Pobierz - mikroekonomia.net

Czesława Pilarska
ROZDZIAŁ 10
EFEKTY ODDZIAŁYWANIA BEZPOŚREDNICH INWESTYCJI
ZAGRANICZNYCH NA RYNEK PRACY W POLSCE
Wprowadzenie
Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) do Polski, tak jak i do pozostałych krajów Europy Środkowej i Wschodniej stał się możliwy na większą skalę dopiero z
chwilą wprowadzenia zmian związanych z transformacją systemową. W poprzednim systemie
z uwagi na brak rynkowych mechanizmów alokacji, kraje te były właściwie odizolowane od
przepływów kapitału międzynarodowego w formie inwestycji bezpośrednich.
Stopniowe przeprowadzanie reform gospodarczych sprawiło, że w Polsce zostały
stworzone podstawowe warunki prawne, ekonomiczne oraz infrastrukturalne, umożliwiające
otwarcie gospodarki na napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Osiągnięta przez
Polskę stabilizacja ekonomiczna, wkroczenie na ścieżkę wzrostu gospodarczego, członkostwo
Polski w Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) i Światowej Organizacji
Handlu (WTO) oraz w Unii Europejskiej, to czynniki, które w głównej mierze zachęciły inwestorów zagranicznych do podjęcia działalności gospodarczej w naszym kraju1.
W efekcie w 2005 roku według danych Konferencji Narodów Zjednoczonych ds.
Handlu i Rozwoju (UNCTAD) Polska stała się jednym z największych odbiorców tych inwestycji wśród krajów Europy Środkowej i Wschodniej2. Na przestrzeni całego okresu transformacji napłynęło do Polski łącznie 93 329 mln USD w postaci inwestycji bezpośrednich. Ten
wzmożony od 1990 roku napływ BIZ wpłynął na kształtowanie się szeregu dziedzin życia
gospodarczego w naszym kraju. Obecność BIZ w polskiej gospodarce widoczna jest i analizowana m.in. z punktu widzenia udziału inwestorów zagranicznych w procesie prywatyzacji,
wpływu BIZ na kształtowanie się parametrów makroekonomicznych, takich jak dochód narodowy czy też bilans płatniczy, a także z punktu widzenia transferu technologii. Wyniki przeprowadzanych badań nie zawsze prowadzą do jednoznacznej oceny. Oprócz szeregu korzyści
związanych z napływem tych inwestycji do Polski autorzy badań zwracają uwagę również na
1
Według badania opinii inwestorów zagranicznych o społecznych, politycznych i ekonomicznych warunkach
działalności gospodarczej w Polsce, przeprowadzonego w grudniu 2005 roku przez CBM na zlecenie PAIiIZ,
najważniejszymi czynnikami decydującymi o podjęciu inwestycji w naszym kraju były w kolejności: wielkość
polskiego rynku (56,5% odpowiedzi), koszt siły roboczej (53%), perspektywa wzrostu gospodarczego (50%),
kwalifikacje siły roboczej (49,9%), podaż siły roboczej (48,6%), możliwość redukcji kosztów produkcji
(44,8%), bezpieczeństwo prawne (39,9%), niskie podatki (39,5%) oraz członkostwo w UE (39,2%). Z kolei
podstawowymi czynnikami wpływającymi na decyzję o lokalizacji inwestycji zagranicznych w ściśle określonym regionie, były te czynniki, które są bezpośrednio związane z lokalnymi zasobami pracy. Inwestorzy zagraniczni zaliczyli do nich przede wszystkim kwalifikacje pracowników (84% wskazań, w tym 49% badanych
wskazało ten czynnik, jako bardzo ważny) oraz koszt pracy (86,3% odpowiedzi, w tym 48,2% respondentów
uznało ten czynnik za bardzo ważny), Opinie inwestorów zagranicznych o warunkach działalności w Polsce,
PAIiIZ, Warszawa, grudzień 2005, http//: paiz.gov.pl.
2
Na pierwszym miejscu pod względem skumulowanej wartości BIZ (zasobów napływu) na koniec 2005 roku
znalazła się Rosja, do której napłynęło łącznie 132 491 mln USD. Polska w tej klasyfikacji zajęła drugą pozycję
wyprzedzając m.in. Węgry, którym udało się przyciągnąć w postaci BIZ 61 221 mln USD oraz Czechy
z inwestycjami o wartości 59 459 mln USD, World Investment Report 2006, UNCTAD 2006,
http:/www.unctad.org/fdistatistics
102
Czesława Pilarska
istniejące zagrożenia (więcej na temat korzyści i zagrożeń związanych z napływem BIZ można znaleźć w następujących publikacjach: Mączyńska 1999, Glikman 2000, Pilarska 2001,
Limański 3003 oraz w Raporcie nr 46 z 2005 roku Rady Strategii Społeczno – Gospodarczej
przy RM). Najczęściej wymienia się wśród nich: unikanie płacenia podatków przez inwestorów zagranicznych, wzrost importu, szczególnie zaopatrzeniowego, wypychanie „brudnych
technologii”, przenoszenie ośrodków badawczych do macierzystego kraju inwestora czy też
wypieranie rodzimych przedsiębiorstw z rynku. Do kosztów związanych z obecnością BIZ
zalicza się także możliwy wzrost bezrobocia3 w naszym kraju spowodowany przejęciami
przez firmy zagraniczne polskich przedsiębiorstw.
Celem niniejszego opracowania jest próba odpowiedzi na pytanie, jakie są rzeczywiste
efekty napływu BIZ do Polski w kontekście ich oddziaływania na rynek pracy. Czy obecność
inwestorów zagranicznych w polskiej gospodarce przyczyniła się do powstania nowych
miejsc pracy, czy raczej do redukcji zatrudnienia oraz czy napływające do Polski BIZ wpłynęły pozytywnie na jakość zatrudnienia w naszym kraju?
Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na sytuację na rynku pracy
Efekty oddziaływania bezpośrednich inwestycji zagranicznych na rynek pracy nie są
jednoznaczne w ocenie (Cieślik, 2005). Występujące na ten temat opinie wahają się od bardzo
pozytywnych do wręcz negatywnych, zwłaszcza jeśli dotyczą one inwestycji podejmowanych
w krajach rozwijających się. Wśród zarzutów stawianych pod adresem BIZ wymienia się
możliwość całkowitego zdominowania lokalnego rynku pracy przez korporacje transnarodowe, czego negatywnym skutkiem może być zahamowanie rozwoju rzadkich umiejętności
(m.in. w postaci wyzwalania przedsiębiorczości, umiejętności zarządzania czy też korzystania
z zagranicznych kontaktów) występujących na danym terenie (Todaro, 1994). Z kolei w podejściu akcentującym pozytywne efekty wpływu BIZ na rynek pracy zwraca się uwagę na
fakt, iż wypełniają one lukę w zakresie organizacji i zarządzania oraz pozwalają na transfer
tych umiejętności na lokalnych przedsiębiorców. To czy pozytywne efekty przeważą w danym kraju negatywne skutki zależy od wielu czynników (Borkowska, 2003; Wysokińska,
Witkowska 2004). Do najważniejszych z nich należą:
• wielkość strumienia napływu BIZ oraz sposób wejścia inwestorów zagranicznych
do gospodarki kraju przyjmującego. Istotne znaczenie ma tu fakt, czy wchodząca
na rynek danego kraju firma zagraniczna przejmuje istniejące już przedsiębiorstwo, czy też tworzy je od podstaw (tzw. greenfield investment). W pierwszym
przypadku inwestorzy zagraniczni są zobowiązani przez określony czas utrzymać
poziom zatrudnienia, ale po jego upływie może rozpocząć się redukcja pracowników. Jeśli tak się stanie, to w kraju może nastąpić wzrost poziomu bezrobocia,
• struktura branżowa inwestycji zagranicznych – kluczową sprawą jest tutaj rodzaj
podejmowanych inwestycji, czy dotyczą one sfery produkcji czy też sektora usług,
• strategie korporacji transnarodowych – chodzi tu m.in. o zakres zastępowania produkcji krajowej zagranicznymi komponentami oraz ewentualną współpracę korporacji z lokalnymi firmami. Konsekwencją znacznej substytucji produktów krajowych zagranicznymi może być wypieranie rodzimych przedsiębiorców z rynku. Z
kolei ścisła kooperacja z poddostawcami kreuje zatrudnienie.
3
Pomimo wielu sukcesów, jakie odniósł nasz kraj w związku z transformacją systemu społeczno –gospodarczego nie udało się osiągnąć jednego, a mianowicie zlikwidować problemu bezrobocia, które pojawiło się na początku tego procesu i do dzisiaj utrzymuje się na wysokim poziomie. Bezrobocie rejestrowane w Polsce w końcu
września 2006 roku kształtowało się na poziomie 15,2%, co oznacza, że bez pracy pozostaje 2 363,6 tys. osób,
zob. Informacja o sytuacji społeczno-gospodarczej kraju I–III kwartał 2006 r., Warszawa 2006, s. 6.
Efekty oddziaływania bezpośrednich inwestycji zagranicznych na rynek pracy w Polsce
103
•
polityka ekonomiczna państwa wobec BIZ – jeśli jest ona nakierowana na wzmocnienie pozytywnego oddziaływania BIZ na rynek pracy, to może prowadzić do
wzrostu zatrudnienia w kraju przyjmującym kapitał lub nie dopuścić do zwiększenia bezrobocia. Jednym z przykładów aktywności państwa wobec inwestorów zagranicznych jest negocjowanie, a w późniejszym etapie egzekwowanie przyjętych
przez nich zobowiązań w wyniku prywatyzacji kapitałowej. Realizacja tych zobowiązań, szczególnie o charakterze socjalnym (dotyczących utrzymania stanu zatrudnienia przez okres minimum 2-3 lat, organizowania szkoleń pracowników,
utrzymania czy też podwyższania poziomu wynagrodzeń) ma istotny wpływ na
sytuację na rynku pracy.
W przypadku oddziaływania BIZ na rynek pracy można mówić o bezpośrednich
oraz pośrednich efektach (Witkowska, 2000). Można je podzielić na pozytywne
i negatywne. Do bezpośrednich efektów o pozytywnym charakterze zalicza się najczęściej: powiększanie, dzięki napływowi BIZ kapitału netto w gospodarce kraju przyjmującego, tworzenie miejsc pracy w rozwojowych gałęziach przemysłu, wyższe płace oraz
wyższą wydajność w firmach z udziałem kapitału zagranicznego, a także tworzenie nowych miejsc pracy w regionach o wysokiej stopie bezrobocia. Wśród bezpośrednich
efektów o negatywnym wpływie na gospodarkę kraju goszczącego wymienia się: niepożądane praktyki w zakresie zatrudnienia wprowadzane przez inwestorów zagranicznych,
np. w postaci wydłużania czasu pracy czy też ograniczania uprawnień pracowniczych, likwidację miejsc pracy wskutek racjonalizacji zatrudnienia w firmach, w których BIZ dokonywane są drogą przejęć oraz polaryzację regionów i utrwalanie dysproporcji rozwojowych w skali kraju na skutek koncentrowania działalności gospodarczej przez inwestorów
zagranicznych na obszarach wysoko zurbanizowanych.
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne oddziałują również pośrednio na rynek pracy
w kraju inwestycji. Do pozytywnych efektów w tym względzie należą m.in.: nowe miejsca pracy utworzone dzięki powiązaniom kooperacyjnym z miejscowymi firmami, efekty
mnożnikowe występujące w gospodarce kraju przyjmującego kapitał, przenikanie do firm
rodzimych oraz upowszechnianie się wśród nich dobrych wzorców w zakresie organizacji
pracy i zarządzania, a także zachęcanie poddostawców do przenoszenia działalności
w rejony, w których występuje duża podaż taniej siły roboczej. Do pośrednich efektów,
które można uznać za negatywne zalicza się: wzrost bezrobocia w danym regionie na
skutek wypierania lokalnych producentów przez inwestorów zagranicznych oraz spadek
płac spowodowany konkurencją miejscowych firm z inwestorami zagranicznymi.
Trzeba podkreślić, że efekty oddziaływania BIZ na polską gospodarkę w zakresie
zatrudnienia są na ogół pozytywne. Jak wynika z raportu opublikowanego w połowie
2006 roku przez Ernst &Young Polska zajęła pierwszą pozycję wśród krajów europejskich pod względem ilości utworzonych w 2005 roku przez inwestorów zagranicznych
miejsc pracy4. Dzięki inwestorom zagranicznym na terenie naszego kraju powstało w
tymże roku 37 745 nowych stanowisk pracy. To, że inwestorzy zagraniczni tworzą nowe
miejsca pracy potwierdzają również wyniki badań zaprezentowanych w corocznym raporcie „Rzeczpospolitej” – Lista 500. Na postawione pytanie, kto w Polsce tworzy więcej
miejsc pracy – kapitał państwowy czy prywatny, odpowiedź była jednoznaczna – kapitał
prywatny, a w szczególności zagraniczny. Na 202 przebadane firmy, wśród których wzrosło zatrudnienie, aż 91 miało wyłącznego lub większościowego inwestora zagranicznego
(Bień, 2006).
