docMonika Kornacka - Vademecum Śląsk badania śląskoznawcze
download 
Reklamacja Transkrypt
Monika Kornacka - Vademecum Śląsk badania śląskoznawcze
Monika Kornacka Górny Śląsk – dom „ukrytej opcji niemieckiej”1? Górny Śląsk to szczególny przypadek pogranicza kulturowego, religijnego oraz narodowego. Kraina, o której już przed II wojną światową badacze mówili, że jest „narożnikiem, w którym narosły różne pokłady świadomości” [Szramek 1934: 9]. Region i jego tożsamość kształtowały się przede wszystkim pod wpływem trzech kultur: polskiej, niemieckiej i czeskiej. W efekcie powstał specyficzny splot różnych tradycji, mitów, systemów wartości, mentalności, obyczajowości, tożsamości etnicznych i narodowych. Jednak stereotypowo2 Górny Śląsk kojarzył się przede wszystkim z szeroko pojmowanym przemysłem wydobywczo-hutniczym, brakiem terenów zielonych oraz bardzo liczną mniejszością niemiecką, który to fakt w efekcie prostych skojarzeń najczęściej prowadził do uproszczeń typu: śląskość = niemieckość [Gwosdz 2001: 45-52]. Nawet polscy politycy reprezentujący w sejmie ogół narodu polskiego nie są wolni od wartościujących, zniekształconych sądów w tej materii. Jarosław Kaczyński wprost powiedział, iż „twierdzenie, że istnieje naród śląski my3 rzeczywiście traktujemy jako w istocie zakamuflowaną opcję niemiecką” a i w „Raporcie o stanie Rzeczypospolitej” autorstwa Prawa i Sprawiedliwości czytamy, że „śląskość jest po prostu pewnym sposobem odcięcia się od polskości i przypuszczalnie przyjęciem po prostu zakamuflowanej opcji niemieckiej” [Kaczyński: Twierdzenie, że istnieje naród śląski, to zakamuflowana opcja niemiecka]. Wypowiedź lidera PiS wywołała spore poruszenie i była szeroko komentowana w przestrzeni medialnej zarówno przez profesjonalne media, jak i przez internautów [Opcja niemiecka? Niech Kaczyński przeprosi Ślązaków; Nonsensopedia: hasło Ukryta opcja niemiecka]. Czy rzeczywiście Górny Śląsk jest zdominowany 1 1 „Ukryta opcja niemiecka” – sformułowanie użyte przez Jarosława Kaczyńskiego w 2011 roku. Uważał on deklaracje narodowości śląskiej w Narodowym Spisie Powszechnym 2011 roku za wyparcie się polskości i jednoczesną przynależność do „ukrytej opcji niemieckiej”. 2 Definiuję stereotyp jako funkcjonujący w świadomości społecznej uproszczony, zniekształcony i zabarwiony wartościująco obraz rzeczywistości. 3 Mówił on o sobie i partii, której jest liderem – Prawie i Sprawiedliwości. 209 Vademecum Śląsk: badania śląskoznawcze przez szeroko rozumianą „niemieckość”? Jak skomplikowana przeszłość historyczno-kulturowa tego regionu wpłynęła na dzisiejszy obraz i tożsamość Górnoślązaków – w oczach ich samych oraz reszty Polski? Prawdą jest stwierdzenie, iż Górny Śląsk to jeden z najbardziej wyrazistych wielokulturowych regionów w Polsce. Można wręcz powiedzieć, iż to „kraj tygla” [Zieliński 1977: 55]. Jednym z fundamentów, na którym owa wielokulturowość się osadza jest kategoria etniczności i narodowości. W ciągu tysiąclecia swej historii region ów zmieniał swą przynależność państwową i administracyjną, znajdował się pod wpływem różnych systemów politycznych i gospodarczych. „Napływały na niego fale imigrantów - kolonistów z zachodu, ludzi poszukujących schronienia wobec prześladowań religijnych, poszukujących pracy imigrantów ze wschodu. Od XI wieku Górny Śląsk z całym Śląskiem był powiązany z rozwojem państwowości Polski. Kiedy w XII wieku dokonało się rozbicie dzielnicowe Polski, Śląsk wszedł na drogę szczególnego rozwoju. W XIV wieku doszło do oddzielenia się Śląska od Polski. Odtąd przez prawie 600 lat losy tej krainy związane były ze wschodnioniemieckimi sąsiadami Polski. Wpierw Śląsk stał się lennem królów Czech (1335 rok), potem - w XVI wieku - na dwieście lat stał