01 Gryglewska.p65

PRACA ORYGINALNA
ISSN 1641–6007
Sen 2004, Tom 4, Nr 3, 79–87
SEN
Zmiany aktywności elektroencefalograficznej
brzusznego pola nakrywki śródmózgowia
po jego wielokrotnej stymulacji
Changes in EEG activity of the ventral tegmental area
after its repetitive electrical stimulation
Jolanta Orzeł-Gryglewska, Weronika Trojniar
Katedra Fizjologii Zwierząt Uniwersytetu Gdańskiego
t Abstract
EEG activity of the VTA after its repetitive stimulation
The ventral tegmental area (VTA) is a key structure of dopaminergic mesolimbic system.
It undergoes plasticity changes after its activation, e.g. pharmacological, which manifest as
behavioral and neurochemical sensitization and various forms of addiction. Repetitive VTA
stimulation (electrical or pharmacological) caused morphological deformation of the dopaminergic neurons of this area. The aim of the present work was to study, whether these morphological changes are associated with changes in the VTA field activity.
Adres do korespondencji:
Jolanta Orzeł-Gryglewska
Katedra Fizjologii Zwierząt
Uniwersytetu Gdańskiego
ul. Kładki 24
80–822 Gdańsk
tel.: (0 58) 301 22 41 w. 390
faks: (0 58) 301 40 85
e-mail: [email protected]
The experiment was performed on 6 Wistar rats, in which stimulating and recording electrodes were chronically implanted in the VTA. EEG activity was recorded under the control
conditions and on the 7th and 14th day of the unilateral repetitive electrical stimulation of the
VTA. The 10-s epochs of the VTA activity chosen from 25-min EEG recordings during waking
and sleep states were analysed. The influence of the VTA stimulation on the EEG power
spectrum in 4 standard frequency bands: d (0.5–4 Hz), J (4–8 Hz), a (8–13 Hz) and b (14–30 Hz)
as well as on total power spectrum (0.5–30 Hz) were assessed.
The main effect of the repetitive VTA stimulation was an increase in the power in b–J bands
and a decrease in power in d band, which indicates an enhancement of desynchronization
processes. The decrease in the d power (in waking and also in SWS) was stronger ipsilaterally (74.4 ± 3.3% and 75.0 ± 4.3% of the control values, respectively). The increases in the
power of the higher frequency bands, especially in waking, amounted: J (125.2 ± 5.5%),
a (138.4 ± 7.4%), b (118.3 ± 4.0%), and were more intensive contralaterally. Changes in
d band were particularly evident on the 7th day of stimulation and the increases in the power
in J–b bands were seen even on the 2nd day after completion of the stimulation procedure
(a: 115.2 ± 4.4% and b: 111.1 ± 2.3%).
Repetitive electrical stimulation of VTA changes the field activity of this structure with increased tendency to desynchronization in waking and a decrease in the depth of SWS. These
changes retreat within 1–2 days after completion of the stimulation.
Key words: EEG, ventral tegmental area (VTA), repetitive electrical stimulation
Praca wykonana w ramach BW/1150–5–0214–4
www.sen.viamedica.pl
79
SEN
2004, Tom 4, Nr 3
t Wstęp
Brzuszne pole nakrywki śródmózgowia (VTA, ventral tegmental area), dawniej nazywane polem Tsai’a, jest
najważniejszą strukturą układu mezolimbicznego, zawierającą ciała neuronów dopaminowych i GABA-ergicznych. Projekcje VTA wysyłane są głównie do: jądra półleżącego, przegrody, ciała migdałowatego, hipokampa,
a także do kory przedczołowej i kory obręczy; stanowią
anatomiczny substrat komunikacji między układem limbicznym, sterującym reakcjami emocjonalnymi, a prążkowiem, sterującym czynnościami ruchowymi [1].
Brzuszne pole nakrywki śródmózgowia bierze udział
w kontroli wielu reakcji apetytywnych naturalnych (pobieranie pokarmu, reakcje eksploracyjne i seksualne), a także w reakcjach patologicznych, takich jak nadużywanie
środków farmakologicznych o właściwościach uzależniających [2–4]. Stymulacja elektryczna VTA wywołuje pobudzenie psychomotoryczne, przejawiające się jako zachowanie eksploracyjne lub pobieranie pokarmu [5–7].
