ZDROWIE Tradycyjnie przyjmowało się, e zdrowie to

ZDROWIE
Autorzy: dr Marzena Zarzeczna-Baran , lek. med. Joanna Jassem-Bobowicz
Zakład Zdrowia Publicznego i Medycyny Społecznej, Gdański Uniwersytet Medyczny,
Polskie Towarzystwo Programów Zdrowotnych w Gdańsku
Tradycyjnie przyjmowało się, że zdrowie to przeciwieństwo choroby. Jednak
zaproponowana w roku 1948 przez Światową Organizację Zdrowia (WHO, ang. World
Health Organisation) definicja rozszerza to pojęcie - zdrowie to nie tylko całkowity
brak choroby, czy kalectwa, ale także stan pełnego, fizycznego, umysłowego
i społecznego dobrostanu [1].
Definicja ta jest przykładem funkcjonalnego podejścia do tematu zdrowia,
uwzględniając jego wieloaspektowość. Można przyjąć, że dążenie do zdrowia
nie jest rozumiane jedynie jako leczenie już występujących chorób, ale także jako
zapobieganie im, co ma sprzyjać osiągnięciu dobrostanu.
Pierwsze wzmianki dotyczące prób zdefiniowania zdrowia pochodzą z V wieku
p.n.e.. Uosobieniem zdrowia była grecka Higiea, piękna córka boga Asklepiosa, siostra
leczącej wszystko Panakei [2]. W początkowym okresie jej obraz często ewoluował,
do naszych czasów przetrwał jej wizerunek jako kobiety, której atrybutami są kielich
i wąż. W Rzymie natomiast początkowo jako boginię zdrowia wielbiono Salus, jednak
dość szybko nastąpiło połączenie wyobrażeń tych dwóch bogiń i ostatecznie,
także i tu wielbiono Higieę. Jej Kult był tak istotny, że często rzymskie cesarzowe
i księżniczki przedstawiane były jako boginie zdrowia.
Pierwsze rozprawy naukowe dotyczące zdrowia są dziełem Hipokratesa,
nazywanego też „ojcem medycyny”. Jego dzieła po raz pierwszy zostały
przetłumaczone i wydrukowane w 1525 roku w Wenecji. Główne działania Hipokratesa
koncentrowały się na trosce o zdrowie chorego, to on pierwszy wprowadził pojęcie
„zdrowie chorego najwyższym prawem” (łac. salus aegroti suprema lex), natomiast
za naczelną zasadę działania uznawał nieszkodzenie choremu (łac. primum non nocere)
[3]. Hipokrates uważał, że zdrowie można zdefiniować jako dobre samopoczucie.
To natomiast jest wynikiem równowagi między człowiekiem a środowiskiem. Jednak
dobre samopoczucie jest stanem niezwykle subiektywnym, dlatego definicja
ta nie do końca była użyteczna. Hipokrates z jednej strony był zwolennikiem lecznictwa
opartego na zasadach racjonalnych, obserwowaniu chorego, wyciąganiu wniosków,
na podstawie których stawiano rozpoznanie i ustalano leczenie, z drugiej zaś strony
to właśnie on zapoczątkował obecne spojrzenie, nie skupiając się jedynie na samym
leczeniu choroby czy kalectwa. To on przyczynił się do rozwoju higieny jako środka
służącego zapobieganiu chorobom i dzięki temu zachowaniu dobrostanu człowieka.
Chińska medycyna przyjmowała, że zdrowie jest efektem działania dwóch sił yin
i yang, które są wszechobecne, stale przenikają się, a dobrostan jest to stan harmonii
pomiędzy nimi. Medycyna ta skupia się na dążeniu do zachowania harmonii, zarówno
w otaczającym nas świecie, jak i we własnym ciele poprzez odpowiednie zachowania,
spokój wewnętrzny, właściwie dobraną dietę oraz życie w zgodzie ze światem
nas otaczającym [4].
W Polsce już w XVI wieku Jan Kochanowski w swojej fraszce zwracał uwagę
na wyjątkowy wymiar zdrowia [5]. Z jednej strony zdrowie zdaje się być według niego
wartością, nie do końca postrzeganą i docenianą na co dzień, z drugiej zaś strony, obok
szczęścia czy miłości jest to jedna z podstawowych i najważniejszych wartości, jakie
życie ma nam do zaoferowania.
Z bardziej teraźniejszych rozważań nad istotą zdrowia warto przytoczyć definicję
ustanowioną przez Brzezińskiego i Korczaka, według niej „zdrowie to stan prawidłowy
(normalny) organizmu” [6]. Oznacza to, że każde zaburzenie czynności całego
organizmu bądź jednego z układów czy narządów jest przejawem choroby. Definicja
ta nie dopuszcza również subiektywnej oceny stanu zdrowia przez jednostkę.
