Czytaj - Instytut Technik Innowacyjnych EMAG

dr inż. WŁODZIMIERZ BOROŃ
mgr inż. TOMASZ GĄSIOR
dr inż. ARTUR KOZŁOWSKI
mgr inż. JERZY ZDRZAŁEK
Instytut Technik Innowacyjnych EMAG
Zastosowanie systemu zarządzania energią w firmie
zgodnie z wytycznymi norm i standardów
Artykuł dotyczy aktualnej tematyki zwiększania efektywności energetycznej w firmach.
We wprowadzeniu omówiono problem coraz większego zapotrzebowania na energię
w skali całej gospodarki. Jednocześnie zwrócono uwagę na nieefektywne wykorzystywanie dostępnych zasobów energii i wymieniono główne przyczyny tej sytuacji. Następnie scharakteryzowano oferowane na rynku nowoczesne komputerowe systemy zarządzania energią (EMS – Energy Management System) oraz wskazano zalety stosowania takich systemów. Przedstawiono etapy budowy systemu EMS i działań organizacyjnych wymaganych do wprowadzenia zarządzania energią do struktury organizacyjnej firmy, zgodnie z wytycznymi normy PN-EN ISO 50001 oraz ogólnie stosowanymi standardami ISO 9001 i ISO 14001. W końcowej części artykułu zaprezentowano
przykłady systemów EMS zastosowanych w firmie telekomunikacyjnej i w zakładzie
górniczym. W podsumowaniu wyrażono nadzieję, że korzyści wynikające z zastosowania systemów EMS mogą stanowić zachętę dla zainteresowanych firm do kształtowania swojej polityki energetycznej przy użyciu takich systemów.
1. WPROWADZENIE
W ostatnich latach zauważalne są znaczące wzrosty
cen energii elektrycznej. Ma to wpływ na coraz wyższe koszty eksploatacji obiektów. Występują też
problemy związane z większym zapotrzebowaniem
na energię, uzależnieniem od dostaw energii i jej
nośników z państw niestabilnych politycznie oraz
podwyższeniem kosztów produkcji i eksploatacji
zasobów (ściśle wiążącym się z kwestią ochrony
klimatu ziemi i efektem cieplarnianym).
W celu przeciwdziałania powyższej sytuacji podejmuje się szereg inicjatyw, których celem podstawowym jest podniesienie efektywności wykorzystania energii we wszystkich sektorach gospodarki (w tym ograniczenie zużycia), zwiększenie
wykorzystania alternatywnych i odnawialnych
źródeł energii, a także wzrost świadomości użytkowników energii [2].
W działalności biznesowej jednym z najważniejszych czynników wpływających na wypracowanie
zysku i utrzymanie konkurencyjności jest redukcja
zasobów. Jednak koszty materiałów, nakładów pracy
i utrzymania ruchu w firmie mogą być trudne do
zredukowania bez zachwiania delikatnej równowagi
pomiędzy jakością produkcji i solidnością procesów.
Zwykle łatwiej można zredukować koszty energii
i poprawić efektywność energetyczną procesów produkcyjnych. W tym celu niezbędne są określone
działania organizacyjne spełniające zalecenia międzynarodowych standardów, umożliwiające zarówno
optymalizację zużycia energii, jak i racjonalne zarządzanie kosztami energii. Działania te powinny być
wsparte wykorzystaniem odpowiedniego narzędzia w
postaci komputerowego systemu zarządzania energią
(EMS – Energy Management System), który pozwoli
na zautomatyzowanie wielu niezbędnych działań
i dostarczenie odpowiednich danych do podejmowania racjonalnych decyzji.
14
MECHANIZACJA I AUTOMATYZACJA GÓRNICTWA
2. KOMPUTEROWE SYSTEMY EMS
OFEROWANE NA RYNKU

Na rynku światowym oferowanych jest wiele różnorodnych komputerowych systemów typu EMS [1020]. W ogólnie dostępnych materiałach informacyjnych można znaleźć opisy co najmniej kilkudziesięciu systemów EMS. Dlatego do analizy wybrano
reprezentatywne systemy czołowych firm lub bardziej rozpowszechnione systemy z różnych krajów,
na temat których dostępne są informacje przydatne
do analizy:
 PowerLogic ION EEM – Demand (Schneider Electric) – system zarządzania energią przedsiębiorstwa. Do zastosowania w przemyśle, od dyspozytorni do stanowisk na hali fabrycznej. Także w firmach użyteczności publicznej, w budynkach, systemach infrastruktury. System jest odpowiedni dla
dowolnie dużych firm o złożonych procesach i wielu lokalizacjach.
 PowerLogic EPO – Energy Profiler Online (Schneider Electric) – system wizualizacji obciążenia
i analizy danych. Głównie do zastosowania przez
firmy dostarczające energię. System stanowi głównie interfejs użytkownika i jest specjalnie dostosowany do oferowania w ramach usługi zarządzania
energią w firmie z danymi przechowywanymi
w centrum danych oferenta. Oferowane środowisko
jest odpowiednio zabezpieczone przed utratą danych, jak i wyciekiem informacji.
 PowerLogic System Manager (Schneider Electric)
– system zarządzania energią (software). Do zastosowania głównie w centrach danych i systemach
infrastruktury miejskiej.
 GrinPoint Energy Manager (GrinPoint, USA) –
platforma zarządzania energią. Do zastosowań
w przedsiębiorstwach, instytucjach, firmach użyteczności publicznej, budynkach, domach, stacjach
ładowania samochodów.
 AVReporter (Kensys, Węgry) – oprogramowanie
zarządzania energią. Do szerokiego zakresu zastosowań.
 GBI/VBI (Johnstone McLamb, USA) – moduły:
Visual Business Intelligence, Energy Management
Support. Do szerokiego zakresu zastosowań. Graficzne i geograficzne przedstawienie danych zebranych w hurtowni. Analizy i wizualizacyjny business intelligence.
 EnergyCAP (EnergyCAP, USA) – system zarządzania energią (software). Do szerokiego zakresu
zastosowań. Wiele wykonanych aplikacji.
 SENTRON powermanager (Siemens) – system
zarządzania energią (software i urządzenia). Do za-




stosowań w małych i średnich obiektach przemysłowych oraz w budynkach.
cpmPlus EnergyManager (ABB) – system zarządzania energią. Do zastosowań przemysłowych.