się częścią monarchii Habsburgów (lata 1526 - 1740), by wreszcie w roku 1740 przejść w ręce królów Prus. W roku 1763 pokój hubertusburski4 utrwalił pruskie panowanie na całym Śląsku - trwało ono w kilku powiatach części górnośląskiej do 1919 roku, na reszcie Górnego Śląska i na Śląsku Dolnym aż do 1945 roku. W czasach pruskich istniał już podział na Śląsk Górny i Dolny - podział zapoczątkowany w czasie rozbicia dzielnicowego w średniowieczu” [Zapotoczny]. Gdzie leży Górny Śląsk? By jednak mówić o współczesnej tożsamości Górnoślązaków, o postrzeganiu tego regionu przez resztę Polski, trzeba najpierw określić zasięg pojęcia „Górny Śląsk”, które jest wieloznaczne, a jego pojemność semantyczna uległa, na przestrzeni wieków, licznym zmianom [Lesiuk 1995: 26]. Obecnie nazwa „Górny Śląsk” używana jest potocznie, natomiast nie funkcjonuje oficjalnie na żadnym szczeblu administracji państwowej. W sensie geograficznym region ten obejmuje tereny leżące w dorzeczu górnej Odry oraz początkowego biegu Wisły i stanowi południowo-wschodnią część Śląska. Natomiast „z pojęciem (…) Górny Śląsk (Silesia Superior) spotykamy się w literaturze z zakresu historii Śląska [dopiero 4 Pokój hubertusburski - traktat pokojowy zawarty 15.02.1763 roku między Prusami a Austrią i Saksonią, kończący wojnę siedmioletnią (toczoną w latach 1756–1763); potwierdził stan terytorialny sprzed 1756 (Prusy zatrzymały Śląsk). 210 CZĘŚĆ II: Obraz Śląska w badaniach empirycznych – M.K] od połowy XV wieku. Na jego ukształtowanie wpłynęło wyodrębnienie się linii książąt opolsko-raciborskich w XII wieku” [Reiner 1977: 15]. Sama nazwa może być pojmowana dwojako: zawężająco, jako Śląsk Górniczy, jak i rozszerzająco, obejmując swym zasięgiem wszystkie ziemie śląskie razem ze Śląskiem Cieszyńskim i Opawskim. Po trwających w latach 1740-1763 wojnach śląskich przez pewien czas w Prusach „Górnym Śląskiem” określano tereny pozostałe przy monarchii Habsburgów5 [Lesiuk 1995: 27]. Natomiast w XIX wieku Górny Śląsk był utożsamiany z pruską rejencją opolską, która jednak obejmowała też na zachodzie fragmenty Dolnego Śląska, a nie obejmowała austriackich (czeskich) części Górnego Śląska [Wanatowicz 2003: 122]. W 1919 roku utworzono w Prusach Prowincję Górnośląską - ta jednak składała się wyłącznie z rejencji opolskiej, dlatego można tu mówić o podniesieniu rejencji do rangi prowincji. W latach 1922 - 1939 Górny Śląsk przedzielała granica polsko-niemiecka. Po aneksji województwa śląskiego przez III Rzeszę w 1939 roku utworzono z jego obszaru rejencję katowicką (Regierungsbezirk Kattowitz), którą wcielono wraz z rejencją opolską do prowincji śląskiej (Provinz Schlesien) ze stolicą we Wrocławiu. Wkrótce jednak dokonano nowego podziału - utworzono ponownie prowincję górnośląską, jednak ze stolicą w Katowicach. W jej skład wchodziły rejencje opolska i katowicka. Na zachód od prowincji górnośląskiej znajdowała się prowincja dolnośląska ze stolicą we Wrocławiu (rejencje wrocławska i legnicka). Podział ten przetrwał do 1945 roku. W wyniku wcielenia do Rzeszy części ziem polskich, do prowincji górnośląskiej należały niektóre powiaty dawnego polskiego województwa kieleckiego i krakowskiego. Po wojnie tereny górnośląskie znalazły się początkowo w granicach województwa śląsko-dąbrowskiego. W tym czasie województwo to obejmowało również Śląsk Cieszyński oraz Zagłębie Dąbrowskie. Znaczna część rejencji opolskiej w jej kształcie z lat 1922-1939 weszła w obręb województwa opolskiego w jego granicach z lat 1950-1975. Po reformie administracyjnej z 1975 roku od województwa opolskiego odpadł dawny powiat raciborski (województwo katowickie) i oleski (nowe województwo częstochowskie). Dawne powiaty należące historycznie do Śląska Cieszyńskiego 