Metody zapisu graficznego informacji w strategiach

Transkrypt

ISBN 978-83-7663-148-6
Metody
w strategiach rozwoju
w kontekście
jakości zagospodarowania
przestrzennego
Agnieszka Zimnicka
Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny
w Szczecinie
Metody
w kontekście
jakości zagospodarowania
przestrzennego
Agnieszka Zimnicka
Szczecin 2013
Recenzenci:
PIOTR LORENS
ZBIGNIEW ZUZIAK
Wydano za zgodą rektora Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie
Monografia powstała w ramach projektu badawczego nr N527 076238 pt.
„Jakość zagospodarowania przestrzennego w planowaniu rozwoju - system przekazu graficznego ”
finansowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
Projekt okładki:
ANIA BAL
ISBN 978-83-7663-148-6
Wydawnictwo Uczelniane Zachodnipomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie
70-311 Szczecin, al. Piastów 50, tel. 91 449-47-60, e-mail: [email protected]
Druk PPH Zapol, Dmochowski, Sobczyk Sp. j., 71-062 Szczecin, al. Piastów 42
tel. 91 434-10-21, e-mail: [email protected]
Serdecznie dziękuję za wsparcie i pomoc w realizacji książki wszystkim osobom
i instytucjom, które przyczyniły się do powstania tej książki. W szczególności chciałabym wyrazić wdzięczność kierownictwu i pracownikom Zachodniopomorskiego
Uniwersytetu Technicznego w Szczecinie za zachętę, porady i wkład pracy w trakcie realizacji grantu; pracownikom samorządów oraz konsultantom za szczerość
wypowiedzi i czas poświęcony na konsultacjach; recenzentom za wnikliwość i wyrozumiałość; pracownikom Wydziału Planowania i Środowiska, w szczególności
Zespołowi do spraw Planowania Przestrzennego, Urzędu Londyńskiej Gminy Croydon za szansę na testowanie praktyczne metod zapisu graficznego; wszystkim
osobom, które inspirowały mnie do dalszego działania. Przede wszystkim dziękuję
mojej rodzinie, Grzegorzowi – bez którego codziennego wsparcia i wyrzeczeń
książka ta nie powstałaby wcale.
7
SPIS TREŚCI
ROZDZIAŁ 1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.1.
1.2.
1.3.
1.4.
1.5.
Cel i przedmiot badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Integracja planowania przestrzennego i planowania rozwoju . . . . . . . . . . . . . .
Poszukiwanie nowej formuły planowania rozwoju. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Imperatyw dialogu między interesariuszami rozwoju przestrzennego . . . . . . . .
Potrzeba zastosowania komunikacji wizualnej w dialogu
na temat przestrzeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.6. Metodologia opracowania modelu zapisu informacji przestrzennych
w strategiach rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13
14
16
18
20
23
ROZDZIAŁ 2. Przestrzeń w strategiach rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
2.1. Czynnik przestrzenny w planowaniu strategicznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2. Ład przestrzenny w strategiach rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2.1. Ład przestrzenny – analiza szczegółowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2.2. Relacje między planowaniem strategicznym a ustawowym
planowaniem przestrzennym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3. Komunikacja wizualna na poszczególnych etapach planowania
strategicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3.1. Diagnoza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3.2. Prognoza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3.3. Cele rozwojowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3.4. Kierunki interwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3.5. Systemy realizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.4. Praktyka zastosowania instrumentów graficznych
w strategiach rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.5. Podsumowanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
29
31
31
34
38
40
46
48
51
52
57
60
8
ROZDZIAŁ 3. Komunikacja wizualna zagadnień
z zakresu jakości zagospodarowania przestrzennego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
3.1. Komponenty i wskaźniki jakości przestrzeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
3.2. Formy komunikacji graficznej zagadnień z zakresu jakości przestrzeni . . . . . . . 70
3.2.1. Tożsamość i wizerunek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
3.2.2. Racjonalne wykorzystanie zasobów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
3.2.3. Funkcjonalność i dostępność obszarów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
3.3. Korzyści i ryzyko związane z zastosowaniem komunikacji graficznej . . . . . . . . . 97
3.3.1. Mapa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
3.3.2. Makieta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
3.3.3. Wykres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
3.3.4. Fotografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
3.3.5. Fotomontaż . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
3.3.6. Rysunek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
3.3.7. Wizualizacja komputerowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
3.4. Podsumowanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
ROZDZIAŁ 4. Metody zapisu graficznego informacji
w planowaniu strategicznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
4.1. Podstawy dla wypracowania metody zapisu graficznego. . . . . . . . . . . . . . . . .
4.2. Metoda opisowa – lokalizacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.2.1. Opis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.2.2. Rodzaje stosowanych ilustracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.2.3. Walory strategiczne zastosowania metody opisowej . . . . . . . . . . . . . . .
4.2.4. Wskazówki praktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.3. Metoda parametryczna – operacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.3.1. Opis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.3.3. Walory strategiczne zastosowania metody parametrycznej . . . . . . . . . .
4.4. Metoda strukturalna – hierarchiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.4.1. Opis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.4.3. Walory strategiczne zastosowania metody strukturalnej . . . . . . . . . . . .
4.5. Porównanie metod zapisu graficznego w planowaniu strategicznym . . . . . . .
121
122
123
123
136
137
142
142
142
156
157
160
161
163
172
172
176
9
ROZDZIAŁ 5. Przyszłość wykorzystania komunikacji wizualnej
w planowaniu rozwoju w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
5.1. Bilans praktycznych aspektów zastosowania zapisu graficznego informacji
w planowaniu rozwoju w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.1.1. Praktyka zastosowania metod zapisu graficznego . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.1.2. Skłonność samorządów i konsultantów do stosowania przekazu
graficznego w strategiach rozwoju w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.1.3. Bariery dla zastosowania zapisu graficznego
w strategiach rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.1.4. Przygotowanie teoretyczne i zdobywanie umiejętności w zakresie
komunikacji graficznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.2. Bilans ryzyka zastosowania komunikacji wizualnej
w planowaniu strategicznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.2.1. Zalety zastosowania zapisu graficznego w planach rozwoju . . . . . . . . .
5.2.2. Zagrożenia związane z zastosowaniem zapisu graficznego
w planowaniu rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.2.3. Plan na przyszłość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.3. Podsumowanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
181
182
184
186
188
190
190
194
199
206
BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
Spis rycin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Spis tabel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
221
227
229
231
ROZDZIAŁ 1.
Wprowadzenie
W rozdziale 1 przedstawiono cel oraz metodę opracowania. Przedyskutowano tło
oraz potrzebę opracowania metod zapisu graficznego informacji w strategiach
rozwoju zarówno w kontekście polskich uwarunkowań, jak i uniwersalnych, wynikających z metodologii planowania strategicznego oraz partnerstwa w planowaniu rozwoju. Dokonano przeglądu literatury oraz bieżącej polityki polskiej
i zagranicznej (Francja, Holandia, Niemcy, Wielka Brytania) zakresie planowania
zintegrowanego. Na zakończenie, streszczono zawartość opracowania.
1.1. Cel i przedmiot badań
1.1.
13
Cel i przedmiot badań
Niniejsze opracowanie stanowi przyczynek dla określenia standardów komunikacji wizualnej w planowaniu rozwoju oraz ku podniesieniu jakości opracowań strategii rozwoju w Polsce. Książka
jest wynikiem projektu badawczego nt. „Jakość zagospodarowania przestrzennego w planowaniu rozwoju – system przekazu graficznego informacji”, realizowanego przez Zachodniopomorski
Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie na zlecenie Ministerstwa Nauki nr projektu 503-02-0102431/4.
Celem publikacji jest naświetlenie roli przestrzeni w strategicznym planowaniu rozwoju, analiza
dotychczasowej praktyki oraz przedstawienie autorskich modeli zapisu graficznego informacji z zakresu kształtowania ładu przestrzennego, wysokiej jakości zagospodarowania przestrzennego do
zastosowania w praktyce przygotowywania strategii rozwoju samorządu terytorialnego.
Przedmiotem badań był sposób komunikacji wizualnej informacji dotyczących ładu przestrzennego
w strategiach rozwoju. Przyjęto definicję komunikacji jako: przepływu informacji między różnymi
podmiotami służącego uzgodnieniu przez wszystkich uczestników tego procesu wspólnego i tożsamego rozumienia sytuacji lub stanu (Hausner, i in. 1999, s. 25). Badaniami objęto wyłącznie kanał
komunikacji wizualnej. Stąd istotne jest uzupełnienie powyższej definicji o ważną cechę komunikatu wizualnego zdolność do rekonstruowania w jednym umyśle czegoś, co zrodziło się w innym
umyśle (...) mieszanka odwzorowywania i kreacji (Bagniński i Francuz 2007, s. 45). Pojęcie polityki
rozwoju formułuje Ustawa o prowadzeniu polityki rozwoju (DzU 2006 nr 227 poz. 1658; art. 2)
jako: zespół wzajemnie powiązanych działań podejmowanych i realizowanych w celu zapewnienia
trwałego i zrównoważonego rozwoju kraju, spójności społeczno-gospodarczej, regionalnej i przestrzennej, podnoszenia konkurencyjności gospodarki oraz tworzenia nowych miejsc pracy w skali
krajowej, regionalnej lub lokalnej. Strategie rozwoju ta sama Ustawa (DzU 2006 nr 227 poz. 1658;
art. 9 pkt.3) określa jako dokumenty określające podstawowe uwarunkowania, cele i kierunki rozwoju w danych obszarach wskazanych w średniookresowej strategii rozwoju kraju, odnoszące się
do rozwoju regionów, rozwoju przestrzennego, sektorów lub dziedzin, realizowane przy pomocy
programów.
Temat jest istotny i o uniwersalnych możliwościach zastosowania. Idea integracji planowania przestrzennego i rozwoju jest znana i promowana przez instytucje Unii Europejskiej, jak i w Polsce. Przyczyny włączenia aspektów terytorialnych i – szerzej przestrzennych – do strategii rozwoju społeczno-gospodarczego mają charakter merytoryczny i wymuszają zmiany w lokalnym prawodawstwie.
Ciężar merytoryczny planowania rozwoju przenosi się z regulacji na realizację. Przegląd literatury
i praktyki w tym zakresie przedstawiono w podrozdziałach: Integracja planowania przestrzennego
i planowania rozwoju oraz Poszukiwanie nowej formuły planowania rozwoju. Fundamentalnym instrumentem urbanistyki i planowania rozwoju w dobie demokracji jest partnerstwo. Jego znaczenie
dla rozwoju zaprezentowano w podrozdziale Imperatyw dialogu między interesariuszami rozwoju
przestrzennego. Rolę komunikacji wizualnej omówiono w części Potrzeba zastosowania komunikacji wizualnej w dialogu na temat przestrzeni. Na zakończenie szczegółowo omówiono metodę
opracowania zapisu graficznego informacji z zakresu jakości zagospodarowania przestrzennego
w strategiach rozwoju.
14
1.2.
ROZDZIAŁ 1. Wprowadzenie
Integracja planowania przestrzennego
i planowania rozwoju
Społeczeństwa XXI wieku odeszły od koncepcji rozwoju społeczno-gospodarczego opartego na
prostym wzroście ilościowym. W XX wieku rozwinięto teorie rozwoju zrównoważonego1 i dobrobytu2. A tym samym przeniesienie punktu ciężkości polityki rozwoju na jakość a nie ilość. Fundamentalny dla rozwoju zrównoważonego Raport Brundtland (Raport Światowej Komisji ds. Środowiska i Rozwoju Narodów Zjednoczonych 1987, cz. I, rozdz. 2.I, podrozdz. 15) definiuje rozwój
zrównoważony jako taką eksploatację zasobów, kierunki inwestowania i rozwoju technologicznego
oraz zmiany instytucjonalne, które pozostają w harmonii i polepszają zarówno istniejący, jak i przyszły potencjał dla realizacji ludzkich potrzeb i aspiracji. Jest to niejako uwzględniająca przyszłość
parafraza zasady Vilfreda Pareta, zgodnie z którą poziom dobrobytu w społeczeństwie zwiększa się
pod warunkiem, że czyjekolwiek położenie polepsza się, a jednocześnie niczyje położenie się nie
pogarsza (za: Czarny 2011, s. 5).
Wdrażanie koncepcji zrównoważonego rozwoju postępuje na całym świecie od końca XX wieku.
Multidyscyplinarny charakter rozwoju zrównoważonego rozpatrywany był wielopłaszczyznowo,
z punktem wyjścia przy problemach ekologicznych (Earth Summit Bulletin; vol. 2 nr 13; ONZ 1992).
Rozważano co najmniej sześć jego aspektów: ekologiczny, społeczny, ekonomiczny, przestrzenny,
cywilizacyjny, instytucjonalno-polityczny (Borys 1999, 2004, Graczyk 2008). Pearce i Turner (1990)
definiowali rozwój zrównoważony jako maksymalizacja korzyści netto z rozwoju gospodarczego,
przy jednoczesnej ochronie oraz zapewnieniu odtwarzania, użyteczności i jakości zasobów naturalnych w długiej perspektywie czasowej. Rozwój gospodarczy musi wówczas oznaczać nie tylko
wzrost dochodów per capita, ale także poprawę innych elementów dobrobytu społecznego. Musi
on obejmować również niezbędne zmiany strukturalne w gospodarce jak i całym społeczeństwie.
Tak szerokie i pełne pojęcie rozwoju zrównoważonego jest podstawą polityki rozwoju Unii Europejskiej oraz jej poszczególnych państw członkowskich. Strategia Zrównoważonego Rozwoju Unii
Europejskiej (COM[2001] 264) stawia sobie za cel ciągłą poprawę jakości życia obywateli przez
społeczności zorganizowane z poszanowaniem zasady zrównoważonego rozwoju, które zarządzają zasobami i używają ich w sposób efektywny oraz wykorzystują potencjał gospodarki związany
z innowacjami ekologicznymi i społecznymi, zapewniając dobrobyt, ochronę środowiska oraz spójność społeczną. Aspekt terytorialny szerzej sprecyzowano dokumentami Europejskiej Perspektywy Rozwoju Przestrzennego (1999), Karty Lipskiej (2007) i Europejskiej Agendy Terytorialnej 2020
(2011).
Karta Lipska w sposób bezpośredni odnosi się nie tylko do terytorialnych aspektów rozwoju, ale
i kulturowych i estetycznych. Biorąc pod uwagę pięć wymiarów przestrzeni piękna: naturalnego,
kulturowego, społecznego, ekonomicznego i technologicznego (Zuziak 2007), Karta Lipska zdecydowanie postuluje planowanie zintegrowane oraz uwzględnienie piękna w polityce rozwoju. Jest
to niejako zapowiedź zmian wyczekiwanych po czasach dominacji funkcjonalizmu. Dłużej niż przez
dwa tysiące lat przeważało w kulturze europejskiej przekonanie, że piękno, czyli harmonia, miara,
1
Encyklopedia PWN: rozwój zrównoważony to rozwój społeczno-ekonomiczny współczesnych społeczeństw, polegający na zaspokajaniu ich
potrzeb w taki sposób, aby nie zmniejszać możliwości zaspokajania potrzeb przyszłym pokoleniom.
2 Encyklopedia PWN: dobrobyt, ekonomiczny to stan wysokiego zaspokojenia potrzeb bytowych i kulturalnych ludności
1.2. Integracja planowania przestrzennego i planowania rozwoju
15
ład, doskonała proporcja jest własnością świata i jedną z wielkich idei ludzkości. (...) Jest możliwe,
a nawet jak najbardziej prawdopodobne, że idea piękna wróci. – Ale dzisiaj jest w upadku. (Tatarkiewicz 1970, s. 15). Pojęcie piękna, ze względu na jego subiektywizm, niemierzalność, ale i wielowymiarowość, nie występuje bezpośrednio w żadnej z oficjalnych państwowych polityk w Polsce
i Unii Europejskiej. W Wielkiej Brytanii od dekady na znaczeniu rośnie pojęcie „dobrego projektu”,
które doczekało się statusu ustawowego w najnowszym dokumencie Narodowych Ram dla Polityki
Planowania (Departament for Communities and Local Government 2012; rozdz.7).
W Polsce o pięknie i walorach estetycznych przestrzeni mówi się w ostatnich latach szeroko, głównie w kontekście ładu i chaosu przestrzennego (Böhm 2007; Izdebski i in. 2007, s. 77; Mikielewicz
2007; Zuziak 2007, 2008, Ziobrowski 2008; Poniatowicz 2009; Kowalewski 2012; Buczek i Gzell
2012; ). Ład przestrzenny to takie ukształtowanie przestrzeni, które tworzy harmonijną całość oraz
uwzględnia w uporządkowanych relacjach wszelkie uwarunkowania i wymagania funkcjonalne,
społeczno-gospodarcze, środowiskowe, kulturowe oraz kompozycyjno-estetyczne (DzU z 2003 r.
nr 80, poz. 717 z z póź. zm. art. 2 pkt. 1). Jest on w Polsce ustawowym zadaniem własnym samorządów szczebla gminnego (DzU 1990 nr 16 poz. 95 z z późniejszymi zmianami; art. 7 pkt. 1)
i wojewódzkiego (DzU 1998 nr 91 poz. 576; art. 11 pkt. 7). Kształtowanie ładu przestrzennego
pozostaje również w centrum planowania rozwoju w Polsce zarówno na szczeblu krajowym, jak
i strategiach przygotowywanych przez samorządy poszczególnych szczebli administracyjnych (DzU
2006 nr 227 poz. 1658 z póź. zm.; rozdz. 2).
Warto zwrócić uwagę, że definicja pojęcia ładu przestrzennego znajduje się wyłącznie w Ustawie
o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z 2003 roku. W praktyce więc wszelkie kompetencje szczegółowe dla kształtowania przestrzeni przypisane są wyłącznie ustawowemu planowaniu przestrzennemu, a planowanie rozwoju, w tym przede wszystkim inwestycji publicznych, jest
procesem od niego niezależnym. Planowanie przestrzenne ma w takim ujęciu charakter statyczny,
związany z uregulowaniami dotyczącymi przeznaczenia terenów, wyznaczeniem obszarów priorytetowych dla działań sektora publicznego, wskazówkami dotyczącymi parametrów zabudowy
i zagospodarowania terenów. Innymi słowy – planowanie rozwoju polega na programowaniu działania, zaś planowanie przestrzenne na biernych regulacjach prawnych.