Jeden z wybitnych mikrobiologów, René Dubos stwierdza, że zdrowie i choroba
nie mogą być zdefiniowane wyłącznie w kategoriach stanu anatomicznego,
fizjologicznego i psychicznego. Ich rzeczywistym probierzem jest zdolność jednostki
do funkcjonowania w sposób zadowalający ją samą oraz zadowalający grupę, do której
należy [7].
Niedawno w czasopiśmie The Lancet pojawiła się krytyka dotycząca
niedoskonałości definicji zdrowia zaproponowanej przez WHO [8]. Autorzy jako
bardziej nowoczesną i kompleksową zaproponowali definicję określoną przez
G. Canguilhema. Odnosi się ona nie tylko do zdrowia, jako abstrakcyjnej wartości,
ale także do jego zależności od środowiska, a zatem wartości zmiennej, zależnej
od otaczających nas warunków, w przeciwieństwie do definicji WHO, która zakłada
jedynie wpływ poszczególnych obszarów funkcjonowania człowieka (fizycznej,
umysłowej i społecznej).
W obecnych
czasach,
jedną
z
ważniejszych
osób,
która przyczyniła
się do powstania definicji zdrowia był kanadyjski minister zdrowia Marc Lalonde.
Wyróżnił on następujące grupy czynników mających wpływ na stan zdrowia ludności:
czynniki biologiczne (genetyczne), zachowania i styl życia, czynniki środowiskowe
oraz sposób organizacji służby zdrowia [9]. Lalonde, który jako pierwszy podsumował
wcześniejsze opinie i teorie, z czasem uznany został za jednego z prekursorów polityki
zdrowotnej.
Sytuacja zdrowotna społeczeństwa determinowana jest przez wiele różnych
czynników, dlatego też powstała potrzeba miarodajnej oceny zdrowia ludności.
W efekcie, powstało kilka mierników, zarówno negatywnych jak i pozytywnych, które
miały opisywać zdrowie ludności, są to między innymi chorobowość, zachorowalność,
umieralność, wskaźnik umieralności niemowląt czy długość życia. Bardziej
kompleksowym wskaźnikiem jest DALY (ang. Disability Adjusted Life Years),
skorygowany chorobą wskaźnik wyrażający utratę lat życia, stosowany przez WHO
i Bank Światowy. ONZ opiera się natomiast na wskaźniku HDI (ang. Human
Development Index). Jego składowe to długie i zdrowe życie, wykształcenie i dochód na
osobę w rodzinie. Ponadto do oceny zdrowia społeczeństw stosuje się jeszcze dwa inne
wskaźniki: QALY (ang. Quality Adjusted Life Years), który jest jednostką pomiaru
wyników interwencji zdrowotnych oraz HALE (ang. Healthy Life Expectancy),
czyli oczekiwana długość życia w zdrowiu w 2002 roku. Po wprowadzeniu tych
wskaźników powstała jednak potrzeba uwzględnienia oceny zdrowia przez samego
chorego. Tak powstał subiektywny wskaźnik oceny zdrowia HRQL (ang. Health
Related Quality of Life) oparty na kwestionariuszu wypełnianym przez pacjenta.
Wskaźnik ten ocenia, jaki wpływ na chorego ma jego choroba i zastosowane leczenie
[10].
Warto wspomnieć, że w ostatnich latach dostrzega się wagę określania czynników
wpływających na zdrowie społeczeństwa i jednostek. Podkreśla się, że działania opieki
zdrowotnej powinny być w istotnym stopniu uzupełniane poprzez kształtowanie
właściwego stylu życia i ochronę środowiska. To z kolei wskazuje na ważną rolę
edukacji i promocji zdrowia, dlatego obecnie tworzonych jest wiele zarówno
światowych, europejskich (obecnie jako najważniejszy wdrażany jest program
„Zdrowie 21”), jak i lokalnych programów promocji zdrowia ludności.
1. World Health Organization, Basic Documents, 42-nd Edition, WHO, Geneva 1999 r.
2. E. Makowiecka, Sztuka Grecka, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008 r.
3. C. Korczak, J. Leowski, Problemy higieny i ochrony zdrowia, WSiP Warszawa 1977 r.
4. Duo Gao, [Medycyna Chińska], Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2003 r.
5. J. Kochanowski, Fraszki, Ossolineum, 2008 r.
6. E. Korzeniowska, O zdrowiu i jego definicjach. ZdrowiePubliczne1988 r., Nr 9, s. 466-469.
7. L. C. Moberg, R. Dubos, Friend of the Good Earth, Microbiologist, Medical Scientist,
Environmentalist, ASM Press, 2005 r.
8. What is health? The ability to adapt (editorial), Lancet, 2009 r. Nr 373,s. 781.
9. M. Lalonde, A New perspective on the health of Canadians, A work document Government of Canada,
Ottawa 1974 r.
10. M.J. Wysocki, I. Sakowska, J. Car, Miary obciążeń zdrowotno-społecznych – nowe mierniki sytuacji
zdrowotnej ludności, Przegląd Epidemiologiczny 2005 r., Nr 59,s. 125-134.