Czynność neuronów VTA nie ogranicza się jedynie
do stanów wzmożonej aktywności behawioralnej. Bezpośrednie iniekcje agonistów receptorów dopaminowych
do VTA wyzwalają behawioralne i elektroencefalograficzne objawy snu [8, 9]. Efekt ten jest specyficzny i nie następuje po podaniu apomorfiny lub kwinpirolu do innych struktur mezolimbicznych, na przykład kory przedczołowej, albo dopaminergicznych, na przykład istoty
czarnej. Wykazano też, że aktywność GABA-ergicznych
neuronów VTA maleje znacząco we śnie wolnofalowym
(SWS, slow-wave sleep), natomiast w fazie snu REM przewyższa poziom aktywności z okresu czuwania [10, 11].
Po jednostronnej inaktywacji VTA (lezja, bezpośrednia
iniekcja prokainy) następuje supresja hipokampalnego
rytmu theta wywoływanego sensorycznie u uretanizowanych szczurów, co przejawia się tendencją do desynchronizacji hipokampalnego zapisu EEG [12]. Również
u szczurów czuwających po jednostronnym cytotoksycznym uszkodzeniu VTA stwierdzono zmniejszenie widma mocy EEG wskazujące na przewagę szybkiej, niskowoltażowej aktywności (desynchronizacji), przy czym
zmiany te w odprowadzeniach korowych były wyraźniejsze kontralateralnie, natomiast w zapisie hipokampalnym
— ipsilateralnie w stosunku do lezji VTA [13].
Układ mezolimbiczny ulega zmianom plastycznym
w warunkach jego wielokrotnej aktywacji, na przykład środkami dopaminomimetycznymi, do których należą wszystkie grupy substancji uzależniających [2]. Zmiany te przejawiają się jako sensytyzacja lub tolerancja behawioralnych
i neurochemicznych efektów działania tych środków [14,
15]. Zmiany adaptacyjne w układzie mezolimbicznym
mogą być również podłożem powstawania trwałych nawyków będących podstawą rozwoju uzależnień [16].
Wielokrotna stymulacja elektryczna VTA w warunkach laboratoryjnych może być modelem naśladującym
pobudzenie tej okolicy podczas nadużywania środków
80
chemicznych. Taka wielokrotna aktywacja zmienia spontaniczną aktywność lokomotoryczną szczurów w nowym
otoczeniu, wpływa na ekspresję hydroksylazy tyrozynowej
w VTA, a także powoduje zmiany w morfologii neuronów
dopaminowych tej okolicy [17, 18]. W preparatach histologicznych komórki dopaminowe po stronie stymulowanej
stają się drobniejsze i wykazują zwiększoną koncentrację
hydroksylazy tyrozynowej — enzymu limitującego syntezę dopaminy. Podobne zmiany morfologii neuronów dopaminowych obserwowano również po podaniu [19] lub odstawieniu [20] morfiny. Prawdopodobnie zmiany morfologii komórek mogą przebiegać równolegle ze zmianami wzorca ich aktywności elektrofizjologicznej. Celem pracy było
zbadanie polowej aktywności elektrycznej VTA (widocznej w zapisie EEG) w normie oraz po 2-tygodniowej codziennej stymulacji elektrycznej tej okolicy u swobodnie poruszających się szczurów podczas czuwania spokojnego
i aktywnego oraz w śnie wolnofalowym i paradoksalnym
(PS, paradoxal sleep).
t Materiał i metody
Oceniano efekty wielokrotnej stymulacji elektrycznej
VTA na widmo mocy elektroencefalogramu (EEG) rejestrowanego z okolicy VTA u czuwających, swobodnie
poruszających się szczurów.
Wstępnie zwierzęta poddano zabiegowi implantacji
elektrod rejestracyjnych i stymulacyjnych do VTA i hipokampa oraz elektrody odniesienia umieszczonej nad
opuszką węchową. Po rekonwalescencji każde zwierzę
umieszczano w klatce rejestracyjnej, w której za pomocą
przewodu było połączone z głowicą aparatu EEG. Kontrolne rejestracje EEG po kilkudniowym okresie adaptacji prowadzono przez 3 dni, po 25 minut dziennie (elektroencefalograf firmy Medicor, filtry górnoprzepustowe
0,3 Hz, dolnoprzepustowe 70 Hz, program komputerowy do zbierania i analizy danych EEG firmy ELMIKO).