Biorąc pod uwagę kompetencje ministerialne – planowanie rozwoju i planowanie przestrzenne
pozostają w dwóch różnych domenach rządu Rzeczpospolitej Polski. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego zajmuje się bezpośrednio kwestiami zarządzania rozwojem, w tym jego aspektami
terytorialnymi (przestrzennymi) oraz szeroko rozumianą polityką przestrzenną, zaś Ministerstwo
Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej (Zał. do zarządzenia nr 98 Prezesa Rady Ministrów
2011, art. 1 pkt.1) zarządza sprawami budownictwa, planowania lokalnego i zagospodarowania
przestrzennego. W wyniku takiego pozycjonowania zagadnień z zakresu kształtowania zagospodarowania przestrzennego w ustawodawstwie polskim, powstaje przyzwolenie dla rozszczepienia
relacji między rozwojem społeczno-gospodarczym a przestrzennym. Kreowanie ładu przestrzennego postrzegane jest wyłącznie jako działanie regulacyjne, rozłączne z aktywnym kształtowaniem
wysokiej jakości środowiska zabudowanego, zaś polityka rozwoju słabo odzwierciedla aspekt terytorialny. Według Ziobrowskiego (2010, s. 69), System tworzenia warunków dla kształtowania
ładu przestrzennego jest nieprzejrzysty, począwszy od ustawowej definicji ładu przestrzennego po
16
instrumenty jego osiągania. (…) Pomimo że ład przestrzenny warunkuje rozwój i postęp, w społecznej hierarchii ważności jest na odległym miejscu. Wyrazem tego jest między innymi niechęć obywateli i władz do planowania przestrzennego, niechęć do poszukiwania równowagi pomiędzy sferą
interesu publicznego i sferą interesów prywatnych. Powszechnie wiadomo, że ład przestrzenny
chroni także właściciela i przedsiębiorcę przed niekorzystnymi zewnętrznymi efektami działalności
innych uczestników gry w przestrzeni.
Ten rozdźwięk jest postrzegany jako jeden z podstawowych problemów systemowych polityki rozwoju w Polsce (Izdebski i in. 2007; Noworól 2008; Ministerstwo Rozwoju Regionalnego 2009; Lorens i Martyniuk 2010; Śleszyński i Solon 2010; Państwowa Rada Gospodarki Przestrzennej 2011,
Jędraszko 2011), przejaw niespójności z polityką rozwoju zrównoważonego Unii Europejskiej (Polityka Rozwoju Zrównoważonego UE 2001; Karta Lipska 2007, Agenda Terytorialna Unii Europejskiej
2020, 2011). Właściwie wszystkie środowiska zgodne są co do tego, że należy integrować planowanie przestrzenne z innymi planami sektorowymi (Ministerstwo Rozwoju Regionalnego 2009
i 2007; Izdebski i in. 2007; Zuziak 2008; Chwalibóg 2009; Markowski 2010; Gzell 2011; Buczek
2011; Noworól 2011; Buczek i Gzell 2012; IV Kongres Urbanistyki Polskiej 2012; Grzesiak 2013).
Podjęta w Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju (2011) diagnoza ładu przestrzennego w Polsce wskazuje na wysokie koszty społeczne i ekonomiczne obecnego systemu gospodarki
przestrzennej i narastającego w konsekwencji nieładu przestrzennego, zaniechanie kontroli procesów przestrzennych przez władze publiczne, dezintegrację instytucjonalną systemu planowania przestrzennego oraz luki w systemie aktów planistycznych. W wyniku tej diagnozy przyjęto zestaw działań
na rzecz przywrócenia i utrwalenia ładu przestrzennego w Polsce. Podstawowym jest wprowadzenie
zintegrowanego (spójnego i hierarchicznego) systemu planowania społeczno-gospodarczego i przestrzennego zdolnego do efektywnej koordynacji działań podmiotów publicznych i polityk publicznych
mających największe znaczenie dla zagospodarowania przestrzennego na różnych poziomach zarządzania (Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2011, str. 170).
1.3.
Poszukiwanie nowej formuły planowania rozwoju
Nowe podejście do polityki rozwoju oznacza uznanie potrzeby zarządzania wielkimi i dynamicznymi (w czasie i przestrzeni) układami terytorialno-funkcjonalnymi, bowiem zmienność układów
funkcjonalno-przestrzennych będzie w coraz większym zakresie determinowała rozwój (Markowski
2010). Najważniejszym elementem porządkującym system planowania powinno być zorientowane
terytorialnie myślenie strategiczne, a nie wytyczne/rozwiązania branżowe (Noworól 2011, s. 62).
Propozycje szczegółowe są zróżnicowane. Markowski (2010) mówi o ustanowieniu zintegrowanego dokumentu rozwoju gminy (w miejsce obecnego studium i opcjonalnej obecnie lokalnej strategii
rozwoju) z uchwalonymi i wiążącymi ustaleniami w zakresie podstawowych elementów rozwoju
przestrzennego i ochrony terenów wprowadzanymi do planów miejscowych. Noworól (2011) proponuje samodzielne opracowywanie przez samorządy lokalne, jako podmioty planowania strategicznego – w oparciu o ujednolicone standardy – lokalne raporty strategiczne, obejmujące problematykę rozwoju społeczno-gospodarczego oraz przestrzennego. Ma on na myśli każdy szczebel
1.3. Poszukiwanie nowej formuły planowania rozwoju
17
samorządu – od wojewódzkiego po gminny. Na szczeblu wojewódzkim proponuje zintegrowany
dokument strategii rozwoju i planu zagospodarowania przestrzennego województwa.
Jędraszko (2005, s. 411) twierdzi, iż warunkiem integracji planowania zagospodarowania jest jednoczesność (współbieżność) opracowywania projektów strategii rozwoju i planu zagospodarowania przestrzennego oraz stosowanie zbliżonej metodyki. Natomiast Grzesiak (2013) postuluje nadrzędną rolę polityki przestrzennej gminy nad polityką rozwoju: plany rozwoju muszą być zgodne
z wcześniej opracowanym studium. Dzięki takiemu podejściu ryzyko konfliktów społecznych zostałoby wyeliminowane na etapie realizacji studium jako wykładni zasadniczej w tej kwestii. Ponadto
plany rozwoju miałyby realizować szczegółowe wytyczne właściwych komórek odpowiedzialnych
za planowanie przestrzenne w gminach na zasadzie nadrzędności interesu publicznego nad prywatnym.
Inspiracji dla dopracowania ostatecznych rozwiązań należy szukać w Europie. Jędraszko (2005)
jasno precyzuje potrzebę powrotu do wartości europejskich w dziedzinie zagospodarowania przestrzennego: uporządkowany rozwój zagospodarowania i tworzenie ładu przestrzennego, poszanowanie dziedzictwa kulturowego i krajobrazu, wysoką jakość życia związaną ze stosowaniem zasad
zrównoważonego rozwoju oraz struktury instytucjonalne, system planowania zagospodarowania
i instrumenty umożliwiające efektywne wprowadzanie w życie powyższych wartości (Jędraszko
2005, s. 133). W podobnym tonie wypowiada się Ziobrowski (2010, s. 70): Ład przestrzenny jest
funkcją prawa miejscowego. Ale prawo to nie wszystko – już Tacyt powiedział: Cóż prawo bez
obyczajów. Te kraje, które osiągnęły wysoki poziom ładu przestrzennego (Niemcy, Holandia, Wielka
Brytania, kraje skandynawskie), wyraźnie zredukowały konflikty w przestrzeni i utrzymują w równowadze rynek nieruchomości, mają dobrze zorganizowane systemy planowania przestrzennego
oraz związane z nim systemy monitoringu i kontroli zmian w przestrzeni.
Przegląd praktyki planowania w Holandii, Francji, Niemczech i Wielkiej Brytanii wskazuje na ścisłe
związki między przestrzenią i planowaniem operacyjnym na każdym szczeblu administracji. Głównym zagadnieniem jest koordynacja inwestycji publicznych w przestrzeni zgodnie z przyjętymi celami rozwojowymi. Na przykładzie planów spójności terytorialnej (Direction Generale de la Cooperation Internationale et du Developpment 2006, s. 52) można prześledzić sposoby ogniskowania
międzygminnej kooperacji na wspólnych celach polityki publicznej. Rozwiązania z zakresu powiązań
zarządzania terytorialnego i rozwoju zrównoważonego na poziomie gmin, a także plany wdrożeniowe są częścią lokalnych planów zagospodarowania (PLU). Oba typy planów zostały wprowadzone do agend planistycznych we Francji w 2000 roku i są już narzędziami dobrze przetestowanymi.
Holandia, z jej ponadpółwiekową tradycją sporządzania zintegrowanych strategii krajowych (Nota
Ruimte 2006), stanowi dobry przykład programowania rozwoju w przestrzeni uwzględniającego
zarówno konkretne programy i inwestycje publiczne, jak i procesy zachodzące w przestrzeni, a także aspekty finansowe i organizacyjne zarządzania. Ponadto warto zwrócić uwagę na równowagę
między efektywnym planowaniem pozytywnym – promującym rozwój – i planowaniem negatywnym – silnie regulacyjnym (Eickmann 2009, s. 123). Na podstawie systemu niemieckiego zaś można
przeanalizować zastosowanie w praktyce zasady priorytetu dobra publicznego przy jednoczesnym
sprawiedliwym traktowaniu prywatnych właścicieli nieruchomości w kontekście rozwoju zrównoważonego (Frinken 2008). Również przemiany następujące stopniowo w systemie brytyjskim sta-
18
nowią wzorce dla kreowania przestrzennych planów działania oraz promowania szeroko pojętego
dobrego projektowania przez stosunkowo elastyczne instrumenty planistyczne, takie jak plany lokalne, będą częścią zestawu dokumentów pod nazwą Ramy dla rozwoju lokalnego (Department for
Communities and Local Government 2012).
1.4.
Imperatyw dialogu między interesariuszami
rozwoju przestrzennego
Wspólną cechą systemu planowania zintegrowanego jest jego orientacja na wdrożenie. W kontekście zagospodarowania przestrzennego oznacza to transformacje użytkowe i estetyczne przestrzeni, czyli jak nazywają to Alexander i in. (2008; s. 3) – tworzenie wzorców. Jednak wzorców
dotyczących miasta „nie można ‘zaprojektować’ czy ‘zbudować’ za jednym zamachem – są raczej
wynikiem wytrwałego i stopniowego wzrostu, gdy każde pojedyncze działanie przyczynia się do
stworzenia lub wygenerowania większych wzorców globalnych.
Po okresie modernizmu, wielkich projektów, scentralizowanej władzy i dyktatur XXI wiek wydaje się być wiekiem dialogu, zwłaszcza w kontekście europejskim. Po okresach szybkiej odbudowy
po zniszczeniach wojennych i tworzenia nowych wartości przestrzennych, będących jednocześnie
czasem swoistych dyktatur urbanistycznych, w czasach demokracji urbaniści dostosowali się do
sytuacji, w której możemy mówić o doktrynie (urbanistycznej) jako o zbiorze zasad kształtowania
przestrzeni. Zasady te stanowić mogą swoisty „kanon wartości dla osób zajmujących się kształtowaniem przestrzeni oraz punkt odniesienia przy prowadzeniu rozmaitych dyskusji na temat sposobu
projektowania i planowania rozwoju rożnego rodzaju obszarów. Ważne jest jednak to, iż zasady
te nie mają jedynie charakteru projektowego – odnoszą się także do sposobu wytwarzania przestrzeni, a więc także i do systemu społeczno-ekonomicznego, w ramach którego funkcjonujemy
(Lorens 2010).
Płoskonka i in. (2012) naświetlają znaczenie w obecnym systemie prawnym i polityce rozwoju jako
zasady dobra wspólnego i demokratycznego państwa prawnego jako jak najdalej idące współuczestnictwo obywateli w funkcjonowaniu instytucji publicznych ze stosowaniem zasady, że wszelkie decyzje ważne dla obywateli powinny być podejmowane na możliwie najniższym szczeblu – jak
najbliżej grupy społecznej, której ma decyzja dotyczyć (zasada subsydiarności). Jest to stanowisko
w pełni popierane przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego (2010, s. 4; także Górniak i Mazur
2012, s. 185) Idealistyczne podejście do kwestii rozwoju przestrzennego reprezentują Alexander
i in. (2008, s. 3): Nie wierzymy, że te większe wzorce, które nadają strukturę miastu lub sąsiedztwu, mogą być tworzone przez scentralizowaną władzę, przez prawa lub plany zagospodarowania.
Uważamy natomiast, że mogą powstawać stopniowo i organicznie, niemal samoistnie, jeżeli każdy
akt budowania, mały czy duży, będzie dokonywany odpowiedzialnie, z myślą o takim stopniowym
kształtowaniu małego zakątka świata, żeby pojawiły się w nim większe wzorce. W podobnym tonie opowiada się Skiba (2007): Warunkiem akceptacji zmian wprowadzanych w krajobrazie jest
rozpoznawanie elementów, stanowiących w oczach mieszkańców o tożsamości miasta. Traktując
krajobraz jako dobro publiczne łatwo dostrzegamy, że nie da się go chronić lub upiększyć bez zrozumienia i woli mieszkańców.
1.4. Imperatyw dialogu między interesariuszami rozwoju przestrzennego
19
Trzeba w tym miejscu podkreślić, iż partycypacja w planowaniu rozwoju obejmuje pełen wachlarz
interesariuszy instytucjonalnych i indywidualnych, od Unii Europejskiej poprzez administracje poszczególnych szczebli, jednostki samorządu terytorialnego, instytucje i przedstawicieli biznesu
i jego otoczenia, po organizacje obywatelskie, mieszkańców i przedsiębiorców. Jednocześnie, jak
zauważa Böhm (2007, s. 19), należy wyraźnie rozgraniczyć role partycypacji i mandatu społecznego. W skali planowania miejscowego, regionalnego czy krajowego wchodzimy w sferę dobra
wspólnego. Zatem wydatki z nim związane – w tym przeznaczone na kształtowanie krajobrazu –
pokrywa budżet publiczny. W konsekwencji sprawy te można albo poddawać pod głosowanie, albo
wyposażyć projektowanie w takie instrumenty, które pozwolą ograniczyć do racjonalnych granic
pole konfrontacji fachowców i niefachowców.
Z perspektywy zarządzania w sektorze publicznym University College of London i Deloitte (2007
s. 11) określają nowoczesne planowanie przestrzenne jako działania:
– szeroko zakrojone (uwzględniające wymiar przestrzenny różnorakiej działalności i sektorów
oraz interakcji między nimi),
– wizjonerskie (otwarte na uczestników procesu gotowych do wyrażania swoich poglądów na
temat miejsc),
– integrujące (łączące w przestrzeni problemy użytkowników związane z rozwojem i użytkowaniem nieruchomości),
– nakierowane na realizację (przekuwając strategię przestrzenną na programy działania) związane z koordynacją działań między powiązanymi zasobami i sektorami),
– oraz partycypacyjne (planowanie jako pomoc przy tworzeniu partnerstw i angażowanie pełnego wachlarza interesariuszy procesów rozwoju).
Nowe zarządzanie w sektorze publicznym, decentralizacja władzy, w połączeniu z kryzysem finansów publicznych początku drugiego dziesięciolecia XXI wieku w Europie, są również istotnymi
czynnikami zwiększenia roli uczestnictwa w planowaniu i wdrażaniu strategii rozwoju oraz aktywizujących politykę przestrzenną. Haughton i in. (2010, s. 29–30) widzą źródło tworzenia strategii przestrzennych angażujących w ich przygotowanie i realizację poszczególnych interesariuszy
w presji na efektywność wewnętrzną samorządów oraz sprawne podejmowanie decyzji. Zmiany
zachodzące w samorządach prowadzące do redukcji ich roli, jako dostarczyciela usług, jako koordynatora zarządzającego oraz strażnika jakości, mają kluczowe znaczenie w tworzeniu partycypacyjnych i przestrzennych strategii rozwoju.
Panuje przekonanie, iż partycypacja społeczna w procesach planowania rozwoju, zwłaszcza w planowaniu przestrzennym, ma jedynie charakter formalny (Kamiński 2009) W podobnym tonie sytuację diagnozują Izdebski i in.(2007, s. 63–64), którzy wskazują na ograniczenie zaangażowania
interesariuszy w powstawanie planów do informacji i konsultacji. Tymczasem planowanie zintegrowane, nakierowane na wdrożenie, potrzebuje również pełnego wachlarza form partycypacji – od
informacji, poprzez konsultacje, po aktywne uczestnictwo.
Doświadczenia polskie udziału społecznego w tworzeniu ładu przestrzennego nastrajają pesymistycznie co do ich pozytywnego wpływu. Badania CBOS na temat percepcji ładu przestrzennego
w Polsce (2008) wskazują na konflikt pomiędzy prawem do samostanowienia o swojej własności
a regulacjami prawnymi w zakresie budownictwa i ładu przestrzennego. W opinii CBOS, w Polsce
20
nie są jeszcze zaspokojone potrzeby podstawowe, stąd sprawy estetyki, piękna i dobrej organizacji
przestrzeni schodzą na plan dalszy. Mikielewicz (2007) jednak zauważa, że ład przestrzenny jest argumentem wszelkich dyskursów dotyczących zagadnień urbanistyki i planowania przestrzennego,
ale przestrzeń nas otaczająca świadczy przede wszystkim o niskiej świadomości społecznej tego,
jaki wielki wpływ wszechogarniająca brzydota codziennego otoczenia ma na nasze życie jako samorealizujących się jednostek.
W podobnym tonie wypowiadają się Zimnicka i Czernik (2007, s. 51–64), wskazując na rolę edukacji w ćwiczeniu umiejętności zauważania i definiowania otaczającej przestrzeni, budowania kulturowych podstaw dla tożsamości lokalnej i planowania rozwoju. Warto wspomnieć, że w Polsce
powoli powstają projekty edukacyjne, takie jak Przestrzeń Wokół Nas (Nadbałtyskie Centrum Kultury 2012), który za pomocą obrazu i tekstu wyjaśnia podstawowe pojęcia z zakresu ładu przestrzennego: Tak, jak w pokoju musi być porządek, tak i w mieście nie powinno być bałaganu – jest
to zadanie dla wszystkich, którzy mają wpływ na kształtowanie przestrzeni – w szczególności dla
urbanistów i architektów.
1.5.
