wstęp - Wydawnictwo UMCS

WSTĘP
[…] rola zwyczaju w kształtowaniu zachowania się jednostki pozostaje
do wpływu tej jednostki na zwyczaj tradycyjny w takim samym stosunku, jaki zachodzi między pełnym słownictwem jej mowy ojczystej
a tymi słowami z jej dziecięcego jezyka, które weszły w skład mowy
potocznej jej rodziny.
Kiedy bada się gruntownie systemy społeczne, które miały możność
rozwinąć się autonomicznie, ta przenośnia zamienia się w dokładną
i rzeczową obserwację. Historia życia każdej jednostki jest przede
wszystkim procesem przystosowania się do wzorów i zasad przekazanych przez tradycję, społeczności, w której żyje1.
Ruth Benedict
na podstawie twierdzenia Johna Deweya
Tożsamość
kulturowa i regionalnalna
Italia jest społecznością tradycji wspólnot pluralizmu językowego
i rasowego2 oraz kulurowego, w którego mozaice spełniają się prawa człowieka, a jego tożsamość kulturowa jest pojęciem prawnym.
Autonomia w społeczeństwie „[…] zarówno jako jednostki, jak
1
R. Benedict, Wzory kultury, [w] Antropologia kultury i wybór tekstów, opr.
G. Godlewski, l. Kolankiewicz, A. Mencel, P. Rodak, Warszawa 2005, s. 67–68.
2
Por. In Italia, nella sua Prelezione del 22 gennaio 1851, Pasquale Stanislao
Mancini, per la determinazione dell` appartenenza alla nazione, anteponeva
la „comunanza del linguagio alla razza”, R. Chiarelli, Profili costituzionali del
patrimonio culturale, Torino 2010, s. 387.
9
WSTĘP
i uczestnika grup społecznych, w których rozwija ona swą osobowość, wymaga wypełniania niezbędnych obowiązków politycznej,
ekonomicznej i społecznej solidarności”3, dla których kluczowy
(pomocniczy) jest ustrój autonomii regionalnej i związany z nią
status mniejszości językowych.
Jeszcze na 10 lat przed zjednoczeniem Włoch Pasquale
Stanislao Mancini w roku 1851 twierdził, że dla powstania Italii jako korpusu jednej formy narodowej jedności najważniejsza
jest wspólnota językowa, a jej jedność stanowi o moralnej naturze
Narodu, „L`unità del linguaggio […], l`unità Della natura morale
di una Nazione”4. Pomimo przyjęcia jednego języka włoskiego
jako oficjalnego i powszechnie używanego problematyka pluralizmu językowego i wielokulturowości mniejszości językowych
stanowi o podstawach pojęcia państwa regionalnego, jakim jest
Republika Włoska, którą określam mianem Republiki Autonomii (Repubblica delle autonomie)5.
Zagadnienie ustroju autonomii regionów w ładzie państwa
włoskiego uważam za ważne dla kształtowania standardów decentralizacji regionalnej jako wzorca do zastosowania w innych krajach,
a także ze względu na jego kardynalną przydatność dla rozwoju
nauki prawa konstytucjonalnego i regionalnego prawa publicznego
w kulturze europejskiej tradycji cywilizacji rzymsko-łacińskiej.
Aksjologiczne filary tradycji rzymsko-łacińskiej zbudowane
są na podstawie jurysprudencji rzymskiej, są tak trwałe, jak trwałe
były: kwalifikacja prawa rzymskiego przez Kościół rzymskokatolicki, republiki, księstwa oraz miasta i wyspy włoskie w odniesieniu
do własnych systemów prawnych6. Filary te są umocowane w kon3
Zob. Zasady podstawowe, Artykuł 2, Konstytucja Republiki Włoskiej, [w:]
Konstytucje Finlandii, Włoch, Niemieckiej Republiki Federalnej, Francji, red.
A. Burda, M. Rybicki, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1971, s. 155;
także: Konstytucja Republiki Włoskiej Costituzione della Repubblica Italiana, tłum.
Z. Witkowski, [w:] Konstytucje państw Unii Europejskiej In Varietate Concordia,
red. W. Staśkiewicz, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2011, s. 845 – 869.
4
R. Chiarelli, op. cit., s. 388.
5
Zob. szerzej: W. Misiuda-Rewera, Włochy republika autonomii, Lublin 2005,
ss. 239.
6
Idem, Roma – Città del Vaticano – Italia [w:] Watykańskie i włoskie energie dello
sviluppo, red. W. Misiuda-Rewera, Lublin 2011, s. 9.
