docNocek łydkowłosy
download 
Reklamacja Transkrypt
Nocek łydkowłosy
Gatunki zwierzàt (z wyjàtkiem ptaków) – Ssaki 1318 Myotis dasycneme (Boie, 1825) Nocek ∏ydkow∏osy ssaki, nietoperze, mroczkowate Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Opis gatunku – cechy diagnostyczne Nietoperz Êredniej wielkoÊci. Cia∏o: d∏ugoÊç doros∏ego osobnika (bez ogona) wynosi 55–68 mm. Ci´˝ar: u doros∏ego osobnika waha si´ w granicach 14–25 g (dane w oparciu o osobniki z∏owione w Polsce). Ogon: d∏ugoÊç 43,5–53 mm, spi´ty b∏onà ogonowà z tylnymi koƒczynami. Ostroga obejmuje 2/3 kraw´dzi b∏ony ogonowej. Brzuszna cz´Êç b∏ony ogonowej jest zwykle poroÊni´ta bia∏ymi w∏osami wzd∏u˝ ∏ydek. Jedna para sutków. Futro na grzbiecie brunatne lub szarobràzowe, na brzuchu szarawe lub szarobia∏e. Tylna stopa pi´ciopalczasta, d∏ugoÊci 11–12 mm, w stosunku do wielkoÊci zwierz´cia znacznie wi´ksza ni˝ u innych gatunków nietoperzy. Skrzyd∏a szerokie, o rozpi´toÊci 200–320 mm. B∏ona lotna rozpi´ta na koÊciach czterech palców (II–V), kciuk wolny, z pazurem. D∏ugoÊç przedramienia 43,5–49,5 mm. Uz´bienie: szcz´ka zawiera 4 siekacze, 2 k∏y, 6 przedtrzonowców i 6 trzonowców, ˝uchwa – 6 siekaczy, 2 k∏y, 6 przedtrzonowców i 6 trzonowców. G∏owa: pysk i uszy ciemne, szerokie. D∏ugoÊç ucha 14,9–18,0 mm. Kozio∏ek no˝owaty, doÊç krótki, si´gajàcy prawie po∏owy d∏ugoÊci ucha, zaokràglony na koƒcu i delikatnie wygi´ty w kierunku pyska. Odchody pod∏u˝ne, walcowate, ostro zakoƒczone z obu stron, do 2 cm d∏ugoÊci, sk∏adajàce si´ g∏ównie z prze˝utych chitynowych pancerzyków owadów (zbli˝one do odchodów innych nietoperzy owado˝ernych). Sygna∏y echolokacyjne doÊç charakterystyczne, przynajmniej podczas lotów nad otwartymi wodami. Serie ultradêwi´kowych pisków typu FM, o cz´stotliwoÊci spadajàcej zwykle od 60 do 24 kHz. Najwi´ksze nat´˝enie dêwi´ku przypada na 35–40 kHz i zwykle pokrywa si´ z charakterystycznà „wstawkà” typu QCF w po∏owie sygna∏u. Pojedynczy sygna∏ ma d∏ugoÊç 5–8 ms, a odst´py mi´dzy sygna∏ami wynoszà zwykle 90–130 ms, co daje tempo 8–10 sygna∏ów na sekund´. Mo˝liwoÊç pomy∏ki przy identyfikacji gatunku Nocek ∏ydkow∏osy mo˝e byç przez niedoÊwiadczone osoby mylony z blisko spokrewnionym nockiem rudym (Myotis daubentonii). Oba gatunki majà du˝e stopy i ostrog´ si´gajàcà do 2/3 d∏ugoÊci tylnej kraw´dzi b∏ony ogonowej. B∏ona skrzyd∏owa nocka rudego przyczepia si´ do stopy w po∏owie jej d∏ugoÊci, a u nocka ∏ydkow∏osego w okolicy pi´ty. D∏ugoÊç przedramienia nocków ∏ydkow∏osych, które zakoƒczy∏y wzrost, jest zawsze wi´ksza ni˝ 43 mm, a nocka rudego mniejsza ni˝ 42 mm. Na zimowiskach nocka ∏ydkow∏osego mo˝na wzgl´dnie ∏atwo rozpoznaç po szerokim, masywnym i ciemnym pysku (w przeciwieƒstwie do jasnego, mniejszego i delikatniejszego pyska nocka rudego), kr´pej i masywnej sylwetce, oraz wyraênie wi´kszych rozmiarach (ponad 20%). Oba gatunki ˝erujà niemal wy∏àcznie nad powierzchnià wody i z tego powodu mogà byç cz´sto mylone. Podczas ˝erowania nocek rudy zatacza liczne kr´gi i ciasne p´tle, podczas gdy nocek ∏ydkow∏osy pokonuje d∏ugie odcinki po linii prostej. W porównaniu z nockiem rudym nocek ∏ydkow∏osy lata ponad dwukrotnie szybciej i znacznie wy˝ej nad powierzchnià wody (odpowiednio 30 i 10 cm). Cechy biologiczne Rozmna˝anie Gody nocka ∏ydkow∏osego rozpoczynajà si´ we wrzeÊniu i sà kontynuowane podczas pobytu w kryjówkach zimowych. Zwyczaje godowe i sposób kojarzenia partnerów dotychczas nie zosta∏y poznane. Z godami mo˝e byç zwiàzane grupowanie si´ samców w niewielkie skupienia po∏o˝one na trasach przelotów samic z terenów letnich na zimowiska. Samice nocka ∏ydkow∏osego osiàgajà dojrza∏oÊç p∏ciowà i rodzà m∏ode dopiero w drugim roku ˝ycia. Pod