Pobierz artykuł - Studia o Książce i Informacji

Acta Universitatis Wratislaviensis No 3717
Studia o Książce i Informacji 34
Wrocław 2015
Katarzyna Jamrozik
Wrocław
Bibliografia Polska 1901–1939, t. 16: Jednodniówki A–Ż, red. E. Dombek,
H. Machnik, Biblioteka Narodowa, Warszawa 2014, 648 s., 16 s. tabl.: il.
ISBN 978-83-7009-779-0.
Jednodniówki to wydawnictwa o charakterze okolicznościowym, wydawane indywidualnie lub przez zespół osób dla upamiętnienia jakiegoś wydarzenia.
Pod względem wydawniczym znajdują się na pograniczu druków zwartych i ciągłych: mają postać czasopisma, ale najczęściej ukazują się jednorazowo. Publikowane były jako próbne (pierwsze) numery czasopism, a przed I wojną światową, także dla ominięcia przepisów prasowych, bowiem cyklami jednodniówek
zastępowano istniejące już, a zakwestionowane przez cenzurę tytuły1. Ukazywały się z różnych okazji: rocznic, świąt państwowych i kościelnych, zjazdów,
zbiórek charytatywnych, zawodów sportowych, wydarzeń ważnych — zwłaszcza
rocznicowych — dla danej organizacji lub społeczności2. Cechą charakterystyczną jednodniówek jest zazwyczaj niski nakład i ściśle określone, wąskie grono
odbiorców, często zbieżne ze środowiskiem wydawniczym. Zaliczane są do dokumentów życia społecznego i stanowią wyjątkowo interesującą grupę wydawnictw, zarówno pod względem formalnym, jak i treściowym. Badania wykazują,
iż mogą posłużyć za niezwykle inspirujące źródło nie tylko dla bibliologów, ale
również naukowców z innych dyscyplin, m.in. historyków i językoznawców3.
Wartość tych druków potwierdzają coraz liczniej publikowane prace4, których
1 Charakterystycznym przykładem jest „Mucha: ilustrowane czasopismo humorystyczne”
(Warszawa 1868–1939), którego redakcja, w miejsce zakwestionowanych numerów, wydawała
m.in. w 1906 r. tytuły „Bąk”, „Motyl”, a w 1907 r. — „Kwiczoł”, „Skowronek”, „Gil”.
2 Por. definicję jednodniówki w: Encyklopedia wiedzy o książce, red. A. Birkenmajer et. al.,
Wrocław 1971, szp. 1067; Encyklopedia wiedzy o prasie, red. J. Maślanka, Wrocław 1976, s. 77;
H. Więckowska, H. Pliszczyńska, Podręczny słownik bibliotekarza, Warszawa 1955, s. 77.
3 Np. „Jednodniówka Monachijska” z 1897 r. interesowała zwłaszcza historyków sztuki.
Zob. H. Stępień, O „Jednodniówce” monachijskiej. Niezauważony epizod z dziejów polskiego modernizmu, „Rocznik Muzeum Mazowieckiego w Płocku” 1991, z. 14, s. 85–120; K. Kulpińska,
„Jednodniówka” monachijska (1897), [w:] eadem, Szata graficzna młodopolskich czasopism literacko-artystycznych, Warszawa 2005, s. 182–184.
4 W latach 2009–2015 ukazało się 16 publikacji, których przedmiotem są jednodniówki.
Studia o Książce i Informacji 34, 2015
© for this edition by CNS
SoKiI34.indb 141
2016-09-26 13:41:28
142
Recenzje i przeglądy
autorzy niejednokrotnie wskazują na problemy wynikające z braku kompletnych
źródeł bibliograficznych. Pomimo widocznego w ostatnich latach wzrostu zainteresowania drukami ulotnymi i okolicznościowymi, jednodniówki wciąż pozostają słabo zbadane i niedostatecznie opracowane, co w dużej mierze spowodowane
jest trudnościami w dotarciu do tych dokumentów.