Liebert SiteScan Web System (Emerson, USA) –
adaptacyjny proaktywny system monitorowania.
Do różnych zastosowań o znaczeniu krytycznym.
DIALOG lokalny software (Ladys & Gyr) – system
monitoringu energii. Do szerokiego zakresu zastosowań.
EIServer (EnergyICT) – platforma zarządzania
danymi pomiarowymi (software). Dodatkowo
WebRTU – moduły inteligentnych pomiarów. Do
zastosowań w firmach użyteczności publicznej, infrastrukturze sieci energetycznych.
Evolution System (Evolution System) – system
zarządzania energią. Do szerokiego zakresu zastosowań. System oferowany w ramach usługi zarządzania energią.
2.1. Funkcjonalność systemów EMS
Komputerowe systemy EMS charakteryzują się
określoną funkcjonalnością – poprzez możliwość
realizacji szeregu funkcji. Poniżej zaproponowano
podział najczęściej spotykanych funkcji systemów
EMS na kategorie, w ramach których wymieniono
zestawy poszczególnych funkcji systemów.
Kategorie i funkcje systemów EMS:
 Pozyskiwanie danych:
 szeroki zakres źródeł danych,
 standardy komunikacyjne,
 pozyskiwanie danych w sposób automatyczny
i manualny,
 monitoring parametrów urządzeń.
 Zarządzanie danymi:
 gromadzenie danych w środowisku relacyjnej bazy danych,
 hurtownia danych,
 zapewnienie bezpieczeństwa danych,
 zdalny dostęp poprzez przeglądarkę internetową.
 Prezentacja danych:
 serwer internetowy,
 wizualizacja,
 nakładki wartości bieżących i trendów,
 wyświetlanie i drukowanie raportów.
 Analiza energii:
 standardowe testy wzorcowe (benchmarking),
 modelownie zużycia energii, profile,
 analiza trendów,
 analiza jakości energii,
 analiza energii odnawialnej.
 Analiza finansowa:
 analiza rachunków,
Nr 1(503) STYCZEŃ 2013



 analiza kosztów,
 przewidywanie kosztów energii.
Zarządzanie energią:
 reagowanie na popyt,
 analiza kosztów dostaw energii.
Analiza emisji:
 analiza emisji zanieczyszczeń,
 analiza jakości zasobów,
 diagnostyka i analiza niezawodności urządzeń.
Zarządzanie zasobami – sterowanie systemem automatyki budynku.
2.2. Architektura systemów EMS
Aktualnie oferowane komputerowe systemy EMS
charakteryzują się jednorodną architekturą opartą na
trzech hierarchicznych poziomach (rys. 1). Na pierwszym poziomie realizowane są pomiary i monitoring
z wykorzystaniem różnych protokołów komunikacyjnych oraz ewentualnie lokalne sterowanie. Pozyskiwane dane są zwykle zapamiętywane w koncentratorach danych. Na drugim poziomie gromadzone
są dane w relacyjnej bazie danych, zwykle w postaci
hurtowni danych, oraz wykonywane są analizy danych, których zakres może być bardzo rozbudowany.
Bazy danych umiejscowione są zwykle na obiekcie, ale mogą też znajdować się w innej zewnętrznej
lokalizacji, np. w centrum danych. Na trzecim poziomie znajdują się aplikacje typu front-end wykorzystywane do konfigurowania i zarządzania systemem oraz wyświetlania i wizualizacji informacji.
15
Główne cechy architektury komputerowych systemów EMS to:
 warstwowa struktura systemu,
 standardowa komunikacja z urządzeniami pozyskiwania danych,
 relacyjna baza danych i hurtownia danych,
 wykorzystanie informacji geograficznej typu
GIS,
 standardowe środowisko oprogramowania,
 bezpieczeństwo danych,
 standardowe interfejsy komunikacyjne,
 serwer internetowy,
 dostęp zdalny poprzez przeglądarkę internetową,
 dostęp ze smartfonów, palmtopów,
 wizualizacja,
 skalowalność i modułowość,
 interoperacyjność z innymi systemami.
2.3. Działanie systemu EMS
Pozyskiwanie i zarządzanie danymi
Dane pomiarowe gromadzone są w bazie danych.
Zwykle system zarządzania relacyjną bazą danych
(RDBMS) zapamiętuje i archiwizuje dane. RDBMS
wymaga zastosowania bazy danych, którą jest zazwyczaj MySQL, Microsoft SQL Server, Oracle lub
rozwiązanie własne. Standardowymi językami komunikacji do zapytań i przesyłania informacji między
źródłami pomiarów i bazami danych jest Strukturalny
Język Zapytań (SQL) lub jego odmiany, np. Język
Proceduralny SQL (PL/SQL). Hurtownia danych
Użytkownicy
Zdalny dostęp do systemu
Konfigurowanie
Zarządzanie
Analiza trendów
Raportowanie
Detekcja anomalii
Lokalizacja na obiekcie
lub w centrum danych
Hurtownia danych,
wydobywanie i
przekształcanie
Business Intelligence
(Data Mining, OLAP)
PC (Klient)
PC (Klient)
Przeglądarka
Serwer
internetowy
Serwer aplikacyjny
RDBMS
(MySQL, Oracle, etc.)
Przetwarzanie
Baza danych
Koncentratory
Przechowywanie danych
Układy sterowania
Koncentratory
Logery danych
Pomiary danych
Lokalizacja na obiekcie
Czujniki
Obiekt
Rys. 1. Architektura typowych systemów EMS (RDBMS – System Zarządzania Relacyjną Bazą Danych) [9]
16
MECHANIZACJA I AUTOMATYZACJA GÓRNICTWA
systemu EMS może być pojedynczym serwerem lub
klastrem serwerów, które mogą być fizycznie
umieszczone na obiekcie lub u dostawcy systemu
EMS w centrum danych. Dane są przetwarzane
w trzech głównych odrębnych fazach: najpierw
odbywa się transmisja do centrum danych, następnie
dokonuje się czyszczenie lub filtrowanie danych
i na koniec wykonywana jest archiwizacja w bazie
danych w celu późniejszego przetwarzania. Archiwizowane dane stanowią bazę analiz specyficznych
dla danego obiektu – w tym modelowania energii,
finansów, warunków atmosferycznych i innych
czynników. W przetwarzaniu danych stosowne są
algorytmy obliczeń podstawowych, przewidywania
obciążenia, wykrywania awarii, szacowania kosztów energii. Do przetwarzania danych można zastosować przetwarzanie analityczne online (OLAP).