koniec 368 Nocek ∏ydkow∏osy marca ci´˝arne samice gromadzà si´ w koloniach rozrodczych. W po∏owie lub pod koniec czerwca rodzà tam jedno, wyjàtkowo dwa m∏ode. Przychodzà one na Êwiat nagie, Êlepe i nielotne. Po 4–5 tygodniach uzyskujà zdolnoÊç lotu i rozpoczynajà samodzielne ˝erowanie (w pó∏nocnej Polsce chwytano lotne m∏ode ju˝ w po∏owie lipca). Zarówno doros∏e, jak i m∏odociane osobniki opuszczajà kolonie rozrodcze w pierwszej dekadzie sierpnia. Sposób od˝ywiania Pokarm nocka ∏ydkow∏osego stanowià niemal wy∏àcznie owady, chwytane w powietrzu bàdê z powierzchni wody. Sk∏ad pokarmu tego gatunku jest bardzo s∏abo poznany – badano go w zaledwie dwóch miejscach w Europie (Holandia i Niemcy). Oko∏o 70% pokarmu w obu wypadkach sta- 1318 Charakterystyka ekologiczna Siedliska wykorzystywane przez nocka ∏ydkow∏osego nale˝y podzieliç na kryjówki dzienne, kryjówki zimowe i przejÊciowe oraz miejsca ˝erowania i trasy przelotów. Z uwagi na Êcis∏y zwiàzek z du˝ymi zbiornikami wodnymi jako miejscami ˝erowania, nocek ∏ydkow∏osy tworzy stabilne i liczne populacje wy∏àcznie na obszarach pojezierzy oraz w dolinach du˝ych rzek (zw∏aszcza nieuregulowanych), szczególnie w ich deltach. Typowymi ˝erowiskami tego gatunku sà du˝e jeziora (przede wszystkim o umiarkowanej trofii), du˝e rzeki, a szczególnie ich Êlepe odnogi i szerokie kana∏y zbudowane przez cz∏owieka, zbiorniki zaporowe i kompleksy stawów rybnych. Jako trasy przelotów na ˝erowiska nocek ∏ydkow∏osy wykorzystuje liniowe elementy krajobrazu – zarówno wodne (kana∏y, mniejsze cieki), jak i làdowe (np. pasy zadrzewieƒ Êródpolnych). W okresie rozrodu (wiosna, lato) nocek ∏ydkow∏osy jest ÊciÊle zwiàzany z cz∏owiekiem, z uwagi na dzienne kryjówki jego kolonii rozrodczych (samic z m∏odymi) i kolonii samców. Kryjówki takie zlokalizowane sà niemal wy∏àcznie w budynkach – koÊcio∏ach, domach mieszkalnych lub budynkach gospodarczych, zarówno starych, jak i nowszych, budowanych przed 10–20 laty. W obr´bie budynku nietoperze wybierajà zwykle schronienia mi´dzy warstwami dachu (pod dachówkami lub pokryciem z blachy, papy, gontów, desek itd.) lub w przestrzeniach mi´dzy podwójnymi Êcianami z ceg∏y, pod blachà pokrywajàcà kominy, rzadko bezpoÊrednio na strychach. Samice nocka ∏ydkow∏osego w okresie rozrodu wybierajà zwykle miejsca wystawione na bezpoÊrednie dzia∏anie promieni s∏onecznych lub ogrzewane przez mieszkaƒców. Tylko we wschodniej cz´Êci zasi´gu sporadycznie obserwowano kolonie rozrodcze w dziuplach drzew. Pojedyncze osobniki (g∏ównie samce) stwierdzano w skrzynkach dla ptaków i nietoperzy, rzadziej w dziuplach i szczelinach mostów. Skrzynki i dziuple mogà pe∏niç funkcj´ kryjówek godowych, choç gody odbywajà si´ równie˝ w podziemiach, s∏u˝àcych zimà jako miejsca hibernacji. Nocek ∏ydkow∏osy zimuje w jaskiniach, sztolniach, starych fortyfikacjach, studniach i piwnicach. W czasie hibernacji nocki ∏ydkow∏ose wybierajà miejsca o wysokiej wilgotnoÊci powietrza, oraz temperaturach w zakresie 3–9ºC; sporadycznie zimujà w miejscach ch∏odniejszych, minimalnie do 0,5ºC. W warunkach Polski kryjà si´ zwykle g∏´boko w szczelinach Êcian i stropu. Omawiany gatunek nie jest wra˝liwy na obecnoÊç cz∏owieka w pobli˝u miejsc ˝erowania, jest natomiast wra˝liwy na Poradniki ochrony siedlisk i gatunków AktywnoÊç Zwierz´ aktywne nocà. W okresach niesprzyjajàcych popada w przejÊciowe odr´twienie (torpor), zaÊ zimà – w stan hibernacji. Zimowanie rozpoczyna si´ w po∏owie paêdziernika i trwa najcz´Êciej do po∏owy marca lub wyjàtkowo nawet do koƒca kwietnia. W warunkach Polski nocki ∏ydkow∏ose zimujà najcz´Êciej pojedynczo, zaÊ w du˝ych zimowiskach – m.in. w Holandii, Danii i Rosji – w grupach 2–10 osobników, przy