Dotychczas szczegółowo opracowane zostały jedynie niektóre grupy jednodniówek, zgromadzone w poszczególnych bibliotekach. W wyniku pracy zespołowej w latach 2005–2006 Centralna Biblioteka Wojskowa wydała trzy tematyczne
katalogi tych dokumentów5, zaś bibliotekarze z Biblioteki Narodowej (BN) opracowali cztery wydawnictwa bibliograficzne, poświęcone judaistycznym drukom
ulotnym ze zbiorów Zakładu Dokumentów Życia Społecznego BN, w tym — licznym jednodniówkom6. Przedmiotem adnotowanej bibliografii autorstwa Emilii
Długosz i Anny Siciak stały się 92 jednodniówki przemyskie7, a bibliografię tego
typu efemeryd, zgromadzonych w Bibliotece Śląskiej w Katowicach, obejmującą
777 pozycji, zestawiły Magdalena Tomecka i Jolanta Sładek8.
Braki w informacji bibliograficznej o jednodniówkach w dużym stopniu
uzupełnia wydany w 2014 r. 16. tom Bibliografii Polskiej 1901–1939 pod redakcją
Ewy Dombek i Hanny Machnik, w całości poświęcony tym dokumentom. Praca
powstała w Zakładzie Bibliografii Polskiej 1901–1939 BN, którego pracownicy
zajmują się opracowaniem retrospektywnej bibliografii narodowej stanowiącej
kontynuację chronologiczną Bibliografii Polskiej Estreicherów. Już na początkowych etapach prac, pomimo poddawaniu selekcji druków o objętości do czterech stron, Autorzy postanowili włączać jednodniówki do przygotowywanych
publikacji. W tomach 1–12 opisy jednodniówek wprowadzane były do zrębów
głównych, jednak w toku prac nad tomem 13, obejmującym zakres liter Jad–Jok,
podjęto decyzję o zredagowaniu specjalnego, oddzielnego tomu gromadzącego
jednodniówki z całego zakresu bibliografii. Wybór takiej formy publikacji podyktowany był nie tylko specyficzną formą materiału i problemami związanymi
z włączeniem go do regularnych tomów, ale również, godną podkreślenia, świadomością wartości jednodniówek. We Wstępie do recenzowanego tomu czytamy:
5 Jednodniówki w zbiorach Centralnej Biblioteki Wojskowej: katalog, oprac. katalogu
B. Czekaj-Wiśniewska et al., Warszawa 2005; W obronie niepodległości: jednodniówki poświęcone
wojnie polsko-rosyjskiej 1919–1920 w zbiorach Centralnej Biblioteki Wojskowej: katalog, oprac.
B. Czekaj-Wiśniewska et al., Warszawa 2006; Korpus Ochrony Pogranicza: jednodniówki w zbiorach Centralnej Biblioteki Wojskowej, oprac. B. Czekaj-Wiśniewska et al., Warszawa 2006.
6 A. Cała, Z. Głowicka, Dokumenty życia społecznego Żydów polskich (1918–1939) w zbiorach Biblioteki Narodowej, Warszawa 1999; B. Łętocha et al., Żydowskie druki ulotne w II Rzeczypospolitej w zbiorach Biblioteki Narodowej, t. 1, Warszawa 2004; A. Cała, Żydowskie periodyki
i druki okazjonalne w języku polskim. Bibliografia, Warszawa 2005; B. Łętocha et al., Palestyna
w żydowskich drukach ulotnych wydawanych w II Rzeczypospolitej, Warszawa 2009.
7 E. Długosz, A. Siciak, Przemyskie jednodniówki: bibliografia adnotowana, „Rocznik
Historyczno-Archiwalny” 2010, t. 22, s. 199–237.
8 M. Tomecka, J. Sładek, Jednodniówki w zbiorach Biblioteki Śląskiej, Katowice 2012.
Studia o Książce i Informacji 34, 2015
© for this edition by CNS
SoKiI34.indb 142
2016-09-26 13:41:28
Recenzje i przeglądy
143
„[…] Wszakże, jednodniówki to niezmiernie interesujący typ publikacji.
W pozornie niewielkich i nieznaczących broszurach (choć czasem o sporej objętości) utrwalano pamięć o bieżących wydarzeniach, ludziach a także i wszelkiego
rodzaju działalności. Zebrany materiał dowodzi, jak wiele instytucji i organizacji
działających w pierwszej połowie XX wieku na ziemiach polskich podejmowało
takie próby. Wydanie niewielkiej broszury, niekiedy w celach charytatywnych,
było najpewniejszym i najprostszym, a być może i najmniej kosztownym sposobem na opisanie jakiegoś wydarzenia lub własnej działalności. Niejednokrotnie
wydawano je również bardzo starannie pod względem edytorskim. Tak więc, są
te wydawnictwa wyjątkowymi dokumentami swojej epoki”9.