Następnie w oddzielnej klatce eksperymentalnej przeprowadzano wielokrotną, jednostronną stymulację elektryczną okolicy VTA (impulsy prostokątne o natężeniu
70–200 mA i częstotliwości 80 Hz), wywołującą reakcję jedzenia lub eksploracji (14 dni stymulacji, czas trwania jednej sesji — ok. 40 min). Rejestracje EEG wykonywano 7.
i 14. dnia trwania procedury stymulacji, tuż po sesji stymulacyjnej, oraz 1. i 2. dnia po zakończeniu całego 14-dniowego okresu — zawsze w tych samych godzinach przedpołudniowych. Zapisy EEG gromadzono na dysku komputerowym, a po zakończeniu doświadczeń na podstawie
zapisu EEG oraz protokołu obserwacji behawioralnej rozpoznawano okresy snu (SWS i PS) i czuwania (spokojnego i aktywnego). Za czuwanie aktywne uważano okresy
aktywacji behawioralnej z węszeniem lub eksploracją klatki doświadczalnej oraz RSA (rhythmic slow activity) obecną
w zapisie hipokampalnym (wysokoamplitudowy, rytmiczny i synchroniczny zapis EEG z hipokampa o częstotliwości 3–12 Hz, występujący u czuwających gryzoni).
www.sen.viamedica.pl
92,95 ± 3,97
79,87 ± 4,97
*0, 14
99,17 ± 6,25
100,00 ± 3,63
Brak
92,96 ± 4,09
97,08 ± 2,42
108,02 ± 2,12
105,54 ± 2,55
107,18 ± 3,66
101,04 ± 3,95
16
*0, 14, 15, 16 — dni różniące się istotnie (p < 0,05) od danego dnia doświadczenia; dzień 0. oznacza wyniki przed stymulacją VTA, w stosunku do których normalizowano zmiany mocy sygnału
86,10 ± 5,72
90,67 ± 1,99
95,81 ± 2,22
103,11 ± 3,09
101,34 ± 2,08
98,29 ± 3,48
15
103,08 ± 5,18
95,92 ± 1,63
83,39 ± 5,07
95,84 ± 2,86
91,16 ± 1,94
*0
111,64 ± 3,11
107,91 ± 3,29
104,22 ± 4,14
14
122,09 ± 4,75
*0, 14, 15, 16
*0, 14, 16
*0, 15
*0
Brak
100,00 ± 3,69
96,86 ± 2,80
100,00 ± 2,59
100,00 ± 2,23
86,36 ± 3,74
106,58 ± 2,40
100,00 ± 1,74
100,00 ± 1,66
87,17 ± 1,78
107,72 ± 3,41
100,00 ± 2,76
100,00 ± 2,41
85,69 ± 2,48
7
0 (norma)
ipsikontraipsi-
kontra-
ipsi-
spokojne
aktywne
kontra-
ipsi-
SWS
Czuwanie
Czuwanie
Dzień
Tabela 1. Całkowita moc sygnału EEG w VTA ipsi- i kontralateralnym do elektrody stymulującej (% kontroli przed stymulacją: średnia ± SE)
PS
kontra-
Jolanta Orzeł-Gryglewska, Weronika Trojniar, Aktywność elektroencefalograficzna VTA
SEN
W 10-sekundowych próbkach EEG pobranych oddzielnie z każdego typu zapisu i poddanych szybkiej
transformacie Fouriera określano moc sygnału w standardowych pasmach częstotliwościowych: delta (0,5–4 Hz),
theta (4–8 Hz), alfa (8–13 Hz) i beta (14–30 Hz) oraz mierzono całkowitą moc sygnału (0,5–30 Hz).
Otrzymane wyniki analizowano za pomocą jednoczynnikowej analizy wariancji z faktorem czasu (0., 7.,
14., 15. i 16. dzień doświadczenia) i postwariancyjnego
testu Tukeya. Ponieważ czas trwania zapisu EEG wynosił 25 minut, 7. dnia stymulacji u żadnego z badanych
zwierząt nie wystąpił PS, a w dniach następnych uzyskano dość nieliczne okresy tego snu u pojedynczych
zwierząt. Z tych powodów analizę statystyczną tej fazy
snu przeprowadzono z użyciem testu Kruskal-Wallisa
i Manna-Whitneya.
t Wyniki
1. Po raz pierwszy opisano aktywność polową VTA
w różnych fazach cyklu snu i czuwania u szczura.