Potrzeba zastosowania komunikacji wizualnej
w dialogu na temat przestrzeni
Dialog pomiędzy interesariuszami tak złożonych układów, jakimi są jednostki przestrzenne, jest
dużym wyzwaniem nie tylko ze względu na kompleksowość zadań dotyczących zagospodarowania
przestrzennego, ale i ze względu na zróżnicowanie samych zainteresowanych. Interesy instytucji
publicznych, poszczególnych właścicieli nieruchomości, a nawet potencjalnych zainteresowaniem
osiedlaniem się czy prowadzeniem działalności gospodarczej na danym terenie reprezentowane są
przez osoby o bardzo zróżnicowanym wykształceniu, specjalizacji i poglądach. W związku z tym,
że ilość wytwarzanych, przetwarzanych i absorbowanych informacji zwiększa się z każdą chwilą,
przymusem staje się stworzenie takiej formy ich rejestracji, przechowywania i przetwarzania, która
będzie odpowiadała wymogom rozwijającego się nowoczesnego społeczeństwa. Nie wszyscy posiadają umysły ścisłe i jednakowe zdolności, ale prawie wszyscy aktywnie odbierają procesy wizualne – nasze mózgi są tak zbudowane, aby odkrywać i interpretować wzory z danych zmysłowych
(Pulak i Wieczorek-Tomaszewska 2011).
Przekaz graficzny informacji w prowadzeniu dialogu na temat przestrzeni i terytorium jest elementem niezbędnym w nowoczesnym (postmodernistycznym i poststrukturalnym) przestrzennym
planowaniu rozwoju. Davoudi i Strange (2009, s. 11) systematyzują główne aspekty strategii przestrzennych w podziale na składniki i procesy. Po stronie niezbędnych składników wyliczają: interpretację przestrzenności, pojęcie miejsca, podstawowe zasady organizacji przestrzeni, zrozumienie
skali, pojęcie przyszłości, interpretacja czasu oraz właśnie komunikację wizualną. Jako kluczowe
elementy procesów wymieniają: postrzeganie roli planistów, konieczną wiedzę i umiejętności,
metody zaangażowania, struktury zarządzania, administracji i władzy, sposoby wdrażania. Każdy
z tych procesów związany jest z komunikowaniem się uczestników i podejmowaniem kwestii przestrzennych w szerokim znaczeniu – od terytorialności po walory estetyczne.
1.5. Potrzeba zastosowania komunikacji wizualnej w dialogu na temat przestrzeni
21
4
GIA ROZW
E
T DIAGNOZA
U
OJ
FORMAT TRADYCYJNY
opracowanie tekstowe
STR
A
Wymagania komunikacji wizualnej na poziomie planowania strategicznego wychodzą daleko poza
rygory ustawowego planowania przestrzennego (Izdebski i in. 2007, s. 70–74). Rycina 1.1 prezentuje porównanie komunikacji tekstowej i wizualnej w partnerskim planowaniu rozwoju.
PROGNOZA
CELE ROZWOJU
WSKAŹNIKI REALIZACJI
KIERUNKI INTERWENCJI
PROGRAMOWANIE
FORMAT ALTERNATYWNY
dokument ilustrowany
RYS. 11
PODZIAGEODEZYJNE W ZABUDOWIE
ZAGRODOWEJ.
FOT. 17
FOT. 18
!"#
!"
###$
– " %
– & '
"
%
– "
!(
) # ##*
( + # ' "'
'#,
#
"'
/
#,:;%<%
=/(
RYS. 12
LETNISKOWEJ.
FOT. 19
FOT. 20
$
%!&
&#
TERYTORIUM
>!
!"
?
!( >
@( H % ! #'(
'
#
%
#
#
(
RYS. 13
REZYDENCJALNEJ.
FOT. 21
FOT. 22
'$
(#
28
51
PRZESTRZEŃ
ZAGOSPODAROWANIE
LOKALIZACJA
interesariusze mogą wspólnie
INTERPRETOWAĆ
PIĘKNO
W EFEKCIE
W EFEKCIE
ponad 60% ludzi
łatwiej przyswaja wiedzę
z pomocą obrazu
zagadnienia przestrzene
są otwarte na błędy
w interpretacji
izolacja uczestników
pracochłonność czytania
i zrozumienia
interesariusze mogą wspólnie
DOŚWIADCZAĆ
spór koncentruje się na
ilustracjach (problemach)
zamiast na uczestnikach
(poglądach)
ludzie jednoczą się
poprzez obraz
WSPÓLNE DZIAŁANIE
Ryc. 1.1. Komunikacja w procesie planowania i wdrażania strategii rozwoju
Źródło: opracowanie autorki na podstawie: http://www.infographicsshowcase.com/wp-content/uploads/2010/03/Use-Infographics-600x786.jpg, w opracowaniu Marka Kaczmarczyka.
W ostatnim dwudziestoleciu, dzięki rozwojowi geograficznych systemów informatycznych (GIS),
projektowania wspomaganego komputerowo (CAD) oraz upowszechnienie dostępu do informacji
przez Internet, wykształciły się nowe dziedziny w komunikacji wizualnej: geowizualizacja, infografika i geoinfografika. Geowizualizacja to wykorzystanie wizualnych reprezentacji informacji geoprzestrzennej dla ułatwienia myślenia, zrozumienia i budowania wiedzy o aspektach środowiska
człowieka i środowiska fizycznego typowych dla skal geograficznych oraz kreowania reprezentacji
wizualnych dla tych aspektów (MacEarchen 1999 za: Medyńska-Gulij 2011, s. 15). Infografika zaś
to wizualizacja danych lub idei, która przekazuje złożoną informację odbiorcom w sposób łatwy
do przetworzenia i zrozumienia (Smicklas 2011). Geoinfografika natomiast to połączenie geowi-
22
zualizacji, klasycznej kartografii i infografiki w celu lepszej prezentacji złożonych związków i wielowarstwowych, olbrzymich zasobów danych przestrzennych (He i in. 2011). Cechą wspólną form
przekazu typu infograficznego jest ich wysoka komunikatywność również bez elementu objaśnień
tekstowych, intuicyjność przekazu, powszechne zrozumienie.
Zastosowanie ilustracji w przekazie informacji o przestrzeni postrzegane jest wręcz jako forma
sztuki, zwłaszcza przez samych urbanistów. Tworzenie map w planowaniu przestrzennym, dzięki
zastosowaniu technologii geoinformacyjnych, stało się nie tylko coraz powszechniejsze i technicznie doskonałe, ale i stosunkowo łatwe w aplikacji. Dyrektywa Komisji Europejskiej INSPIRE (OJ L
108 z 25 kwietnia 2007) ustanowiła legalne ramy dla ustanowienia i działania Infrastruktury informacji przestrzennej w Europie. Celem dyrektywy jest wspieranie działań dotyczących polityk
wspólnotowych w zakresie ochrony środowiska oraz polityk lub działań mogących oddziaływać na
środowisko. W szczególności działania te wiążą się z wprowadzaniem w życie, monitorowaniem
aktywności i oceną strategii zaangażowanych społeczności na różnych poziomach, od poziomu
lokalnego, przez krajowy, aż po poziom europejski. Jest to pewien postęp w integracji zapisu danych przestrzennych w Europie, w stosunku do gorących debat na temat komunikacji graficznej
przy okazji przygotowywania dokumentu Europejskiej Perspektywy Rozwoju Przestrzennego (Dűhr
2007, rozdz. 5). W efekcie tych debat fundamentalne wytyczne dotyczące rozwoju przestrzennego
w Europie zostały opisane wyłącznie słowami.
Dowolność zapisu graficznego w planowaniu przestrzennym oraz planowaniu rozwoju daje duże
pole do inwencji twórczej i innowacji, od lat opierające się próbom ujednolicenia. Jak zauważa
Łabaj (2013), GIS w planowaniu przestrzennym skupia zainteresowanie wieloma aspektami przestrzeni jak: urbanistyka, uwarunkowania formalne i prawne, infrastruktura techniczna, fizjografia,
zasoby naturalne, ochrona środowiska i przyrody, zagrożenia i uciążliwości, atrakcyjność krajobrazowa, architektura klimatu, dziedzictwo kulturowe, jak i nie kojarzonymi wprost z przestrzenią, np.:
ekonomia, socjologia czy polityka. Tak szeroki obszar jednoczesnych uwarunkowań każe zachować
daleko posuniętą skromność wobec procesu planowania przestrzennego. Posiada ono w oczach
wielu więcej znamion artyzmu i sztuki rozwiązywania problemów oraz osiągania kompromisów niż
rzemiosła wynikającego z technicznych procedur.
Pozostawienie urbanistom swobody kreacji teoretycznie pozwala na najlepszą kalibrację dokumentacji dla konkretnych potrzeb. Jednocześnie zmniejsza ona możliwości kontroli jakości tych
opracowań przez samorządy, co ma szczególne znaczenie w przypadku jednostek małych i średniej wielkości, bez własnych pracowni urbanistycznych, czyli większości samorządów. Dla samych
urbanistów oraz konsultantów, zajmujących się planowaniem strategicznym, brak wskazówek lub
chociaż możliwości sięgnięcia po przekrojowe zestawienie zastosowanych form zapisu, powoduje
konieczność prowadzenia indywidualnych poszukiwań przykładów określeń i oznaczeń lub każdorazowe tworzenie ich od podstaw.
Tymczasem zastosowanie komunikacji wizualnej w planowaniu rozwoju jest bardzo silnym instrumentem oddziaływania na odbiorców zarówno w procesach tworzenia planów, jak i komunikowania ich ostatecznych ustaleń (Dűhr 2007). Ilustrowanie informacji strategicznych pełni istotną rolę
wyjaśniającą:
1.5. Potrzeba zastosowania komunikacji wizualnej w dialogu na temat przestrzeni
23
– Ujawnia różnice w priorytetach terytorialnych poszczególnych interesariuszy planowania
rozwoju (Dűhr 2007);
– Pomaga w mediacjach w przypadku konfliktów interesów (Healey 1997);
– Pomaga przy ustalaniu różnic w celach i priorytetach (Forester 1989);
– Pomaga przy koordynacji i konsolidacji terytorialnej zamierzeń;
– Wspomaga marketing terytorialny (Kotler i in. 1993);
– Umożliwia komunikację między uczestnikami procesu planowania
(Sadura i Szranowicz-Kusz 2011).
Komunikacja wizualna stanowi jednocześnie ryzyko manipulacji informacją, a w efekcie procesem
kształtowania konkretnych rozstrzygnięć strategicznych dotyczących rozwoju. Decyzja o tym, co
powinno zostać umieszczone na mapie i w jaki sposób to będzie zaprezentowane, otwiera szeroki potencjał kształtowania dyskusji, do wzmocnienia wybranych grup społecznych czy obszarów
i umniejszenia roli pozostałych (Dűhr 2007). Według Frienda i Hicklinga (2005, s. 5–6), w strategiach przestrzennych obszar decyzyjny zależy od wyborów między:
– ogniskowaniem a uogólnianiem problematyki,
– uproszczeniem a szczegółowością złożonego charakteru zagadnień,
– eaktywnością a współdziałaniem w obliczu konfliktu,
– zmniejszaniem a wbudowywaniem niepewności w planach,
– objaśniającym a decyzyjnym podejściem do postępu prac.
Instrumentarium komunikacji wizualnej nie powinno być zawężone wyłącznie do tworzenia map.
Powyższe obszary podejmowania decyzji dotyczących rozwoju mają swoje przełożenie na sposób
ich ilustrowania. Konieczna jest więc nie tylko wiedza na temat tworzenia materiałów wizualnych
do strategii, ale i ich etyczne stosowania.
1.6.
Metodologia opracowania modelu zapisu
informacji przestrzennych w strategiach rozwoju
Diagnozę istniejącego stanu wiedzy i doświadczeń w tym zakresie przeprowadzono na podstawie
analiz następujących opracowań polskich, aktualnych w latach 2010–2012:
– Wszystkie strategie rozwoju województw (16).
– Wszystkie plany zagospodarowania przestrzennego województw (16).
– Wszystkie strategie rozwoju miast na prawach powiatu (66).
– Wszystkie studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miast
na prawach powiatu (66).
– Wybrane gminne plany rozwoju lokalnego (27).
– Wybrane lokalne programy rewitalizacji (15).
– Strategie rozwoju powiatów województw: zachodniopomorskiego, wielkopolskiego,
dolnośląskiego i śląskiego (92).
– Strategie rozwoju wszystkich gmin województwa zachodniopomorskiego i wybranych gmin
z kraju (123).
24
Na tej podstawie wyciągnięto wnioski dotyczące zastosowania zapisu graficznego w planowaniu
rozwoju, a grupę testową dokumentów zawężono do strategii wojewódzkich i miast na prawach
powiatu, jako że te dokumenty w największym stopniu są ilustrowane. Diagnozę zagadnienia ładu
przestrzennego w praktyce planowania rozwoju oraz zapisu graficznego informacji na poszczególnych etapach planowania strategicznego w Polsce przedstawiono w rozdziale Przestrzeń w strategiach rozwoju.
Następnie zidentyfikowano zakres informacji z zakresu kształtowania wysokiej jakości przestrzeni,
które powinny znaleźć się na poszczególnych etapach planowania strategicznego. Na podstawie
bieżącej praktyki w zapisie konkretnych informacji usystematyzowano je i powiązano ze strukturą
metodyczną strategii rozwoju. Z powodu dość skromnego dorobku w zakresie ilustrowania strategii rozwoju w Polsce, przegląd stosowanych technik zapisu graficznego wzbogacono przeglądem
następujących dokumentów zagranicznych:
– Core Strategy wszystkich gmin Wielkiego Londynu oraz wybranych miast Anglii.
– Schema de Coherence Territoriale wszystkich obszarów metropolitalnych Francji.
– Stadtentwicklungskonzept, Entwicklungsplanung wybranych miast i obszarów
metropolitalnych Niemiec.
– Nota Ruijmte oraz Stedenbouwkundig Plan, Structuurvisie wybranych miast i regionów Holandii.
Celem tych analiz było zidentyfikowanie sposobów zapisu informacji danego typu, stąd poszukiwania języka wizualnego wykraczały poza zasób dokumentów aktualnych strategii rozwoju. Informacje na ten temat przedstawiono w rozdziale Komunikacja wizualna zagadnień z zakresu jakości
zagospodarowania przestrzennego.
W wyniku zestawienia wyników analiz istniejącej praktyki komunikacji wizualnej w strategiach z informacjami z zakresu jakości zagospodarowania przestrzennego w kontekście etapów tworzenia
strategii rozwoju, opracowano trzy autorskie metody zapisu graficznego informacji w planowaniu
strategicznym (rozdział 4). Metody te zilustrowano przykładami z obecnej praktyki planistycznej
w kraju i zagranicą.
Dążenie do zintegrowanego planowania rozwoju wymaga zarówno wypracowania nowych sposobów zapisu informacji, jak i poparcia ze strony samorządów i urbanistów dla wdrażania tych metod. W ramach podsumowania, w rozdziale Przyszłość wykorzystania komunikacji wizualnej w planowaniu rozwoju w Polsce, przedstawiono wnioski z badań opinii samorządów i urbanistów oraz
rozważania na temat możliwości zwiększenia roli dla jakości zagospodarowania przestrzennego na
etapie planowania rozwoju w Polsce.
Badania preferencji samorządów i konsultantów w Polsce w zakresie komunikacji graficznej
w strategiach rozwoju, przeprowadzone z pomocą Andrzeja Sobczyka i Roberta Żarkowskiego,
miały charakter eksploratywny i jakościowy. Badania objęły jednostki samorządu terytorialnego na
obszarze całego kraju z uwzględnieniem wszystkich województw. Do przeprowadzenia procesu
badawczego użyto techniki CAWI. Uzyskano zwrot na poziomie 116 ankiet reprezentujących opinie 116 samorządów gminnych. Badanie mające na celu poznanie preferencji profesjonalistów
(osób zajmujących się planowaniem rozwoju) w zakresie komunikacji graficznej w planach rozwoju miało charakter celowy. Narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety. Badaniem zostało
1.6. Metodologia opracowania modelu zapisu informacji przestrzennych w strategiach rozwoju
25
objętych 20 osób – profesjonalistów, których aktywność zawodowa i doświadczenia związane są
z procesem planowania i zarządzania strategicznego dla jednostek samorządu terytorialnego. Do
przeprowadzenia procesu badawczego również użyto techniki CAWI. Badania zostały zrealizowane
w terminie 20.01–20.02.2012 roku.
Niniejsza publikacja przeznaczona jest dla osób zajmujących się planowaniem rozwoju na każdym szczeblu ich edukacji. Zaproponowane metody zapisu graficznego informacji strategicznych z zakresu kształtowania ładu przestrzennego mają stanowić istotne narzędzie dla urbanistów i władz gminnych przy zabezpieczaniu ładu przestrzennego i podwyższaniu jakości
zagospodarowania przestrzennego. Linki do opracowań źródłowych można znaleźć na stronie
www.strategie.zut.edu.pl.
ROZDZIAŁ 2.
Przestrzeń
w strategiach
rozwoju
W tym rozdziale przeprowadzono diagnozę obecnej praktyki strategicznego planowania rozwoju w Polsce pod kątem uwzględnienia w nich zagadnień ładu
przestrzennego oraz sposobów komunikacji wizualnej. Na podstawie analiz obowiązującej dokumentacji określono jaką rolę odgrywa obecnie ład przestrzenny
w strategiach rozwoju lokalnego i regionalnego. Następnie przeprowadzono
dekonstrukcję procesu planowania strategicznego i opisano w jaki sposób można ilustrować zagadnienia strategiczne na poszczególnych etapach planowania
strategicznego. Ze względu na skromny zasób polskich praktyk w dziedzinie zastosowania języka graficznego do komunikowania informacji zawartych w dokumentach strategii lokalnych i regionalnych, posłużono się przykładami z zagranicy, ale także z innych opracowań planistycznych. Celem jest pokazanie, w jaki
sposób można ilustrować zagadnienia rozpatrywane na poszczególnych etapach
budowania strategii: diagnoza, prognoza, cele rozwojowe, kierunki interwencji,
systemy realizacji. Podsumowaniem diagnozy obecnej praktyki strategicznego planowania rozwoju w Polsce jest szczegółowa analiza stopnia zastosowania komunikacji wizualnej w strategiach rozwoju w Polsce, z uwzględnieniem obiektywnego badania dokumentacji oraz subiektywnej opinii samorządów.