czym liczba osobników w jednym obiekcie podziemnym mo˝e dochodziç do 1700 (jaskinie Uralu). Ze snu zimowego nocki ∏ydkow∏ose budzà si´ Êrednio co 26 dni, aby napiç si´ wody i usunàç szkodliwe produkty przemiany materii. Cz´stoÊç przebudzeƒ zwi´ksza si´ pod koniec okresu hibernacji. Wiosnà i latem samice grupujà si´ w du˝e kolonie rozrodcze liczàce 50–500 osobników. Cechà nocka ∏ydkow∏osego jest silne przywiàzanie samic do miejsc rozrodu. Powoduje to w kolejnych latach ich powroty do tych samych kolonii skupiajàcych praktycznie wszystkie samice wchodzàce w sk∏ad populacji M. dasycneme na danym terenie. Samce latem prowadzà samotniczy tryb ˝ycia, choç niekiedy skupiajà si´ w niewielkie kolonie liczàce 10–30 osobników. Przynajmniej cz´Êç samców przebywa w tym okresie rozproszona na terenach po∏o˝onych daleko od kolonii rozrodczych. Pr´dkoÊç lotu w czasie ˝erowania osiàga 35 km/h. Dzi´ki stosunkowo d∏ugim i szerokim skrzyd∏om oraz zdolnoÊci do szybkiego lotu nocki ∏ydkow∏ose mogà ˝erowaç w odleg∏oÊci do 15 km od kryjówki dziennej, na obszarze do 700 km2. Wylot na ˝erowanie rozpoczyna si´ 45–50 minut po zachodzie s∏oƒca, a powrót wszystkich osobników do kolonii rozrodczej koƒczy si´ 45–60 minut przed Êwitem, kiedy jest jeszcze ciemno. Nocek ∏ydkow∏osy odbywa regularne migracje sezonowe mi´dzy miejscami rozrodu a stanowiskami zimowymi, wynoszàce 10–300 km. Jest zwierz´ciem d∏ugowiecznym. Maksymalny wiek stwierdzony w warunkach naturalnych wynosi 20,5 roku. nowi∏y drobne muchówki z rodziny ochotkowatych Chironomidae, zarówno postaci doros∏e, jak i poczwarki. Licznie chwytane by∏y te˝ chruÊciki Trichoptera (do 27%) i chrzàszcze Coleoptera (do 11%), natomiast rzadko – motyle Lepidoptera, sieciarki Neuroptera i komary Culicidae. 369 Gatunki zwierzàt (z wyjàtkiem ptaków) – Ssaki 1318 t´ obecnoÊç w kryjówkach zimowych. P∏ochliwoÊç (dystans ucieczki) w kryjówkach letnich jest ÊciÊle uzale˝niona od stopnia ukrycia nietoperzy w szczelinach. Nocek ∏ydkow∏osy jest sporadycznie chwytany przez drapie˝niki, np. sowy: p∏omykówk´ Tyto alba i puszczyka Strix aluco. SpoÊród chorób wymieniana jest wÊcieklizna wywo∏ywana przez wirusa EBL-2, nie odnotowano jej jednak dotychczas u omawianego gatunku w Polsce. Umocnionego, Fort Janówek II ko∏o Warszawy i Twierdza Wis∏oujÊcie, w których stwierdzano maksymalnie po 5–10 osobników. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Siedliska z Za∏àcznika I Dyrektywy Siedliskowej mogàce wchodziç w zakres zainteresowania Kryjówki zimowe i przejÊciowe (wiosna i jesieƒ): 8310 – jaskinie nieudost´pnione do zwiedzania 370 ˚erowiska: 3110 – jeziora lobeliowe 3140 – twardowodne oligo- i mezotroficzne zbiorniki wodne z podwodnymi ∏àkami ramienic Charetea 3150 – starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion 3260 – nizinne i podgórskie rzeki ze zbiorowiskami w∏osieniczników Ranunculion fluitantis Rozmieszczenie geograficzne Ca∏kowity zasi´g gatunku Nocek ∏ydkow∏osy zasiedla Eurazj´ od pó∏nocno-zachodniej Europy do rzeki Jenisej w pó∏nocno-wschodniej Rosji (od 2° do 90° λ E) oraz od pó∏nocnej Francji, przez W´gry, Êrodkowà Syberi´ i Kazachstan na po∏udniu, do po∏udniowej Szwecji, paƒstw nadba∏tyckich i po∏udniowej Finlandii na pó∏nocy (mi´dzy 48° a 60° ϕ N). Zasi´g wyst´powania w Polsce W Polsce nocek ∏ydkow∏osy obejmuje swoim zasi´giem obszar ca∏ego kraju. W górach si´ga zimà do wysokoÊci 1465 m n.p.m. Jego rozmieszczenie jest jednak bardzo nierównomierne, z wi´kszym zag´szczeniem stanowisk w kilku niewielkich regionach pó∏nocnych pojezierzy i Kotlinie Biebrzaƒskiej. Wi´kszoÊç stwierdzeƒ dotyczy doros∏ych samców w okresie letnim lub pojedynczych osobników znajdowanych zimà w