Obserwowany, szczególnie w ostatnich latach, wzrost zatrudnienia w firmach
4
FDI. Poland’s Dynamism Confirmed, „The Warsaw Voice” 2006, nr 27, s. 47. Zob. także T. Barzdo, Polska
piąta na świecie. Ernst &Young o atrakcyjności krajów, „Gazeta Prawna 2006”, Nr 119.
104
Czesława Pilarska
z udziałem kapitału zagranicznego wynika przede wszystkim ze zmiany struktury napływających do Polski BIZ5. Istnieje wiele przykładów świadczących o tym, że dzięki inwestycjom zagranicznym, szczególnie typu greefield, tworzone są w naszym kraju nowe
miejsca pracy, następuje poprawa kwalifikacji zawodowych pracowników oraz pojawia
się możliwość wyższych zarobków (Karaszewska, 2005).
Przykładem może być tu Gniezno i okolice, gdzie w wyniku upadku wielu firm krajowych, stopa bezrobocia w 1995 roku wzrosła tam do około 20%, co oznaczało, że ponad 13
tys. ludzi pozostało bez pracy. Na tym obszarze rozpoczął swoją działalność koncern Philips
Matsushita Battery Poland SA, który zainwestował 30 mln USD w produkcję baterii cynkowo-węglowych. Fabryka w Gnieźnie rozpoczęła swoją działalność we wrześniu 1995 roku,
zatrudniając początkowo 100, a później 300 osób. Prawie wszyscy pracownicy przeszli szkolenie w Belgii lub Japonii (Kostecka, 1996 oraz http//:www.philips.pl). Docelowo fabryka
planuje zwiększyć zatrudnienie do 500 osób, co przyczyni się przynajmniej do częściowego
złagodzenia trudnej sytuacji na tym rynku pracy. W marcu 2006 r. bezrobocie rejestrowane w
powiecie gnieźnieńskim wynosiło 11, 2 tys. osób.
Koncern Philips zatrudnia obecnie w Polsce łącznie około 7 tys. osób. Zakłady Philips
Lighting Poland S.A. zlokalizowane są między innymi: w Kętrzynie, Pabianicach, BielskuBiałej oraz Pile. Ostatnim zamierzeniem inwestycyjnym Philipsa w naszym kraju było podjęcie decyzji o wybudowaniu nowej fabryki ekranów ciekłokrystalicznych w Kobierzycach
koło Wrocławia. Wartość inwestycji szacowana jest na 430 mln euro. Dzięki niej zatrudnienie
znajdzie 3 200 tys. osób. Oprócz fabryki LG Philipsa LCD na terenie Kobierzyc powstanie
także sześć innych fabryk – poddostawców koreańskiego producenta. Będą one razem tworzyć klaster przemysłowy produkujący wysokiej jakości sprzęt elektroniczny. Jedną ze spółek
wchodzących w skład tego klastra jest firma LG Elektronics, która zamierza dodatkowo produkować w tej miejscowości pralki i lodówki. Poza firmami koreańskimi swoją produkcję w
Kobierzycach uruchomi także japońska Toshiba, która w fabrykę telewizorów LCD zamierza
zainwestować 33,7 mln euro. Toshiba dzięki tej inwestycji stworzy miejsca pracy dla 1006
osób6. Komisja Europejska koszty całej inwestycji na tym terenie szacuje na poziomie 711,1
mln euro. Planuje się, że łącznie we wszystkich zakładach zlokalizowanych w Kobierzycach
zatrudnienie znajdzie ok. 13 tys. osób7.
5
Jak wynika z danych PAIiIZ w ostatnich latach następują korzystne zmiany w strukturze napływających do
Polski BIZ. Z każdym kolejnym rokiem zwiększa się udział inwestycji typu greenfied w ogólnej wartości BIZ.
O ile w 2002 roku udział inwestycji tego typu wynosił 37%, w 2003 roku wzrósł on do 51%, to już w 2004 roku
wynosił on 58%. Oznacza to, że w ciągu ostatnich trzech lat stopniowo maleje udział prywatyzacji
w bezpośrednich inwestycjach zagranicznych. Jeszcze w 2002 roku 36% inwestycji realizowano w tej formie.
W roku 2003 nastąpił spadek do 22%. Natomiast w 2004 roku udział prywatyzacji w napływie BIZ kształtował
się na poziomie już tylko 17%, The List of Major Foreign Investors in Poland, December 2004, PAIiIZ, Warszawa 2005, s. 4. Z punktu widzenia wpływu BIZ na rynek pracy taka zmiana struktury jest korzystna, ponieważ
to właśnie inwestycje typu greenfield, prowadzą na ogół do wzrostu zatrudnienia. (zob. T. Chrościcki, Inwestycje i eksport ożywiają gospodarkę. Raport specjalny, „Nowe Życie Gospodarcze” 2005, nr 1, s. 7). Inwestorzy
zagraniczni budując przedsiębiorstwo od podstaw tworzą nowe stanowiska pracy, zatrudniają nowych pracowników, co przyczynia się do zmniejszenia bezrobocia na danym terenie. W przypadku prywatyzacji lub przejęć,
inwestorzy dążą przeważnie do racjonalizacji zatrudnienia, poprzez zwolnienia pracowników. Taka sytuacja była
szczególnie widoczna w Polsce w pierwszych latach procesu transformacji. Fakt ten potwierdziły m.in. badania
przeprowadzone przez Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk, z których wynikało, że aż w
80% przedsiębiorstw sprywatyzowanych z udziałem kapitału zagranicznego zmniejszyło się zatrudnienie. Przyczyną tego spadku było dostosowywanie poziomu zatrudnienia do wielkości produkcji. Badaniami objęto 30
firm powstałych z przedsiębiorstw państwowych sprywatyzowanych z udziałem kapitału zagranicznego, zob.
J.Steinbarth, Kapitał ze skazą, „Prawo i Gospodarka” 2001, nr 135, s. 1–2.
6
Toshiba to Build LCD Plant in Kobierzyce, „The Warsaw Voice” 2006, nr 38, s. 43 oraz Z japońską precyzją –
1006 miejsc pracy w Kobierzycach, „Puls Biznesu” 2006, dn. 14 września 2006 r.
7
Czechy i Słowacja pokonane, „Rzeczpospolita” z dn. 7 września 2005 r. oraz LG Philips i Sharp przyciągają
kolejne firmy, „Rzeczpospolita” z dn. 20 lipca 2006 r.