2. Stwierdzono, że po wielokrotnej elektrycznej stymulacji VTA nasiliły się procesy desynchronizacyjne
w tej strukturze, co przejawiło się:
• w czuwaniu — zmniejszeniem całkowitej mocy sygnału EEG w półkuli stymulowanej (tab. 1), głównie dzięki około 25-procentowemu spadkowi mocy
pasma delta (ryc. 1 i 2) i wzrostowi mocy sygnału
w półkuli niestymulowanej (tab. 1), głównie dzięki
wzrostowi mocy sygnału w pasmach theta–beta
(ryc. 1 i 2); zmiany te były najbardziej nasilone
w dniach, w których szczury poddawano stymulacji (dzień 7. — w połowie cyklu stymulacji i 14.
— ostatni dzień stymulacji), a w pasmach alfa i beta
— obecne również w 15. i 16. dniu doświadczenia,
w których zwierzęta nie były już stymulowane;
w czuwaniu aktywnym (ryc. 2) zmiany były podobne do stwierdzonych w okresie czuwania spokojnego, natomiast stopień ich nasilenia (w odniesieniu do fal theta i alfa) był prawie 2-krotnie większy w dniach stymulacji (dzień 7. i 14.);
• w SWS nastąpiło ipsilateralne obniżenie całkowitej mocy sygnału EEG w 7. dniu stymulacji (tab. 1),
głównie dzięki spadkowi mocy w pasmie delta
(ryc. 3), co wskazuje na spłycenie snu — w tym dniu
nie zarejestrowano również żadnego epizodu PS (tab. 1);
• całkowita moc sygnału EEG w PS była istotnie
zmniejszona kontralateralnie w następnym dniu
po zakończeniu procedury stymulacyjnej, głównie dzięki spadkowi mocy w pasmach theta–beta;
zapis EEG z VTA był zmieniony podczas PS także
w okresie stymulacyjnym, co przejawiało się obniżeniem mocy w pasmach theta–beta w półkuli
ipsilateralnej i alfa–beta w półkuli kontralateralnej przy jednoczesnym wzroście mocy w pasmie
delta w 14. dniu stymulacji (ryc. 4).
www.sen.viamedica.pl
81
SEN
2004, Tom 4, Nr 3
Rycina 1. Czuwanie spokojne. Wpływ wielokrotnej stymulacji elektrycznej VTA na (A) zapis EEG i jego widmo mocy (przykład) i (B) zmiany
mocy sygnału EEG (średnie) w VTA ipsi- i kontralateralnym do stymulacji. Analizę przeprowadzono oddzielnie dla pasm: delta (0,5–3 Hz),
theta (3–8 Hz), alfa (8–13 Hz) i beta (14–30 Hz) (n = 6); (*p < 0,05; różnica w stosunku do zapisu kontrolnego — One-Way ANOVA
i postwariancyjny test Tukeya)
82
www.sen.viamedica.pl
Jolanta Orzeł-Gryglewska, Weronika Trojniar, Aktywność elektroencefalograficzna VTA
SEN
Rycina 2. Czuwanie aktywne. Wpływ wielokrotnej stymulacji elektrycznej VTA na (A) zapis EEG i jego widmo mocy (przykład) i (B) zmiany mocy
sygnału EEG (średnie) w VTA ipsi- i kontralateralnym do stymulacji. Pozostałe oznaczenia jak na rycinie 1 (n = 6); (*p < 0,05; różnica w stosunku do
zapisu kontrolnego — One-Way ANOVA i postwariancyjny test Tukeya)
www.sen.viamedica.pl
83
SEN
2004, Tom 4, Nr 3
Rycina 3. Sen wolnofalowy. Wpływ wielokrotnej stymulacji elektrycznej VTA na (A) zapis EEG i jego widmo mocy (przykład) i (B) zmiany
mocy sygnału EEG (średnie) w VTA ipsi- i kontralateralnym do stymulacji. Pozostałe oznaczenia jak na rycinie 1 (n = 6); (*p < 0,05; różnica
w stosunku do zapisu kontrolnego — One-Way ANOVA i postwariancyjny test Tukeya)
84
www.sen.viamedica.pl
Jolanta Orzeł-Gryglewska, Weronika Trojniar, Aktywność elektroencefalograficzna VTA
SEN
Rycina 4. Sen paradoksalny. Wpływ wielokrotnej stymulacji elektrycznej VTA na (A) zapis EEG i jego widmo mocy (przykład) i (B) zmiany
mocy sygnału EEG (średnie) w VTA ipsi- i kontralateralnym do stymulacji. Pozostałe oznaczenia jak na rycinie 1 (n = 3); (*p < 0,05;
**p < 0,01; różnica w stosunku do zapisu kontrolnego — Kruskal-Wallis ANOVA i test Manna-Whitneya)
www.sen.viamedica.pl
85
SEN
2004, Tom 4, Nr 3
t Podsumowanie
spłyceniem SWS i zaburzeniami charakterystyki PS.