5 Wojny śląskie - toczone w latach 1740-1763 trzy wojny między Austrią Habsburgów (i jej zmieniającymi się sojusznikami) a Prusami Hohenzollernów o panowanie nad Śląskiem, w wyniku których większość Śląska (wraz z ziemią kłodzką) znalazły się w granicach tych ostatnich, a wraz z nimi, od 1871 roku, w zjednoczonym przez Hohenzollernów Cesarstwie Niemieckim. Przy Habsburgach pozostały tylko południowe fragmenty śląska: większa część księstwa opawskiego i karniowskiego, południowa część księstwa nyskiego, skrawki księstwa opolskiego oraz całe księstwo cieszyńskie wraz z okolicznymi państwami stanowymi Bielsko, Frydek, Frysztat i Raj. 211 Vademecum Śląsk: badania śląskoznawcze włączono z kolei do nowego województwa bielskiego. A zatem w latach 1975-1999 Górny Śląsk rozbity był na województwa: katowickie, opolskie, bielskie i częstochowskie [Zapotoczny]. Z początkiem roku 1999 wprowadzono w Polsce nowy, trójstopniowy, podział administracyjny kraju. Zmianie uległy m.in. liczba i granice województw. Istniały rządowe plany utworzenia jednego województwa górnośląskiego w jego granicach historycznych. Jednakże dawne województwa opolskie, częstochowskie i bielskie wyrażały sprzeciw wobec tych planów. Ostatecznie jednak, na skutek weta prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego utworzono dwa górnośląskie województwa: opolskie (ze stolicą w Opolu obejmuje większość ziem historycznie przynależnych do Górnego Śląska. Składa się z m.in. dawnego opolskiego, części częstochowskiego oraz katowickiego) a także śląskie (ze stolicą w Katowicach – z mniejszością ziem górnośląskich. Obejmuje dawne województwo katowickie, część bielskiego, część częstochowskiego) [Wolne weto]. Współcześnie z pojęciem „Górny Śląsk” kojarzone jest najczęściej województwo śląskie, mimo iż składa się ono prawie po połowie z ziem dwóch dużych regionów - Śląska i Małopolski (z przewagą Małopolski). Niewielki fragment województwa należy również do historycznej Wielkopolski. Do ziem „nie śląskich” należą: Zagłębie, Częstochowa a także część Podbeskidzia. Podział ten obrazują dwie poniższe mapy (Mapa 1 i 2). Mapa 1 Województwo śląskie – ziemie śląskie i ziemie małopolskie. Źródło: Regionalne mapy województwa śląskiego, http://www.wojewodztwoslaskie.pl/index2.php?id=slaskie-mapa (30.04.2013) 212 CZĘŚĆ II: Obraz Śląska w badaniach empirycznych Mapa 2 Mapa etniczna - zadeklarowani narodowo Ślązacy w województwie śląskim. Źródło: Regionalne mapy województwa śląskiego, http://www.wojewodztwoslaskie.pl/index2.php?id=slaskie-mapa (30.04.2013) Naród śląski? „Historyczne pojecie przestrzeni, jaką jest Górny Śląsk, nie jest tylko wymyśloną tradycją ani potocznym zwrotem. Bazuje (…) na cechach powstałych w średniowieczu, które w równym stopniu wzmacniały tożsamość, jak i odmienność. Stworzyły one szczególne pojecie wspólnoty, które z kolei tworzyły struktury, i umożliwiły odgraniczenie od terytoriów leżących na zewnątrz tak rozumianego regionu6. (…) Górny Śląsk jest dobrym przykładem regionu pogranicza, będącego w strefie spornej kilku mocarstw, które wysuwały wobec swych sąsiadów postulaty terytorialne (…). Stosunki etniczne na Górnym Śląsku w XIX-XX wieku stały się głównym podłożem kształtowania się tożsamości regionalnej. Do XVIII wieku spoiwem odrębności były więzy terytorialne. Od tego momentu, wraz z dostrzeżeniem Górnoślązaków jako odrębnej grupy, rozpoczęło się ich rozróżnienie jako grupy etnicznej. Pojecie Górnoslązak/Oberschlesier pojawia się na tym obszarze jako kategoria etniczna jednak dopiero w XIX wieku; oznacza wówczas mieszkańców wschodniej części Śląska, różniących się językowo od pozostałej części Ślązaków. Odmienność ta wynikać miała ze stosunków 6 Warto, za Waldemarem Wojtasikiem [2007: 75], zauważyć iż „granice regionu występują tam, gdzie następuje osłabienie powiązań z centrum na rzecz innego ośrodka”. 