Wyniki analiz przesyłane są do interfejsów internetowych typu front-end w celu wyświetlania i raportowania informacji w programach aplikacyjnych
systemów EMS.
W systemach EMS zwykle dostępne są historyczne
wyniki zużycia energii w obiektach. Implementowane
są rozwiązania bazujące na trendach lub na raportach,
podczas gdy bazowe modele znormalizowanych warunków pogodowych lub implementacja standardowych metodologii nie jest wszędzie dostępna. W niektórych systemach zintegrowana jest także wiedza
ekspercka i heurystyczna. W celach porównawczych
stosowane są wzorcowe testy jakości energetycznej
budynków i innych obiektów.
Główne aspekty funkcjonalne testów wzorcowych
obejmują:
 złożoność grup porównawczych: budynki firmowe
lub użytkownicy końcowi, klienci z baz sprzedawców, inne zbiory danych,
 dostęp użytkownika: wbudowany w statyczne raporty lub w dynamicznie dostępne funkcje,
 wyświetlanie wyników: numerycznie w tabelach
lub graficznie w wydrukach.
Prezentacja danych
Wszystkie systemy posiadają możliwość wyświetlania informacji, w tym profili obciążenia i nakładek.
Użytkownik może określić przedziały czasu pozyskiwania danych, trendy zmiennych mogą być agregowane za dany okres, można nakładać wiele trendów na jednym wykresie. Ponadto można wyświetlić
nakładki różnych trendów o różnej skali czasu. Ważną cechą jest elastyczność wyświetlania. Wyświetlane parametry mogą być dynamicznie zmieniane „na
żądanie” lub definiowane w opcjach konfiguracyjnych. Pokazywany jest także status zdarzeń, np. reakcji na popyt. Wykresy trójwymiarowe powierzchni
nie są stosowane we wszystkich systemach, gdyż nie
są konieczne do wizualizacji analiz informacji na
temat energii. Zwykle wykorzystuje się wykresy x-y
lub korelacyjne, dynamicznie definiowane przez
użytkowników lub statycznie definiowane w konfigurowalnej grafice.
Analiza energii
Analizy związane z zużywaną energią dotyczą np.
stosunku energii do dwutlenku węgla oraz wariantów
czasowych dla lokalnych przesunięć obciążenia.
Ważną cechą analizy energii jest normalizacja, oferowana jako opcja raportów przy definiowaniu wielkości obliczeniowych lub w występujących trendach
powstałych z innych powodów. Na przykład normalizacja wielkości dotyczących pogody dotyczy danych pochodzących z odczytów czujników zintegrowanych z bazą danych systemu lub zewnętrznych
źródeł danych pogodowych.
Zaawansowana analiza energii
W systemach EMS istotna jest możliwość wykrycia
uszkodzonych lub brakujących danych. Wykorzystywane są w tym celu następujące metody: identyfikacja poprzez flagi lub raporty sumowania, właściwe
oczyszczanie i korekcja lub wykorzystywanie programów zewnętrznych w zakresie sprawdzania błędów, czyszczenia danych i interpolacji. Filtrowanie
danych i korekcja oferowana jest zwykle jako opcja
oddzielna. Stosowane jest także automatyczne wykrywanie błędów i diagnostyka na poziomie komponentów oraz wykrywanie anomalii lub odejść od
normalnego zużycia energii lub wzorca trendu.
Dostarczane są proste estymacje kosztów energii
eksploatacji budynku, koszty oparte na modelu lub na
taryfach. Przewidywane są krótkoterminowe profile
obciążenia, zwykle poprzez połączenie trendów historycznych z danymi o pogodzie i cenami lub danymi kosztów. Poziom wyrafinowania przewidywania zależy od potrzeb klienta. Może być zastosowane
przewidywanie oparte na modelu lub algorytmiczne,
a także z zastosowaniem np. sieci neuronowych,
metodologii komórek czy średnich wagowych.
Przewidywanie, detekcja anomalii, testy wzorcowe są wykonywane często tymi samymi metodami
w różnych systemach EMS. Usprawnienie pomiarów i weryfikacji można uzyskać poprzez ocenę
bieżącego stanu, normalizację, obliczenia definiowane przez użytkownika, koszty oparte na taryfach.
Stosowane jest porównanie odczytów liczników
i rachunków w celu weryfikacji dokładności, ale
także wyrafinowana i odporna analiza finansowa dla
potrzeb korporacji lub kierownictwa, co uzupełnia
monitorowanie energii.
Nr 1(503) STYCZEŃ 2013
Sterowanie i reakcja na popyt
Możliwości sterowania w systemach EMS zwykle
występują w dwóch wersjach. Pierwsza z nich to
sterowanie zgodnie z ustalonym programem działania
poprzez gateway lub system automatyki budynku.
Druga – to zdalne sterowanie z wykorzystaniem Internetu. Zdalne sterowanie jest związane z możliwością reakcji na popyt.
W przypadku reagowania na popyt można zwykle
wybrać opcję rezygnacji z reakcji. Obliczane są przewidywalne oszczędności z danej odpowiedzi. Można implementować różne strategie reagowania na popyt, które
można zastosować, gdy podstawowa strategia redukcji
popytu nie daje rezultatów. Obliczanie potencjalnych
lub oczekiwanych oszczędności reagowania na popyt
może być rozbudowane poprzez modele predykcyjne
lub inteligentne algorytmy. Istotna jest możliwość powrotu do stanu sprzed ograniczenia popytu.
W systemach EMS stosowane jest powiadamianie
o alarmie poprzez e-mail, telefon, pager. Obliczana
jest ocena bieżącego stanu zgodnie z formułami programu, testowane są zdarzenia i wykorzystywana jest
dokumentacja lub nagranie odpowiedzi. Nagranie
może być formalizowane lub w prosty sposób przechwytywane do zbioru trendu historycznego. Odpowiedzi mogą być wysyłane w sposób automatyczny.
2.4. Modele biznesowe
Komputerowe systemy EMS oferowane są w różny
sposób. Wynika to z różnego stopnia dostosowywania oprogramowania do potrzeb użytkownika, konfigurowania, alternatyw zarządzania infrastrukturą
informatyczną i danymi, zakresu oferowanych usług
dodatkowych oraz płatności. Można jednak wyróżnić
kilka głównych modeli biznesowych.