Zmiany te na ogół cofają się po zakończeniu procedury stymulacyjnej, a zatem stwierdzone wcześniej deformacje komórek dopaminowych VTA po chronicznej aktywacji tej struktury współistnieją z jedynie krótkotrwałymi zmianami aktywności polowej VTA.
1. W zapisie EEG z VTA można wyróżnić typy aktywności charakterystyczne dla stanu czuwania, SWS i PS.
2. Wielokrotna stymulacja elektryczna okolicy VTA
zmienia aktywność polową tej struktury ze zwiększoną
tendencją do desynchronizacji podczas czuwania,
t Streszczenie
Aktywność elektroencefalograficzna VTA
Brzuszne pole nakrywki śródmózgowia (VTA), najważniejsza struktura dopaminergicznego układu mezolimbicznego, ulega
czynnościowym zmianom plastycznym po jego aktywacji, między innymi farmakologicznej, czego przejawem jest sensytyzacja behawioralna i neurochemiczna oraz różne formy uzależnień. Wielokrotna stymulacja elektryczna i farmakologiczna
VTA powoduje zmiany w morfologii neuronów dopaminowych o nieznanym dotąd znaczeniu czynnościowym. Celem pracy
było zbadanie, czy zmiany te wpływają na polową aktywność elektryczną okolicy VTA.
Doświadczenia przeprowadzono na 6 szczurach z chronicznie implantowanymi elektrodami stymulacyjnymi i rejestracyjnymi do VTA. Zapis EEG rejestrowano w warunkach kontrolnych oraz po 7 i 14 dniach jednostronnej stymulacji elektrycznej
VTA. Analizowano 10-sekundowe odcinki wybrane z 25-minutowych zapisów EEG, z uwzględnieniem epizodów snu i czuwania. Określano wpływ stymulacji VTA na widmo mocy EEG w 4 pasmach częstotliwościowych: d (0,5–4 Hz), J (4–8 Hz), a (8–
–13 Hz) i b (14–30 Hz) oraz mierzono całkowitą moc sygnału (0,5–30 Hz).
Zasadniczym efektem 14-dniowej stymulacji VTA był wzrost mocy sygnału EEG w pasmach b–J i spadek mocy w zakresie fal
d wskazujące na nasilenie procesów desynchronizacyjnych. Spadek mocy pasma d zarówno podczas czuwania, jak i snu
wolnofalowego był szczególnie intensywny ipsilateralnie (odpowiednio: 74,4 ± 3,3% i 75,0 ± 4,3% normy), a wzrost mocy
pasm o wysokiej częstotliwości, zwłaszcza w czuwaniu — J (125,2 ± 5,5%), a (138,4 ± 7,4%) i b (118,3 ± 4,0%) — był bardziej
intensywny po stronie kontralateralnej do stymulacji. Zmiany w zakresie fal d były szczególnie wyraźne 7. dnia stymulacji,
natomiast wzrost mocy w pasmach b–J był dłuższy i widoczny nawet 2. dnia po zakończeniu procedury stymulacji (a — 115,2 ±
± 4,4% i b — 111,1 ± 2,3%).
Wielokrotna stymulacja elektryczna okolicy VTA zmienia aktywność polową tej struktury ze zwiększoną tendencją do desynchronizacji podczas czuwania i spłyceniem SWS. Zmiany te ustępują w ciągu 1–2 dni po zakończeniu procedury stymulacyjnej.
Słowa kluczowe: EEG, brzuszne pole nakrywki (VTA), wielokrotna stymulacja elektryczna
t Piśmiennictwo
1. Oades R.D., Halliday G.M. Ventral tegmental (A10) system: neurobiology. I. Anatomy and connectivity. Brain Res. Rev. 1987; 12:
117–165.
