pracy. Warto dodać, że
płeć nie miała wpływu na samoocenę stanu zdrowia
zarówno w młodszej, jak i w starszej grupie wiekowej.
Porównanie wyników ma jednakże charakter mocno
ograniczony z uwagi na zaledwie wstępny charakter
badania młodszej grupy wiekowej 25-44.
Analiza dostępnego piśmiennictwa w bazie Medline, PubMed oraz Polskiej Bibliografii Lekarskiej wykazała brak systematycznych badań nad determinantami
jakości życia u osób w młodszych grupach wiekowych
(25-44 lat) w populacji polskiej. Fakt ten utrudnia porównanie wyników własnych badań z pracami innych
autorów. Zaledwie nieliczne doniesienia dotyczą osób
w podobnym wieku. Pierwsza z prac porusza problem
wpływu sytuacji życiowej na jakość życia związaną ze
stanem zdrowia (HRQoL) u kobiet ciężarnych. Średni
wiek kobiet wynosił 28 lat dla pracujących umysłowo
i 26 lat dla pracujących fizycznie, a więc był zbliżony
do wieku naszych badanych. Wykazano, że jakość
życia kobiet pracujących jest lepsza niż tych, które
przebywają na zwolnieniu lekarskim i niepracujących
[8]. Podobnie, pozytywny wpływ aktywności zawodowej na jakość życia związaną ze zdrowiem udokumentowano w badaniu porównującym poziom jakości
życia osób bezrobotnych i osób zatrudnionych [9].
Odniesienie wyników badań własnych do obserwacji
przeprowadzonej wśród osób bezrobotnych w wieku
18-65 lat w Holandii (n=4308) może sugerować
pewne podobieństwa. W cytowanym badaniu potwierdzono, że ponowne zatrudnienie osób bezrobotnych
wpływa na poprawę jakości życia i zdrowia, zwłaszcza
w odniesieniu do osób młodych [10]. Wyniki badań
własnych wskazują, że deklarowana jakość życia była
najlepsza wśród tych badanych, którzy byli zadowoleni ze swojej pracy. Doniesienia z Niemiec i Australii
potwierdzają również negatywny wpływ bezrobocia na
satysfakcję życiową oraz deklarowany poziom dobro-
stanu psychicznego u osób młodszych [11, 12]. Co
więcej, duże znacznie aktywności zawodowej dla jakości życia związanej ze zdrowiem udokumentowano
w badaniu norweskim, w którym badano osoby otyłe.
Roczna obserwacja wykazała, że wykonywanie pracy
zarobkowej oraz otrzymywane wsparcie społeczne to
czynniki najsilniej determinujące poziom HRQoL
w badanej grupie [13].
Należy podkreślić, iż w badaniu własnym, wśród
dotychczas zbadanych osób dominowały osoby aktywne zawodowo, zatrudnione na podstawie umowy
o pracę. Taki profil respondentów uniemożliwia
wiarygodne porównanie jakości życia w grupach pracujących i bezrobotnych, zatrudnionych na umowę
lub samozatrudnionych, etc. Autorzy oczekują, że
przyszłe badania (prowadzone na reprezentatywnej
grupie) pozwolą na wyjaśnienie tych zagadnień.
Dostępne dane literaturowe wskazują bowiem,
iż w konsekwencji postępujących zmian na rynku
pracy narasta problem tzw. zatrudnienia prekaryjnego
(precarious employment), które dotyczy zwłaszcza
osób młodszych [14-16]. Ten rodzaj zatrudnienia
generuje niestabilność kariery zawodowej, grozi utratą
bezpieczeństwa socjalnego z powodu niskich i nieregularnych dochodów oraz godzin pracy lub obawą utraty
pracy, jest źródłem przewlekłego stresu. Warto więc
uwzględniać w analizach dotyczących uwarunkowań
jakości życia i poziomu zdrowia także formę aktualnego zatrudnienia. Doniesienia z innych krajów sugerują
występowanie istotnej zależności pomiędzy gorszą
jakością życia i samooceną pracowników a omawianą
formą zatrudnienia [16, 17]. Brak tego typu doniesień w naszym kraju stał się przyczyną podjęcia badań
nad jakością życia młodych mieszkańców jednegoz
największych województw w Polsce. Uzyskane wyniki
pozwalają sądzić, iż zastosowane narzędzie (krótka
wersja kwestionariusza WHOQOL) jest właściwe i akceptowane społecznie dla badań oceniających jakość
życia osób w wieku 25-44 lat. Należy kontynuować
badania do uzyskania reprezentatywnej liczebnie
populacji.