Standardowe produkty oprogramowania są zwykle
sprzedawane za jednorazową opłatą, udzielane są
licencje na określoną liczbę instalacji, obejmujące
ograniczone wsparcie bez dodatkowych usług.
Główne modele biznesowe:
 aplikacje firmowe typu klient-serwer są licencjonowane na określoną liczbę użytkowników i obejmują jednorazową zapłatę oraz wsparcie i subskrypcję na aktualizacje,
 dostawcy usług aplikacyjnych (ASP) oferują rozwiązania, w których dostawca jest właścicielem,
eksploatuje i utrzymuje w działaniu oprogramowanie i serwery dla aplikacji opartych na Internecie,
które są zwykle wyceniane jako miesięczne lub
roczne opłaty,
 dostawcy rozwiązań „pod klucz” oferują pełne
rozwiązania, które zawierają przeinstalowane
17
oprogramowanie, sprzęt i akcesoria w jednym pakiecie.
Dostawców systemów EMS można podzielić na odrębne kategorie ze względu na następujące kwestie:
 dostawcy usług aplikacyjnych (ASP) lub tradycyjna własność: zależnie od tego, kto jest właścicielem
i kto utrzymuje serwery oraz oprogramowanie aplikacyjne,
 usługi w pakiecie lub dodatkowe: zarządzanie infrastrukturą informatyczną i danymi, kastomizacja
interfejsów, analiza danych związanych z energią,
 specjalni użytkownicy końcowi: zarządzający
obiektami lub firmami dostarczającymi media
energetyczne, integratorzy systemów, operatorzy,
dostawcy usług energetycznych,
 wymagania sprzętowe: sprzęt użytkownika – specyficzny, tylko dla potrzeb użytkownika (sprzęt
może być niewymagany),
 opcje płatności: od lokalizacji, od użytkownika,
częstotliwość płacenia rachunków, subskrypcja,
jednorazowa płatność.
Sposób oferowania systemu EMS ma istotny
wpływ na wymaganą funkcjonalność i cechy architektury systemu.
3. WDRAŻANIE SYSTEMU ZARZĄDZANIA
ENERGIĄ W FIRMIE
Wdrażanie systemu zarządzania energią w firmie powinno przebiegać zgodnie z zaleceniami międzynarodowego standardu zawartego w normie PN-EN ISO
50001 [8]. Podstawową kwestią jest systemowe i strategiczne podejście do zarządzania energią. W tym celu
należy powołać specjalny zespół do spraw efektywności
energetycznej. Zespół musi zebrać informacje o wielkości zużywanej energii i potencjale jej oszczędności.
Prawidłowe określenie bieżącego zużycia energii,
wskazanie miejsc, gdzie to zużycie jest zbyt duże
i gdzie należy podjąć działania służące poprawie efektywności energetycznej, a następnie monitorowanie
efektów tego wdrożenia – to kluczowe działania zarówno na etapie wdrażania, jak i funkcjonowania systemu
zarządzania energią, który z założenia ma być procesem
ciągłym i wielopłaszczyznowym.
3.1. Audyt energetyczny
Kolejnym krokiem powinno być wykonanie audytu
energetycznego. Najlepsze rezultaty przynosi zlecenie
audytu energetycznego zewnętrznym doradcom i firmom specjalizującym się w tego typu usługach. Zaletą
audytu zewnętrznego jest obiektywizm, poparty szeroką
18
MECHANIZACJA I AUTOMATYZACJA GÓRNICTWA
wiedzą i doświadczeniami z audytów wykonanych na
innych obiektach. Audytor zewnętrzny może wesprzeć
firmę w definiowaniu celów polityki energetycznej.
Zakres jego działania obejmuje okresową identyfikację
potencjału oszczędności w przedsiębiorstwie oraz
działania weryfikacyjne, których głównym celem jest
ciągła poprawa wskaźników wydajności i tym samym
obniżenie energochłonności procesów technologicznych. Powierzenie audytu własnym pracownikom
firmy zwykle nie przynosi zadowalających efektów,
ponieważ pogodzenie dotychczasowych obowiązków
z nowymi, dotyczącymi oceny potencjału oszczędności, jest na ogół trudne i nie pozwala na dostateczne
zaangażowanie. Pracownikom trudniej też dokonać
obiektywnej analizy pracy urządzeń, które na co dzień
eksploatują. Niezbędna jest natomiast współpraca
pracowników z audytorami zewnętrznymi – ich wiedza na temat pracy instalacji i urządzeń jest nieoceniona. Firmy audytorskie posiadają zespół specjalistów
różnych dziedzin i dysponują aparaturą pomiarowobadawczą. W wielu przypadkach kierownictwo firmy
poszukuje bezstronnego potwierdzenia zasadności
rozwiązań służących poprawie efektywności energetycznej zaproponowanych przez własną kadrę inżynierską. Audyt energetyczny i przeprowadzone analizy
pomagają w podjęciu decyzji, które z przedsięwzięć
należy wdrożyć w pierwszej kolejności.
Obecnie w coraz szerszym zakresie stosowne są
w firmach systemy informatyczne. Również do wdrożenia systemu zarządzania energią niezbędne jest
zastosowanie narzędzi informatycznych. Na rynku
oferowane są różne komputerowe systemy EMS, charakterystyce których poświęcony był rozdział drugi.
Zastosowanie komputerowego systemu EMS ułatwia
wdrożenie i utrzymanie systemu zarządzania energią
w firmie.
Wymagania stawiane komputerowemu systemowi
EMS powinny być opracowane z uwzględnieniem
wymagań dotyczących systemu zarządzania energią
w firmie, jako działania organizacyjnego, zgodnie
z wytycznymi międzynarodowego standardu PN-EN
ISO 50001.
Wytyczne zostały opracowane w celu ułatwienia
wprowadzenia zarządzania energią do struktury organizacyjnej firmy. Pozwalają na opracowanie efektywnego i udokumentowanego systemu zarządzania
energią, który pozwoli na oszczędności energii, kosztów oraz poprawę wskaźników energetycznych
i biznesowych. Wytyczne te są zgodne z ogólnie
stosowanymi standardami ISO 9001 i ISO 14001.
W standardzie PN-EN ISO 50001 wykorzystywana
jest metoda ciągłych ulepszeń, czyli postępowanie
zgodnie z modelem: planuj, wykonuj, sprawdzaj,
działaj (Plan-Do-Check-Act). Na rysunku 2. przedstawiono schemat takiego modelu organizacyjnego
systemu zarządzania energią w firmie.