213 Vademecum Śląsk: badania śląskoznawcze etnicznych i wyznaniowych oraz coraz bardziej widocznych różnic ekonomicznych związanych z industrializacją” [Bahlcke 2011: 35; 50]. Struktura etniczna górnośląskich miast i wsi uległa intensywnym przemianom wraz z rozwojem górnictwa i hutnictwa. Na przełomie XIX i XX wieku do nowo otwieranych, w miastach leżących na wschodzie rejencji, zakładów produkcyjnych i kopalń zaczęli masowo napływać robotnicy z górnośląskich terenów wiejskich. Na skutek tego wokół zgermanizowanych miast, takich jak Katowice, wyrastały polskojęzyczne kolonie robotnicze. Tam rodziła się świadomość narodowa polskojęzycznych Górnoślązaków. Licznie powstawały polskie związki i towarzystwa, takie jak na przykład Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” czy Zjednoczenie Zawodowe Polskie [Szaraniec 1996: 236]. Niemiecki spis ludności z 1910 roku pokazał, że na obszarze Górnego Śląska 57,3% mieszkańców uważało wyłącznie język polski za język ojczysty. W prawobrzeżnej części rejencji odsetek ten wynosił prawie 80%. Warto zaznaczyć jednak, iż dla wielu osób język nie był jednoznaczny z narodowością i że dla dużej grupy Górnoślązaków charakterystyczny był indyferentyzm narodowy [Encyklopedia powstań śląskich]. Jest on dostrzegalny również w czasach współczesnych - Górnoślązacy cechują się „ambiwalencjami w zakresie identyfikacji narodowościowych, obejmującymi niespotykane w centralnych regionach Polskich spektrum - od jednoznacznie polskich czy niemieckich poprzez różne warianty pośrednie (śląsko-polskie, śląsko-niemieckie, śląskie)” [Wódz]. Warto natomiast zaznaczyć, iż dziś rodzimi mieszkańcy Górnego Śląska stanowią mniejszość na tym obszarze, co jest skutkiem trzech faz wysiedleń i deportacji, będących z kolei m.in. wynikiem wspomnianych ostrych konfliktów polsko-niemieckich oraz polsko-czeskich. Pierwsza fala odpływu rdzennych Górnoślązaków miała miejsce tuż po I wojnie światowej, następne masowe deportacje nastąpiły podczas II wojny światowej i były wynikiem polityki narodowościowej nazistów sprawujących władzę w tym rejonie. Trzecia, najliczniejsza fala deportacji miała miejsce po II wojnie światowej i związana była z powojennymi wysiedleniami ludności niemieckiej oraz, po 1956 roku, masowymi wyjazdami Górnoślązaków z polskiej części Górnego Śląska [Bahlcke 2011: 55]. W rezultacie stanowią oni obecnie mniejszość (około 30%) na swoim rdzennym terytorium [Wódz 1999: 49]. Jednakże dokładne określenie liczby Górnoślązaków (czyli osób poczuwających się do bycia Górnoślązakami) jest niemożliwe, podobnie jak wskazanie na cechy, które decydują o uznaniu się za członka tej mniejszości. Nie są one po prostu stałe i ulegają wyraźnym zmianom, co – według Jacka i Kazimiery Wodzów - pozwala określić to zjawisko jako „samodefinicję kontekstualną” [Wódz, Wódz 1999: 146]. Górnoślązacy, mimo iż pozostają 214 CZĘŚĆ II: Obraz Śląska w badaniach empirycznych w mniejszości, nadal stanowią bardzo żywotną pod względem kulturowym grupę. Jest to jeden z czynników wpływających na renesans działalności regionalnych ruchów tożsamościowych zmierzających do tego, by władze polskie uznały odrębność narodu śląskiego. W 2002 roku przeprowadzono w Polsce Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań, w czasie którego obywatelom zadano pytanie m.in. o ich narodowość. W województwach śląskim i opolskim - liczących łącznie 6 mln ludzi – 173,2 tys., zatem około 3% liczby ich mieszkańców, zadeklarowało narodowość śląską. Fakt ów podsycił, trwającą już wówczas od kilku lat, dyskusję, której podstawowe kwestie dają się zamknąć w pytaniuo