Tom 16: Jednodniówki A–Ż objął 4796 pozycji wydanych w latach 1901–1939,
których głównym źródłem była komputerowa baza danych stworzona na podstawie
kartoteki powstałej na potrzeby całości Bibliografii Polskiej 1901–1939, uzupełniona znaczną liczbą informacji otrzymanych od pracowników wielu bibliotek. Wybór jednodniówek poprzedzony był przygotowaniem nowych zasad selekcji i klasyfikacji materiału, stosunkowo mało rygorystycznych, by osiągnąć maksymalną
kompletność. Liczne problemy definicyjne i nieostrość terminu „jednodniówka”
znacznie utrudniły dobór, jednak ostatecznie włączone zostały: jednodniówki stanowiące pierwsze numery czasopism lub zapowiadające powstanie czasopisma,
jednodniówki publikowane pod różnymi tytułami, zastępujące kolejne numery
czasopisma, druki uznane za jednodniówki ze względu na podobieństwo formy
wydawniczej oraz niewielka grupa wydawnictw pamiątkowych. Jednym z elementów decydujących o uwzględnieniu danego dokumentu była obecność w nim
reklam, stanowiących integralną część publikacji okazjonalnych, a jednocześnie
samodzielny interesujący materiał badawczy10. Maksymalnie dążono do autopsji
egzemplarza, jednak brano pod uwagę również opisy przejęte ze źródeł, w takiej
postaci, jak zarejestrowano je ówcześnie. Zastosowane kryteria bez wątpienia
można uznać za adekwatne do charakteru opracowywanego materiału.
Specyficzna sytuacja Polski w XIX i na początku XX w. oraz brak własnej
państwowości do 1918 r. sprawia, że określenie zasięgu terytorialnego stanowić może dla bibliografów znaczny problem. W recenzowanym tomie przyjęto
włączanie druków wydanych w granicach Polski z 1939 r. oraz poloników, dzięki
czemu w bibliografii znalazły się dokumenty środowisk polonijnych we Francji
9 Bibliografia Polska 1901–1939, t. 16: Jednodniówki A–Ż, red. E. Dombek, H. Machnik,
Warszawa 2014, s. VII.
10 Zamieszczane w jednodniówkach reklamy badały: W. Konopelska, Czeladzkie jednodniówki świadectwem życia codziennego i odświętnego miasta, [w:] Oblicza mediów Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego, red. M. Kaczmarczyk, D. Rott, t. 5, Sosnowiec 2011, s. 43–50; M. Korczyńska-Derkacz, Reklamodawcy na łamach polskojęzycznych jednodniówek krakowskich z okresu
międzywojennego (ze zbiorów CBN POLONA), referat przedstawiony na XII Międzynarodowej
Konferencji Naukowej Kraków-Lwów: książki, czasopisma, biblioteki XIX–XX wieku, 13–14 listopada 2014 r, Kraków, maszynopis.
Studia o Książce i Informacji 34, 2015
© for this edition by CNS
SoKiI34.indb 143
2016-09-26 13:41:28
144
Recenzje i przeglądy
(m.in. poz. 60, 520, 600), Wielkiej Brytanii (m.in. poz. 3256, 4269, 4290) czy
Stanach Zjednoczonych (m.in. poz. 1837, 3443, 4609). Rozwiązanie takie należy
uznać za zasadne. Ze względu na wielonarodowościowy charakter ziem polskich
w badanym okresie, zasięg językowy pozostał nieograniczony — stąd liczne
wydawnictwa w języku rosyjskim (m.in. poz. 2384), litewskim (m.in. poz. 344,
998), ukraińskim (m.in. poz. 266, 340, 2386–2390) i białoruskim (m.in. poz. 10,
132–139, 2385) oraz pokaźny zbiór żydowskich druków w jidysz11 (ponad 800),
będący doskonałym materiałem badawczym dla judaistów. Zarejestrowane jednodniówki były wydawane przez osoby prywatne, redakcje czasopism, organizacje, kluby i stowarzyszenia o rozmaitym charakterze, szkoły, związki i cechy,
a także stowarzyszenia polityczne i jednostki wojskowe.