3.2. Niezbędne działania organizacyjne
w firmie
Poniżej przedstawiono wybrane wymagania objęte
wspomnianym standardem, dotyczące wdrażania
systemu zarządzania energią w firmie. Ukazano je
w postaci wymaganych działań organizacyjnych:
Polityka dotycząca energii
Ciągłe ulepszanie
Planowanie
Implementacja i działanie
Sprawdzanie i działanie
korekcyjne
Monitorowanie,
pomiary i analizy
Działania korekcyjne
i prewencyjne
Audyt wewnętrzny
Przegląd przez
kierownictwo
Nr 1(503) STYCZEŃ 2013
19
Rys. 2. Model organizacyjnego systemu zarządzania energią w firmie
zgodnie ze standardem PN-EN ISO 50001 [8]
powyższe wymagania będą zastosowane odnośnie
Wymagania ogólne
zużycia energii.
 Opracowanie dokumentu określającego zakres
 Określenie celów i zadań odnośnie funkcji, pozioi ograniczenia systemu zarządzania energią.
mów, procesów lub obiektów wewnątrz firmy. Muszą być wielkościami mierzalnymi i możliwymi do
Odpowiedzialność kierownictwa
uzyskania w ustalonym czasie.
 Zapewnienie ciągłych ulepszeń w firmie, aby po Ustalenie planu działań zarządzania energią w celu
prawić efektywność energii.
urzeczywistnienia celów i zadań. Plan ten powinien
 Powołanie zespołu ds. zarządzania energią w firobejmować:
mie.
 opracowanie i wprowadzenie systemu zarządzania energią oraz stosowanie go zgodnie
Polityka dotycząca energii
z międzynarodowym standardem,
 Określenie polityki dotyczącej energii – dokument
 raportowanie zarządowi wyników działania syspowinien zawierać stanowisko firmy w kwestii dątemu zarządzania energią,
żenia do poprawy charakterystyk energetycznych
 raportowanie zarządowi ulepszeń w zakresie zaobiektów w firmie.
rządzania energią,
 proces identyfikacji pracowników mających duPlanowanie
ży wpływ na zużycie energii i praca z nimi
 Określenie profilu energetycznego obiektów.
w zakresie efektywności energii,
 Analiza zużycia energii na podstawie pomiarów
 plan i działania związane z wspieraniem polityi innych danych obejmująca:
ki dotyczącej energii w firmie,
 identyfikację aktualnych i potencjalnych źródeł
 definiowanie i wprowadzanie uprawnień i odenergii,
powiedzialności w celu ułatwienia zarządzania
 ocenę przeszłego i obecnego zużycia energii,
efektywnością energii.
 oszacowanie przyszłego zużycia energii.
 Na podstawie analizy zużycia energii zidentyfikoImplementacja i działanie
wanie obszarów istotnego zużycia energii poprzez:
 Organizacja niezbędnych szkoleń.
 identyfikację obiektów, urządzeń, systemów, pro Organizacja odpowiedniego dokumentowania dziacesów i pracowników, którzy pracują na rzecz
łań i zdarzeń.
firmy i istotnie wpływają na zużycie energii,
 Organizacja okresowej kontroli dokumentacji.
 identyfikację innych odpowiednich zmiennych
 Organizacja kontroli prowadzonych działań.
wpływających na zużycie energii,
 Organizacja komunikowania wewnątrz firmy kwe określenie aktualnych charakterystyk obiektów,
stii związanych z zarządzaniem energią.
urządzeń, systemów, procesów i pracowników,
 Organizacja procedur wprowadzania zaleceń wyniprzyczyniających się istotnie do zużycia energii.
kających z zarządzania energią do projektów inwe Identyfikacja i ustalenie priorytetów w celu poprastycyjnych firmy.
wy charakterystyk energetycznych, w tym użycie
 Organizacja procedur zakupu energii i zmian doodnawialnych źródeł energii.
stawców.
 Okresowe uaktualnianie profilu energetycznego.
 Bazowa charakterystyka energetyczna obiektów –
Sprawdzanie działań i wyników
określona na danych obejmujących co najmniej 12
Główne cechy procesów wpływających na charakmiesięcy. Zmiany w charakterystykach energetyczterystykę energetyczną powinny być mierzone, moninych powinny być odnoszone do bazowych charaktorowane i analizowane. Minimalne wymagania to:
terystyk energetycznych obiektów, które mogą być
 profil energetyczny,
zmodyfikowane, gdy Wskaźniki Charakterystyki
 istotne odbiorniki energii,
Energetycznej nie odzwierciedlają już zużycia
 efektywność planów działań w osiąganiu celów
energii przez firmę. Wskaźniki Charakterystyki
i zadań,
Energetycznej służą do określania charakterystyk
 okresowe sprawdzanie zgodności działań z regulaenergetycznych i pozwalają na sukcesywne oceny
cjami prawnymi,
spełnienia celów i zadań. Muszą być opracowane

okresowe audyty wewnętrzne działania systemu
metody ich obliczania.
zarządzania energią,
 Identyfikacja i udostępnienie wymaganych regulacji prawnych istotnych dla firmy; wykazanie, jak
20
MECHANIZACJA I AUTOMATYZACJA GÓRNICTWA
 organizacja procedur korekcji wykrytych nieprawidłowości i działań prewencyjnych,
 organizacja sprawdzeń jakości i bezpieczeństwa
wykonywanych zapisów dokumentujących działania w zakresie zarządzania energią w firmie.
Przegląd systemu zarządzania energią przez najwyższy szczebel kierowniczy firmy
Najwyższy szczebel kierowniczy firmy powinien
okresowo dokonywać przeglądu systemu zarządzania
energią w firmie, aby utrzymać jego duże znaczenie,
zapewnić odpowiedniość i efektywność.
tów i usług oraz zapewnienie odpowiednich warunków wzrostu innowacyjności.
 Dodatkowe korzyści wynikające z integracji systemu zarządzania energią z dotychczas funkcjonującymi systemami zarządzania.