2.1. Czynnik przestrzenny w planowaniu strategicznym
2.1.
29
Czynnik przestrzenny w planowaniu strategicznym
Planowanie rozwoju w Polsce przebiega dwutorowo: w sferze regulacyjnej i realizacyjnej. Dokumenty takie jak poszczególne polityki sektorowe, w tym polityka rozwoju przestrzennego i jej odzwierciedlenie w statutowych dokumentach z zakresu planowania przestrzennego, ustanawiają
zasady działania. Relacje pomiędzy poszczególnymi dokumentami planowania rozwoju określono
jako: ustalenia, ustalenia po negocjacjach, zalecenia po negocjacjach, zalecenia i koordynacja (Noworól 2010). Dokumenty realizacyjne, z długookresową strategią i poszczególnymi programami
średnio- i krótkookresowymi, nakierowane są na identyfikację i wdrożenie skoordynowanych ze
sobą projektów krótko- i średniookresowych. Przygotowanie strategii rozwoju jest zadaniem własnym samorządów wojewódzkich i powiatowych. Na poziomie gminy strategie są niezbędnym
elementem warunkującym ubieganie się o środki finansowe z Unii Europejskiej (Rozporządzenie
Rady (WE) nr 1083/2006 oraz U. 2006 nr 227 poz. 1658 R. 1 art. 6 ). Z tego względu dokumenty
strategii rozwoju i planów rozwoju lokalnego weszły na stałe do agend planowania na szczeblu
lokalnym.
Przestrzeń pełni nie tylko istotną rolę merytoryczną w strategiach rozwoju, ale i strategiczną. Na
każdym z sześciu etapów planowania rozwoju, określonym przez Ustawę (DzU z 2006 r. nr 227,
poz. 1658): diagnoza, prognoza, cele, wskaźniki, kierunki interwencji, systemy realizacji; czynnik lokalizacji pełni istotną rolę techniczną. Nadanie trzeciego wymiaru zjawiskom społeczno-ekonomicznym pozwala na większą precyzję procesów diagnostycznych i obierania priorytetów, klarowność
celów i kierunków interwencji, koordynację i lepsze gospodarowanie zasobami na etapie wdrażania. Co więcej, w trakcie konsultacji zarówno instytucjonalnych, jak i społecznych, umiejscowienie
zjawisk w przestrzeni wprowadza dodatkowy element przejrzystości i uproszczenia dialogu.
Davoudi i Strange (2009) wskazują, że koncepcja przestrzeni zmienia się w strategiach rozwoju
i procesów związanych z jej uwzględnianiem. Po analizach praktyki planowania XX wieku wyróżnili
oni trzy różne podejścia: pozytywistyczne, strukturalne i postmodernistyczne, zwane też poststrukturalnym. Ich szczegółową analizę przedstawiają tabele 2.1 i 2.2.
Główne nowości w planowaniu postmodernistycznym, zwanym też poststrukturalnym, to akceptacja dla dynamiki i nieprzewidywalności procesów zachodzących w przestrzeni. Nowe planowanie przestrzenne wymaga podejścia strategicznego – z wbudowaną elastycznością rozwiązań oraz
angażowaniem do działania wszystkich interesariuszy. Demokratyczny system sprawowania władzy
oraz jej decentralizacja ma więc bezpośrednie przełożenie na procesy planowania rozwoju. Takie
zdefiniowanie planowania wymaga nowego podejścia do roli planistów, zakresu wiedzy i umiejętności niezbędnych w planowaniu, udziału interesariuszy, struktury zarządzania i władzy decyzyjnej
oraz sposobów wdrażania.
30
ROZDZIAŁ 2. Przestrzeń w strategiach rozwoju
Tabela 2.1. Kryteria analizy zawartości strategii przestrzennych
INTERPRETACJA
PRZESTRZENNOŚCI
POZYTYWIZM
STRUKTURALIZM
POSTMODERNIZM
Przestrzeń w ujęciu
euklidesowym
Przestrzeń jako wytwór
społeczny, społecznie
konsumowany
Przestrzeń jako wytwór
kulturowy
Neutralny pojemnik
Nauka pozytywistyczna
Triada pojęcia przestrzenności:
postrzeganie (myślowe),
tworzenie (społeczne)
i przeżywanie (fizyczne)
przestrzeni
POJĘCIE MIEJSCA
Miejsce jako obiektywna,
mierzalna, mapowalna,
ograniczona i samodzielna
lokalizacja
Miejsce jako wielokrotne
przecinanie się relacji
społecznych, politycznych
i gospodarczych oraz punkt
geometrii władzy
Miejsce jako szczególna forma
przestrzeni, kreowane poprzez
działania i wyobraźnię,
kluczowy element wyrażania
tożsamości i przynależności,
przedmiot wielokrotnych
interpretacji, zawsze w trakcie
tworzenia
PODSTAWOWE
ZASADY
ORGANIZACJI
PRZESTRZENI
Odległość, kierunek
i połączenie
Strefowanie funkcjonalne
Wielokrotne, nakładające się
przepływy i sieci
ZROZUMIENIE SKALI
Wbudowana hierarchia
z ustalonymi granicami
zdefiniowanymi poprzez
przepływy, sieci, punkty
węzłowe i hierarchie
Globalizacja przesłaniająca
skalę lokalną, ‘miejscowości
bez miejsc’, nacisk na
‘miejskość’
Wzajemnie połączona sieć
z przypadkowymi granicami,
stałe przypisywanie terytorium,
miejsce politycznej kontestacji
INTERPRETACJA
CZASU
Czas w ujęciu linearnym
Kompresja czasoprzestrzeni
Linearny porządek czasowy
Unicestwianie przestrzeni
przez czas
Czas jako teraźniejszość, czas
rzeczywisty
POJĘCIE
PRZYSZŁOŚCI
Rozkład odległości,
teorie bliskości
Przyszłość możliwa
do prognozowania,
przewidywalna
i zarchiwizowana
w zaplanowany sposób
Utopia społeczna, o którą
należy walczyć
Przyszłość napędzana
niewiadomymi i ryzykiem
Przyszłość znana
i uporządkowana
Powstająca na nieoczekiwane
sposoby
Przyszłość niewiadoma
i nieuporządkowana
Przyszłość znana
i uporządkowana
WIZUALIZACJA
I PRZEDSTAWIENIE
Dwuwymiarowe, statyczne
mapy
Trójwymiarowe ujęcia perspektywiczne
Modele komputerowe
Źródło: Davoudi, Strange 2009, s. 40.
Każdy dzień jest ważny
Język, zapis tekstowy
Dwuwymiarowe mapy
‘Rozmyte mapy’ ukazujące
przepływy, przestrzeń przeżywana i opisywana przez
mieszkańców i użytkowników
(obrazy), scenariusze i fabuły
2.1. Czynnik przestrzenny w planowaniu strategicznym
31
Tabela 2.2. Kryteria analizy procesów w strategiach przestrzennych
ROLA PLANISTÓW
WIEDZA
I UMIEJĘTNOŚCI
POZYTYWIZM
STRUKTURALIZM
POSTMODERNIZM
Przewidywanie przyszłych
trendów rozwojowych jako
podstawa do kontrolowania
i tworzenia ładu
przestrzennego / tworzenie
planów zagospodarowania
Poszukiwanie poparcia, lokalni
aktywiści społeczni, obrońcy
‘przestrzeni dla miejsc’
w opozycji do ‘przestrzeni dla
przepływów’
Badanie współdzielonych
poglądów na miejsce i wspólne
zrozumienie przestrzeni
Naukowa wiedza ekspercka
Wzmocnienie społeczności
lokalnych
Wiedza ekspercka
i eksperymentalna
Umiejętności z zakresu
aktywizacji społecznej
Umiejętności wizjonerskie
i mediacyjne
Umiejętności w zakresie
modelowana ilościowego
Poszukiwanie konsensusu
Przygotowujący alternatywne
‘plany obywatelskie’
METODY
ANGAŻOWANIA
Odgórne symboliczne
konsultacje
Dochodzenie publiczne /
między przeciwnościami
Narady dyskusyjne
STRUKTURY
ZARZĄDZANIA/
ADMINISTRACJI /
WŁADZY
Hierarchiczne, formalne
systemy zarządzania
narzucające władzę nad
prywatnymi prawami
własności, przywileje dla
wiedzy technicznej
Korporacyjność, władza
struktur
Wielopoziomowe zarządzanie
generujące władzę
umożliwiającą działalność
prywatną i publiczną
Dowodzenie i kontrola poprzez
uregulowania dotyczące użytkowania gruntów
Zarządzana przez państwo redystrybucja zasobów i relokacja
działalności
SPOSOBY
WDRAŻANIA
Władza agencji i agend
Wdrażanie poprzez praktyki
współpracy, wspólne (społeczne) nabieranie umiejętności
Źródło: Davoudi, 2009, s. 41.
Przykładając matrycę stylów planowania przestrzeni, można praktykę polską przypisać raczej do
stref pozytywizmu i strukturalizmu. Postmodernizm planowania przestrzeni, ściśle powiązany
z programowaniem strategicznym, to nadal w większym stopniu teoria niż praktyka.
2.2.
Ład przestrzenny w strategiach rozwoju
2.2.1.
Ład przestrzenny – analiza szczegółowa
Analiza obowiązujących strategii rozwoju miast na prawach powiatu dowodzi, iż 90% z nich
uwzględnia bezpośrednio ład przestrzenny w przynajmniej jednym z obszarów strategicznych:
wizji, celach, priorytetach lub programach (ryc. 2.1). Uderza niewielki stopień bezpośrednich odniesień do ładu przestrzennego w wizjach, priorytetach i programach. Ciekawe, że ład przestrzenny najczęściej występuje jako cel strategiczny, jednak na etapie programowania działania zostaje
rozbity na projekty i umieszczony w różnych programach działań. Ogólnikowy charakter definicji
ładu przestrzennego nastręcza samorządom trudności w jego integracji w opracowaniach strategii
32
100%
80%
60%
40%
20%
0%
MISJA/WIZJA
PRIORYTETY
CELE STRATEGICZNE
PROGRAM
Ryc. 2.1. Stopień uwzględniania ładu przestrzennego na poszczególnych etapach planowania strategicznego polskich miast na prawach powiatu (stan na 2012 rok)
Źródło: opracowanie autorki.
rozwoju. Tematyka zapewnienia ładu przestrzennego jest częściej podejmowana przez pryzmat
priorytetów i projektów sektorowych, niż jako wyizolowane zagadnienie (ryc. 2.1).
Nieliczne miasta zadeklarowały wizje bezpośrednio odnoszące się do ładu przestrzennego czy jakości zagospodarowania przestrzennego. Wizje odnoszące się do tematyki przestrzennej można
sklasyfikować w trzech grupach:
1. Jakościowa, odnosząca się do parametrów zagospodarowania przestrzennego, takie jak wizja
dla Gliwic (Zał. do Uchwały nr XII/368/2007 RM w Gliwicach, s. 17): Gliwice w roku 2022 to
miasto: (...) wyróżniające się swoją estetyką, funkcjonalnością zagospodarowania, ładem, zielenią, dobrze zorganizowanymi przestrzeniami publicznymi; dbałości o zabytki towarzyszyć będzie
kreowanie nowych obiektów o wysokiej wartości architektonicznej (...).
2. Opisowa, obrazowo prezentująca stan docelowy zagospodarowania przestrzennego, tak jak
w przypadku strategii dla Żor (Zał. do Uchwały nr 494/XLIII/05 RM Żory; s. 20): Żory to (..) miasto:
o koncentrycznym układzie przestrzennym, gdzie punktem centralnym jest Stare Miasto wraz
z Centrum Usług Ogólnomiejskich, otoczone osiedlami domów jedno- i wielorodzinnych i rozlokowanymi na obrzeżach dzielnicami o charakterze podmiejskim (…).
3. Programowa, nastawiona na dekonstrukcję pojęcia ładu przestrzennego i określenie procesów,
którym poszczególne elementy powinny podlegać, tak jak w strategii miasta Jaworzna (Zał. do
Uchwały nr IX/85/2007 RM w Jaworznie; s. 14):
WARTOŚCI PODTRZYMYWANE: Dziedzictwo kulturowe: tradycje rzemieślnicze i targowe; Materialna spuścizna architektoniczno-urbanistyczna i przemysłowa; Bioróżnorodność przestrzeni miasta; Indywidualny charakter osiedli miasta;
WARTOŚCI ODTWARZANE: Jakość środowiska naturalnego i estetyka krajobrazu; Jakość
życia: warunki zamieszkania, bezpieczeństwo socjalne i publiczne, dostępność do usług zdrowotnych i edukacyjnych; Przestrzenne rozmieszczenie funkcji miejskich i sposobów użytkowania terenów; Sprawność infrastrukturalna miasta;
WARTOŚCI KREOWANE: Integracja mieszkańców; Produktywność aktywności gospodarczej
wspierana transferem nowoczesnych produktów i technologi; Komunikacyjno-transportowa
dostępność miasta; Dogodność i zróżnicowanie form spędzania czasu wolnego.
2.2. Ład przestrzenny w strategiach rozwoju
33
W przypadku priorytetów rozwojowych, samorządy formułują je w sposób:
1. Jakościowy (bardzo ogólny) jak w przypadku Częstochowy (Zał. do Uchwały RM nr 520/
XLV/2009; s. 27): Kształtowanie ładu przestrzennego i funkcjonalnego miasta.
2. Opisowy, jak w przypadku Katowic (Zał. do Uchwały nr LII/1068/05 RM Katowice; s. 58):
Kształtowanie wielkomiejskiej zabudowy, przestrzeni publicznych o funkcjach kulturalnych i rozrywkowych oraz bram miasta.
Zagadnienia przestrzenne w największym stopniu obecne są w strategiach na poziomie określenia
celów strategicznych i operacyjnych. Widać wyraźnie związek między ogólnością celów a stopniem
relacji między wskaźnikami i rzeczywistym zagospodarowaniem przestrzennym. Im mniej precyzyjne metodycznie cele, tym więcej kłopotów sprawia samorządom przełożenie ich na konkretne
programy oraz mierzenie rezultatów. Częstym błędem strategii rozwoju są cele nastawione na
procesy, a nie na rezultaty.
Przykład Białej Podlaskiej (Zał. do Uchwały RM Biała Podlaska nr XXI/32/08) demonstruje takie właśnie
podejście. Celem operacyjnym jest zwiększenie atrakcyjności przestrzennej miasta, który realizowany
jest poprzez wiele działań kierunkowych, takich jak: poprawa ogólnego wizerunku zagospodarowania
miasta (między innymi poprzez poprawę planowania architektonicznego, porządkowanie struktury zabudowy w śródmieściu oraz rewitalizację centrum miasta); przeciwdziałanie zjawiskom suburbanizacji
(tj. rozpraszaniu się zabudowy poza granice miasta), między innymi poprzez racjonalne wykorzystanie
istniejących rezerw terenowych w obrębie miasta; racjonalne zagospodarowanie terenów wyznaczonych pod budownictwo mieszkaniowe i inne. Wskaźnikami realizacji mają być: powierzchnia obszarów
objętych rewitalizacją (w tym terenów poprzemysłowych, centrum miasta, dolin rzecznych itd.); Powierzchnia terenów zielonych; Długość ścieżek rowerowych w mieście. Jak widać na tym przykładzie,
wskaźniki dla monitorowania realizacji strategii nie mierzą postawionych celów, co więcej, nie wyznaczono wielkości docelowych. Biała Podlaska nie jest wyjątkiem pod względem niedopracowanych
relacji między celami a wskaźnikami. Brak konkretnych mierzalnych celów to powszechna bolączka
opracowań strategicznych. Podobnie jak brak prognoz będących podstawą dla tych celów.
Warszawa
Kraków
Łódź
Wrocław
500 000
Poznań
Gdańsk
Szczecin
Bydgoszcz
Lublin
Katowice
Białystok
Gdynia
Częstochowa
Radom
Sosnowiec
Toruń
Kielce
Gliwice
Zabrze
Bytom
Olsztyn
Bielsko-Biała
Rzeszów
Ruda Śląska
Rybnik
Tychy
Dąbrowa Górnicza
Płock
Elbląg
Opole
Gorzów Wielkopolski
100 000
Zielona Góra
Włocławek
Tarnów
Chorzów
Kalisz
Koszalin
Legnica
Grudziądz
Słupsk
Jaworzno
Jastrzębie-Zdrój
Jelenia Góra
Nowy Sącz
Konin
Piotrków Trybunalski
Siedlce
Mysłowice
Siemianowice Śląskie
Suwałki
50 000
Chełm
Zamość
Przemyśl
Leszno
Łomża
Żory
Piekary Śląskie
Biała Podlaska
Świętochłowice
Ostrołęka
Tarnobrzeg
Skierniewice
Krosno
Świnoujście
Sopot
Większe miasta częściej przygotowują dedykowane programy w celu zapewnienia ładu przestrzennego (ryc. 2.2). Jednocześnie nie zanotowano związku między czasem uchwalenia strategii przez
radę miasta a programowaniem ładu przestrzennego.
Ryc. 2.2. Występowanie ładu przestrzennego jako osobnego programu w strategiach polskich miast na
prawach powiatu w zależności od liczby mieszkańców
34
2010
2008
2006
2004
Ostrołęka
Elbląg
Koszalin
Ruda Śląska
Szczecin
Świętochłowice
Chorzów
Gdynia
Sopot
Tychy
Bydgoszcz
Gdańsk
Jelenia Góra
Kalisz
Krosno
Legnica
Opole
Piekary Śląskie
Świnoujście
Katowice
Kraków
Lublin
Rybnik
Warszawa
Żory
Bielsko-Biała
Łomża
Siemianowice Śląskie
Dąbrowa Górnicza
Gliwice
Jaworzno
Kielce
Konin
Łódź
Piotrków Trybunalski
Siedlce
Słupsk
Sosnowiec
Suwałki
Tarnobrzeg
Włocławek
Biała Podlaska
Grudziądz
Leszno
Mysłowice
Nowy Sącz
Płock
Radom
Rzeszów
Wrocław
Zabrze
Zamość
Zielona Góra
Przemyśl
Bytom
Chełm
Częstochowa
Jastrzębie-Zdrój
Skierniewice
Toruń
Gorzów Wielkopolski
Olsztyn
Poznań
Tarnów
Białystok
Generalnie jakość życia mieszkańców i rozwój gospodarczy stoją w centrum uwagi strategii miast
w Polsce, zaś jakość zagospodarowania przestrzennego jest traktowana instrumentalnie, często jako
zintegrowany komponent szerszych zagadnień rozwojowych. Zanotowano słaby stopień korelacji celów z programowaniem inwestycji w zakresie jakości zagospodarowania przestrzennego (ryc. 2.3).