to, czy taka narodowość rzeczywiście istnieje? Zwolennicy tezy o istnieniu narodowości śląskiej definiują ją jako narodowość osób zamieszkujących głównie tereny Śląska. Twierdzą, iż posiada ona odmienną od narodowości polskiej, niemieckiej, czeskiej oraz słowackiej kulturę, język oraz historię w, wyniku czego można ją zakwalifikować jako odrębną od nich narodowość. Natomiast według przeciwników omawianej tezy deklaracje narodowości śląskiej są, w większości, wynikiem swego rodzaju protestu przeciwko warunkom bytowym i kondycji ekonomicznej Górnego Śląska i nie stanowią potwierdzenia istnienia narodu śląskiego. Uważa tak np. senator prof. Dorota Simonides, która twierdzi, iż deklaracje narodowości śląskiej podczas spisu ludności z 2002 r. nie mają związku z przynależnością narodową, ale są wyrazem protestu przeciwko brakowi zainteresowania sprawami Śląska, sprzeciwem wobec bezrobocia i zamykania kopalń [Narodziny narodu]. Kwestia uznania narodowości śląskiej jako odrębnej jest kontrowersyjna i wzbudza wiele ożywionych reakcji. Oficjalnie w Polsce Ślązacy traktowani są jak grupa etniczna (podobnie jak m.in. Kaszubi) albo grupa regionalna (np. Wielkopolanie), a nie narodowa. Także, kiedy w 2008 roku prowadzone były dyskusje nad ewentualnym uwzględnieniem Ślązaków w ustawie o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, zaproponowano potraktowanie ich jako mniejszość etniczną lub społeczność posługującą się językiem regionalnym a nie jako mniejszość narodową [Posiedzenie nr 30 z dn. 3 grudnia 2008 r. sejmowej Komisji Mniejszości Narodowych i Etnicznych]. Według niektórych przeciwników uznania tej narodowości, fakt zalegalizowania języka śląskiego jest niebezpieczny, ponieważ w przyszłości może stanowić przesłankę do uznania Ślązaków za mniejszość narodową [Mieszanie w śląskim kotle; Kuszenie śląską autonomią]. Ślązacy nie są uznawani w kategoriach narodowości przez władze żadnego państwa. W 2006 roku Sąd Okręgowy w Katowicach „stwierdził, 215 Vademecum Śląsk: badania śląskoznawcze że pojęcie «narodowość» jest pochodne od pojęcia «narodu», a «naród» jako kategoria pojęcia wymaga istnienia zorganizowanej społeczności. To istnienie zorganizowanej społeczności mogącej być traktowaną jako odrębny naród, wymaga między innymi by tak postrzegał ją ustawodawca bądź inni ludzie. Nie jest bowiem wystarczające dla przyjęcia istnienia odrębnego narodu śląskiego i narodowości śląskiej - samo wewnętrzne przekonanie o tym grupy ludzi, czy nawet deklarowanie takiej narodowości w spisach powszechnych. Naród śląski (narodowość śląska) nie istnieje w powszechnej świadomości, ani też w aktach prawnych. Postrzeganie odrębności Ślązaków (językowe, obyczajowe…) wiąże się raczej z historycznymi regionami (Górny Śląsk, Dolny Śląsk, Śląsk Cieszyński) kraju, a nie z istnieniem narodu śląskiego”. Zdanie to zaaprobował Sąd Najwyższy, przyjmując, iż w powszechnej ocenie społecznej Ślązacy nie są uważani za odrębną grupę narodową [Postanowienie z dnia 14 lutego 2007 r. III SK 20/06. Orzecznictwo Sądu Najwyższego]. Jednak w 2011 r. podczas polskiego Narodowego Spisu Powszechnego, narodowość śląską zgłosiło już 847 tys. osób, w tym mniej niż połowa (376 tys.) zadeklarowała ją jako identyfikację pojedynczą, natomiast większość (431 tys.) ankietowanych wskazało ją łącznie z narodowością polską. W 76 gminach województwa śląskiego i w 36 gminach województwa opolskiego łączny udział osób deklarujących inną niż polska przynależność narodowo-etniczną wyniósł co najmniej 10% [GUS]. Jak czytamy w raporcie GUS „wyniki ostatniego spisu wskazują na wzrost poczucia odrębności etnicznej społeczności regionalnych w Polsce, chociaż w większości przypadków wiąże się to z jednoczesnym odczuwaniem polskiej tożsamości narodowej” [Spis powszechny: ilu Ślązaków i Niemców na Górnym Śląsku?]