czasie hibernacji. Znanych jest zaledwie kilka miejsc rozrodu nocka ∏ydkow∏osego w Polsce, wy∏àcznie w pó∏nocnej cz´Êci kraju: na Pojezierzu Suwalskim, w rejonie Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego na Pomorzu, na Pojezierzu I∏awskim i w okolicach Warszawy. W XIX wieku rozród tego gatunku znany by∏ równie˝ z Kotliny Sandomierskiej. Wspó∏czeÊnie tylko w dwóch miejscach w Polsce zlokalizowano kryjówki kolonii rozrodczych – w Jeleniewie na Suwalszczyênie i w Lubni na Pomorzu. Najwi´ksze zimowiska to Twierdza Osowiec w Kotlinie Biebrzaƒskiej, w której stwierdzono maksymalnie 34 osobniki, oraz jaskinia Szachownica, naziemne obiekty Mi´dzyrzeckiego Rejonu 0 50 100 km obszar wyst´powania znane miejsce rozrodu znane zimowisko > 5 osobników Wspó∏czesne wyst´powanie nocka ∏ydkow∏osego w Polsce Wyst´powanie na obszarach chronionych Na obszarach chronionych znajduje si´ jedynie cz´Êç polskich stanowisk nocka ∏ydkow∏osego. Najwi´ksze zimowisko gatunku w kraju znajduje si´ na terenie Biebrzaƒskiego Parku Narodowego, gatunek by∏ te˝ stwierdzany w parkach narodowych: Wigierskim, Tatrzaƒskim, Kampinoskim i Borów Tucholskich. Kilka stanowisk znajduje si´ w rezerwatach przyrody: „Jezioro Druzno” w woj. warmiƒsko-mazurskim, „Szachownica”, „Sokole Góry” i „Parkowe” w woj. Êlàskim, „W´˝e” w woj. ∏ódzkim oraz „Nietoperek” i „Nietoperek II” w woj. lubuskim. Cz´Êç miejsc rozrodu nocka ∏ydkow∏osego obj´tych jest granicami parków krajobrazowych: Wdzydzkiego i Pojezierza I∏awskiego. Pozosta∏e parki krajobrazowe, w których stwierdzano ten gatunek, to: Suwalski, Gostyniƒsko-W∏oc∏awski, Orlich Gniazd, Dolinek Krakowskich, Sobiborski, Kazimierski, Sulejowski i Dolnej Odry. Status gatunku Prawo mi´dzynarodowe Konwencja Berneƒska – Za∏àcznik II Konwencja Boƒska – Za∏àcznik II Dyrektywa Siedliskowa – Za∏àcznik II i IV EUROBATS – Za∏àcznik I Prawo krajowe ochrona gatunkowa w Polsce – ochrona Êcis∏a (1) (2) ochrona strefowa – zimowiska, w których w ciàgu 3 kolejnych lat choç raz stwierdzono ponad 200 nietoperzy (niezale˝nie od gatunku): strefa ochrony ca∏orocznej – pomieszczenia i kryjówki zajmowane przez nietoperze Nocek ∏ydkow∏osy Kategorie IUCN Czerwona lista IUCN (1996) Polska czerwona lista Polska czerwona ksi´ga Lista dla Karpat – – – – VU EN EN EN (w PL – VU) Przemiany i stan populacji w skali kraju, potencjalne zagro˝enia Potencjalne zagro˝enia Utrzymanie nocka ∏ydkow∏osego w Polsce mo˝e byç na d∏u˝szà met´ utrudnione, poniewa˝ jego rozrodcze populacje ograniczone sà przypuszczalnie do kilku niewielkich obszarów. Prawdopodobnie najwa˝niejszymi i najbardziej nara˝onymi miejscami kluczowymi sà kryjówki kolonii rozrodczych, tymczasem wi´kszoÊç z nich nie zosta∏a, jak dotàd, odnaleziona. Ochrona zimowisk nocka ∏ydkow∏osego, choç ∏atwiejsza technicznie i prawnie, ma w Polsce prawdopodobnie mniejsze znaczenie z uwagi na brak du˝ych koncentracji osobników tego gatunku w okresie hibernacji. Najwi´kszym zagro˝eniem dla nocka ∏ydkow∏osego sà remonty budynków stanowiàcych kryjówki kolonii rozrodczych, a w szczególnoÊci nast´pujàce ich aspekty: • terminy remontu przypadajàce na okres, kiedy w kryjówce sà nietoperze (wiosna–lato), niezale˝nie od rodzaju podj´tych dzia∏aƒ; • stosowanie Êrodków ochrony drewna (owado- i grzybobójczych) toksycznych dla ssaków, np. na bazie chlorowanych w´glowodorów (lindan, PCP, hylotox); • szczelne zamykanie wylotów z kryjówki (szczelin, okienek itp.) po remoncie oraz inne zmiany architektury budynku uniemo˝liwiajàce powrót nietoperzy w nast´pnym roku. Lokalnie powa˝nym problemem mo˝e si´ okazaç ca∏kowite wyburzanie starej, tradycyjnej zabudowy i zast´powanie jej nowoczeÊniejszymi budynkami. Nietoperze