Niewątpliwym walorem bibliografii jest jej stopień szczegółowości i konstrukcja opisów. Jednodniówki potraktowane zostały jak wydawnictwa zwarte,
tylko w nielicznych — jak podkreślają redaktorki tomu — uzasadnionych przypadkach korzystano z normy opisu dla wydawnictw ciągłych. Trudno jednak
ustalić, dla jakiego typu jednodniówek przewidziano zastosowanie opisu według
schematu dla wydawnictw ciągłych, skoro np. jednodniówki zastępujące numery
czasopism opisano jak wydawnictwa zwarte (np. poz. 406, 480, 522). Konstrukcja tytułu w opisie dyktowana była układem graficznym nagłówka bądź strony
tytułowej, zaś nazwiska redaktorów znalazły się w miejscu oznaczenia odpowiedzialności. Można mieć jednak zastrzeżenia co do konsekwencji opisu, ponieważ w niektórych przypadkach informacje o podtytule umieszczono w adnotacjach (np. poz. 540), a nie — zgodnie z przyjętymi normami — po dwukropku,
w strefie tytułu. Redaktorki tomu przyjęły zasadę, iż głównym hasłem w tomie
16 będzie hasło tytułowe, jednak w celu uzyskania jak największej przejrzystości
wprowadzono także hasła korporatywne i tytuły ujednolicone. Zabieg wyodrębnienia hasła korporatywnego dla wydawnictw okolicznościowych, wojskowych
i paramilitarnych pozwolił dostrzec określone grupy jednodniówek, które można
traktować jako osobne, zamknięte zespoły, jak na przykład jednodniówki Związku Strzeleckiego (poz. 4632–4692) lub Legionów Polskich (poz. 1988–2011).
Wszystkie tytuły w alfabetach niełacińskich poddano transliteracji i w takiej
formie umieszczono na pierwszym miejscu w opisach, zaś tłumaczenia tytułów
znalazły się w adnotacjach — niestety nie we wszystkich przypadkach (brak
tłumaczeń m.in. w pozycjach nr 18, 88, 144). Adnotacje towarzyszące niemal
wszystkim opisom sporządzone zostały z dużą starannością i zawierają szerokie
spektrum danych — zlokalizowano w nich informacje m.in. o źródle opisu, tytule równoległym, języku dokumentu, nakładzie, cenie, ewentualnej konfiskacie,
zamieszczonych dedykacjach, zastępowaniu numeru czasopisma czy stanowieniu
dodatku do czasopisma. We wszystkich możliwych przypadkach umieszczono
11 Część z nich została uwzględniona w zestawieniach opracowanych przez B. Łętochę
et al., zob. przypis 6.
Studia o Książce i Informacji 34, 2015
© for this edition by CNS
SoKiI34.indb 144
2016-09-26 13:41:28
Recenzje i przeglądy
145
również sigla bibliotek (Biblioteki Jagiellońskiej, Biblioteki Narodowej, Biblioteki Śląskiej, Biblioteki Głównej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie lub Książnicy Kopernikańskiej
w Toruniu), informujące o fizycznej lokalizacji danego obiektu. Różny jest jednak
stopień szczegółowości i kompletności adnotacji, przede wszystkim w zakresie
treści dokumentów, np. jedynie przy niektórych opisach informują one o temacie
lub okolicznościach wydania jednodniówki.