. Spór – czy narodowość śląska istnieje – nie jest ostatecznie rozstrzygnięty do dnia dzisiejszego. „Ukryta opcja niemiecka” Czy zatem prawdą jest – jak twierdził Jarosław Kaczyński – iż Śląsk jest domem „ukrytej opcji niemieckiej”? Czy można utożsamiać Górnoślązaka z Niemcem? Faktem jest, iż polską część Górnego Śląska zamieszkuje znaczna grupa Niemców. Według spisu powszechnego z 2002 roku w województwie śląskim i opolskim tę narodowość zadeklarowało 138,7 tys. osób. W województwie opolskim Niemcy stanowią ponad 10% ludności [GUS (2)]. Natomiast wyraźnym nadużyciem jest twierdzenie Jarosława Kaczyńskiego, że odnotowanie nieco mniejszej, niż w poprzednim spisie, liczby osób deklarujących przynależność niemiecką (148 tys. w 2011 roku wobec nieco ponad 150 tys. w NSP z 2002 roku) stanowi dowód, na to, iż członkowie mniejszości niemieckiej masowo 216 CZĘŚĆ II: Obraz Śląska w badaniach empirycznych zaczynają utożsamiać się z narodowością śląską [Kaczyński: Twierdzenie, że istnieje naród śląski, to zakamuflowana opcja niemiecka]. Wystarczy porównać o ile, w stosunku do nieznacznego spadku osób deklarujących narodowość niemiecką, wzrosła liczba osób deklarujących narodowość śląską (2 tys. w stosunku do 647 tys.). Wbrew temu, co twierdzi Jarosław Kaczyński (a wraz z nim Prawo i Sprawiedliwość) Polacy generalnie nie postrzegają Górnego Śląska jako terytorium „zniemczonego”, co potwierdzają, przeprowadzone w ramach projektu naukowego Vademecum Śląsk, badania (szczegółowe wyniki prezentowane są w Tabelach 1, 2, 3, 4). Wizerunek Śląska, a dokładnie przekonanie, czy Górny Śląsk zamieszkują głównie Niemcy, zbadano pod różnymi kątami (płci, wieku, regionalizacji oraz miejsca zamieszkania). Analizując uzyskane dane można, stwierdzić, iż w żadnej z badanych grup nie przeważyło przekonanie, że rzeczywiście Śląsk jest zdominowany przez ludność niemiecką. Wyższy odsetek respondentów przekonanych o tym iż Górny Śląsk zamieszkują w większości Niemcy, można zaobserwować wśród mężczyzn (o 5,6% więcej w stosunku do odpowiedzi kobiet), a także pośród osób starszych (apogeum przypada na grupę wiekową 55-64 lata), pochodzących z wsi oraz średnich miast o wielkości 20-100 tysięcy mieszkańców a także mieszkańców regionu wschodniego. Tabela 1. Górny Śląsk zamieszkują w większości Niemcy - procentowy i ilościowy rozkład odpowiedzi z uwzględnieniem struktury płci. Zdecydo- Raczej Nie mam Raczej ZdecydoRazem wanie tak tak zdania nie wanie nie Ilość 41 93 146 199 74 553 Kobieta procent 7,4 16,8 26,4 36,0 13,4 100,0 Ilość 49 110 109 183 84 535 Mężczyzna procent 9,2 20,6 20,4 34,2 15,7 100,0 Tabela 2. Górny Śląsk zamieszkują w większości Niemcy - procentowy i ilościowy rozkład odpowiedzi z uwzględnieniem struktury wieku. Ilość procent Ilość 25-34 lata procent Ilość 35-44 lata procent Ilość 45-54 lata procent 18-24 lata Zdecydo- Raczej Nie mam Raczej ZdecydoRazem wanie tak tak zdania nie wanie nie 7 23 33 49 18 130 5,4 17,7 25,4 37,7 13,8 100,0 12 37 49 75 36 209 5,7 17,7 23,4 35,9 17,2 100,0 13 27 46 67 18 171 7,6 15,8 26,9 39,2 10,5 100,0 17 34 46 69 32 198 8,6 17,2 23,2 34,8 16,2 100,0 217 Vademecum Śląsk: badania śląskoznawcze Zdecydo- Raczej Nie mam Raczej ZdecydoRazem wanie tak tak zdania nie wanie nie Ilość 26 41 40 55 25 187 55-64 lata procent 13,9 21,9 21,4 29,4 13,4 100,0 Ilość 15 41 41 67 29 193 Powyżej 65 lat procent 7,8 21,2 21,2 34,7 15,0 100,0 Tabela 3 Górny Śląsk zamieszkują w większości Niemcy - procentowy i ilościowy rozkład odpowiedzi z uwzględnieniem struktury regionalizacji. Zdecydo- Raczej Nie mam Raczej ZdecydoRazem wanie tak tak zdania nie wanie nie procent 51 20,6 18 10,4 54 14,1 35 