w budynkach mogà byç równie˝ zagro˝one bezpoÊrednio przez Êwiadome t´pienie i p∏oszenie – wynikajàce z ucià˝liwoÊci tych zwierzàt dla u˝ytkowników obiektów (gromadzàce si´ odchody, przykry zapach), naj- Propozycje dzia∏aƒ ochronnych Kluczowym zadaniem jest ochrona wszystkich zlokalizowanych kryjówek kolonii rozrodczych nocka ∏ydkow∏osego. Budynki stanowiàce takie kryjówki powinny byç obejmowane ochronà prawnà. Równie wa˝ne jest jednak ukszta∏towanie odpowiedniego nastawienia do chronionych kolonii ze strony w∏aÊcicieli lub zarzàdców budynków. W przypadku ka˝dej kolonii powinny byç podejmowane indywidualne rozmowy (negocjacje) sk∏aniajàce w∏aÊciciela do zachowania kolonii i Êcis∏ego przestrzegania zasad ochronnych. Wszelkie remonty w takich obiektach mogà byç przeprowadzane wy∏àcznie jesienià i zimà, kiedy w kryjówce nie ma nietoperzy, szczegó∏y prac zaÊ – uzgadniane ze specjalistami, tak aby umo˝liwiç powrót nietoperzy w nast´pnym roku. Do konserwacji drewna mogà byç u˝ywane wy∏àcznie Êrodki nietoksyczne dla ssaków – spoÊród substancji nieorganicznych np. Basilit, zaÊ spoÊród pozosta∏ych dost´pne w Polsce 1318 Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Przemiany i stan populacji W Polsce systematyczne badania nad nockiem ∏ydkow∏osym nie by∏y dotychczas prowadzone. Z tego powodu niemo˝liwe jest nawet przybli˝one oszacowanie liczebnoÊci i trendów wyst´pujàcych w populacji tego gatunku w naszym kraju, choç szacowano liczb´ zimujàcych w Polsce osobników na ponad 1000. Z powodu cz´stych przypadków zimowania nocków ∏ydkow∏osych w szczelinach, ich liczebnoÊç w schronieniach zimowych jest prawdopodobnie znacznie zani˝ona. Badania przeprowadzone w Holandii w latach 1986–1993 wykaza∏y, ˝e liczebnoÊç tego gatunku by∏a 4–5 razy wy˝sza ni˝ oszacowana przed rozpocz´ciem systematycznych badaƒ nad jego rozmieszczeniem i liczebnoÊcià. cz´Êciej nieuzasadnionych obaw przed chorobami zakaênymi oraz irracjonalnego l´ku przed samymi nietoperzami. Problem ten w szczególnoÊci dotyczy kolonii w budynkach prywatnych. Nocek ∏ydkow∏osy wydaje si´ byç gatunkiem wzgl´dnie cichym, tote˝ obecnoÊç jego kolonii na strychu domu nie jest zwykle zwiàzana z dêwi´kami ucià˝liwymi dla mieszkaƒców. Liczne zagro˝enia dla nocka ∏ydkow∏osego dotyczà jego kryjówek zimowych. Hibernujàce nietoperze nara˝one sà na wybudzanie i p∏oszenie powodowane przez niekontrolowanà penetracj´ kryjówek przez ludzi (groto∏azi, turyÊci, poszukiwacze skarbów), a nawet dewastacj´ podziemi (palenie ognisk, malowanie Êcian farbami) i zabijanie zwierzàt przez wandali. Stare fortyfikacje b´dàce zimowiskami nietoperzy sà adaptowane do celów magazynowych i wystawienniczych, co wià˝e si´ nie tylko z p∏oszeniem zwierzàt, ale tak˝e zmianami mikroklimatu na nienadajàcy si´ do hibernacji (osuszanie, ogrzewanie pomieszczeƒ). Budowle zabytkowe sà równie˝ poddawane zabiegom konserwatorskim, przeprowadzanym w nieodpowiednim okresie (jesienià i zimà) i pozbawiajàcym nietoperze kryjówek, np. poprzez wype∏nianie sp´kaƒ w stropach i Êcianach. Powa˝ny, negatywny wp∏yw na liczebnoÊç nocka ∏ydkow∏osego mo˝e mieç zanieczyszczenie organiczne i chemiczne wód stanowiàcych jego ˝erowiska. Mimo ˝e umiarkowana eutrofizacja wód sprzyja wzrostowi liczebnoÊci ochotkowatych – g∏ównego pokarmu M. dasycneme, wysoki poziom biogenów mo˝e doprowadziç do zarastania powierzchni zbiorników – najpierw roÊlinnoÊcià p∏ywajàcà (np. rz´sy Lemnaceae), a nast´pnie szuwarowà. Zjawisko to ca∏kowicie uniemo˝liwi ˝erowanie nockom ∏ydkow∏osym, gdy˝ wymagajà one do tego celu otwartej powierzchni wody. Powa˝nym zagro˝eniem mo˝e si´ te˝ okazaç akumulacja sp∏ywajàcych do wód toksyn (np. metali ci´˝kich, pestycydów i PCB) w cia∏ach chwytanych przez nietoperze owadów, jednak problem ten nie zosta∏ na razie zbadany. 