Ryc. 2.3. Wyodrębnianie ładu przestrzennego jako osobnego programu w strategiach polskich miast na
prawach powiatu w zależności od roku uchwalenia strategii
2.2.2.
Relacje między planowaniem strategicznym a ustawowym
planowaniem przestrzennym
Niski stopień integracji tematyki przestrzennej w strategiach rozwoju miast na prawach powiatu
rodzi podejrzenia, że samorządy cedują sprawy przestrzenne na studia uwarunkowań i kierunków
zagospodarowania przestrzennego oraz plany miejscowe. Dla weryfikacji tej tezy przetestowano
strategie pod kątem ich relacji z planowaniem przestrzennym określonym Ustawą o planowaniu
i zagospodarowaniu przestrzennym (DzU 2003 nr 80, poz. 717, z póź. zm.). W wyniku tego testu
okazało się, iż bardzo niewielki procent samorządów traktuje Studium jako dokument przewodni
do tworzenia strategii rozwoju (ryc. 2.4), zaś tworzenie planów miejscowych nie jest znaczącym
zadaniem rozwojowym (ryc. 2.5).
Dokumenty Strategii i Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego
(SUiKZP) są ze sobą powiązane, aczkolwiek samorządy różnie interpretują tę zależność:
– Dla 83% badanych miast SUiKZP stanowi jeden z dokumentów wejściowych dla przygotowania strategii, bez dalszych szczegółowych odniesień; w kilku przypadkach (np. Świnoujście 2004)
SUiKZP dostarcza szczegółowych danych do diagnozy;
– 17% badanych miast traktuje strategię jako instrument realizacji studium.
Podstawy merytoryczne dla rozłącznego traktowania Strategii i Studium Uwarunkowań i Kierunków
Zagospodarowania Przestrzennego tłumaczy strategia Rzeszowa (Zał. do Uchwały nr XXXVI/590/2008
RM Rzeszowa; s. 3): Studium i Strategia stanowią określoną koncepcję świadomego i syntetycznego
sterowania długofalowym rozwojem miasta, przy czym Studium określa koncepcję rozwoju w sferze funkcjonalno-przestrzennej, zaś Strategia stanowi koncepcję rozwoju społeczno-gospodarczego,
określając główne, a więc strategiczne cele rozwoju, przedsięwzięcia i zadania szczegółowe, stanowiące instrumenty realizacji celów strategicznych, oraz formułuje misję rozwoju.
35
100%
100%
80%
80%
60%
60%
40%
40%
20%
20%
0%
strategia realizuje
SUiKZP
strategia zgodna z
MPZP
Ryc. 2.4. Relacje między ustawowym planowaniem przestrzennym a strategiami rozwoju
na przykładzie miast na prawach powiatu
0%
tworzenie SUiKZP
tworzenie MPZP
Ryc. 2.5. Zadania z zakresu ustawowego
planowania przestrzennego w strategiach
rozwoju miast na prawach powiatu
Relacje między strategią a SUiKZP mogą przybierać formę:
– zintegrowaną, gdzie fundament stanowi wspólnota wizji i celów, jak w przypadku Krakowa
(Zał. do Uchwały nr LXXV/742/05 RM Krakowa), Częstochowy (Zał. do Uchwały nr 520/XLV/2009
RM Częstochowy) czy Rybnika (Zał. do Uchwały nr 530/XXXIV/2005 RM Rybnika);
– realizacyjną, gdzie największe znaczenie ma wspólnota zadań, jak w przypadku Ostrołęki
(Zał. do Uchwały nr 246/XXI/2012 RM Ostrołęki) czy Lublina (Zał. do Uchwały nr 630/XXIX/2005
RM Lublina).
Postawę zintegrowaną definiuje strategia Rybnika (Zał. do Uchwały nr 530/XXXIV/2005 RM Rybnika): Wypełnianie misji miasta powinno zapewnić osiągnięcie wizji jego rozwoju oraz generalnego celu rozwoju, określonego w Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania
Przestrzennego Miasta. Podstawę stanowią całościowe konsultacje społeczne nakierowane na
określenie preferencji rozwojowych w zintegrowanym kontekście przestrzennym, społecznym
i gospodarczym. W strategii Częstochowy (Zał. do Uchwały nr 520/XLV/2009 RM Częstochowy)
dokumenty strategii i studium określono jako elementy konstytucyjne strategicznych dokumentów planistycznych, podczas gdy dziedzinowe programy rozwoju i Wieloletni Plan Inwestycyjny
określają ich część operacyjną.
Podejście realizacyjne reprezentuje nieliczna grupa strategii. Są one konstruowane jako plany realizacyjne, uwzględniające także zadania zawarte w Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego. Warto przytoczyć wyjaśnienie ze strategii Lublina (Zał. do Uchwały nr
630/XXIX/2005 RM Lublina): Zadania wymienione w zakresie kształtowania struktury funkcjonalno-przestrzennej Lublina mają najczęściej złożony charakter. Wynikają z potrzeby działań gospodarczych, w tym głównie inwestycyjnych, jak też z koncepcji zagospodarowania miasta określonej
w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Lublina, jak też
w aktualizowanych planach miejscowych.
36
Aktualizacja Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego czy przygotowanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego nieco częściej pojawia się w programach strategicznych, stanowiących integralną część strategii rozwoju. Przykładami takiego
podejścia są między innymi strategie Gliwic (Zał. do uchwały nr XII/368/2007 RM w Gliwicach),
Warszawy (Uchwała Rady Miasta Stołecznego Warszawy nr LXII/1789/2005) i Gorzowa Wielkopolskiego (Zał.1 do Uchwały nr LXVIII/1073/2010 RM Gorzowa Wlkp.). W tym pierwszym przypadku
konieczność aktualizacji studium wynika z konieczności dostosowania i modyfikacji pełnego zestawu dokumentów strategicznych i programowych miasta do wytycznych nowej strategii rozwoju. W
drugim przypadku zaplanowano, iż konkretne programy będą realizowane między innymi poprzez
odpowiednie zapisy w Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego
m.st. Warszawy oraz w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Należą do nich
programy: Ochrona i zagospodarowanie systemu zieleni miejskiej, Wskazanie obszarów planowanego rozwoju oraz wyposażenie ich w infrastrukturę miejską, Określenie zasad ochrony obszarów
o szczególnych walorach urbanistycznych, kulturowych i przyrodniczych.
Samorząd Gorzowa Wielkopolskiego (Zał. 1 do Uchwały nr LXVIII/1073/2010 RM Gorzowa Wlkp.)
w zestawieniu realizacji programów i działań dla obszaru ład przestrzenny opisał podstawowe parametry przestrzenne dla celów, takich jak: Kształtowanie harmonijnej i funkcjonalnej przestrzeni
miejskiej; Tworzenie miejskiego systemu informacji przestrzennej; Rewitalizacja historycznej zabudowy miasta; Zapewnienie nowoczesnego systemu telekomunikacyjnego i dostępu do nowoczesnych mediów elektronicznych; Poprawa sprawności wewnętrznego układu komunikacyjnego miasta Gorzowa Wlkp.; Tworzenie systemu terenów zielonych i otwartych. W rezultacie podstawowym
wskaźnikiem realizacji są miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, a nie konkretne
zmiany w zagospodarowaniu przestrzennym.
Pomimo tego rozdźwięku w sferze formalnej, w zakresie merytorycznym każda ze strategii uwzględnia co najmniej dwa składniki jakości zagospodarowania przestrzennego (Zimnicka i Czernik 2007)
na poziomie celów strategicznych, mediana wynosi cztery z siedmiu: lokalizacja i profil działalności
gospodarczej, środowisko zamieszkania, infrastruktura transportowa, transport publiczny, środowisko naturalne, dziedzictwo kulturowe, wizerunek gminy oraz usługi publiczne (ryc. 2.6). Dane
obiektywne, wynikające z analizy dokumentacji, zestawiono z danymi subiektywnymi przeprowadzonymi wśród pracowników samorządowych (Zimnicka i in. 2012). Badania wykazały, że każdy
ze składników jakości zagospodarowania przestrzennego jest przedmiotem analiz strategicznych
średnio w 90% przypadków (ryc. 2.7). W najmniejszym stopniu samorządy rozważają profilowanie
działalności gospodarczej. Fakt ten jest symptomem stosunkowo niskiego stopnia wdrażania zasad
marketingu terytorialnego. Kotler i in. (1993, s. 91–92) wyraźnie wskazują, iż wizje rozwoju powinny, poza prostymi rozważaniami o charakterze ilościowym (wzrost, wzrost kontrolowany, opcja
zero), brać pod uwagę zmiany jakościowe, takie jak na przykład preferowane formy działalności
gospodarczej w oparciu na potencjale społecznym i przestrzennym. Warto dodać, że projektowanie urbanistyczne, a więc aktywne kształtowanie ładu przestrzennego oraz lokalnych wartości
estetycznych, również odgrywa w teorii marketingu terytorialnego istotną rolę.
37
środowisko
naturalne
środowisko
naturalne
100%
środowisko
zamieszkania
80%
100%
środowisko
zamieszkania
dziedzictwo
kulturowe
80%
60%
60%
40%
40%
20%
transport
publiczny
dziedzictwo
kulturowe
20%
tereny
inwestycyjne
wizerunek
gminy
0%
usługi publiczne
0%
lokalizacja
działalności
gospodarczej
komunikacja
publiczna
usługi
publiczne
infrastruktura
transportowa
infrastruktura
transportowa
profil
działalności
gospodarczej
lokalizacja i
profil
działalności
gospodarczej
Ryc. 2.6. Składniki jakości zagospodarowania
przestrzennego w strategiach rozwoju
miast na prawach powiatu w Polsce
Ryc. 2.7. Składniki jakości zagospodarowania
przestrzennego w strategiach rozwoju
według samorządów
Zaprezentowane wyżej różnice między deklaracjami współtwórców i realizatorów strategii rozwoju
a stanem faktycznym zróżnicowania pomiędzy obecnością poszczególnych składników jakości zagospodarowania w dokumentach strategii rozwoju są wyrazem priorytetów dla poszczególnych zagadnień w tych strategiach. Z całą pewnością składowe ładu przestrzennego są istotnym elementem
planowania strategicznego. Najwięcej uwagi strategie poświęcają kształtowaniu terenów mieszkaniowych, wyposażeniu w infrastrukturę społeczną oraz rozwojowi infrastruktury transportowej.
Niestety, dane strategiczne nie są analizowane ani prezentowane w sposób uwzględniający ich
miejscowe zróżnicowanie. Na poziomie gmin analizy prowadzone są przeważnie w skali całej jednostki administracyjnej, bez uwzględnienia lokalnych odmienności (ryc. 2.8).
100%
80%
60%
40%
20%
0%
Demografia
Gospodarka
Inwestycje publiczne
wartości zróżnicowane w obrębie gminy
Wyposażenie
Inwestycje prywatne
w infrastrukturę społeczną
wartości zagregowane w skali gminy
Ryc. 2.8. Zróżnicowanie przestrzenne zjawisk społeczno-gospodarczych w dokumentach strategicznych.
Opinia samorządów
38
Dane przestrzenne w bardzo niewielkim stopniu są wykorzystywane do monitorowania inwestycji
na terenie gmin (ryc. 2.9). Innymi słowy, wdrażanie Dyrektywy INSPIRE (OJ L 108 z 25 kwietnia
2007; s. 1–14) jest w niewielkim stopniu zaawansowania.
0%
tak
nie wiem
10%
20%
nie
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
Ryc. 2.9. Wykorzystanie map dla monitorowania inwestycji na obszarze jednostki samorządu terytorialnego. Opinia samorządów
Trudności w uprzestrzenianiu strategii rozwoju są związane z przyjętą metodą pracy oraz dostępnością danych. Dane dotyczące pokrycia terenu czy innych zagadnień środowiskowych są obecnie
dobrze dostępne na każdym szczeblu samorządu lokalnego. Gorzej sytuacja przedstawia się w zakresie infrastruktury oraz sytuacji społeczno-ekonomicznej, zwłaszcza na poziomie gminnym (Polska Akademia Nauk, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, 2012, s. 156). Wobec
absencji mechanizmów strukturalnych gromadzenia danych, zadanie ich konfigurowania i prowadzenia leży po stronie indywidualnych jednostek samorządu terytorialnego. Tymczasem w planowaniu strategicznym dominują metody zaczerpnięte z teorii zarządzania przedsiębiorstw, a przez
to pozbawione aspektu terytorialnego. Stosowane są przede wszystkim zestawienia tabelaryczne
i wykresy oraz analizy SWOT. Standardowo opierają się one na opisach słownych i liczbowych,
a więc nie skłaniają twórców do uwzględniania aspektów przestrzennych.
2.3.
Komunikacja wizualna na poszczególnych etapach
planowania strategicznego
Warstwa przestrzenna jest nie tylko przedmiotem planowania strategicznego, ale także wspólnym
mianownikiem pozostałych warstw: społecznej, ekonomicznej, ekologicznej, infrastrukturalnej.
Unia Europejska posługuje się terminem terytorialnego wymiaru polityki rozwoju (Zielona Księga
Spójności Terytorialnej, COM[2008] 616). Terytorialność planowania rozwoju umożliwia koordynowanie polityk sektorowych na danych obszarach. System planowania i zagospodarowania przestrzennego stanowi płaszczyznę do obywatelskiej dyskusji umożliwiającej integrację sektorowych
polityk rozwoju (Dziekoński 2012, s. 7–8).
Nie sposób efektywnie rozmawiać o przestrzeni: o parametrach geograficznych, o cechach krajobrazu, o lokalizacji infrastruktury, o dystrybucji usług publicznych, o kulturze budowania itd., bez
ilustracji. Język graficzny jest sprzymierzeńcem w procesach demokratyzacji planowania i partnerskiego programowania inwestycji publicznych. Z tego powodu komunikacja wizualna staje się coraz powszechniej stosowana w zapisie informacji z zakresu planowania rozwoju.
2.3. Komunikacja wizualna na poszczególnych etapach planowania strategicznego
39
Poglądy polskich samorządów i profesjonalistów z zakresu planowania rozwoju w sprawie motywacji zastosowania komunikacji wizualnej w strategiach rozwoju są nieco rozbieżne (ryc. 2.10).
Przetestowano poglądy obu grup na temat podstawowych zalet zastosowania komunikacji wizualnej przedstawionych w rozdziale 1. Zarówno samorządy, jak i profesjonaliści, są zgodni co do tego,
że grafika w strategiach ułatwia zrozumienie dokumentu.
Z punktu widzenia samorządów, dodatkowo ważne są możliwości analityczne związane z zastosowaniem ilustracji. Nie bez znaczenia jest również walor marketingowy ilustrowanych strategii. Ten
aspekt jest całkowicie pomijany przez profesjonalistów. Dla tej grupy zaangażowanej w tworzenie
strategii fundamentalne znaczenie ma możliwość wprzęgnięcia przestrzeni w procesy analityczne
i decyzyjne. Warto zwrócić uwagę, że profesjonaliści w większym stopniu niż samorządy doceniają możliwości komunikacji z reprezentacjami społecznymi oraz wywierania wpływu na odbiorców
przez zastosowanie grafiki. Samorządy polskie nie mają z reguły pełnej świadomości co do możliwości oddziaływania na interesariuszy planowania rozwoju przez odpowiednie zastosowanie komunikacji wizualnej (ryc. 2.10).
Uwzględnia przestrzennie
czynniki społ-ekon
Stanowi marketing
terytorialny
Ułatwia zrozumienie
dokumentu
100%
80%
60%
40%
20%
0%
Identyfikuje ograniczenia
przestrzenne
Ułatwia wnioskowanie
Umożliwia komunikację z
reprezentacjami
społecznymi
Umożliwia konsolidację
projektów
Umożliwia weryfikację
programów rozwoju
Wspomaga procesy
decyzyjne
Umożliwia wywieranie
wpływu na odbiorców
profesjonaliści
samorządy
Ryc. 2.10. Porównanie opinii samorządów i profesjonalistów na temat powodów zastosowania ilustracji
W praktyce (Zimnicka i in. 2012), zwłaszcza w podejmowaniu dialogu ze społecznościami lokalnymi, czynnik przestrzenny nie jest powszechnie uwzględniany. Ciekawe, że samorządy w większym stopniu deklarują omawianie walorów gmin w kontekście przestrzennym i przez ilustracje niż
w przypadku problemów czy konfliktów. Organizowanie interaktywnych warsztatów z udziałem
interesariuszy strategii rozwoju i z zastosowaniem komunikacji wizualnej nie są powszechne. Tylko
20% badanych samorządów zadeklarowało taki sposób prowadzenia konsultacji społecznych, zaś
analiza dokumentacji strategii rozwoju nie wykazała żadnych elementów archiwizacji czy dalszego
zastosowania ilustracji powstałych w trakcie takich warsztatów.
40
Pomimo deklaracji w sprawie doceniania walorów komunikacji wizualnej, praktyka polskich samorządów nie wykazuje zadowalającego stopnia praktycznego wykorzystania potencjału, jaki niesie
zastosowanie języka graficznego, a przez to – podjęcie dialogu o konkretnych cechach zagospodarowania przestrzennego. Zastosowanie komunikacji wizualnej jest zróżnicowane na poszczególnych
etapach planowania strategicznego. Rycina 2.11 demonstruje stopień zastosowania komunikacji
wizualnej w dokumentach strategii miast polskich na prawach powiatu. Najchętniej sięgają one po
narzędzia graficzne na etapie diagnozy. Żaden ze wskaźników ani dalszy monitoring realizacji nie
są związane z przekazem wizualnym.
100%
80%
60%
40%
20%
0%
diagnoza
cele / priorytety
kierunki rozwoju
programy, projekty
wskażniki
monitoring
Ryc. 2.11. Zastosowanie komunikacji graficznej w aktualnych dokumentach strategii polskich miast na
prawach powiatu (stan na rok 2012)
W dalszej części rozdziału przedstawiono sposoby zapisu graficznego informacji z zakresu poszczególnych etapów tworzenia strategii rozwoju. Głównym źródłem przykładów są strategie rozwoju
z Polski, jednak z powodu niezbyt rozbudowanej jeszcze praktyki w dziedzinie zastosowania komunikacji wizualnej przytoczono również przykłady zagraniczne. Jak więc kształtuje się problematyka wizualna na poszczególnych etapach planowania strategicznego?