Efekty oddziaływania bezpośrednich inwestycji zagranicznych na rynek pracy w Polsce
105
Równie dużym przedsięwzięciem z udziałem inwestorów zagranicznych jest budowa
kompleksu produkcyjnego o nazwie Crystal Park w Łysomicach koło Torunia. Kompleks ten
powstaje wokół japońskiej firmy Sharp, zamierzającej także produkować w Polsce duże monitory ciekłokrystaliczne. Również w przypadku tej firmy widoczny jest tzw. efekt mnożnikowy, polegający na tym, że jeśli znany koncern podejmuje w danym kraju inwestycje, to
pociąga on za sobą dużą liczbę firm, które z nim współpracują i kooperują. Wraz z Sharpem
na terenie naszego kraju inwestycje planuje podjąć sześć innych japońskich przedsiębiorstw.
Ich wartość ma wynieść łącznie 500 mln euro, a docelowe zatrudnienie w całym kompleksie
planowane jest na poziomie 10 tys. osób.
Dzięki inwestycjom zagranicznym udało się ograniczyć do 10% bezrobocie
w mazowieckiej gminie Mszczonów. Zdaniem burmistrza J. Kurka inwestorzy zagraniczni
ulokowali już w tej gminie ponad 1 mld USD. W dużej mierze jest to zasługą działań podjętych przez władze samorządowe, które od kilku lat prowadzą sprzyjającą firmom politykę
proinwestycyjną, a na cele promocyjne gmina przeznacza rocznie kwotę 400 tys. zł. Odczuwalnym efektem obecności inwestorów zagranicznych w Mszczonowie jest powstanie wielu
małych dobrze prosperujących rodzimych firm świadczących usługi spedycyjne, ochroniarskie czy też serwisu sprzątającego (Styczek, 2005).
Pozytywne nastawienie samorządu do inwestycji zagranicznych przyczyniło się do
znacznego zmniejszenia bezrobocia także w Grodzisku Mazowieckim. W 1994 roku po upadku największego na tym terenie zakładu państwowego – Polfy, stopa bezrobocia wzrosła w tej
miejscowości do 20%. Władze samorządowe zdecydowały wówczas o wykupie gruntów od
prywatnych właścicieli, uzbrojenie ich na koszt gminy oraz stworzenie na nich strefy przemysłowej w celu przyciągnięcia inwestorów zagranicznych. Do połowy 2006 roku do Grodziska
udało się przyciągnąć kilka dużych zagranicznych firm, między innymi amerykański koncern
PepsiCo zbudował na tym terenie fabrykę chipsów „light”, duński koncern Danffoss produkuje automatykę grzewczą, a największa szwajcarska piekarnia w Polsce AmerPlast wytwarza
w Grodzisku opakowania dla swoich produktów.
Aktywny wpływ inwestorów zagranicznych na polski rynek pracy wyraża się także
poprzez kreowanie nowych miejsc pracy w polskich przedsiębiorstwach powiązanych ze
spółką zagraniczną więzami kooperacyjnymi. Przykładem może być tutaj szwedzka Ikea,
która współpracuje z około 130 polskimi dostawcami. Inwestycje Ikei w Polsce szacuje się na
około 3,2 mld zł. Środki te w dużej mierze zostały przeznaczone na rozwój sieci domów meblowych oraz centrów handlowych, a także na rozwój dziesięciu fabryk znajdujących się między innymi w Goleniowie, Babimoście i Lubawie oraz 5 tartaków w okolicach Szczecina.
Oprócz tego w 2001 roku Ikea uruchomiła pierwsze w naszym kraju Regionalne Centrum
Dystrybucji znajdujące się w Jarostach niedaleko Piotrkowa Trybunalskiego. Centrum to
obsługuje 14 sklepów w Europie Centralnej i Wschodniej. W Polsce Ikea zatrudnia ogółem
5,5 tys. pracowników, z czego 4,5 zatrudnionych jest w zakładach produkcyjnych. Ostatnim
dużym przedsięwzięciem Ikei w naszym kraju jest budowa nowej fabryki mebli w Wielbarku
na Mazurach, w której docelowo zatrudnienie ma znaleźć ok. 800 osób. Na ten cel Ikea zamierza wydać 180 mln zł8.
Innym przykładem aktywności inwestorów zagranicznych w Polsce jest amerykańska
firma Dell, która zamierza zbudować w Łodzi najnowocześniejszą fabrykę komputerów na
świecie, produkującą m.in. serwery nowej generacji oraz notebooki z serii Latiude
i Inspirion9. Wartość łódzkiej inwestycji koncernu Dell szacuje się na ok. 200 mln euro, natomiast kooperantów tej firmy na ok. 53 mln euro. Początkowo fabryka zatrudniać będzie
8
Ikea inwestuje na Mazurach, „Rzeczpospolita” z dn. 18 września 2006 r., Ikea stawia na Polskę, „Rzeczpospolita” z dn. 18 października 2006 r. oraz Jeszcze więcej szwedzkich mebli, „Rynki Zagraniczne” 2006, nr 4, s. 3.
9
Dell wchodzi do Polski, „Rynki Zagraniczne” 2006, nr 39, s. 3–4 oraz I. Dryll, Dell wybrał swoją Ziemię
Obiecaną, „Nowe Życie Gospodarcze” 2006, nr 18, s. 20.
106
Czesława Pilarska
1000 pracowników, ale później zatrudnienie wzrośnie do 3000 osób. Planuje się, że pierwsze
komputery opuszczą taśmę produkcyjną w październiku 2007 roku. Nowa fabryka Dell
w Łodzi to pierwszy zakład produkcyjny amerykańskiego koncernu w Europie ŚrodkowoWschodniej.
Wiele nowych miejsc pracy powstanie także dzięki inwestycjom zagranicznym poczynionym w branży motoryzacyjnej. Przykładem może być tutaj japońska Toyota, która zainwestuje 145 mln euro w zwiększenie możliwości produkcyjnych wałbrzyskiej fabryki Toyota Motor Manufacturing Poland. W fabryce produkującej skrzynie biegów, w które wyposażane są modele Toyota Corolla, Yaris i Avensis produkowane w Wielkiej Brytanii, Francji i
Turcji, zatrudnienie znajdzie dodatkowych 260 osób. Obecnie fabryka w Wałbrzychu zatrudnia 2000 osób10. Nowe miejsca pracy powstaną także dzięki inwestycjom niemieckiego koncernu MAN, który w Niepołomicach zbuduje fabrykę ciężarówek. Dzięki inwestycji
o wartości 90–100 mln euro powstanie 650 nowych miejsc pracy, natomiast w firmach
współpracujących z fabryką zatrudnienie znajdzie 1950 osób11. Dużą inwestycją w tej branży
jest również powstająca w Stargardzie Szczecińskim nowoczesna fabryka opon, którą za
300 mln euro wybuduje japoński koncern Bridgestone. W fabryce produkowane będą opony
do samochodów ciężarowych oraz autobusów, znajdzie w niej zatrudnienie 700 osób (Jeziorski, 2006).