10
WSTĘP
tekście społecznym i kulturowym, w obrębie którego rozwijało
się chrześcijaństwo w taki sam sposób, w jaki prawo to oddziaływało i wciąż oddziałuje „na tworzony przez Kościół porządek
jurydyczny […]. Świat, w którym zaistniał Kościół, początkowo
jako mała gmina religijna, stanowił przestrzeń wyraźnie ukształtowaną przez cywilizację rzymską, obejmującą naukę oraz rozumienie prawa”7, w ponadczasowym przesłaniu humanistycznym,
realizacji celu człowieka pragnącego własnej doskonałości w doskonałej wspólnocie8, w swoim polis w centrum cywilizacji poprzez
wsparcie się na filarze tradycji Romulusa – Rzymu. Samorządność i autonomia zbudowana jest na tradycji polis, „w jej kulturze śródziemnomorskiej, jak kiedyś w sumeryjskiej, »miasto« jest
całym państwem, a nawet – społecznie – całym narodem. Polis
jest społecznością ludzką najwyżej zorganizowaną, posiadającą
swoją głowę, rząd, centrum, struktury, »serce«, całość życia. […]
Miasto zbudowane na silnych fundamentach, którego architektem i budowniczym jest sam Bóg”9.
Fenomen tożsamości regionalnych, a w szczególnych przypadkach mniejszości językowych zakotwiczonych w autonomiach
regionalnych w istocie trwania tradycji wspólnot etnicznych, to
zagadnienie badawcze, które wciąż wymaga bliższego przyjrzenia
się mu oraz przemyślenia wielu społecznych i etycznych kwestii,
a w szczególności kwestii prawnych. Próba postawienia diagnozy
dotyczącej powyższych zagadnień jest dużym wyzwaniem kulturowym na drodze poszukiwania prawdy i odpowiednich uregulowań prawnych. Fenomen ten, przynależny osobie ludzkiej
jako istotowo zakorzenionej w bliskiej jej społeczności w okre7
Ks. A. Dębiński, Kościół i prawo rzymskie, Lublin 2008, s. 9.
Zob. szerzej: W. Misiuda-Rewera, Samorząd i regionalizm w aksjologii tradycji
łacińskiej, [w:] Iustitia civitatis fundamentum. Księga pamiątkowa ku czci Profesora
Wiesława Chrzanowskiego, red. H. Cioch, ks. A. Dębiński, J. Chaciński, Lublin
2003.
9
M. Kowalczyk, Naród w nauce chrześcijańskiej, Lublin 2002, s. 202–204, „ […]
miastem świętym nie jest tylko Jerozolima. Każde miasto może mieć świętość,
jeśli mieści w sobie niezwykłość tajemnic Bożych i ludzkich. […] Nie może
ukryć się miasto położone na górze [Rzym nawet na siedmiu wzgórzach] […].
Ma ono swoje przeznaczenie i swoje miejsce między ziemią a niebem. […] Jest
to symbol Kościoła, który wznosi się na górze”, ibidem.
8
11
WSTĘP
ślonych regionach tożsamości wzrastania i trwania, objawia się,
czy powraca wciąż na nowo, również „we Włoszech niemalże
w tym samym czasie, gdy dochodzi do zjednoczenia kraju”10 (stąd
naturalna droga w relacjach: państwo unitarne i potrzeba jego
decentralizacji). Oczywiście „[…] współczesne różnice między
włoskimi regionami mają zdumiewająco długi rodowód historyczny, […] ciągłość wskazuje na ważne teoretyczne i praktyczne kwestie wykraczające daleko poza sprawy Włoch i dotyczące
zasadniczych problemów demokracji, rozwoju gospodarczego
i życia obywatelskiego”11, w szczególności przejawiają się w relacji
między jednostką a wspólnotą, gdzie jednostka jest niezastąpiona,
i jednocześnie naprawdę liczy się wspólnota, wydawałoby się, że to jest
sprzeczne, ale tak nie jest. Tożsamość wyraża się w arcyważnych
kwestiach tradycji kulturowych zawartych w bogactwie wymiarów
regionalnych dziedzictwa Europy Zachodu. Sami Włosi w swym
poczuciu tożsamości regionalnej, jak pisze T. Wituch, „dalecy
byli od powszechnej świadomości wspólnoty narodowych losów.
Poza tym dziedzictwo kultury i historii ich kraju było tak wielkie
i bogate, stanowiące tak znaczną część kulturowego spadku całej
Europy, że dość powszechnie uważano je właśnie za dziedzictwo
ogólnoeuropejskie”12.
Wręcz poetyckość pojęcia regionalnych ojczyzn, poprzez
pojęcie dobra wspólnego, występuje w symbiozie z jego walorami
prawnymi i jednością państwa. Ipolito Nievo w swojej Spowiedzi
Włocha, przedstawiając koncepcję ojczyzny jako „religii cywilnej”,
10
J. Zakrzewska, Włochy zarys ustroju, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk
1974, s. 159.