2.3.1.
Diagnoza
Podstawową funkcją diagnostycznej części strategii rozwoju jest ustalanie prawidłowych zależności
przyczynowych, wywołujących określone problemy społeczne (Górniak i Mazur 2012; s.193–195).
Na etapie diagnozy przestrzeń stanowi płaszczyznę łączącą poszczególne problemy. Ilustracje służą
głównie do opisania stanu rzeczywistego, analizy uwarunkowań i procesów zachodzących na poszczególnych terytoriach. Komunikacja wizualna, jeśli jest stosowana w strategii rozwoju polskiej gminy, to przede wszystkim na etapie diagnozy. Są to przede wszystkim wykresy, a więc formy przekazu
wizualnego niezwiązane ze stanem zagospodarowania przestrzennego, oraz kartogramy, które prezentują dane statystyczne w kontekście przestrzennym. Ze względu na dostępność danych, ta forma
komunikacji dostępna jest przede wszystkim dla samorządów wojewódzkich i powiatowych.
41
Użycie kartogramów, mapa schematyczna przedstawiająca graficznie dane liczbowe, dotyczące określonego zjawiska3, wspomaga procesy decyzyjne. Na przykład na podstawie kartodiagramu ze strategii województwa lubelskiego (ryc. 2.12) zauważyć można nie tylko fakty czytelne z pomocą danych
tabelarycznych, jak to, że jedynie w przypadku migracji do województwa mazowieckiego bilans jest
ujemny, ale i to, że motywy osiedlania się na terenie województwa lubelskiego są związane z radykalnymi decyzjami życiowymi, jako że 57,4% przybywa z głębi kraju, spoza bezpośredniego sąsiedztwa
województwa. Przoduje tutaj województwo śląskie. Głębsze analizy motywów mogą przynieść cenne
odpowiedzi na temat walorów województwa i dalszych możliwości rozwoju na tej bazie.
Drugi przykład, z Rzeszowa (ryc. 2.13), pokazuje jak dzięki zastosowaniu kartogramu można ocenić
kierunki i stopień suburbanizacji. Widoczny na rysunku kierunek północ–południe charakteryzuje
się większą koncentracją, zaś wschód–zachód (z wyraźnym ciążeniem na wschód) – większą ekstensywnością zagospodarowania. Dalsze analizy powinny objąć zagadnienia definicji przestrzennej
terenu miasta, prognozy zapotrzebowania na infrastrukturę społeczną oraz kierunki rozwoju infrastruktury transportowej, zgodnej z priorytetami obszaru oddziaływania funkcjonalno-przestrzennego miasta.
Ryc. 2.12. Kartogram ilustrujący przepływy
migracyjne
Źródło: Strategia rozwoju województwa lubelskiego na lata 2006–2020; t. I, Uwarunkowania i diagnoza stanu wyjściowego, Zarząd
Województwa Lubelskiego; lipiec 2005; s. 65.
w opracowaniu Biura Planowania Przestrzennego w Lublinie
Ryc. 2.13. Gęstość zaludnienia w sąsiednich
sołectwach
Źródło: Rzeszów, Strategia Rozwoju Miasta
do roku 2015; Uchwała nr XXXVI/590/2008
Rady Miasta Rzeszowa z dnia 8 lipca 2008 r.;
s. 25; w opracowaniu Biura Rozwoju Miasta
Rzeszowa.
Jeśli chodzi o czysto przestrzenne podejście, jednostki samorządu terytorialnego najchętniej zapisują stan istniejący za pomocą lokalizacji tematycznych elementów zagospodarowania. Najczęściej są to syntetyczne mapy pokazujące granice administracyjne oraz główne elementy infrastruktury transportowej, niektóre niezwykle uproszczone, jak na przykład w strategii rozwoju Słupska
3
Za: Słownik Języka Polskiego pod redakcją Witolda Doroszewskiego; http://sjpd.pwn.pl/
42
(ryc. 2.14) Spotykane są także mapy o bogatszej warstwie informacyjnej i graficznej, takie jak
w przypadku strategii rozwoju powiatu kłodzkiego (ryc. 2.15). Przykłady te jednocześnie demonstrują jak ważne jest jasne określenie celu i zakresu informacji, którą mają komunikować mapy.
Ryc. 2.14. Mapa Słupska w strategii rozwoju
Źródło: Strategia rozwoju miasta Słupska 2007–2015; Załącznik do uchwały nr
XXIV/342/08 Rady Miejskiej w Słupsku z dnia
25 czerwca 2008 roku; s. 8; w opracowaniu
Biura Promocji i Integracji Europejskiej
w Słupsku.
Ryc. 2.15. Mapa podstawowa powiatu kłodzkiego (fragment)
Źródło: Strategia powiatu kłodzkiego na lata
2008–2015; s. 4.
Dzięki wysoce uproszczonej mapie, przekaz informacji powinien być bardzo wyrazisty. Mapa Słupska
pokazuje, że miasto ma równorzędne połączenia drogowe z sześcioma ośrodkami miejskimi. Nie
jest jasne dlaczego brak zróżnicowania połączeń pod względem technicznym (parametry fizyczne
połączeń), lub hierarchicznym (np. podział na miasta wojewódzkie oraz stolice sąsiednich powiatów).
Wszystkie drogi zbiegają się w geograficznym centrum miasta, można podejrzewać, że jest to historyczne śródmieście. Potencjalnie dalsze analizy powinny dać odpowiedzi na pytania, jakie możliwości
i zagrożenia taki układ komunikacyjny stanowi dla funkcjonowania i rozwoju miasta. Jednak zbytnie
uproszczenie mapy nie jest w tym przypadku dobrym punktem wyjściowym do dyskusji.
Na przykładzie mapy ze strategii powiatu kłodzkiego (ryc. 2.15) można zidentyfikować przypadkowy zbiór informacji na temat konfiguracji i pokrycia terenu, infrastruktury turystycznej, dziedzictwa
kulturowego czy podstawowej sieci infrastruktury społecznej i transportowej. Trudno tutaj oprzeć
się wrażeniu, że jest to mapa skierowana do turystów odwiedzających region, niż opracowanie
służące analizom strategicznym. Dopracowania wymaga zestaw informacji: ich dobór i zakres.
Obecnie można przede wszystkim zobaczyć ukształtowanie terenu i zasięg obszarów naturalnych
oraz ich silny wpływ na rozwój sieci osadniczej i transportowej. Silna zależność od środowiska
przyrodniczego jest bardzo ważnym determinantem rozwoju zarówno jako element ograniczający
ekspansję przestrzenną i zróżnicowanie funkcjonalne sieci osadniczej, jak i stanowiący unikalny zasób stanowiący podstawę do dalszego rozwoju społeczno-ekonomicznego.
43
Przykład struktury przestrzennej województwa dolnośląskiego (ryc. 2.16) eksponuje walory komunikacji graficznej na etapie diagnozy. Wyraźnie widać ciążenie rozwoju w kierunku wschodnim,
obszary graniczne pozostają poza presją urbanizacyjną, nie ma konieczności ścisłej współpracy
transgranicznej dla zarządzania jednostkami o zazębiających się strukturach funkcjonalno-przestrzennych. Silny obszar przemysłowy w centrum województwa o dość homogenicznym charakterze gospodarczym posiada wykształcony regionalny ośrodek w Legnicy. Do dalszych analiz
należałoby skierować przede wszystkim problemy dywersyfikacji gospodarczej oraz połączeń transportowych wewnętrznych i zewnętrznych. Stolica regionu położona jest w centrum obszarów
o najwyższych walorach dla produkcji rolnej, wobec tego jednym z głównych zadań powinno być
kontrolowanie trendów suburbanizacyjnych.
Ryc. 2.16. Rozwój przestrzenny i zapewnienie ładu przestrzennego województwa dolnośląskiego
Źródło: Strategia rozwoju województwa dolnośląskiego do 2020 roku; Załącznik do Uchwały nr
XLVIII/649/2005 Sejmiku Województwa Dolnośląskiego z dnia 30 listopada 2005 roku; s. 12; w opracowaniu Wojewódzkiego Biura Urbanistycznego we Wrocławiu.
Zagadnienia ładu przestrzennego pozostają poza głównym nurtem diagnoz w strategiach rozwoju, co wyraża się również w tematyce ilustracji, które dotyczą struktury przestrzennej czy wybranych
jej elementów. Forma przekazu to nie tylko mapy, ale i fotografie oraz rysunki. Przykład ze strategii rozwoju miasta Ciechanowa (ryc. 2.17) obrazuje ogólny schemat struktury funkcjonalno-przestrzennej, zwany w oryginale jako ‘szkic miasta’. Służy jako kanwa do dalszych rozważań na temat
możliwości i potrzeb rozwojowych. Niestety, poza skąpą warstwą graficzną, uderza również brak
identyfikacji strefy śródmiejskiej oraz niejasna definicja charakteru zabudowy w poszczególnych
strefach. Wszystko to świadczy o tym, że mapa ta nie została przygotowana przez profesjonalistę
z doświadczeniem z dziedziny planowania przestrzennego. Umieszczenie takiej ilustracji w strategii rozwoju świadczy co prawda o rozpoznaniu znaczenia sfery przestrzennej w planowaniu społeczno-ekonomicznym Ciechanowa, ale również braku umiejętności w jej wykorzystywaniu.
44
Ryc. 2.17. Schemat struktury funkcjonalno-przestrzennej
Źródło: Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego miasta Ciechanów do 2023 roku, 2004; s. 17.
Generalnie uderza nieporadność techniczna map umieszczanych w strategiach rozwoju miast na prawach powiatu. Jedyna mapa w strategii rozwoju Poznania (ryc. 2.18) odbiega dramatycznie jakością
od pozostałych ilustracji oraz ogólnej formy edytorskiej dokumentu. Ilustracja struktury śródmiejskich
rynków i placów to nie tylko informacja na temat układu urbanistycznego, wizerunku historycznego
Poznania, to przede wszystkim ważna informacja komercyjna dla inwestorów. Ciągłość przestrzeni
publicznych, atrakcyjne przestrzenie rynków i placów gwarantują zrównoważony poziom ruchu pieszego na całym terenie, a przez to wyrównany poziom popytu na towary i usługi.
Zapis stanu istniejącego w formie fotografii i rysunków dostarcza informacji na temat tożsamości
lokalnej przez pokazanie nie tylko charakterystycznych miejsc czy obiektów, ale także tradycyjnych
lub powszechnych czynności społeczności lokalnej.
Przykład ze strategii Białegostoku (ryc. 2.19) potencjalnie przekazuje jednocześnie wachlarz informacji: o lokalnej kulturze budowania, o charakterystycznej formie przestrzeni publicznych, a także potencjalnie przekazuje informację o zdrowej strukturze demograficznej. Niestety, fotografie
w strategiach polskich powiatów grodzkich w większości nie są związane z opisem merytorycznym. Występują wyłącznie w dokumentach przeznaczonych dla szerokiej rzeszy odbiorców, w dokumentach często będących skróconą wersją pełnych opracowań technicznych. Samorządy nie wykorzystują w pełni wartości informacyjnych, jakie niesie za sobą zastosowanie fotografii w planach
strategicznych.
Kolejnym krokiem na etapie diagnozy powinna być analiza strategiczna, taka jak na przykład SWOT.
Wyniki takiej analizy również mogą być ilustrowane. Mapowanie SWOT pozwala na skuteczniejszą
priorytetyzację oraz programowanie i koordynację działań inwestycyjnych w przestrzeni i czasie.
Ryc. 2.18. Mapa przestrzeni publicznych w centrum miasta
Źródło: Strategia Rozwoju Miasta Poznania do roku 2030; Załącznik do Uchwały nr LXXII/990/V/2010
z dn.11.05.2010; s. 197 w opracowaniu T. Jurgi.
Ryc. 2.19. Ilustracja bijącego serca miasta: centralny rynek z charakterystyczną zabudową oraz masowa
impreza dla szkół
Źródło: Zał. do Uchwały nr LVIII/777/10 RM Białegostoku; s. 2.
45
46
Przykładem takiego podejścia jest mapa problemów transportowych ze strategii rozwoju Świnoujścia (ryc. 2.20). Niestety, brak rozróżnienia graficznego pomiędzy problemami a możliwościami
nie pozwala w pełni wykorzystać możliwości analitycznych związanych z zastosowaniem ilustracji.
Zastosowanie kodu kolorystycznego umożliwiłoby szybką analizę zilustrowanych danych i zawężenie zasięgu obszarów problemowych, a w dalszej perspektywie – lepsze obranie priorytetów i skuteczniejszą koncentrację działań.
Kartogram zaczerpnięty ze strategii województwa dolnośląskiego (ryc. 2.21) w sposób bardzo czytelny waloryzuje rolniczą przestrzeń produkcyjną. Do oceny końcowej wzięto pod uwagę wskaźniki
składowe, a ostateczny wynik jest obrazem sumy czynników. Bardzo łatwo jest zlokalizować tereny,
które powinny podlegać ochronie, i gdzie wsparcie dla produkcji rolniczej będzie najbardziej efektywne, ale także tereny, dla których wskazane są alternatywne podstawy rozwoju gospodarczego.
Dodatkową zaletą takiego rozwiązania jest przekaz syntetycznej informacji, która jest łatwa do
zrozumienia dla każdego uczestnika procesu planowania.
Ilustracje są chętnie stosowane przez polskie samorządy na etapie diagnozy. Technologia przygotowania ilustracji jest jednak bardzo niedoskonała, w wyniku czego nie jest wykorzystywany pełen
potencjał narzędzi graficznych. Uwagę zwraca niska wartość merytoryczna fotografii oraz słaba
jakość map. Dzięki ilustracjom informacja przekazywana jest w sposób syntetyczny. Zainteresowani mogą analizować dane wejściowe, jednak dla osób podejmujących kluczowe decyzje liczy się
przede wszystkim przejrzystość wniosków końcowych.
2.3.2.
Prognoza
Prognoza skutków obranych wdrożeń jest niezbędna dla prawidłowej oceny skutków strategii i ich
zbieżności z obraną wizją rozwoju. Prognozowanie, w zależności od stosowanych metod i rodzaju
uzyskiwanych efektów, można podzielić na trzy główne typy: projekcję, predykcję i przypuszczenie
(hipotezę). W ocenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego (Górniak i Mazur 2012), największym
problemem w kreowaniu polityk publicznych jest beztroska wynikająca z niedostatecznego zaangażowania w ocenę potencjalnych skutków dokonywanych wyborów.
Ilustracje na etapie prognozy mają na celu przede wszystkim wzmocnienie obrazu skutków obranych scenariuszy rozwoju, rezultatów procesów społecznych, ekonomicznych, ekologicznych
i przestrzennych w poszczególnych scenariuszach rozwojowych. Czynnik przestrzenny odgrywa
istotną rolę przy podejmowaniu decyzji strategicznych na etapie wyboru opcji rozwojowych, ponieważ pozwala na ocenę realnych możliwości realizacji.
Niestety, prognozy praktycznie nie istnieją w strategiach rozwoju w Polsce. Wiele uwagi poświęca
się opisowi i ocenie stanu istniejącego i na tej podstawie rozwijane są opcje strategiczne. W rezultacie większość strategii definiuje wskaźniki realizacji, nie określa wartości, które powinny zostać
osiągnięte na poszczególnych etapach realizacji. Tymczasem etap prognozy jest kluczowy dla zbudowania skutecznej strategii, strategii nakierowanej na realizację mierzalnych celów.
47
Ryc. 2.20. Ocena stanu połączeń transportowych gminy
Źródło: Strategia rozwoju miasta Świnoujście, 2004; Zał. do Uchwały nr XXIV/196/2004 RM Świnoujścia, s. 39.
48
Ryc. 2.21. Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Najkorzystniejsze warunki wyrażono
najciemniejszym kolorem
Źródło: Strategia rozwoju województwa dolnośląskiego do 2020 roku; Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne
we Wrocławiu, Załącznik do Uchwały nr XLVIII/649/2005 Sejmiku Województwa Dolnośląskiego z dnia 30
listopada 2005 roku; s. 20; w opracowaniu Wojewódzkiego Biura Urbanistycznego we Wrocławiu.
W Anglii, a zwłaszcza w Londynie, gdzie strategia regionalna narzuca docelowe parametry rozwoju, prognozy mają podstawowe znaczenie dla tworzenia strategii. Przykładem może być londyńska
gmina Croydon. Na rycinie 2.22 widać jak cele ilościowe, określone na podstawie prognozy, są
sprzężone z oceną realnych możliwości przestrzennych dla rozwoju funkcji mieszkaniowej. Podobnie jest w przypadku każdego typu inwestycji kapitałowych. Zapotrzebowanie na nowe tereny pod
działalność gospodarczą przełożone na język przestrzenny powinno dawać obraz realnych możliwości profilowania tej działalności. Nierealistyczne, a także wbrew zasadom konkurencyjności, jest
planowanie terenochłonnych form aktywności gospodarczej w przypadku ograniczonych zasobów
terenów budowlanych, zwłaszcza jeśli ograniczenia te wynikają z zasad gospodarowania zasobami naturalnymi. Podobnie plany dotyczące rozwoju infrastruktury wymagają analiz przestrzennych
w celu weryfikacji ich możliwości realizacji, lub wyboru rozwiązań technologicznych.
2.3.3.
Cele rozwojowe
Cele strategiczne powinny pozostawać w ścisłej relacji z problemami zidentyfikowanymi na etapie
diagnozy. Cele rozwojowe, czyli opis stanu docelowego powstałego w wyniku wdrożenia strategii
rozwoju, są we wszystkich strategiach rozwoju w Polsce przekazywane w formie opisowej. Nawet
kiedy dotyczą bezpośrednio form zagospodarowania przestrzennego, jak na poniższym przykładzie
ze strategii miasta Tarnowa (Zał. do Uchwały nr XI/111/2011 RM Tarnowa).
Jakie więc będzie miasto?
Docelowo przewiduje się trzy zespoły układu przestrzennego miasta:
1. Skoncentrowany układ miejski dla około 120 tys. mieszkańców z rozbudowanym centrum
w rejonie dworca kolejowego (także po jego południowej stronie, głównie o charakterze centrum
biznesowego).