Wiele nowych stanowisk pracy utworzyli także inwestorzy zagraniczni działający
branży handlowej. Będąca właścicielem 47 hipermarketów firma Tesco, zatrudnia w Polsce
łącznie 20 000 tys. pracowników. Ostatnią inwestycją tej firmy było oddanie do użytku centralnego magazynu świeżych produktów w Teresinie pod Warszawą. Dzięki tej inwestycji,
wartej 60 mln zł, pracę znalazło 350 osób. Łącznie w 2005 roku firma Tesco utworzyła
w Polsce 750 nowych miejsc pracy12. Do największych pracodawców w 2005 roku w branży
handlowej oprócz firmy Tesco należały także niemiecka grupa Metro AG zatrudniająca –
18 600 pracowników oraz francuski Carrefour z zatrudnieniem kształtującym się na poziomie
15 500 osób. Grupa Metro do końca 2006 roku miała utworzyć w Polsce 2500 nowych miejsc
pracy13. Firma ta podjęła także działania mające na celu przygotowanie pracowników do
przyszłej pracy. Opracowała wspólnie z Wyższą Szkołą Handlową we Wrocławiu program
szkoleniowy pod nazwą Metro Edukacja. Również firma Tecsco aktywnie współpracuje ze
szkołami handlowymi przeprowadzając szereg praktyk dla ich uczniów14.
Nowe miejsca pracy planują także utworzyć w Polsce banki, zdominowane przez kapitał zagraniczny. Po okresie przeprowadzanego w sektorze bankowym w ostatnich latach
procesu restrukturyzacji w trakcie, którego rocznie traciło pracę od 5,4 do 7,4 tys. osób, od
2005 roku widoczna jest zmiana tendencji. Otóż w tymże roku ok. 20 banków komercyjnych
zaplanowało wzrost zatrudnienia, czego efektem ma być stworzenie miejsc pracy dla 1,5 tys.
osób15.
Syntetyczną miarą roli spółek z udziałem kapitału zagranicznego na polskim rynku
pracy jest ich udział w zatrudnieniu ogółem w gospodarce narodowej. Jak wynika z danych
zawartych w tabeli 1, wskaźnik tego udziału wykazuje tendencję rosnącą. W 1991 roku wynosił on zaledwie 0,71%, a na koniec 2005 roku już 9,43% całkowitego zatrudnienia
w gospodarce narodowej.
10
Skrzynie, które dają pracę, „Rzeczpospolita” z 3 sierpnia 2006 r.
Powstanie nowe centrum motoryzacyjne, Rzeczpospolita” z 4 sierpnia 2005 r.
12
Tesco – inwestycja za 60 mln zł, „Rzeczpospolita” z dn. 1 kwietnia 2005 r. oraz Tesco zarabia coraz więcej,
„Rzeczpospolita” z dn. 10 października 2006 r.
13
Prywatni – zatrudniają, państwowi – zwalniają, „Rzeczpospolita” z dn. 4 maja 2006 r.
14
Firmy szukają pracowników już w szkole, Rzeczpospolita” z dn. 5 października 2006 r.
15
Zatrudnia i przemysł i handel. Coraz więcej przedsiębiorstw zapowiada, że będzie poszukiwać nowych pracowników, „Rzeczpospolita” z dn. 7 marca 2005 r.
11
Efekty oddziaływania bezpośrednich inwestycji zagranicznych na rynek pracy w Polsce
107
Tabela 1. Zatrudnienie w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego w Polsce w latach
1991–2005 w stosunku do ogólnego zatrudnienia w gospodarce narodoweja (stan na
dzień 31 grudnia)
Lata
Liczba osób zatrudnionych w spółkach z
udziałem kapitału zagranicznego (w tys.)
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
Udział w zatrudnieniu ogółem
w gospodarce narodowej (w %)
117, 6
230,0
310,2
373, 8
495, 3
525,9
682,8
840,9
923,5
966,5
957,9
993,6
1 023,4
1 112,3
1 186,1
0,71
1,47
2,02
2,45
3,20
3,32
4,19
5,17
5,77
6,37
6,52
6,91
8,30
8,96
9,43
a
Ogółem pracujący poza jednostkami budżetowymi prowadzącymi działalność w zakresie obrony
narodowej i bezpieczeństwa publicznego.
Źródło: obliczenia własne na podstawie: Wyniki finansowe spółek z udziałem kapitału zagranicznego, GUS, Warszawa 1994–1997, Działalność gospodarcza spółek z udziałem kapitału zagranicznego, GUS, Warszawa 1998–2005, Działalność
gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2005 roku, GUS, Warszawa
2006 oraz Mały Rocznik Statystyczny, GUS, Warszawa 1992–2006.
W 2005 roku w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego pracowało 1 186,1 tys.
osób, to jest ponad dziesięć razy więcej niż w roku 1991. Największą dynamikę wzrostu zatrudnienia odnotowano w 1997 roku, natomiast najniższą w roku 2001, w którym to roku zatrudnienie zmniejszyło się o 8,6 tys. osób (tabela 2).
Tabela 2. Dynamika wzrostu zatrudnienia w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego
w latach 1993–2005
Wyszczególnienie
1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
Przyrost zatrudnienia
w ciągu roku (w tys.)
80,2 63,6 121,5 30,6 156,9 158,1 82,6 43,0 -8,6
Wskaźnik dynamiki
(rok poprzedni =100)
–
79,3 191,0 25,2 512,7 100,8 52,2
52,1 -20
35,7
29,8 88,9
73,8
411,4 84,5 298,3 83,0
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych zawartych w tabeli 1.
Analizując zatrudnienie w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego według rodzaju prowadzonej przez nie działalności można zaobserwować, że najwięcej, bo prawie 58%
ogółu pracowników tychże spółek zatrudnionych jest w przemyśle (tabela 3). Działalność
produkcyjna jest jednym z głównych obszarów działalności gospodarczej,
108
Czesława Pilarska
w którym koncentruje się kapitał bezpośrednich inwestorów zagranicznych w Polsce16.