12,3 ilość procent 94 37,9 57 32,9 143 37,4 88 30,9 ilość 38 15,3 47 27,2 97 25,4 73 25,6 procent ilość procent 44 17,7 45 26,0 55 14,4 59 20,7 ilość procent 21 8,5 6 3,5 33 8,6 30 10,5 ilość procent ilość Ilość procent Ilość Zachodni procent Ilość Centralny procent Ilość Wschodni procent Śląski 248 100,0 173 100,0 382 100,0 285 100,0 Tabela 4 Górny Śląsk zamieszkują w większości Niemcy - procentowy i ilościowy rozkład odpowiedzi z uwzględnieniem struktury miejsca zamieszkania. Zdecydo- Raczej Nie mam wanie tak tak zdania Ilość 36 97 120 Wieś procent 8,2 22,1 27,4 miasto do Ilość 5 11 29 20 tysięcy 5,0 10,9 28,7 mieszkańców procent miasto 20- Ilość 17 28 26 100 tysięcy 12,7 20,9 19,4 mieszkańców procent miasto 100- Ilość 14 17 17 200 tysięcy 13,0 15,7 15,7 mieszkańców procent miasto Ilość 18 50 63 powyżej 200 tysięcy 5,9 16,3 20,5 mieszkańców procent 218 Raczej ZdecydoRazem nie wanie nie 137 48 438 31,3 11,0 100,0 34 22 101 33,7 21,8 100,0 46 17 134 34,3 12,7 100,0 40 20 108 37,0 18,5 100,0 125 51 307 40,7 16,6 100,0 CZĘŚĆ II: Obraz Śląska w badaniach empirycznych Podsumowanie Badacze7, którzy od lat zajmują się kwestią śląskości nie mają wątpliwości co do tego, że „słowa o zakamuflowanej niemieckości są bardzo krzywdzące dla Ślązaków. To wotum nieufności wobec nich, zdefiniowanych przez Jarosława Kaczyńskiego w kategoriach ludzi zagrażających Rzeczpospolitej. A przecież bardzo wielu Ślązaków, czy nawet większość nie chce mieć nic wspólnego z opcją niemiecką. Sądząc jedynie po lekturze prasy lokalnej widzę, że te słowa zostały przyjęte z oburzeniem. Głosy broniące prezesa są nieliczne, padają z ust działaczy PiS. Osobiście podjąłbym trud zachęcenia Jarosława Kaczyńskiego do podjęcia głębszej edukacji o pograniczach kulturowych. (…) Z badań, które od lat prowadzimy w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Śląskiego, wynika, że najbardziej popularną deklaracją jest: «jestem Ślązakiem, ale jestem też Polakiem». Tak mówi przynajmniej 70% Ślązaków” [O Śląsku opowiada prof. Marek Szczepański. Wielo-Polska]. W podobnym tonie komentuje wypowiedź Jarosława Kaczyńskiego Adam Krzemiński [Śląsko - niemieckie strachy PiS. Fandzolenie], publicysta „Polityki”, znawca stosunków polsko-niemieckich – „Zbliżają się wybory, więc Jarosław Kaczyński powtarza narodowe zaklęcia. Polska jest niemiecko-rosyjskim kondominium, a odszczepieńczy wirus autonomii Śląska rozsadza polskość od środka. Już to raz przerabialiśmy. W wyborach prezydenckich 2005 r. mieliśmy kaszubskiego „dziadka z Wehrmachtu”. Teraz cios spada na Ślązaków, za przyznawanie się do śląskości, co „jest po prostu pewnym sposobem odcięcia się od polskości i przypuszczalnie przyjęciem po prostu zakamuflowanej opcji niemieckiej. (…) Autonomia to nie separatyzm. W końcu Bawaria nie zamierza odłączać się od Republiki Federalnej, nawet jeśli nie każdy Bawarczyk uważa się za Niemca. Zresztą do jakiego państwa mieliby się przyłączyć wolni Ślązacy? Niemcy – daleko (i nie wygląda, żeby mieli ochotę na Anschluss), może więc Czechy? Albo Słowacja? Coś nam prezes znowu fandzoli8”. Bibliografia: Bahlcke Joachim (2011), Górny Śląsk - studium przypadku powstawania: regionów historycznych, wyobrażeń o obszarach kulturowych, historiograficznych koncepcji przestrzeni, [w:] Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek (red), Gliwice: Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej. 7 Cytat prof. Marka S. Szczepańskiego z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. 8 Fandzolić (regionalizm śląski) – mówić bez sensu. 