5. PRZYKŁADY MOŻLIWYCH ZASTOSOWAŃ
SYSTEMU EMS
4. KORZYŚCI
Efektywne zarządzanie energią jest jednym z warunków krytycznych do osiągnięcia sukcesu w każdej działalności gospodarczej. Najlepszym rozwiązaniem jest
zwykle wdrożenie i utrzymywanie systemu zarządzania
energią. Zapewnia to wzrost efektywności energetycznej, a także ułatwia obniżanie kosztów i zmniejszanie
emisji gazów cieplarnianych, zapewniając firmie przewagę konkurencyjną. Poniżej zostały wskazane najważniejsze korzyści, jakie może uzyskać firma poprzez
wdrożenie systemu zarządzania energią:
 Zmniejszenie kosztów zużycia energii poprzez
uporządkowane podejście do identyfikacji, pomiaru
i zarządzania zużyciem energii.
 Poprawa efektywności firmy poprzez zwiększenie
wydajności na skutek wskazania odpowiednich
rozwiązań technologicznych oraz wpływanie na
zmianę zachowań pracowników firmy w celu
zmniejszenia zużycia energii.
 Biznesowy sukces systemu wynikający z zaangażowania najwyższego kierownictwa.
 Zapewnienie zgodności z obecnymi oraz przyszłymi wymaganiami prawnymi oraz regulacjami dotyczącymi poprawy efektywności energetycznej i redukcji emisji gazów cieplarnianych.
 Zmniejszanie emisji gazów cieplarnianych, a tym
samym spełnienie oczekiwań interesariuszy, a także wszelkich nałożonych wymogów zarówno
obecnie, jak i w przyszłości.
 Zdefiniowanie polityki energetycznej oraz jej celów poprzez promowanie polityki zarządzania
energią i ugruntowanie myślenia w kategoriach
efektywności energetycznej w firmie.
 Zabezpieczenie dostaw energii poprzez umożliwienie zrozumienia zagrożeń związanych z energią
oraz zidentyfikowanie obszarów firmy najbardziej
na nie narażonych.
 Rozwój gospodarki niskoemisyjnej poprzez stworzenie możliwości rozwijania się nowych produk-
Poniżej zaprezentowane zostały dwie różne firmy,
w których komputerowy system EMS może w dużym
stopniu usprawnić działanie systemu zarządzania
energią [1,4,7,9]. Na przykładzie tych przedsiębiorstw – rzeczywistych, współdziałających z Instytutem EMAG – ukazano konkretne wymagania dotyczące funkcjonowania systemu oraz sposobu realizacji zadań.
5.1. Operator sieci komórkowej
Operator sieci komórkowej dysponuje zwykle siecią obejmującą kilka tysięcy stacji bazowych nadawczo-odbiorczych i centra przełączania. Użytkownicy
sieci dysponują mobilnymi terminalami, w większości w postaci telefonów komórkowych.
Koszty wydatków na energię stanowią od 15 do
30% kosztów prowadzenia działalności. Na infrastrukturę sieciową przypada do 86% energii, z czego około
65% to energia zużywana bezpośrednio przez urządzenia sieciowe. Pozostała część przypada na inne
urządzenia i działalność ekip serwisowych.
Stacje bazowe zużywają najwięcej energii. Na całkowitą moc stacji bazowej składają się następujące
części składowe: moc urządzeń niezbędnych do prowadzenia transmisji (urządzenia radiolinii i urządzenia radiowe obsługujące ruch generowany przez
użytkowników), moc wypromieniowana przez anteny
oraz moc dodatkowa pobierana przez urządzenia
pomocnicze (klimatyzacja, centralka alarmowa, ładowanie akumulatorów).
Pobór mocy w poszczególnych stacjach bazowych
jest różny i zależy od rodzaju urządzeń nadawczoodbiorczych, liczby systemów obsługiwanych przez
stację, liczby anten, wielkości obsługiwanego obszaru
(komórki), mocy zainstalowanego klimatyzatora.
O wielkości mocy pobieranej przez stację decyduje
zatem jej konfiguracja sprzętowa. Zużycie energii
w stacji bazowej można podzielić w następujący sposób: urządzenia radiowe na napięcie zmienne – 60%
energii, urządzenia zasilane na napięcie stałe – 11%,
chłodzenie i klimatyzacja – 25%. Stacje zlokalizowane
w obszarach miejskich zazwyczaj zużywają najwięcej
energii. Moc pobierana przez stacje bazowe praktycznie nie zależy od natężenia ruchu w sieci, ale głównie
Nr 1(503) STYCZEŃ 2013
od warunków wyprowadzania ze stacji ciepła wydzielonego przez urządzenia zasilające i transmisyjne.
Największe rezerwy w optymalizacji zużycia energii
w stacji bazowej dają system nadawczo-odbiorczy
i chłodzenie, a także ewentualna zmiana topologii sieci.
Możliwe są różne przedsięwzięcia zmniejszające
zużycie energii przez stacje bazowe:
 zastosowanie urządzeń podstawowych o większej
sprawności energetycznej – powodowałoby to
zmniejszenie pobieranej mocy przez te urządzenia,
ale równocześnie zmniejszenie ilości ciepła wydzielanego we wnętrzu stacji,
 wprowadzenie zmiany cyklu sterowania klimatyzacją i wykorzystanie w większym stopniu chłodzenia pasywnego oraz zwiększenie dopuszczalnej
wartości temperatury wewnętrznej w stacji może
dać oszczędności rzędu 10-20% – oszczędności te
nie wymagają zaangażowania inwestycyjnego,
 eliminacja użycia generatorów na paliwo płynne,
 zastosowanie trybu czuwania i wyłączania czasowego części nadawczej przy małym ruchu w sieci,
 minimalizacja liczby stacji bazowych – zwiększenie
pojemności stacji lub pokrycia obszaru (komórki).
Poprawę bilansu energetycznego w stacjach bazowych można uzyskać także, stosując źródła energii
odnawialnej, czyli poprzez użycie paneli fotowoltaicznych i małych siłowni wiatrowych.