371 Gatunki zwierzàt (z wyjàtkiem ptaków) – Ssaki Poradniki ochrony siedlisk i gatunków 1318 Antox B, Intox U, Fobos M-2 i Dulux. Stosowane coraz cz´Êciej zewn´trzne oÊwietlenie obiektów zabytkowych mo˝e byç instalowane wy∏àcznie w taki sposób, aby nie obejmowaç swym zasi´giem wylotów z kolonii nietoperzy. Na terenach potencjalnie zasiedlanych przez rozrodcze populacje nocka ∏ydkow∏osego (g∏ównie pó∏nocne pojezierza i doliny du˝ych rzek) konieczne b´dà, zakrojone na szerokà skal´, dzia∏ania edukacyjne skierowane do ludnoÊci, przedstawicieli administracji paƒstwowej, samorzàdowej, ksi´˝y, leÊników i firm budowlanych. Umo˝liwià one zlokalizowanie dotychczas nieznanych kolonii rozrodczych, a tak˝e zmniejszà ryzyko ich przypadkowego zniszczenia. Nale˝y równie˝ propagowaç adaptacje budynków umo˝liwiajàce zasiedlanie kryjówek dotychczas niewykorzystywanych przez nietoperze (np. instalowanie specjalnych otworów w dachach). Podziemia stanowiàce zimowiska nocka ∏ydkow∏osego powinny byç zamykane odpowiednimi kratami w celu ochrony tych obiektów przed niekontrolowanà penetracjà ludzkà. Ta sama metoda chroniç b´dzie zimowiska innych gatunków nietoperzy hibernujàcych w podziemiach. Kraty muszà charakteryzowaç si´ odpowiednimi odst´pami mi´dzy elementami poziomymi (powy˝ej 15 cm) i pionowymi (powy˝ej 50 cm), aby umo˝liwiaç swobodny wlot nietoperzy. Na terenach zasiedlonych przez nocka ∏ydkow∏osego niezb´dna jest ochrona wód powierzchniowych przed zanieczyszczeniami chemicznymi i organicznymi. Dzia∏ania prowadzàce w takich rejonach do fragmentacji i zmniejszenia powierzchni otwartych wód (np. ich zasypywanie i melioracja) powinny zostaç powstrzymane. Kierunki i zakres badaƒ naukowych Niezb´dna jest dalsza inwentaryzacja stanowisk nocka ∏ydkow∏osego – w szczególnoÊci lokalizacja kryjówek kolonii rozrodczych. Powinna byç prowadzona poprzez: • znakowanie nadajnikami radiotelemetrycznymi karmiàcych samic chwytanych w sieci nad wodami; • kontrole budynków w rejonach, gdzie obserwuje si´ ˝erujàce nocki ∏ydkow∏ose. EfektywnoÊç tych obserwacji mo˝e byç zwi´kszona przez zastosowanie szerokopasmowych detektorów ultradêwi´ków. Wskazane jest pog∏´bienie wiedzy na temat wykorzystania przestrzeni i preferencji siedliskowych tego gatunku, zw∏aszcza z zastosowaniem metod radiotelemetrii. Niezb´dne jest równie˝ rozpoznanie powiàzaƒ mi´dzy koloniami rozrodczymi, koloniami samców i zimowiskami, jak równie˝ mi´dzy populacjami w Polsce i w krajach sàsiednich (z wykorzystaniem metod genetyki populacyjnej i technik molekularnych). Monitoring W zlokalizowanych, trwa∏ych zimowiskach nocka ∏ydkow∏osego konieczny jest sta∏y (coroczny) monitoring liczebnoÊci zimujàcych nietoperzy. Powinien on byç prowadzony dwa 372 razy w roku. Oprócz powszechnie stosowanego terminu w pierwszej po∏owie lutego niezb´dna jest druga kontrola w listopadzie – grudniu. Wynika to z faktu, ˝e obserwowane liczebnoÊci nocka ∏ydkow∏osego mogà byç kilkakrotnie wi´ksze na poczàtku ni˝ w Êrodku okresu hibernacji. Pojedyncza kryjówka (sztolnia, jaskinia, fort) musi byç skontrolowana w ca∏oÊci w ciàgu jednego dnia, mi´dzy wschodem a zachodem s∏oƒca. W trakcie kontroli liczy si´ i zapisuje wszystkie napotkane w kryjówce osobniki bez Êciàgania ich ze Êcian czy wyciàgania ze szczelin. Konieczne jest zmierzenie temperatury powietrza na zewnàtrz, poniewa˝ mo˝e mieç ona znaczenie przy interpretacji wyników. Monitoring mo˝e byç prowadzony wy∏àcznie przez osoby odpowiednio przeszkolone w zakresie rozpoznawania gatunków nietoperzy. Szczegó∏owe porady odnoÊnie metodyki kontroli schronieƒ – patrz: Jurczyszyn (2000). Wskazany jest równie˝ coroczny monitoring liczebnoÊci samic we wszystkich znanych koloniach rozrodczych M. dasycneme. Powinien on byç prowadzony raz w roku, w po∏owie czerwca (przed uzyskaniem przez m∏ode zdolnoÊci lotu). Z uwagi na sk∏onnoÊç omawianego gatunku do ukrywania si´ w szczelinach jedynà skutecznà metodà mo˝e byç liczenie samic wylatujàcych po zmierzchu z kolonii. Bibliografia BOLSHAKOV V. N., ORLOV O. L. 2000. The species composition of bats hibernating in caves in the Central Ural region. W. Wo∏oszyn B. W. (red.) Proceedings of the VIIIthe EBRS 1. CIC ISEZ PAN, Kraków: 175–180. CIECHANOWSKI M., KOZIRÓG L., DURIASZ J., PRZESMYCKA A., ÂWIÑTKOWSKA A., KISICKA J., KASPRZYK K. 2002. Bat fauna of the I∏awa Lakeland Landscape Park (northern Poland). Myotis, 40: 33–45. CIECHANOWSKI M., PRZESMYCKA A. 2001. Stwierdzenie nocka ∏ydkow∏osego Myotis dasycneme (Boie, 1825) i nocka wàsatka Myotis mystacinus (Kuhl, 1817) w Gdaƒsku. Nietoperze, 2: 69–73. CIECHANOWSKI M., PRZESMYCKA A., BENEDYCKA A., BIA¸A A., SACHANOWICZ K. 2003. Stwierdzenia rozrodu nocka ∏ydkow∏osego Myotis dasycneme (Boie, 1825) na Pojezierzu Pomorskim. Nietoperze, 4: 103–105. CIECHANOWSKI M., ZWOLICKI A., WOJCIECHOWSKI M., BENEDYCKA A., BIA¸A A. 2003. Ssaki (Mammalia) projektowanego rezerwatu „Torfowiska Wiszàce nad Jeziorem Jaczno” (Pojezierze Suwalskie) i jego otoczenia. Parki Nar. Rez. Przyr., 22 (3): 473–477. GAWLAK A. 1996. Stanowisko nocka ∏ydkow∏osego Myotis dasycneme (Boie, 1825) w Poznaniu. Przegl. Przyr., 7 (1): 96–97. HAITLINGER R. 1976. Nietoperze Dolnego Âlàska. Przegl. Zool., 20 (1): 124–134. HEJDUK J., SOPCZY¡SKI M., PAWENTA W. 2001. Nietoperze okolic ¸odzi. ¸ódzka Grupa Chiropterologiczna, ¸ódê, 40 s. HORÁČEK I., HANÁK V. 1989. Distributional status of Myotis dasycneme. W: Hanák V., Horáček I., Gaisler J. (red.) Europe- Nocek ∏ydkow∏osy Myotis dasycneme (Boie, 1825) w Tatrach. Nietoperze, 2: 63–67. NOWAK J., KOZAKIEWICZ K. 2000. Zimowe spisy nietoperzy na Wy˝ynie Krakowskiej w latach 1993–1999. Studia Chiropterol., 1: 43–56. PISKORSKI M., MAZUR M., KOWALSKI M. 2000. Nietoperze Sobiborskiego Parku Krajobrazowego i okolic. Abstrakty XIV Ogólnopolskiej Konferencji Chiropterologicznej, 10–12.11.2000, Rogów: 31–32. POSTAWA T., ZYGMUNT J. 2000. Zmiany liczebnoÊci nietoperzy (Chiroptera) w Jaskiniach Wy˝yny Cz´stochowskiej w latach 1975–1999. Studia Chiropter., 1: 83–114. RACHWALD A. 2003. OkreÊlenie wp∏ywu na nietoperze chemicznych Êrodków ochrony drewna stosowanych w Polsce. Opracowanie wykonane dla Ministerstwa Ârodowiska. Instytut Badawczy LeÊnictwa, Zak∏ad Ekologii i Ochrony Ârodowiska. Warszawa: 13 s. *ROER H. 2001. Myotis dasycneme (Boie, 1825) – Teichfledermaus. W: Niethammer J., Krapp F. (red.) Handbuch der Säugetiere Europas. Aula-Verlag: 303–319. RUPRECHT A. L. 1979. Bats (Chiroptera) as constituents of the food of barn owls Tyto alba in Poland. Ibis, 121: 489–494. RUPRECHT A. L. 1983. Nietoperze (Chiroptera). W: Pucek Z., Raczyƒski J. (red.) Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce. PWN Warszawa: 62–82. SIJPE M. VAN DE, VANDENDRIESSCHE B., VOET P., VANDENBERGHE J., DUYCK J., DUYCK I., NAEYAERT M., MANHAEVE M., MARTENS E. 2002. Link between the summer distribution of the pond bat Myotis dasycneme and the water quality of broad watercourses in the province of West Flanders, Belgium. IXth European Bat Research Symposium, 26–30 August 2002 – University of Le Havre: 42–43. STALI¡SKI J. 1990. WÊcieklizna nietoperzy w Europie, 1954–1988. Przegl. Zool., 34 (1): 137–152. STRZA¸KA M., KOZAKIEWICZ K., POSTAWA T. 1996. Wst´pne wyniki badaƒ zag´szczenia nietoperzy ˝erujàcych nad ró˝nymi