49
Ryc. 2.22. Zestawienie analizy potencjału dla nowych lokalizacji mieszkaniowych i celów ilościowych dla
programu rozwoju mieszkalnictwa
Źródło: London Borough of Croydon 2010; s. 24.
2. Dzielnicy Zachodniej – obejmującej Mościce, Dąbrówkę Infułacką, Zbylitowską Górę i Koszyce,
łącznie na około 17 tys. mieszkańców z miejskim centrum dzielnicowym (usługowo-handlowo-mieszkalnym) w rejonie dworca kolejowego Tarnów Zachodni.
3. Dzielnicy Północnej – Krzyż – rozbudowanej do około 12 tys. mieszkańców z ciągiem zabudowy miejskiej i rezydencjonalnej, nasyconej usługami dzielnicowymi, spinającej obecnie dwa pasma
zabudowy jednorodzinnej.
Dzięki mapie, makiecie, rysunkom lub wizualizacjom komputerowym opis ten nabrałby realnych
kształtów. W formie opisowej jest trudny do zrozumienia, zwłaszcza dla osób słabo zorientowanych w geografii miasta.
Cele i kierunki działania, podobnie jak problemy i szanse rozwojowe, są bardzo często związane
z konkretnymi lokalizacjami czy też obszarami w ramach jednostki samorządowej. Nakreślenie struktury przestrzennej celów (ryc. 2.23) ułatwia późniejsze priorytetyzowanie oraz programowanie działań. Samorządy w Polsce w swoich strategiach rozwoju praktycznie nie ilustrują celów rozwoju.
Dzięki ilustracji zauważyć można zróżnicowanie przestrzenne celów. Na przykład nie wszędzie zachodzą powody i możliwości dla otwarć widokowych. Jednak tam gdzie one istnieją, wdrożenie
wymagać będzie na przykład odpowiedniego kształtowania siatki ulicznej, kształtowania zabudowy w sposób rozproszony, a zabudowa silnie definiująca kwartały nie będzie uważana za właściwą. Lokalizacja obiektów wielkoprzestrzennych w naszkicowanym pasie będzie wykluczona. Strefy
suburbanizacji nie są rozłożone równomiernie wkoło miejscowości. Wyznaczono obszary, gdzie te
granice powinny być czytelne. W tych rejonach infrastruktura zielona i niebieska są pod ochroną
i tereny te są wyłączone z zabudowy.
50
Ryc. 2.23. Synteza celów rozwoju i rewitalizacji terenów miasta
Źródło: SCOT du Pays de Brest 2011, 43 w opracowaniu L’Agence d’Urbanisme du Pays de Brest.
Cele związane z estetyczną stroną zagospodarowania zarówno te mierzalne, jak i te o charakterze
subiektywnym (jak na przykład atrakcyjność), zawsze wymagają doprecyzowania. Trzeba podkreślić, że ustawowe dokumenty z zakresu planowania przestrzennego, takie jak studium czy plany
miejscowe, często nie są tutaj wystarczające. Nie zawierają elementów opisu lokalnej kultury budowania, a jednocześnie są na zbyt wysokim poziomie szczegółowości w zakresie projektowania
urbanistycznego. Zrozumienie i poszanowanie kultury materialnej związanej z tożsamością lokalną
jest jednym z warunków koniecznych dla kształtowania wysokiej jakości zagospodarowania przestrzennego.
Dla porównania przedstawiono na rycinach 2.24 i 2.25 cele rozwojowe dla dwóch wybranych
osiedli londyńskiej gminy Tower Hamlets. Cele rozwojowe związane są zarówno z rozwojem, jak
i wytycznymi do projektowania urbanistycznego. Wyraźnie zarysowane różnice w formie i funkcji
zagospodarowania przestrzennego są integralnym i podstawowym składnikiem kreowania tożsamości miejsc. Przekłada się to dalej na strukturę społeczną oraz rozwój gospodarczy.
Przykłady ze strategii londyńskiej gminy Tower Hamlets kreślą schematy struktury przestrzennej poszczególnych osiedli oraz kluczowe elementy kultury budowania i kreowania miejsc. Dzięki schematycznym mapom łatwiej zrozumieć nie tylko koncepcję przestrzenną i transportową, ale i zróżnicowanie przestrzenne celów strategicznych. Dzięki fotografiom ożywa opis słowny oraz uwypuklają
się różnice między poszczególnymi osiedlami.
Ilustrowanie celów pomaga uściślić ich zakres oraz nakreślić strategię rozwoju w przestrzeni w formie uproszczonych planów. Główne zagrożenia związane są z interpretacją szkicowych planów
oraz nadinterpretacją materiałów fotograficznych. Nadinterpretacją w rozumieniu zachęty do kopiowania przedstawionych rozwiązań, tymczasem ilustrują one idee i parametry. W żadnym przypadku nie stanowią szablonu do ślepego powielania.
51
Ryc. 2.24. Cele i kierunki rozwoju osiedla Canary Wharf w londyńskiej gminie Tower Hamlets
Źródło: London Borough of Tower Hamlets 2009, s. 170–171.
Ryc. 2.25. Cele i kierunki rozwoju osiedla Shoreditch w londyńskiej gminie Tower Hamlets
Źródło: London Borough of Tower Hamlets 2009, s. 110–111.
2.3.4.
Kierunki interwencji
Ostatecznym efektem planowania strategicznego jest określenie kierunków rozwoju oraz zaprogramowanie ich wdrożenia. Uwzględnienie aspektu przestrzennego i zastosowanie komunikacji
wizualnej pozwala na ujednoznacznienie obranych kierunków działania, zidentyfikowanie współzależności i możliwości bardziej efektywnego zarządzania zasobami przez konsolidację lub koordynację zadań.
W przypadku strategicznych kierunków interwencji, wydaje się, że miasta na prawach powiatu
cedują ich wizualizacje na dokument studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Kilka gmin załączyło rysunek studium do strategii, tak ja w przypadku miasta Rybnika.
Jest to podejście o kwestionowanej wartości komunikacyjnej dla strategii, ze względu na statyczny
charakter studium oraz wysokie nasycenie informacjami, powodującymi nieczytelność przekazu.
Nieco inaczej prezentuje się to zagadnienie w przypadku strategii wojewódzkich. Tutaj również
spotykane są cytowania z planów zagospodarowania województwa, jednak kilka samorządów
zdecydowało nakreślić bardziej ogólne ramy przestrzenne dla strategii.
Kierunki polityki przestrzennej województwa mazowieckiego, zilustrowane za pomocą mapy (ryc.
2.26) pozwalają stosunkowo łatwo rozpoznać, iż Warszawa pozostanie najsilniejszym ośrodkiem
w regionie. Jednak podejmowane będą działania zmierzające do wzmocnienia potencjału ośrodków subregionalnych, a tym samym do decentralizacji układu obszarów oddziaływania funkcjonalno-przestrzennego stolicy. Ostrołęka, Płock i Radom będą wspierane w swoich dążeniach do
tworzenia silnych subregionów, w mniejszym stopniu zależnych od Warszawy.
52
Ryc. 2.26. Obszary problemowe i kierunki polityki przestrzennej województwa mazowieckiego
Źródło: Zał. do Uchwały 78/06 Sejmiku Województwa Mazowieckiego, s. 147; w opracowaniu Mazowieckiego Biura Planowania Przestrzennego i Rozwoju Regionalnego.
Podobnie uproszczoną wizję rozwoju zaprezentował samorząd regionu metropolitalnego Marsylii
(ryc. 2.27). Wynika z niej nie tylko, które i gdzie będą koncentrowane obszary pod profilowaną
działalność gospodarczą: wysokie technologie, logistyka i przemysł, ale i tereny mieszkaniowe, sieć
osadnicza oraz nadrzędne połączenia komunikacyjne. Dodatkowo można wywnioskować, że pozostałe tereny będą podlegały ochronie przed intensywnym rozwojem.
Potwierdzenie kierunków rozwoju za pomocą instrumentów graficznych jest ważne nie tylko
z punktu widzenia komunikacji założeń strategii, ale także jako podstawa do weryfikacji i ewentualnej aktualizacji ustawowych dokumentów z zakresu planowania przestrzennego. Warto zaznaczyć, iż w przypadku obrazowania kierunków rozwoju ważna jest przede wszystkim lokalizacja
i doprecyzowanie procesów rozwojowych. Głównym wyzwaniem jest komunikatywność przekazu
oraz uszczegółowienie schematycznych map, w celu uniknięcia dowolności interpretacji wynikającej z uproszczeń graficznych.
2.3.5.
Systemy realizacji
Na etapie projektowania systemów realizacji i programowania działań komunikacja graficzna jest
doskonałym instrumentem do:
– weryfikacji zgodności działań z przyjętymi priorytetami – za pomocą zestawienia map
przedstawiających priorytety z mapami lokalizacji poszczególnych programów i projektów
w nich zawartych;
53
Ryc. 2.27. Kierunki rozwoju terenów zurbanizowanych i nadrzędnych połączeń komunikacyjnych regionu
metropolitalnego Marsylii
Źródło: SCOT de Marseille Provence Métropole (PADD) 2012, s. 25; w opracowaniu agAM, L’agence d’urbanisme de l’agglomération marseillaise.
– koordynacji działań w czasie za pomocą weryfikacji czasów realizacji projektów zawartych
w programach, na podstawie ich lokalizacji przedstawionej na mapach: konsolidacja działań
w danej lokalizacji lub maksymalna separacja czasowa działań;
– koordynacja działań w przestrzeni za pomocą przedstawienia projektów na mapach z dodatkowymi informacjami na temat ich współzależności oraz z analizami otoczenia dla zidentyfikowania możliwości katalizowania inwestycji prywatnych, pozostających poza bezpośrednią kontrolą
samorządu;
– przedstawienia zasięgu przestrzennego inwestycji publicznych.
Samorząd Gliwic zaprezentował w swojej strategii rozwoju (ryc. 2.28) syntezę lokalizacji wszystkich projektów planowanych w strategii rozwoju. Dzięki mapie można zauważyć wysoki priorytet
dla inwestycji w centrum miasta oraz wzdłuż głównych korytarzy transportowych. Uwagę zwraca
równomierne w skali gminy wdrożenie programu Wzmocnienie lokalnych centrów funkcjonalnych
i stref rekreacyjnych.
54
Ryc. 2.28. Orientacyjna lokalizacja projektów strategicznych wraz z wybranym fragmentem legendy
Źródło: Zał. do Uchwały nr XII/368/2007 RM w Gliwicach, s. 121 i 126; w opracowaniu Biura Rozwoju Miasta.
Poza weryfikacją przestrzenną inwestycji na terenie gminy, umieszczenie projektów w czasoprzestrzeni pomaga znaleźć oszczędności wynikające z:
– współdzielenia dokumentacji inwentaryzacyjnej,
– eliminacji dublowania działań,
– szukania możliwości dodatkowego wsparcia kapitałowego,
– katalizowania inwestycji w otoczeniu projektów publicznych.
Dodatkowo możliwy jest monitoring realizacji wizji i obranych kierunków rozwoju oraz upowszechnienie informacji o realizacji strategii. W sferze ilustrowania instrumentów wdrożenia można zaobserwować trzy główne kierunki:
1. szczegółowa lokalizacja wybranych projektów (ryc. 2.28);
2. całościowa prezentacja wybranych programów tematycznych w kontekście docelowego stanu
zagospodarowania w danym zakresie (ryc. 2.30);
3. prezentacja całościowa programów realizacyjnych w danym obszarze celowym.
Ilustracje wybranych projektów inwestycyjnych są bardziej nakierowane na kontrolę pojedynczych
zadań. Mają one znaczenie dla monitoringu bezpośredniego realizacji zadań, jednak ich znaczenie
jest bardzo ograniczone w zakresie monitoringu realizacji całej strategii.
55
Drugi rodzaj podejścia do ilustrowania instrumentów realizacji strategii zaprezentowano w strategii miasta Krakowa (ryc. 2.29). Zawiera ona rysunki pokazujące priorytetowe projekty inwestycyjne
z zakresu transportu w kontekście docelowego kształtu sieci połączeń w mieście. Status projektu
określony jest kolorem. W miarę realizacji programów sieć połączeń drogowych na mapie przedstawionej poniżej będzie prezentowała coraz większą część sieci drogowej w kolorze czarnym.
Informacja jest bardzo przejrzysta i daje całościowy obraz celu prowadzonych inwestycji.
Ryc. 2.29. Priorytetowe projekty inwestycyjne. Transport drogowy
Źródło: Zał. do Uchwały nr LXXV/742/05 RM Krakowa, s. 26; w opracowaniu Miejskiego Zarządu Baz
Danych.
Przykładem zintegrowanego podejścia jest strategia rozwoju Monachium, gdzie na jednej mapie
zilustrowano wszystkie projekty związane z kształtowaniem zwartego, zurbanizowanego i zielonego miasta. Kolorami zakodowano poszczególne programy. Można zauważyć wyraźną oś działań
w wielkiej skali na osi wschód–zachód oraz ogromne znaczenie projektów związanych z humanizacją i zagospodarowaniem terenów poprzemysłowych oraz wielkich struktur transportowych.
Niektóre samorządy idą krok dalej w komunikacji zamierzeń – umieszczają rysunki lub wizualizacje
komputerowe przygotowywanych projektów. Jest to działanie bardzo efektowne, jednak ma ograniczone możliwości zastosowania. Wizualizacje bowiem dotyczą głównie projektów realizowanych
w krótkiej perspektywie czasowej, już przygotowanych, a więc wkomponowanych w przygotowywaną strategię, a nie z niej wynikających. Dodatkowo, jeśli prezentowane ilustracje dotyczą projektów realizowanych przez sektor prywatny, istnieje znaczne ryzyko związane z tym, czy rzeczywiście
inwestycja zostanie zrealizowana, a jeśli tak – to czy w prezentowanym kształcie. Samorząd nie ma
bezpośredniej kontroli nad projektami tego rodzaju.
56
PODSTAWOWE CELE ROZWOJU MONACHIUM: ZWARTOŚĆ, MIEJSKOŚĆ I ZIELEŃ
CENTRALNE OBSZARY
KOLEJOWE
Na terenach między worcem Głównym a stacjami Laim i Pasing wybudowane zostaną mieszkania dla 16 000 ludzi oraz przestrzeń dla 19 000 miejsc pracy.
Obszar, dotychczas użytkowany przez Dautsche Bahn, ma długość 8 km i zajmuje powierzchnię ok. 170 ha. Dzięki przeniesieniu zasobników, cargo oraz
stacji przeładunkowej na perfyferia miasta, tereny te mogą rozwijać się i wtapiać w istniejące dzielnice wedle zasady: „kompaktowo, miejsko i zielono”.
TERENY TARGOWE
MESSESTADT RIEM
Na wschodnich peryferiach Monachium, jedynie 7km od centrum, tereny dawnego lotniska zostaną rozwinięte jako tereny targowe Messestadt Riem.
Do końca 2012 zbudowane zostaną mieszkania dla 16 000 ludzi oraz około 13 000 miejsc pracy. Reimer Park na południowym korańcu było w 2005
miejscem Krajowej Wystawy Ogrodniczej (Bundesgartenschau).
Tereny Freiham, na zachodzie Monachium, zajmują obszar 350 ha i są porównywalne do Messestadt Riem. W najbliższych latach powstanie tam dzielnica
miasta z 10 000 mieszkań dla około 20 000 ludzi oraz do 10 000 miejsc pracy, w tym część w dziedzinie biotechnologii.
FREIHAM
THERENSIENHOHE
ROZWÓJ ŚRÓDMIEŚCIA
Od terenów parku wystawy światowej do dzielnicy miasta - taka jest historia monachijskiego Theresienhohe. Na obszarach bezpośrednio przylegających
do terenów posągu Bawarii oraz światowej sławy Theresienwiese, powstaną tereny komercyjne i nowe apartamenty: około 1400 mieszkań dla 3200 ludzi
oraz 4000 - 5000 miejsc pracy.
Śródmieście Monachium jest przedmiotem ciągłych zmian i Koncepcja Rozwoju Centrum zawiera podstawowe zasady i sposoby jego udoskonalania.
Poza celem utrzymania i promocji zróżnicowania handlu, miejsc pracy, mieszkalnictwa oraz kultury, sformułowano również zasady dotyczące projektowania
urbanistycznego, przestrzeni publicznych, transportu oraz rozwoju terenów zielonych i przestrzeni otwartych.
PROGRAM DZIAŁANIA
DLA OBWODNICY CENTRUM
Mittlerer Ring jest najważniejszą arterią komunikacyjną miasta. Program działania zakłada koncentrację śródmiejskiego ruchu samochodowego w nowych
tunelach i dążenie do kompaktowej formy życia w mieście. Inwestycje będą miały również wpływ na poprawę jakości życia na terenach nie objętych
bezpośrednio korzyściami z budowy tuneli.
TERENY PRZEKSZTAŁCEŃ
I POPRZEMYSŁOWE
Ze względu na przekwalifikowanie dawnych monofunkcyjnych terenów przemysłowych i koszar, niemal każda dzielnica Monchium oferuje możliwości
rozwoju śródmiejskiego zgodnego z zasadą: kompaktowo, miejsko i zielono. Na przykład Kronprinz-Rupprecht-Kaserne (1), Bayern-Kaserne (2),
Knorr-Bremse (3), Funkkaserne (4), Parkstadt Schwabing (5), Meiller-Moosach (6), Gaswerksgelände (7), Ackermannbogen (8), Prinz-Eugen-Kaserne (9),
Ostbahnhof (10), Siemens-Obersendling (11). Projekty te ograniczają konsumpcję przestrzeni, polepszają wykorzystanie istniejącej infrastruktury,
tworzą strefy wielofunkcyjne i promują wysokiej jakości przestrzeń dla życia.
ROZWÓJ DZIELNIC
Celem rozwoju poszczególnych dzielnic jest wzmocnienie ich podstawowych funkcji, jak np.: spójność społeczna i niezależne inicjatywy. Mierniki programu
„Miasta Społecznego” finansowanego przez państwo i władze regionalne służą tym celom w zakresie polityki konstytucyjnej, społeczno-kulturalnej i rynku
pracy. Następujące obszary otrzymają wsparcie tego programu: Hasenbergl (A), Milbertshofen (B), Innsbrucker Ring (C), Tegernseer
Landstraße/Chiemgaustraße (D). Monachium zainicjowało również program „Mieszkańcy kształtują swoje miasto” w celu wspierania nowych form
uczestnictwa społecznego. Celem jest ukierunkowanie zaangażowania obywatelskiego w dzielnicach miasta, na przykład Zukunftswerkstatt Moosacher
Zentrum (E), Zukunft Olympiapark (F), Perspektive Freimann (G), Hadern city (H).