Wdrożenie nowoczesnego komputerowego systemu EMS może w dużym stopniu usprawnić działanie
systemu zarządzania energią, wspomagając takie
działania, jak:
 zdalny monitoring i sterowanie zużyciem energii
w lokalizacjach,
 monitorowanie środowiska w celu porównywania
działania stacji w podobnych warunkach,
 lepsze zarządzanie siecią,
 redukcja wizyt na stacjach,
 zastosowanie proaktywnego utrzymania ruchu –
poprawa czasu życia infrastruktury,
 zwiększenie bezpieczeństwa w lokalizacjach,
 audyty energetyczne stacji – dokumentowanie
i wykorzystywanie informacji,
 określenie lub aktualizacja charakterystyki energetycznej ważnych obiektów i całej stacji z wykorzystaniem odpowiednich wskaźników,
 określenie lub aktualizacja profilu energetycznego
stacji,
 organizacja i aktualizacja procedur zakupu energii
i zmian dostawców,
 organizacja procedur uruchamiania zleceń odnośnie
efektywności energii,
 analiza taryf – koszt energii za ostatni okres, porównanie, koszt zmiany dostawcy energii dla grup
stacji,
21
 analiza zużycia energii względem umowy na dostawę energii,
 weryfikacja rachunków poprzez porównanie
z kosztami wyliczonymi na podstawie zebranych
danych pomiarowych,
 raporty o jakości energii – wartości i przekroczenia
dopuszczalnych wartości według normy,
 analiza wyświetlanych przebiegów wartości mierzonych w czasie,
 analiza zestawień okresów eksploatacji poszczególnych urządzeń w stacji.
Do przykładowych wskaźników pozwalających ilościowo mierzyć skuteczność działań w zakresie efektywności energetycznej zaliczyć można:
 koszt energii pobieranej przez stację bazową
w ustalonym czasie,
 stosunek energii (lub mocy średniej) pobieranej
przez urządzenia podstawowe stacji do energii (mocy średniej) całkowitej pobieranej przez stację.
Urządzenia podstawowe realizują procesy związane z obsługą ruchu telekomunikacyjnego (jednostka centralna, moduł nadawczo-odbiorczy, moduł
łączenia torów, konwerter sygnału elektryczny/optyczny).
Komputerowy system EMS zastosowany w firmie
typu operator sieci komórkowej powinien charakteryzować się takimi cechami, jak wysoka skalowalność czy dostępność (czas bezawaryjnego działania),
a także zapewniać wysokie bezpieczeństwo danych.
5.2. Przedsiębiorstwo górnicze
Przedsiębiorstwo górnicze może obejmować jedną
lub więcej kopalń, w których wykorzystuje się zwykle następujące rodzaje mediów energetycznych:
energia elektryczna i cieplna, sprężone powietrze,
woda pitna oraz ścieki komunalne i przemysłowe.
Główne odbiory energii elektrycznej to: przy wydobyciu, wentylatory, maszyny wyciągowe, pompy, przeróbka, sprężarki. Większość kupowanej energii elektrycznej w kopalniach jest zużywane w silnikowych
napędach elektrycznych, główne użycie ciepła to
ogrzewanie pomieszczeń i przygotowanie wody użytkowej.
W kopalniach występują często specyficzne czynniki mające wpływ na gospodarkę energetyczną:
 metanowość złoża – zwiększenie zużycia energii
elektrycznej na wentylację, produkcję sprężonego
powietrza, utrzymanie w ruchu stacji odmetanowienia,
 wysoki stopień geotermiczny – konieczność stosowania urządzeń klimatyzacyjnych,
 konieczność częstej wymiany powietrza w celu
usuwania metanu,
22
MECHANIZACJA I AUTOMATYZACJA GÓRNICTWA
 mała grubość pokładów węgla – duże zanieczyszczenie urobku kamieniem,
 trudne warunki geologiczno-górnicze złoża – długie drogi odstaw, ogrzewanie mokrych szybów
w zimie, duże dopływy wód naturalnych.
W takich warunkach wydatki poniesione przez
przedsiębiorstwo na media energetyczne stanowią
około 6% kosztów działalności gospodarczej.
W przedsiębiorstwach górniczych wdrożone są systemy zarządzania energią odpowiadające przyjętej
strategii. W realiach i zagrożeniach górniczych bardzo ważne jest spokojne i rozważne podejście do
zmian techniczno-organizacyjnych w przypadku
rozpoznania ponadnormatywnego zużycia energii.
Eliminowane jest ono metodami bezinwestycyjnymi,
ograniczaniem składników stałych w opłatach, czyli
obniżeniem poziomu mocy zamawianej energii elektrycznej i cieplnej. W kopalniach do najważniejszych
przedsięwzięć związanych z modernizacją wyposażenia technicznego w kierunku ograniczenia zużycia
energii [3, 5, 6] należą:
 wspólny system pomiarowo-rozliczeniowy energii
elektrycznej i cieplnej dla całego przedsiębiorstwa,
monitoring rozpływu i zużycia energii elektrycznej,
dokładna kontrola poboru mocy,
 instalacja liczników ciepła i modernizacja węzłów
cieplnych,
 centralna dyspozytornia energetyczna, transmisja
online, układy pomiarowe,
 automatyczna kompensacja mocy biernej,
 zmniejszenie zużycia na dużych odbiorach, poprawa sprawności, zmiana parametrów pracy – modernizacja wentylatorów głównego przewietrzania,
pomp głównego odwadniania, maszyn wyciągowych, napędów,
 oczyszczalnia wód dołowych, w celu ograniczenia
zakupu wody pitnej i ograniczenia ścieków dołowych,
 zmiany w instalacjach sprężonego powietrza, pozwalające na obniżenie ciśnienia w sieciach – energooszczędne sprężarki, monitorowanie i sterowanie
przepływu sprężonego powietrza,
 automatyzacja ruchu urządzeń, nowe napędy na
przenośnikach taśmowych,
 energooszczędne stacje wentylatorów głównych,
 racjonalizacja ogrzewania szybów – optymalizacja
układów przesyłania gorącego powietrza do szybu,
nadążne sterowanie wymianą ciepła, automatyzacja
ruchu nagrzewnic,
 inne energooszczędne technologie, instalacje
i maszyny.
systemu zarządzania energią, wspomagając takie
działania, jak:
 program aktywnego controllingu ilościowo-jakościowego zużycia energii zwłaszcza elektrycznej,
 sukcesywny controlling kosztowo-finansowy,
 optymalizacja zużycia mediów energetycznych
poprzez:
 prowadzenie dobowego porównawczego controllingu ilościowo-jakościowego,
 raporty na bieżąco w postaci tabel, obrazu i opisów,
 wdrażanie wniosków i opracowanych procesów,
 wewnętrzna miesięczna kontrola controllingu
kosztowo-finansowego,
 rozbudowa systemu pomiarowo-rozliczeniowego i działania motywacyjne procesów racjonalizacji energii,
 wejście na konkurencyjny rynek energii elektrycznej,
 modelowanie zużycia energii kopalń.