Tabela 3. Pracujący w podmiotach z kapitałem zagranicznym według sekcji PKD
w 2005 roku
Pracujący w podmiotach z kapitałem
zagranicznym
Udział pracujących
w poszczególnych sekcjach (w %)
Przemysł
682 338
57,5
Handel i naprawy
246 420
20,8
Transport, gospodarka
magazynowa i łączność
78 980
6,6
Obsługa nieruchomości i firm
77 717
6,5
Budownictwo
31 026
2,6
Hotele i restauracje
26 182
2,2
Pośrednictwo finansowe
20 902
1,8
Pozostała działalność
usługowa, komunalna i socjalna
10 316
0,9
Rolnictwo, łowiectwo,
leśnictwo, rybołówstwo i
rybactwo
6 597
0,5
Ochrona zdrowia i opieka
społeczna
4 986
0,4
Edukacja
684
0,06
Ogółem
1 186 148
100
Sekcje EKD
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS zawartych w: Działalność gospodarcza
podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2005 roku, op. cit., s. 25.
Ponad połowa pracujących w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego (57,8%)
znalazła zatrudnienie w firmach działających na terenie tylko trzech województw: mazowieckiego, wielkopolskiego i śląskiego, przy czym województwo mazowieckie wyraźnie zdystansowało pod tym względem pozostałe (tabela 4). Na te trzy wymienione województwa przypadło także aż 68% łącznej wartości zainwestowanego kapitału zagranicznego.
16
Według danych NBP większość kapitału zagranicznego, jaki napłynął do Polski w 2005 roku została zainwestowana w pośrednictwo finansowe. Łącznie ulokowano w nim 3,1 mld USD, co stanowiło (32,2%) rocznego
strumienia napływu BIZ. Tak wysoką pozycję zawdzięcza ono przede wszystkim inwestycjom dokonanym w
sektorach bankowym oraz ubezpieczeniowym. Drugą istotną sekcją, w którą firmy zagraniczne zainwestowały
2,6 mld USD (27,8%) była działalność produkcyjna. Wśród gałęzi przemysłu, najbardziej atrakcyjny dla inwestorów zagranicznych okazał się przemysł spożywczy i tytoniowy (517 mln USD). Polem aktywności inwestorów zagranicznych była także produkcja maszyn i urządzeń nie sklasyfikowanych gdzie indziej (428 mln USD).
Firmy zagraniczne zainteresowane są również produkcją środków transportu (417 mln USD), branżą chemiczną
(355 mln USD) oraz produkcją metali i wyrobów z metali (318 mln USD).
Na miejscu trzecim uplasował się handel i naprawy z inwestycjami o wartości 2,6 mld USD (26,9 %), zob. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce w 2005 roku, NBP, Warszawa 2006, s. 110–111.
109
Efekty oddziaływania bezpośrednich inwestycji zagranicznych na rynek pracy w Polsce
Tabela 4. Pracujący w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego w Polsce oraz struktura
kapitału
zagranicznego
według
województw
w
2005
roku
(stan na dzień 31 grudnia)
Pracujący
w podmiotach
z kapitałem
zagranicznym
Udział pracujących
w poszczególnych
województwach (w %)
Kapitał
zagraniczny
w mln zł
Udział
procentowy
w kapitale
zagranicznym
ogółem
Mazowieckie
421 478
35,5
55 997,8
50,4
Wielkopolskie
147 226
12,4
10 218,1
9,2
Śląskie
117 367
9,9
9 295,2
8,4
Dolnośląskie
100 040
8,4
9 575,0
8,6
Małopolskie
77 642
6,5
9 302,1
8,4
Pomorskie
56 081
4,7
2 918,7
2,6
Łódzkie
47 929
4,0
2 658,8
2,4
Zachodniopomorskie
42 569
3,6
1 545,3
1,4
Podkarpackie
36 525
3,1
1 258,4
1,1
Kujawsko –
pomorskie
31 661
2,7
1 518,0
1,4
Lubuskie
30 387
2,6
1 222,0
1,1
Opolskie
20 683
1,7
1 270,4
1,1
Warmińsko –
mazurskie
20 474
1,7
496,3
0,4
Świętokrzyskie
15 796
1,3
2 902,0
2,6
Lubelskie
13 790
1,2
642,1
0,6
Podlaskie
6 500
0,5
208,0
0,2
1 186 148
100
111 028,3
100
Województwa
Ogółem
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS zawartych w: Działalność gospodarcza
podmiotów…, op. cit., s. 26 oraz 29.
Jak wynika z danych zamieszczonych w tabelach 3 i 4, kapitał zagraniczny rzadziej
lokuje swoje inwestycje na obszarach dotkniętych wysokim bezrobociem, częściej zaś wybiera te obszary, które są rozwinięte gospodarczo, mają dobrze rozbudowaną infrastrukturę i
gdzie bezrobocie nie stanowi tak istotnego problemu. Taka sytuacja jest niekorzystna, gdyż
nierównomierne rozmieszczenie inwestycji zagranicznych prowadzi do negatywnego efektu
związanego z napływem BIZ do polskiej gospodarki w postaci pogłębienia się dysproporcji
występujących w rozwoju poszczególnych regionów. Dane zawarte w tych tabelach wskazują
wyraźnie na istniejącą nierównowagę pomiędzy poszczególnymi województwami. Najwięcej
kapitału zagranicznego pozyskało, jak dotychczas województwo mazowieckie (50,4% łącznej
wartości kapitału) przy równocześnie niskiej stopie bezrobocia (11,8%) występującej na tym
terenie. Z kolei niewiele kapitału zagranicznego napłynęło do województw cechujących się
najwyższą stopą bezrobocia, tj. warmińsko-mazurskiego (tylko 0,4% łącznej wartości kapitału), zachodniopomorskiego (1,4%), kujawsko-pomorskiego (1,4%) oraz lubuskiego (1,1%).
110
Czesława Pilarska
Tabela 5. Liczba bezrobotnych zarejestrowanych oraz stopa bezrobocia według województw
(stan na dzień 30 listopada 2006 roku)
Stopa bezrobocia
Liczba bezrobotnych
zarejestrowanych w tys.