2. Wise R.A., Rompre P.P. Brain dopamine and reward. Annu. Rev.
Psychol. 1989; 40: 191–225.
3. Simon H., Le Moal M. Mesocorticolimbic dopaminergic network:
functional and regulatory roles. Physiol. Rev. 1991; 71: 155–234.
4. Trojniar W. Fizjologiczny mechanizm nagrody. Kosmos 1993; 42:
365–384.
5. Trojniar W., Staszewska M. Unilateral damage to the ventral tegmental area facilitates feeding induced by stimulation of the contralateral ventral tegmental area. Brain Res. 1994; 641: 333–340.
6. Maliszewska-Ścisło M., Trojniar W. Augmentation of ventral tegmental area stimulation-induced feeding by both stimulation and
lesion of the contralateral ventral tegmental area in the rat. Acta
Neurobiol. Exp. 1999; 59: 287–293.
7. Trojniar W., Klejbor I. Facilitatory effect of unilateral lesion of
the ventral tegmental area on locomotor response to stimulation
of the contralateral ventral tegmental area: involvement of
GABAergic transmission. Brain Res. 1999; 842: 419–430.
8. Bagetta G., De Sarro G., Priolo E., Nistico G. Ventral tegmental
area: site through which dopamine D2-receptor agonists evoke
86
9.
10.
11.
12.
13.
14.
behavioural and electrocortical sleep in rats. Br. J. Pharmacol.
1988; 95: 860–866.
Honda K., Riehl J., Mignot E., Nishino S. Dopamine D3 agonists
into the substantia nigra aggravate cataplexy but do not modify
sleep. Neuroreport 1999; 10: 3717–3724.
Miller J.D., Farber J., Gatz P., Roffwarg H., German D.C. Activity
of mesencephalic dopamine and non-dopamine neurons across
stages of sleep and waking in the rat. Brain Res. 1983; 273: 133–
–141.
Lee R.S., Steffensen S.C., Henriksen S.J. Discharge profiles of
ventral tegmental area GABA neurons during movement, anesthesia, and the sleep-wake cycle. J. Neurosci. 2001; 21: 1757–1766.
Orzeł-Gryglewska J., Trojniar W. Udział brzusznego pola nakrywkowego śródmózgowia w regulacji hipokampalnego rytmu theta.
Sen 2002; 2: 45–52.
Jurkowlaniec E., Tokarski J., Trojniar W. Effect of unilateral ibotenate lesions of the ventral tegmental area on cortical and hippocampal EEG in freely behaving rats. Acta Neurobiol. Exp. 2003;
63: 369–375.
Morgan D., Roberts D.C.S. Sensitization to the reinforcing effects
of cocaine following binge-abstinent self-administration. Neurosci.
Biobehav. Rev. 2004; 27: 803–812.
www.sen.viamedica.pl
Jolanta Orzeł-Gryglewska, Weronika Trojniar, Aktywność elektroencefalograficzna VTA
15. Vezina P. Sensitization of midbrain dopamine neuron reactivity
and the self-administration of psychomotor stimulant drugs.
Neurosci. Biobehav. Rev. 2004; 27: 827–840.
16. Koob G.F., Ahmed S.H., Boutrel B. i wsp. Neurobiological mechanisms in the transition from drug use to drug dependence.
Neurosci. Biobehav. Rev. 2004; 27: 739–750.
17. Nietrzeba M., Januszewski R., Knieć K., Kulikowski M. Repetitive stimulation of the mesolimbic system influences locomotor response to novelty in rats. Acta Neurobiol. Exp.
2003; 63: 258.
SEN
18. Trojniar W., Jerzemowska G., Tokarski J. Morphological changes
of the dopaminergic neurons evoked by electrical stimulation of
the midbrain. Acta Neurobiol. Exp. 2003; 63 (supl.): 82.
19. Sklair-Tavron L., Shi W.X., Lane S.B., Harris H.W., Bunney B.S.,
Nestler E.J. Chronic morphine induces visible changes in the
morphology of mesolimbic dopamine neurons. Proc. Natl. Acad.
Sci. USA 1996; 93: 11 202–11 207.
20. Spiga S., Serra G.P., Puddu M.C., Foddai M., Diana M. Morphine
withdrawal-induced abnormalities in the VTA: confocal laser
scanning microscopy. Eur. J. Neurosci. 2003; 17: 605–612.
www.sen.viamedica.pl
87