typami jezior w Wigierskim Parku Narodowym. W: Wo∏oszyn B. W. (red.) Aktualne problemy ochrony nietoperzy w Polsce. Publikacje Centrum Informacji Chiropterologicznej ISEZ PAN Kraków: 123–133. SZKUDLAREK R., PASZKIEWICZ R., BLOHM T., NOWAK E., ¸UPICKI D. 2001. Bunkry Ziemi Lubuskiej jako schronienia nietoperzy, Nietoperze, 2: 86–92. WA¸ECKI A. 1881. Fauna zwierzàt ssàcych Warszawy i jej stosunek do fauny ca∏ego kraju. Pam. Fizyogr., Warszawa, 1 (3): 268–291. WOJCIECHOWSKI, M., KASPRZYK K., JEFIMOW M. 1999. Pierwsze stwierdzenie kolonii rozrodczej nocka ∏ydkow∏osego Myotis dasycneme (Boie, 1925) na terenie Polski. Materia∏y Konferencyjne, XIII Ogólnopolska Konferencja Chiropterologiczna, B∏a˝ejewko, 5–7 XI 1999. PTOP „Salamandra”. Poznaƒ: 46. WO¸OSZYN B. W. 2001. Nocek ∏ydkow∏osy. W: G∏owaciƒski Z. (red.) Polska Czerwona Ksi´ga Zwierzàt. PWRiL, Warszawa: 51–52. 1318 Poradniki ochrony siedlisk i gatunków an Bat Research 1987. Charles Univ. Press, Praha: 565–590. HUTSON A. M., MICKLEBURGH S. P., RACEY P. A. 2001. Microchiropteran Bats. Global Status Survey and Conservation Action Plan. IUCN/SSC Chiroptera Specialist Group. Gland, Switzerland and Cambridge, UK, 258 s. IGNACZAK M., MANIAS J. 2003. Mosty: kryjówki dzienne nie tylko pojedynczych nietoperzy. XVII Ogólnopolska Konferencja Chiropterologiczna, Janów Lubelski 07–09.11.2003. Materia∏y Konferencyjne: 29. JACHNO J. 1868. Dalszy ciàg zapisków fauniczych w Sandomierskiej Puszczy. Spraw. Kom. fizjogr., Kraków, 2: 73–77. JANYSZAK S., JURCZYSZYN M. 1988. Nocek ∏ydkow∏osy na Pomorzu Zachodnim. Biuletyn C. I. C. 2 (4): 5. *JURCZYSZYN M. 2000. Kontrola kryjówek. W: Kowalski M., Lesiƒski G. (red.) Poznajemy nietoperze. ABC wiedzy o nietoperzach, ich badaniu i ochronie. OTON, Warszawa: 74–78. KASPRZYK K., RUCZYŃSKI I. 2001. The structure of bat communities roosting in bird nest boxes in two pine monocultures in Poland. Folia Zool., 50 (2): 107–116. KOKUREWICZ T., FURMANKIEWICZ J., WOJCIECHOWSKI M. 2002. Plan ochrony nocka ∏ydkow∏osego (Myotis dasycneme (Boie, 1825) w Polsce. Opracowanie wykonane dla Ministerstwa Ârodowiska. Narodowa Fundacja Ochrony Ârodowiska, Warszawa 43 s. KOWALSKI M. 2000. Przeglàd krajowych gatunków. W: Kowalski M., Lesiƒski G. (red.) Poznajemy nietoperze. ABC wiedzy o nietoperzach, ich badaniu i ochronie. OTON, Warszawa: 54–69. KOWALSKI M., DRÓ˚D˚ R. 2002. Zimowy monitoring nietoperzy w sztucznej jaskini w Bochotnicy w latach 1987–1999. Nietoperze, 3 (1): 128–135. KOWALSKI M., LESIŃSKI G. 1990. The food of the tawny owl (Strix aluco L.) from near a bat cave in Poland. Bonn. zool. Beitr., 41 (1): 23–26. KOWALSKI M., LESI¡SKI G. 1995. Sk∏ad gatunkowy i wybiórczoÊç kryjówek nietoperzy w Puszczy Kampinoskiej. Przegl. Przyr., 6 (2): 99–108. KOWALSKI M., LESI¡SKI G., IGNACZAK M. 2002. Zimowy monitoring nietoperzy w jaskiniach na Wy˝ynie Wieluƒskiej w latach 1981–1999. Nietoperze, 3 (1): 119–128. LESI¡SKI G., 1983. Nietoperze jaskiƒ Wy˝yny Wieluƒskiej. Przegl. Zool., 27 (4): 465–478. LESI¡SKI G., 2001. Nietoperze Kotliny Biebrzaƒskiej i terenów przyleg∏ych. Parki Nar. Rez. Przyr., 20 (2): 51–64. *LIMPENS H. J. G. A. 2001. Assesing the European distribution of the pond bat (Myotis dasycneme) using bat detectors and other survey methods. Nietoperze, 2 (2): 169–178. *LIMPENS H. J. G. A., LINA P. H. C., HUTSON A. M. 2000. Action plan for the conservation of the pond bat (Myotis dasycneme) in Europe. Convention on the Conservation of European Wildlife and natural Habitats. Nature and environment, No. 108. Council of Europe Publishing, Strasbourg. 48 s. NOWAK J., GAWLAK A., WOJTASZYN G. 2001. Nocek ∏ydkow∏osy Mateusz Ciechanowski, Tomasz Kokurewicz 373