(w % aktywnych zawodowo)
Warmińsko – mazurskie
124,8
23,2
Zachodniopomorskie
134,6
21,2
Kujawsko – pomorskie
157,3
19,0
Lubuskie
71,6
19,0
Świętokrzyskie
97,5
17,5
Dolnośląskie
185,1
16,7
Podkarpackie
142,8
16,2
Opolskie
58,9
16,0
Pomorskie
125,6
15,5
Lubelskie
139,3
15,2
Łódzkie
160,0
14,7
Podlaskie
60,9
13,2
Śląskie
232,3
12,9
Mazowieckie
285,1
11,8
Wielkopolskie
167,4
11,7
Małopolskie
144,1
11,3
2 287,3
100
Województwa
Ogółem
Źródło: http//:www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/praca
Wieloletnie obserwacje omówionych relacji pokazują, że mają one już charakter
trwały (Bojar, 2005). Województwa, którym od początku okresu transformacji udało się przyciągnąć kapitał zagraniczny znacznej wartości, takie jak: mazowieckie, wielkopolskie, śląskie
czy małopolskie, obecnie cechują się niską stopą bezrobocia. Jest to niewątpliwie zasługa
inwestycji poczynionych w tych regionach, ale należy jednak wyraźnie podkreślić, że inwestycje zagraniczne nie mogą być uważane za sposób na likwidację bezrobocia w skali kraju
czy regionu. O ile skutków takich można rzeczywiście oczekiwać na szczeblu lokalnym, w
przypadku zakładania nowych przedsiębiorstw na terenach pozbawionych dotychczas zaplecza produkcyjnego, o tyle, trzeba pamiętać, iż firmy zagraniczne nie są w stanie same rozwiązać problemu bezrobocia w danym kraju. Firmy te dysponując nowymi technologiami wytwarzania stosują najczęściej kapitałochłonne techniki produkcji, pozwalające osiągnąć wyższą
wydajność pracy w przedsiębiorstwie, przy mniejszym zatrudnieniu17. Poprzez stosowanie
17
Wydajność pracy w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego mierzona przychodami na 1 zatrudnionego
była w 2003 roku ponad dwukrotnie wyższa od wydajności w sektorze publicznym, J. Witkowska, Zagraniczne
źródła innowacji w gospodarce polskiej [w:] Procesy innowacyjne w polskiej gospodarce, Rada Strategii Społeczno – Gospodarczej przy Radzie Ministrów, Warszawa 2005, Raport nr 26, s. 45. W znacznym stopniu jest to
związane z efektywniejszym gospodarowaniem czynnikami pracy niż ma to miejsce w przedsiębiorstwach z
kapitałem polskim. Zob. także J. Ziemiecki, Wydajność i koszty pracy czynnikami alokacji inwestycji zagranicznych, „Wiadomości Statystyczne” 2004, s. 71– 76.
Efekty oddziaływania bezpośrednich inwestycji zagranicznych na rynek pracy w Polsce
111
nowoczesnych metod organizacji pracy, podnoszenie kwalifikacji swoich pracowników dzięki różnego rodzaju szkoleniom dążą one do maksymalnego wykorzystania istniejącego w danym zakładzie zasobu pracy. To sprawia, że firmy te osiągają duży udział w rynku przy stosunkowo niewielkim zatrudnieniu. W tej sytuacji wydaje się, iż firmy zagraniczne można
uznać jedynie za wspomagający środek w walce z bezrobociem, który z pewnością może pomóc w konkretnych przypadkach ratowania miejsc pracy w dotychczas niekonkurencyjnych
zakładach przemysłowych wymagających zastrzyku kapitału i technologii, ale w żadnym razie nie zastąpią one aktywnego programu walki z bezrobociem.
Podsumowanie
Przeprowadzona w niniejszym opracowaniu analiza wykazała, że wzmożony strumień
napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do polskiej gospodarki w istotny sposób
wpłynął na kształtowanie się sytuacji na krajowym rynku pracy. Działające w Polsce podmioty z udziałem kapitału zagranicznego utworzyły wiele nowych miejsc pracy, przyczyniając się w ten sposób do ograniczenia bezrobocia w wielu regionach naszego kraju. Można tym
samym uznać, że pozytywne efekty bezpośredniego oddziaływania BIZ na rynek pracy w
Polsce, zarówno te o charakterze ilościowym, jak i jakościowym przeważają nad efektami
negatywnymi. Niemniej jednak postrzeganie wpływu BIZ na rynek pracy tylko w kategoriach
ich bezpośredniego oddziaływania byłoby zbyt daleko idącym uproszczeniem. Powstaje pytanie o ocenę efektów pośrednich. Tu odpowiedź nie jest już tak oczywista. Brak odpowiednich statystyk dotyczących ilości utraconych miejsc pracy z powodu upadku firm krajowych
na skutek przegranej walki konkurencyjnej z kapitałem zagranicznym, nie pozwala na precyzyjne sądy w tej kwestii. Szczególnie wiele kontrowersji wzbudza rola dla rynku pracy sieci
hipermarketów tworzonych przez kapitał zagraniczny18.
Pomimo występujących zagrożeń kapitał zagraniczny należy jednak uznać za szansę
dla polskiej gospodarki. Jeśli Polska chce zmniejszyć dystans rozwojowy do wysoko rozwiniętych państw Unii Europejskiej to musi zabiegać o jego jak największy dopływ. Powstaje
tylko kwestia wypracowania właściwych instrumentów ze strony polityki państwa w zakresie
BIZ, które pozwolą kierować strumienie tych inwestycji w te sektory gospodarki, które są
najbardziej istotne z punktu widzenia długookresowego rozwoju kraju, a więc naukochłonne
oraz w te regiony kraju, które są obecnie najbardziej zagrożone bezrobociem.
BIBLIOGRAFIA:
1. Barzdo T., (2006), Polska piąta na świecie. Ernst &Young o atrakcyjności krajów, Gazeta
Prawna, nr 119.
2. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce. Efekty i zagrożenia, (2005), Rada Strategii Społeczno–Gospodarczej przy RM, Raport nr 46.
3. Bień K. (2006), Lepsze czasy dla pracowników. Kto zatrudnia, kto zwalnia, Rzeczpospolita z dn. 26 kwietnia.
4. Bojar E., (2005), Bezpośrednie inwestycje zagraniczne wobec problemu bezrobocia [w:]
18
Silna pozycja rynkowa hipermarketów umożliwia narzucanie miejscowym dostawcom nie tylko niskich cen,
ale także mało korzystnych warunków płatności. Jednocześnie część oferowanych do sprzedaży produktów
sprowadzana jest od stałych dostawców z zagranicy. W tej sytuacji niekorzystne oddziaływanie hipermarketów
na rynek pracy wiąże się nie tylko z eliminowaniem drobnego handlu, ale także producentów krajowych, Zob.
R. Boruc, A. Szoszkiewicz, Dyktatura supermarketów, „Wprost” 1996, nr 12,s. 42–45 oraz W. Karaszewski,
Kilka uwag na temat znaczenia bezpośrednich inwestycji zagranicznych dla kraju przyjmującego oraz skali
i znaczenia tych inwestycji w Polsce [w:] Bezpośrednie inwestycje…, op. cit., Warszawa 2005, s. 110–111.
112
Czesława Pilarska
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce. Efekty i zagrożenia, Rada Strategii Społeczno – Gospodarczej przy Radzie Ministrów, Raport nr 46, Warszawa.
5. Borkowska S.,(2003), Polski rynek pracy wobec integracji europejskiej, Raport IPiSS,
zeszyt nr 24, Warszawa.
6. Cieślik A., (2005), Wpływ przedsiębiorstw międzynarodowych na rynek pracy w kraju
goszczącym, Gospodarka Narodowa, nr 4.
7. Chrościcki T., (2005), Inwestycje i eksport ożywiają gospodarkę. Raport specjalny, Nowe
Życie Gospodarcze, nr 1.
8. Coraz więcej centrów kompetencyjnych. Czy nasz kraj ma szansę stać się centrum usług
BPO?, (2005), Rynki Zagraniczne, nr 81.
9. Czechy i Słowacja pokonane,(2005), Rzeczpospolita z dn. 7 września.
10. Dell wchodzi do Polski, (2006), Rynki Zagraniczne, nr 39.
11. Dryll I., Dell wybrał Ziemie Obiecaną, (2006), Nowe Życie Gospodarcze, nr 18.
12. Działalność gospodarcza spółek z udziałem kapitału zagranicznego, (1998–2005), GUS,
Warszawa.
13. Działalność podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego w Polsce w latach 1993–2002,
(2004), GUS, Warszawa.
14. Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2005 roku, (2006),
GUS, Warszawa.
15. FDI. Poland’s Dynamism Confirmed, (2006), The Warsaw Voice, nr 27.
16. Firmy szukają pracowników już w szkole,(2006), Rzeczpospolita z dn.5 października.
17. Glikman P., (2000), Kontrowersje wokół kapitału zagranicznego w Polsce, Gospodarka
Narodowa, nr 11–12.
18. Ikea inwestuje na Mazurach, (2006), Rzeczpospolita z dn. 18 września.
19. Ikea stawia na Polskę, (2006), Rzeczpospolita z dn. 18 października.
20. Informacja o sytuacji społeczno – gospodarczej kraju I–III kwartał 2006 r., (2006), GUS,
Warszawa.
21. Informacja o zagranicznych inwestycjach bezpośrednich w Polsce w 2005 roku,(2006),
Departament Statystyki NBP, Warszawa, październik.
22. Jak tworzyć w Polsce nowe miejsca pracy?, (2003), pod red. A. Nogi, PTE, Warszawa.
23. Jeszcze więcej szwedzkich mebli, (2006), Rynki Zagraniczne, nr 4.
24. Jeziorski M., (2006), FDI. Rising Sum: Japanese Flock to Poland, The Warsaw Voice, nr
41.
25. Karaszewska H., (2005), Wynagrodzenia w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego
w Polsce (na przykładzie podmiotów z Listy 500) [w:] Praca i zarządzanie kapitałem
ludzkim w perspektywie europejskiej pod red. A. Pocztowskiego, Oficyna Wydawnicza.
26. Karaszewski W., (2005), Kilka uwag na temat znaczenia bezpośrednich inwestycji zagranicznych dla kraju przyjmującego oraz skali i znaczenia tych inwestycji w Polsce [w:]
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce. Efekty i zagrożenia, Rada Strategii Społeczno–Gospodarczej przy RM, Raport nr 46.
27. Kostecka A., (1996), Japońskie paluszki, Życie Gospodarcze, nr 2.
28. LG Philips i Sharp przyciągają kolejne firmy, (2006), Rzeczpospolita z dn. 20 lipca.
29. Limański A., (2003), Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na gospodarkę
kraju przyjmującego, Przegląd Organizacji, nr 3.
30. Mały Rocznik Statystyczny, (1992–2006), GUS, Warszawa.
31. Mączyńska E., (1999), Bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Światowe i lokalne czynniki
dynamizujące, Ekonomista, nr 1–2.
32. Opinie inwestorów zagranicznych o warunkach działalności w Polsce, (2005), PAIiIZ,
Warszawa, grudzień.
33. Pilarska C., (2001), Foreign Direct Investment in Poland. Benefits and Dangers in the
Efekty oddziaływania bezpośrednich inwestycji zagranicznych na rynek pracy w Polsce
113
Context of Poland’s Integration with the European Union, Argumneta Oeconomica Cracoviensia, Cracow University of Economics, Cracow, nr 1.
34. Powstanie nowe centrum motoryzacyjne, (2005), Rzeczpospolita z dn. 4 sierpnia.
35. Prywatni – zatrudniają, państwowi – zwalniają, (2006), Rzeczpospolita z dn. 4 maja.
36. Sadowski Z., (2005), Transformacja i rozwój, PTE, Warszawa.
37. Skrzynie, które dają pracę, (2006), Rzeczpospolita z dn. 3 sierpnia.
38. Steinbarth J., (2001), Kapitał ze skazą, Prawo i Gospodarka, nr 135.
39. Styczek D., (2005), Gmina warta miliard, Business Week, Nr 18.
40. Tesco – inwestycja za 60 mln zł, (2005),Rzeczpospolita z dn. 1 kwietnia.
41. Tesco zarabia coraz więcej, (2006), Rzeczpospolita z dn. 10 października.
42. Todaro M.P., (1994), Economic Development in the Third World, Longman, New York.
43. Toshiba to Build LCD Plant in Kobierzyce, (2006),The Warsaw Voice, nr 38.
44. The List of Major Foreign Investors in Poland, December 2004, (2005), PAIiIZ, Warszawa.
45. Witkowska J., (2000), Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a rynek pracy w kraju przyjmującym – aspekty teoretyczne, Ekonomista, nr 5.
46. Witkowska J., (2005), Zagraniczne źródła innowacji w gospodarce polskiej [w:] Procesy
innowacyjne w polskiej gopspodarce, Rada Strategii Społeczno – Gospodarczej przy Radzie Ministrów, Warszawa, Raport 26.
47. World Investment Report 2006, UNCTAD.
48. Wyniki finansowe spółek z udziałem kapitału zagranicznego, (1994–1997), GUS, Warszawa.
49. Wysokińska Z., Witkowska J., (2004), Handel i inwestycje zagraniczne a zrównoważony
rozwój, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
50. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce w 2005 roku, (2006), NBP, Warszawa
51. Zatrudnia i przemysł i handel. Coraz więcej przedsiębiorstw zapowiada, że będzie poszukiwać nowych pracowników, (2005), Rzeczpospolita z dn. 7 marca.
52. Ziemiecki J., (2004), Wydajność i koszty pracy czynnikami alokacji inwestycji zagranicznych, Wiadomości Statystyczne.
53. Z japońską precyzją – 1006 miejsc pracy w Kobierzycach, (2006), Puls Biznesu, dn. 14
września.
Adresy internetowe:
http//:www.paiz.gov.pl
http//:www.philips.pl
http//:www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/praca
http//:www.unctad.org./fdistatistcs