11
S. Bielański, Tradycje federalizmu we Włoszech, Kraków 2002, s. 40 (autor cytuje
refleksje dotyczące analizy włoskich instytucji regionalnych, zawarte w książce
R. Putmana, Demokracja w działaniu. Tradycje obywatelskie we współczesnych
Włoszech, Kraków 1995 (wersja włoska: La tradizione civica nelle regioni italiane,
Milano 1993).
12
„Aspiracje Włochów do miana spadkobierców tej wspaniałej części europejskiego dziedzictwa traktowano jako roszczenia. Risorgimento należy pojmować
jako odrodzenie narodu na tyle świadomego, silnego i wielkiego, aby uniósł on
splendor i ciężar własnej historii, dorobku Italii. Była to też walka o upowszechnienie i utrwalenie języka ogólnowłoskiego”, T. Wituch, Zjednoczenie Włoch,
Warszawa 1987, s. 4–5.
12
WSTĘP
jednocześnie zwracał uwagę na łączące się w niej cechy regionalne. Słusznie kierował uwagę na sens ojczyzny i patriotyzmu,
wyrażający się w religii świeckiej polegającej na uznaniu jedności
w rozmaitości regionalnej, kiedy „tradycje i życie każdego są objęte
przez tradycje i życie całego narodu”13. Według koncepcji Nievo,
cytowanego autora Le confessioni di un Italiano czyli Spowiedzi
Włocha, to cechy kobiece stanowią o przywiązaniu do regionu
pochodzenia oraz są elementem łączącym regionalizmy, które
mając takie przymioty, jak urok i oddanie się rodzinie są podobne
w całych Włoszech, od gór północnych do Sycylii. Dzięki tym kobiecym cechom ludzie przywiązują się do rodziny, do ziemi ojczystej i do
siebie wzajemnie we wspólnocie lokalnej i regionalnej.
Na przełomie XVIII i XIX w., wzorem rzymskim, region
określono jako „jednostkę administracyjną o pewnym zakresie
autonomii, rozpoczynając w ten sposób rozwój nowożytnej idei
ustroju państwa demokratycznego opartego na tworzących go
autonomiach terytorialnych”14. Natomiast trwające od ponad 150
lat, od marca 1861 roku, nowożytne jednoczenie narodowe Włochów w jedno państwo (proces nazwany w tradycji włoskiej jako
Risorgimento) można określić jako zjawisko formalne i potrzebne
czy nawet naturalne. Poprzez ten proces pozostały jednak nienaruszone odrębności regionalne. Risorgimento to podstawa państwa
jako Ojczyzny wielu małych ojczyzn, gdzie poprzez zróżnicowane
cechy regionalne i miłość do ojczyzny matki uzewnętrznia się […]
istota patriotyzmu w kulturze i w życiu społecznym, polegająca
na tym, że […] przejawy miłości do ojczyzn współistnieją i uzupełniają się”15 w wielu wymiarach – lokalnych, autonomiczno-regionalnych i w końcu państwowo-unitarnych. Zawsze jednak
jako wyraz wolności, określonej postawy patriotyzmu miejsca,
wyrażanego zarówno w językach regionalnych, dialektach, jak
i w języku włoskim. W Italii począwszy od tradycji prawa rzym13
P. Policastro, Patria, patriotyzm i lokalizm we Włoszech. Treści społeczne i polityczne,
[w:] Pojęcie ojczyzny we współczesnych językach europejskich, red. J. Bartmiński,
Lublin 1993, s. 233.
14
W. Misiuda-Rewera, Kultura regionalna jako wartość dobrego państwa, Sandomierz
2004, s. 9.
15
P. Policastro, op.cit., s. 233.
13
WSTĘP
skiego samorządowa forma autonomii terytorialnej była wyrazem
wolności. Dopiero średniowieczne wpływy Niemców położyły kres
tej podstawowej formie organizacji życia zbiorowego, kiedy to nie
tylko państwo, lecz i samo społeczeństwo było źródłem prawa.
Dziś oznacza to wolność społeczności lokalnych i regionalnych
i ich społeczną odpowiedzialność rozszerzaną na naród i państwo.
Realizowaną ideą jest to, aby administracja była w gestii
samych obywateli (czyli wyłoniona w sposób naturalny), tworzących samorząd w ramach szerszych autonomii regionalnych.
Samorząd taki winna łączyć z państwem harmonijna współpraca
będąca wynikiem rozgraniczenia kompetencji albo wzajemnego
ograniczania się w taki sposób, „iżby uzupełniać się wzajemnie”16.