Wnioski
Wśród najistotniejszych czynników sprzyjających dobrej jakości życia znalazło się zadowolenie
z wykonywanej pracy zawodowej. Wpływ pozostałych
czynników objaśniających jakość życia (np. źródła
i wysokość dochodu, charakter wykonywanej pracy,
stan zdrowia, etc.) powinien być poddany weryfikacji
po uzyskaniu kompletnej bazy danych. Badania nad
jakością życia u osób w grupie wiekowej 25-44 lat nie
powinny być prowadzone w oderwaniu od uwarunkowań dotyczących sfery aktywności zawodowej oraz
samooceny stanu zdrowia.
176
Probl Hig Epidemiol 2016, 97(2): 172-176
Piśmiennictwo / References
1. Galloway S. Quality of Life and Well-being: Measuring the
Benefits of Culture and Sport. A Literature Review. [in:]
Quality of Life and Well-being: Measuring the Benefits
of Culture and Sport: Literature Review and Thinkpiece.
Scottish Executive Social Research 2005: 5-8.
2. Papuć E. Jakość życia – definicje i sposoby jej ujmowania. Curr
Probl Pychiatry 2011, 12(2): 141-145.
3. WHOQOL – Measuring Quality of Life. WHO 1997; WHO/
MSA/MNH/PSF/97.4.
4. Rapley M. Quality of Life Research. A critical introduction.
Sage Publications, London 2003.
5. Giddens A. Zmiany i innowacje w Europie. [w:] Europa
w epoce globalnej. Giddens A (red). PWN, Warszawa 2009:
48-80.
6. Babbie E. Podstawy badań społecznych. PWN, Warszawa
2013: 548.
7. Kowalska M, Humeniuk M, Danso F i wsp. Jakość życia
aktywnych zawodowo osób w wieku 45-60 lat, mieszkańców
przemysłowego regionu (aglomeracja górnośląska). Med Pr
2011, 62(5): 455-463.
8. Nowakowska-Głąb A, Maniecka-Bryła I. Zależność między
wykonywaną pracą a jakością życia kobiet związaną ze
zdrowiem kobiet ciężarnych. Med Pr 2011, 62(6): 601-607.
9. Zagożdżon P, Ejsmont J. Jakość życia związana ze zdrowiem
u bezrobotnych. Probl Hig Epidemiol 2008, 89(4): 498-503.
10. Carlier BE, Schuring M, Lötters FJB, et al. The influence
of re-employment on quality of life and self-rated health,
a longitudinal study among unemployed persons in the
Netherlands. BMC Public Health 2013, 13: 503.
11. Haid ML, Seiffge-Krenke I. Effects of (un)employment on
young couples’ health and life satisfaction. Psychol Health
2013, 28(3): 284-301.
12. Olesen SC, Butterworth P, Leach LS, et al. Mental health
affects future employment as job loss affects mental health:
findings from a longitudinal population study. BMC
Psychiatry 2013, 13:144.
13. Andenæs R, Fagermoen MS, Eide H, Lerdal A. Changes in
health-related quality of life in people with morbid obesity
attending a learning and mastery course. A longitudinal
study with 12-months follow-up. Health Qual Life Outcomes
2012, 10: 95.
14. Pirani E, Salvini S. Is temporary employment damaging to
health? A longitudinal study on Italian workers. Soc Sci Med
2015, 124: 121-131.
15. Vives A, Amable M, Ferrer M, et al. Employment
Precariousness and Poor Mental Health: Evidence from Spain
on a New Social Determinant of Health. J Environ Public
Health 2013, 2013: 978656.
16. Kim IH, Muntaner C, Shahidi FV, et al. Welfare states, flexible
employment, and health: A critical review. Health Policy
2012, 104(2) 99-127.
17. Keuskamp D, Ziersch AM, Baum FE, Lamontagne AD.
Precarious Employment, Psychosocial Working Conditions,
and Health: Cross-Sectional Associations in a PopulationBased Sample of Working Australians. Am J Ind Med 2013,
56(8): 838-844.