219 Vademecum Śląsk: badania śląskoznawcze Encyklopedia powstań śląskich (1982), Instytut Śląski w Opolu, Opole: Wydawnictwo Instytutu Śląskiego w Opolu. Gwosdz Krzysztof (2001), Dynamika wyobrażeń i stereotypów Górnego Śląska w latach dziewięćdziesiątych [w]: I. Sagan, M. Czepczyński (red.), Wybrane problemy badawcze geografii społecznej w Polsce, Gdynia: Katedra Geografii Ekonomicznej Uniwersytetu Gdańskiego. Krzemiński Adam (2011), Śląsko - niemieckie strachy PiS. Fandzolenie, „Polityka” 09.04. Lesiuk Wiesław (1995), Śląsk: definicje, określenia, nieporozumienia [w:] Przebudź się - serce moje, i pomyśl, Opole: Stowarzyszenie Instytut Śląski. Paradowska Janina (2008), Wolne weto, „Polityka” 08.09. Pustułka Agata (2013), Spis powszechny: ilu Ślązaków i Niemców na Górnym Śląsku?, „Dziennik Zachodni” 30.01. Pustułka Agata (2008), Kuszenie śląską autonomią, „Polska Dziennik Zachodni” 02.09. Pustułka Agata (2008) Mieszanie w śląskim kotle, „Polska Dziennik Zachodni” 01.09. Reiner Bolesław (1977), Wyznania i związki religijne w województwie śląskim 1922-1939, Katowice: Instytut Śląski. Rzeczkowski Grzegorz (2011), O Śląsku opowiada prof. Marek Szczepański. Wielo-Polska, „Polityka” 12.04. Szaraniec Lech (1996), Osady i osiedla Katowic, Katowice: Oficyna Artur. Szramek Emil (1934), Śląsk jako problem socjologiczny, Katowice: K. Miarka spółka wyd. z ogr. por. Wanatowicz Maria (2003), Ubezpieczenia brackie na historycznym obszarze Górnego Śląska, [w:] Górny Śląsk – dzieje medycyny i farmacji, problemy dokumentacji i metodologii badań, J. M. Dyrda (red.) Katowice: Śląska Akademia Medyczna. Wojtasik Waldemar (2007), Transformacja systemowa – wymiar regionalny, „De Doctrina Europea” nr 4. Wódz Jacek (1999), Dynamika tożsamości regionalnej. Przykład Górnego Śląska (refleksja socjologiczno-antropologiczna), [w:] Wokół antropologii kulturowej, M. Haponiuk, M. Rajewski (red.), Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. Wódz Jacek, Wódz Kazimiera (1999), Czy Ślązacy są mniejszością kulturową?, [w:] Kultura dominująca jako kultura obca. Mniejszości kulturowe a grupa dominująca w Polsce, J. Mucha (red.), Warszawa: Oficyna Naukowa. Zieliński Florian (1977), Wielokulturowość – typy i dramaty, [w:] Teorie społeczne a możliwości praktyczne, R. Cichocki (red.), Poznań: Wydawnictwo Media – G.T. 220 CZĘŚĆ II: Obraz Śląska w badaniach empirycznych Źródła internetowe: Główny Urząd Statystyczny (GUS), Przynależność Narodowo-etniczna ludności – wyniki spisu ludności i mieszkań 2011, http://www.stat.gov. pl/gus/5840_13882_PLK_HTML.htm (30.04.2013). Główny Urząd Statystyczny (GUS), Raport z wyników Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002, http://www.stat.gov.pl/cps/ rde/xbcr/gus/raport_z_wynikow_nsp_ludnosci_i_mieszkan_2002.pdf (30.04.2013). Kaczyński: Twierdzenie, że istnieje naród śląski, to zakamuflowana opcja niemiecka http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci /1,114873,9365374,Kaczynski__Twierdzenie__ze_istnieje_narod_ slaski_.html (30.04.2013). Nonsensopedia, hasło: ukryta opcja niemiecka, http://nonsensopedia.wikia. com/wiki/Ukryta_opcja_niemiecka (30.04.2013). Opcja niemiecka? Niech Kaczyński przeprosi Ślązaków http://wiadomosci. wp.pl/kat,1342,title,Opcja-niemiecka-Niech-Kaczynski-przeprosiSlazakow,wid,13286505,wiadomosc.html?ticaid=11089a (30.04.2013). Posiedzenie nr 30 z dn. 3 grudnia 2008 r. sejmowej Komisji Mniejszości Narodowych i Etnicznych, http://orka.sejm.gov.pl/Biuletyn.nsf/ wgskrnr6/MNE-30 (30.04.2013). Postanowienie z dnia 14 lutego 2007 r. III SK 20/06. Orzecznictwo Sądu Najwyższego, http://pub.sn.pl/ow3_ia.nsf/0/ffc76aeaf6c98957c1257432005063b4/$FILE/III%20SK%200020_06.pdf (30.04.2013). Wódz K., Z badań nad zróżnicowaniem kulturowym i stosunkami etnicznymi, http://gu.us.edu.pl/node/241791 (30.04.2013). Zapotoczny R., Górny Śląsk. Kraina Pogranicza, http://www.elvish.org/ gwaith/slask/ (30.04.2013). 221