Wdrożenie nowoczesnego komputerowego systemu EMS może w dużym stopniu usprawnić działanie
Do wskaźników pozwalających ilościowo mierzyć
skuteczność działań w zakresie efektywności energetycznej należą przede wszystkim:
 wskaźnik energochłonności (MJ/t),
 zmiana jednostkowego zużycia energii elektrycznej na
tonę produkowanego węgla (%),
 zmiana jednostkowego zużycia energii cieplnej na
tonę produkowanego węgla (%),
 zmiana jednostkowego zużycia sprężonego powietrza na tonę produkowanego węgla (%),
 zmiana jednostkowego zużycia wody pitnej na tonę
produkowanego węgla (%),
 zmniejszenie wartości elektrycznej mocy zamówionej (%).
Zastosowanie komputerowego systemu EMS
w każdej firmie stosującej system zarządzania energią musi być powiązane z programem włączenia
w proces poszanowania zużycia mediów energetycznych całej załogi, uświadamiania załogi o konieczności takich działań i egzekwowanie programu na każdym szczeblu zarządzania procesem produkcyjnym.
Jednocześnie należy dążyć do bezpośredniego wpływu racjonalizacji zużycia energii na obniżanie kosztów produkcji i powiązanie użytkowników energii
z kosztami jej zużycia.
6. POSUMOWANIE
Koncepcja efektywności energii w ostatnich latach nabiera znaczenia w związku z coraz większym
wzajemnym wpływem gospodarki, środowiska
i kwestii geopolitycznych. Unia Europejska określi-
Nr 1(503) STYCZEŃ 2013
ła zadanie poprawy efektywności energetycznej
o 20% do 2020 roku.
Istnieje wiele sposobów na zwiększenie efektywności po stronie wytwarzania energii, np. optymalizacja spalania paliwa przez stosowanie nowoczesnych systemów sterowania. Obecnie oprócz tradycyjnych źródeł energii rozszerza się wykorzystanie
odnawialnych źródeł energii, czyli energii słońca,
wiatru i wody, a także ogniw paliwowych. We
wszystkich tych instalacjach wytwarzania energii
znaczna ilość energii jest tracona. Jednak duże rezerwy tkwią także w dystrybucji energii i u odbiorców końcowych.
Odbiorcy końcowi energii mogą przyczynić się do
zwiększenia efektywności poprzez stosowanie energooszczędnych odbiorników energii oraz odpowiednie
jej użytkowanie. W firmach najlepsze efekty można
uzyskać, wprowadzając odpowiednie zarządzanie
zużyciem energii. Korzyści z poprawy efektywności
energetycznej są jednoznaczne. Mniejsze zużycie
energii to niższe koszty, także mniej gazów cieplarnianych emitowanych do atmosfery i zaoszczędzenie
nieodnawialnych zasobów paliwa.
Z wielu dostępnych obecnie metod i technik ograniczenia zużycia energii w firmach zalecane jest
wdrażanie systemów zarządzania energią zgodnie
z międzynarodowym standardem ISO 50001.
W procesie wdrożenia i utrzymania systemu zarządzania energią niezbędne jest zastosowanie odpowiednich narzędzi informatycznych. W tym celu na
rynku oferowane są różne komputerowe systemy
EMS (Energy Management System). Ważny jest
odpowiedni dobór systemu do określonych wymagań
firmy. Każda firma posiada własną specyfikę, co
pokazano na przykładach dużych firm z różnych
sektorów gospodarki. Odpowiednie działania organizacyjne i modernizacyjne mogą dać wymierne efekty
ekonomiczne, ekologiczne i społeczne. Obecnie
większość firm prowadzi działania w zakresie racjonalnego wykorzystania energii, ale coraz częściej
działania te będą musiały być wspomagane odpowiednim komputerowym systemem EMS.
Literatura
1.
2.
3.
4.
Analiza trendów rozwoju branży: Media i Telekomunikacja,
Polska Konfederacja Pracodawców Prywatnych Lewiatan, Warszawa 2010.
Boroń W.: Komunikacja typu PLC w inteligentnych sieciach
energetycznych (Smart Grid). W: Zasilanie, informatyka techniczna i automatyka w przemyśle wydobywczym, Materiały Konferencji Naukowo-Technicznej EMTECH 2010 nt. Innowacyjność
i bezpieczeństwo, Ustroń, 19-21 maja 2010, s. 63-74.
Gatnar K., Pytlik P.: Racjonalizacja zużycia energii jako element
obniżania kosztów wydobycia węgla na przykładzie JSW S.A. W:
„Przegląd Górniczy”, 1999 nr 7-8, s. 30-35.
Grucza R., Gettlich P.: Climate change and Green ICT, Nokia
Siemens Networks Press Workshop, Warszawa, 7 stycznia 2009.
23
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
Halama A., Hefczyc M., Okienko J.: Innowacyjność we wdrożeniu w KWK Staszic systemu aktywnego dobowego controllingu
ilościowego zużycia mediów nieelektrycznych. W: Zasilanie, informatyka techniczna i automatyka w przemyśle wydobywczym,
Materiały Konferencji Naukowo-Technicznej EMTECH 2010 nt.
Innowacyjność i bezpieczeństwo, Ustroń, 19-21 maja 2010,
s. 153-160.
Lasek S., Borsucki D.: Efektywność procesu zarządzania energią
w kopalniach KHW S.A. W: „Napędy i sterowanie”, 2006 nr 2,
s. 100-102.
Lubritto C., Petraglia A., Vetromile C., Curcuruto S., Logorelli
M., Marsico G., D'Onofrio A.: Energy and environmental aspects
of mobile communication systems. In: „Energy”, Vol. 36, Issue 2,
2011, pp. 1109-1114.
Systemy zarządzania energią – Wymagania i zalecenia użytkowania, Polska Norma, PN-EN ISO 50001:2011, PKN Warszawa,
listopad 2011.
Wykonanie analizy energetycznej obiektów typu BTS, opracowanie własne, Instytut EMAG, Katowice 2011.
www.schneider-electric.com
www.PowerLogic.com
www.gridpoint.com
www.konsys.pl
www.energycap.com
www.siemens.com/lowvoltage
www.abb.com/product
www.emersonnetworkpower.com
www.landisgyr.com
www.energyict.com
www.evosystem.pl
Artykuł został zrecenzowany przez dwóch niezależnych recenzentów.
24
MECHANIZACJA I AUTOMATYZACJA GÓRNICTWA