Podstawowymi determinantami i wyznacznikami ładu w ramach
zjednoczonego państwa włoskiego, które ma się opierać na harmonijnej współpracy, są: pomocniczość, dobro wspólne, kultura
solidarności i zasada państwa prawnego, których gwarancją stało
powstanie Republiki Włoskiej i jej Konstytucja. Życie we wspólnocie dobrej republiki stwarza możliwość harmonijnego uzupełniania się autonomicznych regionów. Aby odpowiedzieć sobie
na pytanie, kim są republikańscy Włosi, trzeba zacząć od dnia
2 czerwca 1946 roku, który przyniósł upadek korony i powstanie
Republiki Włoskiej. Referendum (inspirowane przez najpotężniejszą w systemie politycznym powojennych Włoch – chrześcijańską demokrację) dotyczyło przecież bardzo istotnej sprawy
– formy państwa: monarchii czy republiki? 1 czerwca, na dzień
przed referendum, papież Pius XII zwrócił się do Włochów, kierując uwagę wyborców na konieczność wyboru między materializmem a chrystianizmem, między zwolennikami chrześcijaństwa a jego przeciwnikami. Papież apelując do wyborców o wybór
między wartościami materialnymi a duchowymi, jednoznacznie
swój głos sytuował daleko od przeciwników chrześcijańskiej
cywilizacji w jej demokratycznym wymiarze. W konsekwencji za
republiką głosowało 12 672 767 osób, natomiast 10 688 905 było
za utrzymaniem monarchii. Król i jego rodzina zostali wygnani.
16
W. Misiuda-Rewera, Regionalizm i mniejszości językowe we Włoszech, Lublin
1997, s. 23.
14
WSTĘP
Proklamowanie Republiki i uchwalenie Konstytucji Republiki Włoskiej dnia 22 grudnia 1947 r. (promulgowana 27 grudnia)
oraz jej wejście w życie (1 stycznia 1948 rok) – stanowią o podstawach ustroju i w konsekwencji regionalizacji i samorządności
lokalnej we Włoszech. Relacje regionów wobec państwa wyraźnie
wskazują na budowę ładu publicznego w ustroju republikańskim
w warunkach zaistnienia konkretnego modelu autonomii terytorialnej oraz na ukształtowanie się powiązanego z nim wzorca
więzi regionalnych. Niewątpliwie wzorcowy układ odniesienia
w tej materii stanowią przyjęte rozwiązania prawnoustrojowe ze
względu na ich trwały już charakter.
Wciąż jednak „jednym z ważniejszych problemów, stale
obecnych w historii Włoch od chwili politycznego zjednoczenia
kraju po dzień dzisiejszy, jest zasadnicza odmienność struktur
społeczno-gospodarczych i tempa wzrostu Północy i Południa
(tzw. dualizm gospodarczy). Głębokie różnice nie pozostały bez
wpływu na życie polityczne, kulturę, świadomość i obyczaje polityczne mieszkańców. Południe tkwiło jeszcze głęboko w strukturach feudalnych, z zacofanym rolnictwem o charakterze głównie
latyfundialnym i zaczątkami rozwoju przemysłu (pojawił się tu
tzw. transformizm, którego cechą były częste decyzje polityczne
i społeczno-gospodarcze wypływające z kontaktów i porozumień
osobistych. R. Sarti określił ten «klientelizm» jako swoisty relikt
stosunków feudalnych). Na Północy, pod której hegemonią nastąpiło polityczne zjednoczenie kraju, już wcześniej dokonywały się
stopniowe kapitalistyczne przemiany struktur społeczno-gospodarczych, pomyślniej rozwijało się rolnictwo, mogące stanowić
ważny rynek zbytu dla powstającego przemysłu, a rozwój miast
sprzyjał postępowi. Nie bez znaczenia była bliskość rozwijających
się krajów europejskich, z których przepływać mogły kapitały,
technika i kwalifikowane kadry”17.
Powyżej określony dualizm stał się dodatkowym zagadnieniem rzucającym cień na praktyczną stronę zrównoważonego
17
W. Trznadel, Przestrzenne dysproporcje gospodarczo-społeczne we Włoszech XIX
i XX w. i drogi ich przezwyciężania, Wrocław 1988, s. 232–233.
15
WSTĘP
rozwoju wszystkich włoskich regionów18, niewątpliwie stawiając
Północ już na starcie w korzystniejszym położeniu. Zastrzeżenie
to nie zmienia jednak ogólnego obrazu (a jedynie daje mu głębsze
rysy), że naturalne poczucie odrębności językowych tożsamości
regionalnych dało podstawę nowożytnej regionalizacji Italii i w konsekwencji powstania autonomicznych pięciu regionów o statutach
specjalnych (głównie ze względu na konstytucyjną zasadę ochrony mniejszości językowych) oraz piętnastu regionów o statutach
zwykłych.
18
O teorii zrównoważonego rozwoju regionów Italii pisał już w swej rozprawie
habilitacyjnej w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Ł. Czuma, Francois Perroux teoria wzrostu zharmonizowanego a rozwój gospodarczy południowych Włoch,
Lublin 1973.
16