Bibliografię zestawiono w układzie alfabetycznym według haseł tytułowych
(ewentualnie korporatywnych lub ujednoliconych). Uzupełniono ją aż trzema indeksami: autorskim, tytułowym i topograficznym. W indeksie autorskim znalazły się nazwiska lub kryptonimy wszystkich osób wymienionych w strefie oznaczenia odpowiedzialności opisów bibliograficznych, wraz z podaniem pełnionych
funkcji oraz nazwy ciał zbiorowych. Indeks tytułowy, co podkreślają autorzy
tomu, znacznie ułatwia poszukiwania ze względu na obecność haseł korporatywnych w zrębie głównym. Natomiast indeks topograficzny według miejsc wydania, poza odnalezieniem interesujących jednodniówek pochodzących z danego
terenu, ma także dodatkowy walor badawczy: pozwala ocenić w miastach stopień aktywności wydawniczej danego środowiska. Dużą niedogodność stanowi
brak indeksu przedmiotowego, uniemożliwiający sprawne dotarcie do grup jednodniówek wyselekcjonowanych według tematu — ze względu na te trudności,
w publikacjach poświęconych jednodniówkom takie kryterium doboru materiału
wciąż stosowane jest bardzo rzadko, mimo iż tego rodzaju badania przynoszą
niezwykle ciekawe efekty12. Częściowo problem ten mogłoby rozwiązać systematyczne wprowadzanie haseł przedmiotowych do elektronicznej bazy jednodniówek w systemie MAK, która udostępniana jest na stronie WWW Biblioteki
Narodowej13. Orientację w obszernym tomie ułatwiają: żywa pagina, informująca zarówno o haśle, jak i zakresie numerów pozycji na danej stronie, przejrzysty, spójny układ edytorsko-typograficzny oraz wykaz skrótów. Na końcu tomu
zamieszczono dodatkowo 16-stronicową kolorową wkładkę ilustracyjną, na wysokiej jakości papierze, zawierającą 36 fotokopii okładek i stron tytułowych jednodniówek, stanowiących reprezentację ciekawych realizacji graficznych. Istotne
znaczenie ma umieszczenie siglów bibliotek przechowujących jednodniówki, co
umożliwia określenie lokalizacji wielu egzemplarzy, ale nie rozwiązuje podstawowego, wielokrotnie sygnalizowanego problemu z dostępem do nich, spowodowanego ich rozproszeniem w zbiorach.
12 Por. A. Ruta, Czasopisma żeglarskie w Drugiej Rzeczypospolitej, „Rocznik Historii Prasy
Polskiej” 2006, nr 1, s. 47–67; A. Kołodziejczyk, Jednodniówki strażackie Południowego Podlasia
i Wschodniego Mazowsza, [w:] Prasa Podlaska w XIX–XX wieku. Szkice i materiały, praca zbiorowa pod red. D. Grzegorczuka i A. Kołodziejczyka, t. 2, Siedlce 2004, s. 155–165.
13 Baza, której zawartość pokrywa się z wersją drukowaną, od 27 marca 2015 r. dostępna
jest pod adresem: http://mak.bn.org.pl/cgi-bin/makwww.exe?BM=55 [dostęp: 15.12.2015].
Studia o Książce i Informacji 34, 2015
© for this edition by CNS
SoKiI34.indb 145
2016-09-26 13:41:28
146
Recenzje i przeglądy
Omawiana bibliografia ilustruje obfitość produkcji wydawniczej jednodniówek z lat 1901–1939 opracowywanych przez różnorodne środowiska: partie i organizacje polityczne, związki robotnicze i zawodowe, cechy, komitety, szkoły,
ligi, organizacje, stowarzyszenia czy towarzystwa. Stanowi tym samym doskonałe źródło do historii życia społecznego, kulturalnego, politycznego i ekonomicznego Polaków w kraju i na obczyźnie. Obejmuje druki ze wszystkich obszarów
ziem polskich, ułatwiając tym samym dostęp historykom miast i regionów do nieznanych wcześniej materiałów źródłowych, a biorąc pod uwagę wielonarodowość
kraju w pierwszej połowie XX wieku — także etnologom i etnografom. Sam
charakter jednodniówek powoduje, iż bibliografia jest nieocenionym źródłem
dla prasoznawców, bibliologów, historyków sztuki, badaczy sztuki edytorskiej
i drukarskiej. Warto podkreślić, iż w indeksie osobowym możemy znaleźć nazwiska wielu wybitnych literatów, jak np. Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego
czy Brunona Jasieńskiego, co bez wątpienia czyni bibliografię interesującą także
dla historyków literatury. Kompletność i szczegółowość są największymi atutami
publikacji, która z pewnością wpłynie na rozwój badań nad jednodniówkami.
Studia o Książce i Informacji 34, 2015
© for this edition by CNS
SoKiI34.indb 146
2016-09-26 13:41:28