Ryc. 2.30. Zintegrowana prezentacja programów działania w strategii rozwoju
Źródło: Landeshauptstadt München Referat für Stadtplanung und Bauordung 2005, s. 88.
57
W strategii Miasta Stołecznego Warszawy z 2005 roku wykorzystano liczne wizualizacje (ryc. 2.31
i 2.32). Obecnie można zweryfikować, że zamierzenia publiczne zostały zrealizowane mniej więcej
w planowanym kształcie, jednak inwestycje prywatne albo nie zostały jeszcze wdrożone, albo różnią się od zamieszczonych ilustracji.
Ryc. 2.31. Projekt inwestycji publicznej jako
ilustracja do programu realizacji strategii
Źródło: Zał. do Uchwały nr LXII/1789/2005
Rady Miasta Stołecznego Warszawy, s. 10;
w opracowaniu Transprojektu Gdańskiego.
Ryc. 2.32. Wizualizacja inwestycji prywatnych
jako ilustracja do programu realizacji strategii
Źródło: Zał. do Uchwały nr LXII/1789/2005
Rady Miasta Stołecznego Warszawy, s. 12–13;
w opracowaniu Bulanda Mucha Architekci.
Ilustrowanie programów wdrożenia jest znacznym przedsięwzięciem organizacyjnym, zwłaszcza że
należy je regularnie monitorować i aktualizować. Jednak przewidywane korzyści, zwłaszcza w zakresie racjonalizacji wykorzystania środków publicznych, są warte tego wysiłku. Koordynacja przestrzenna działań ma również wymiar polityczny: pozwala na eliminację jaskrawych przykładów niegospodarności czy racjonalizację priorytetów inwestycyjnych. Paradoksalnie, jest to również główne
zagrożenie związane z zastosowaniem komunikacji graficznej w strategiach.
2.4.
Praktyka zastosowania instrumentów graficznych
Zastosowanie ilustracji w planach rozwoju ma wiele obiektywnych zalet, jednak stopień jej wykorzystania przez polskie samorządy jest niski. 52% strategii miast na prawach powiatu i 59%
strategii wojewódzkich zawiera elementy graficzne. Liczba zastosowanych ilustracji w poszczególnych dokumentach jest bardzo zróżnicowana, jednak ich liczba nie jest związana ze zwięzłością
dokumentów strategii. Większa ilość materiału graficznego nie wiąże się ze zmniejszeniem objętości strategii rozwoju ani na poziomie wojewódzkim (ryc. 2.33 i 2.34), ani na poziomie miast na
prawach powiatu (ryc. 2.35 i 2.36).
Kolejna prawidłowość to wyraźne zróżnicowanie w zastosowaniu wykresów w dokumentach miast
na prawach powiatu. Liczba wykresów waha się od 1 do 101, gdy tymczasem liczba pozostałych
ilustracji w większości dokumentów zamyka się w zakresie od 1 do 20. W przypadku strategii wojewódzkich takich prawidłowości nie ma. Najwyraźniej każdy z samorządów wojewódzkich indywidualnie podchodzi do strategicznego planowania rozwoju.
Samorządy deklarują stosowanie narzędzi graficznych na każdym etapie planowania strategicznego (wartości skumulowane ponad 50%), z nieznaczną dominacją części diagnostycznej. Wachlarz
stosowanych narzędzi jest stosunkowo zrównoważony na każdym z etapów, aczkolwiek można
wyróżnić mapę i wykresy jako najpopularniejsze na etapie diagnozy oraz rysunki i wizualizacje
komputerowe na etapie programowania.
58
Ryc. 2.33. Zależność między liczbą stron a liczbą ilustracji w aktualnych strategiach rozwoju województw
polskich Źródło: opracowanie autorki.
Ryc. 2.34. Zależność między liczbą stron a liczbą ilustracji związanych ze stanem zagospodarowania przestrzennego w aktualnych strategiach rozwoju województw polskich
2.4. Praktyka zastosowania instrumentów graficznych w strategiach rozwoju
59
120
OSTROŁĘKA
POZNAŃ
liczba ilustracji w dokumencie strategii
100
80
śWINOUJŚCIE
BIAŁYSTOK
SŁUPSK
60
BIAŁA PODLASKA
WARSZAWA
GLIWICE
40
SIEDLCE
ŁÓDŹ
OPOLE
LEGNICA
BIELSKO-BIAŁA
ŁOMŻA
TARNOBRZEG
CZĘSTOCHOWA
GRUDZIĄDZ
20
KONIN
NOWY SĄCZ
SOSNOWIEC
TARNÓW
KRAKÓW
RYBNIK
JASTRZĘBIE ZDRÓJ
RZESZÓW
ZAMOŚĆ
CHEŁM
TORUŃ
GORZÓW WLKP.
RADOM
KLUCZBORG KIELCE
ELBLĄG
CIECHANÓW
0
0
50
100
150
200
250
300
liczba stron w dokumencie strategii rozwoju
Ryc. 2.35. Zależność między liczbą stron a liczbą ilustracji w aktualnych strategiach rozwoju miast polskich
na prawach powiatu
80
liczba ilustracji w dokumencie strategii z wyłączeniem wykresów
BIAŁYSTOK
70
POZNAŃ
WARSZAWA
60
50
40
BIELSKO-BIAŁA
SIEDLCE
30
TARNOBRZEG
20
KONIN LEGNICA TARNÓW
BIAŁA PODLASKA
TORUŃ
GRUDZIĄDZ
OSTROŁĘKA
CHEŁM
OPOLE
CIECHANÓW
KRAKÓW
ŁÓDŹ
RYBNIK
JASTRZĘBIE ZDRÓJ
KLUCZBORG GLIWICE ELBLĄG
10
RZESZÓW
ZAMOŚĆ
RADOM
SŁUPSK
0
0
50
100
150
200
250
300
liczba stron w dokumencie strategii rozwoju
Ryc. 2.36. Zależność między liczbą stron a liczbą ilustracji związanych z rzeczywistym zagospodarowaniem
przestrzennym w aktualnych strategiach rozwoju miast polskich na prawach powiatu
60
Zarówno polskie samorządy, jak i profesjonaliści, zdają sobie sprawę z zagrożeń związanych z zastosowaniem narzędzi komunikacji wizualnej w strategiach rozwoju (ryc. 2.37). Profesjonaliści
w większym stopniu zdają sobie sprawę z zagrożeń związanych z zastosowaniem ilustracji w planowaniu strategicznym niż samorządy.
zdominowanie strategii przez
zagadnienia przestrzenne
100%
Inne
80%
wybiórcze filtrowanie danych
60%
40%
20%
szybka dezaktualizacja
materiałów ilustracyjnych
0%
promocja prywatnych
podmiotów i przedsięwzięć
dowolność interpretacji
dosłowność interpretacji
przejęcie formy i języka z
ustawowych planów
przestrzennych
profesjonaliści
samorządy
Ryc. 2.37. Zagrożenia wynikające z wykorzystania komunikacji wizualnej w strategiach. Opinia samorządów i profesjonalistów
Obie grupy są zgodne co do tego, że największym zagrożeniem jest szybka dezaktualizacja materiałów ilustracyjnych. Dla samorządów, poza kwestią aktualności ilustracji, największymi zagrożeniami są możliwości manipulacji odbiorem informacji za pomocą filtrowania danych czy z powodu dowolności interpretacji załączników graficznych. Profesjonaliści natomiast zwracają uwagę
na przesunięcie strefy wpływu w kierunku tematyki zagospodarowania przestrzennego, ale także
wybiórcze filtrowanie danych oraz dosłowność interpretacji załączników graficznych.
2.5.
Podsumowanie
Na podstawie przeprowadzonych analiz można jednoznacznie stwierdzić, że ład przestrzenny pojawia się głównie w obszarze obieranych celów. Na pytanie, ile jest przestrzeni w strategiach rozwoju w Polsce trzeba odpowiedzieć – zaskakująco wiele. Jednak zwykle przestrzeń nie jest częścią
wizji, ani nie stanowi szczególnie ważnego obszaru priorytetowego. Natomiast w obszarze celów
rozwojowych, ich terytorialność jest wyraźnie rozpoznawalna. Co ciekawe, w strategiach rozwoju
w Polsce cele strategiczne dotyczące ładu przestrzennego rzadko przekładane są na konkretne zadania w swoich programach wdrażania.
Ilustracje potencjalnie mają zastosowanie na każdym etapie budowania strategii, jednak są one
stosowane bardzo skromnie w praktyce polskich samorządów. Najczęściej ilustracje umieszczane
2.4. Praktyka zastosowania instrumentów graficznych w strategiach rozwoju
61
są w części diagnostycznej, ale nawet wówczas są to wykresy, a więc ilustracje niezawierające informacji w kontekście terytorialnym. Na dalszych etapach planowania strategicznego samorządy bardzo skromnie i niechętnie stosują przekaz graficzny. Nieraz odnoszą się do ilustracji zaczerpniętych
ze studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Głównym wyzwaniem
jest komunikatywność przekazu oraz późniejsze uszczegółowienie schematycznych map i wynikająca z uproszczeń pewna dowolność interpretacji. Zalety monitorowania wdrażania programów
strategicznych w kontekście przestrzennym nie zostały jeszcze w ogóle w Polsce zauważone.
Rola komunikacji graficznej w aktualnej praktyce planowania strategicznego dotyczy technicznej
strony procesu planowania i zamyka się w czterech kategoriach:
1. Technika procesu planowania, uwzględnienie aspektów terytorialnych/przestrzennych
na poszczególnych etapach.
2. Pomoc w konsultacjach dokumentów z interesariuszami, interaktywna wymiana informacji.
3. Wspomaganie komunikacji wewnątrz zespołu oraz komunikowanie założeń strategii.
4. Wspomaganie działań marketingowych samorządów: tworzenie wizerunku oraz oddziaływanie
na obecnych i potencjalnych interesariuszy, zachęcanie do promowanych zachowań.
Powyższe kategorie zastosowania komunikacji wizualnej są uniwersalne w kontekście strategii rozwoju, są związane z metodologią planowania strategicznego, niezależne od kontekstu prawnego
czy terytorialnego.
ROZDZIAŁ 3.
Komunikacja wizualna zagadnień
z zakresu jakości zagospodarowania
przestrzennego
Rozdział 3 stanowi szczegółową analizę narzędzi graficznych w komunikacji zagadnień z zakresu jakości zagospodarowania przestrzennego. Celem jest przedstawienie możliwości zapisu informacji z zakresu jakości zagospodarowania przestrzennego w formie wizualnej oraz wskazanie korzyści i ryzyka związanego z ich
zastosowaniem w dokumentach strategii rozwoju. Punkt wyjścia stanowi metoda oceny jakości zagospodarowania przestrzennego (Zimnicka i Czernik 2007).
Na podstawie aktualnych opracowań planistycznych z Polski i Europy określono
grupę narzędzi graficznych stosowanych w strategiach rozwoju i dokumentach
im towarzyszących. Przedstawiono alternatywne możliwości zapisu graficznego
w poszczególnych kategoriach oceny jakości zagospodarowania przestrzennego
oraz dokonano szczegółowej analizy narzędzi graficznych pod kątem korzyści
i ryzyka związanego z ich zastosowaniem oraz ich percepcji ze strony polskich
samorządów.
3.1. Komponenty i wskaźniki jakości przestrzeni
3.1.
65
Komponenty i wskaźniki jakości przestrzeni
Określone ustawą (DzU z 2003 r. nr 80, poz. 717 z późn. zm. art.2, pkt 1) pojęcie ładu przestrzennego jest pojęciem wysoce złożonym, zawierającym elementy subiektywne, i dlatego sprawia
trudność w pomiarze. Jak podsumowuje Parysek (2003), definicja zawarta w ustawie jest ogólna,
umożliwiając w konsekwencji dość szeroką i swobodną interpretację pojęcia ładu przestrzennego,
który pozostaje kategorią subiektywną i relatywną. Określenie zobiektywizowanych, ale też w miarę łatwych do oceny mierników jest zadaniem podejmowanym zarówno w kontekście ogólnym
(Young 2005; Kongres Nowej Urbanistyki 2005, Jaszczuk-Skolimowska 2009, Buczek 2011, Instytut
Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN 2012), jak i w trakcie opracowywania dokumentów strategicznych przez poszczególne samorządy. Uwagę zwraca fakt, iż ład przestrzenny
opisywany jest zarówno przez wskaźniki bezpośrednio związane z rzeczywistym stanem zagospodarowania przestrzennego, takie jak: użytkowanie gruntów czy elementy zagospodarowania przestrzennego, jak i pośrednie, związane z jakością życia, rozwojem zrównoważonym (Kronenberg,
Bergier 2010, s. 221–227).
Zapewnienie ładu przestrzennego należy do zadań własnych polskich samorządów każdego szczebla, stąd problem jego zdefiniowania i obiektywnego pomiaru jest dla praktyków zagadnieniem
istotnym. Na podstawie analiz aktualnych dokumentów strategii rozwoju w Polsce można stwierdzić, iż samorządy mają poważny problem z mierzeniem ładu przestrzennego. Tabela 3.1 prezentuje konkretne przykłady wskaźników ładu przestrzennego w aktualnych (na 2012 rok) polskich
strategiach rozwoju.
Ład przestrzenny występuje w polskich strategiach rozwoju jako odrębne pojęcie i wówczas jest
mierzone wskaźnikami pośrednio związanymi z faktycznym stanem zagospodarowania przestrzennego; lub dokonywana jest jego dekonstrukcja i wówczas wskaźniki są powiązane z przestrzenią
lub konkretnymi interwencjami. Cechą wspólną wypracowanych zestawów wskaźników jest luźny
związek z projektowaniem urbanistycznym, jakością zagospodarowania przestrzennego w ujęciu estetycznym, ekologicznym, funkcjonalnym i społecznym. Ponadto wskaźniki odnoszą się do
wzorców ogólnych lub porównawczych, a żadna z metod nie uwzględnia udziału społecznego
w określaniu subiektywnych składników ładu przestrzennego. Te subiektywne składniki są ściśle
związane z przyjętymi priorytetami strategicznymi. Nie ma bowiem jednej, doskonałej recepty na
ład przestrzenny. Różne funkcje, składniki społeczno-gospodarcze, środowiskowe, kulturowe przekładają się na różnorakie rozwiązania kompozycyjno-estetyczne. W dobie demokratyzacji planowania rozwoju, w tym planowania przestrzennego, należy dążyć do powszechnego zrozumienia
stosowanych pojęć i zadań. Cechy ładu przestrzennego powinny być komunikatywne zarówno dla
profesjonalnych planistów wywodzących się z różnych branż, jak i radych, mieszkańców i przedsiębiorców, odzwierciedlać lokalne aspiracje i uwarunkowania.
66
ROZDZIAŁ 3. Komunikacja wizualna zagadnień z zakresu jakości zagospodarowania przestrzennego
Tabela 3.1. Przykłady wskaźników ładu przestrzennego w strategiach polskich jednostek samorządu terytorialnego
ŹRÓDŁO
OBSZAR
STRATEGICZNY
WSKAŹNIKI
Częstochowa Strategia 2009–2025
(Zał. do Uchwały nr
520/XLV/2009 RM
Częstochowy)
PRIORYTET 2.
– liczba osób pracujących jako odsetek liczby ludności w wieku produkcyjnym (%) BDR
Kształtowanie ładu
przestrzennego
i funkcjonalnego miasta
(sprzyjające wzmacnianiu lokalnej dynamiki
gospodarczej)
– odsetek osób zatrudnionych w sektorze usług w liczbie ogółem pracujących (%) BDR
– dochody budżetu miasta ogółem per capita (zł)
– dochody własne budżetu miasta per capita (zł)
– dochody budżetu miasta z tytułu udziału w podatkach stanowiących
dochody budżetu państwa – podatek dochodowy od osób fizycznych
PIT per capita (zł)
– dochody budżetu miasta z tytułu udziału w podatkach stanowiących
dochody budżetu państwa – podatek dochodowy od osób prawnych
CIT per capita (zł)
– dochody z podatku od nieruchomości per capita (zł)
– średni poziom wydatków majątkowych do dochodów ogółem (%)
– średni poziom wydatków majątkowych per capita (zł)
– wydatki na obsługę długu publicznego per capita (zł)
– zadłużenie miasta ogółem do dochodów ogółem (%)
– zadłużenie miasta ogółem per capita (zł)
– liczba podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w rejestrze REGON
na 10 tys. mieszkańców
– udział podmiotów gospodarczych w sektorze usług w liczbie ogółem
jednostek zarejestrowanych w systemie REGON (%)
– liczba jednostek „otoczenia biznesu” zarejestrowanych w systemie REGON na 1000 ludności BDR
– liczba prywatnych podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w systemie REGON na 1000 ludności
– liczba prywatnych podmiotów gospodarczych w liczbie ogółem jednostek zarejestrowanych w systemie REGON (%)
– liczba zarejestrowanych spółek z kapitałem zagranicznym na 1000 ludności BDR
– udział spółek z kapitałem zagranicznym w liczbie ogółem spółek handlowych (%) BDR
– liczba podmiotów, którym miasto udzieliło pomocy publicznej – lokalna
baza danych
– produkt krajowy brutto per capita
– wartość dodana brutto w przeliczeniu na pracującego
67
Tabela 3.1. Przykłady wskaźników ładu przestrzennego... (cd.)
ŹRÓDŁO
OBSZAR
STRATEGICZNY
WSKAŹNIKI
GLIWICE Strategia
2007–2022 (Zał.
do Uchwały nr
XII/368/2007 RM
w Gliwicach)
CEL STRATEGICZNY 4.1.
Wysoka atrakcyjność
przestrzeni publicznych
w mieście pod względem ładu, estetyki oraz
wachlarza i jakości
dostępnych usług
– liczba odrestaurowanych i zrewitalizowanych obiektów zabytkowych
– powierzchnia nowych terenów zielonych
– poziom zanieczyszczeń powietrza
– poziom natężenia hałasu w centrum miasta
– liczba i powierzchnia dzikich wysypisk
– powierzchnia przestrzeni publicznych o wysokim standardzie (poziom
do określenia)
– liczba obiektów poddanych termomodernizacji, parametry techniczne
obiektów (np. kubatura obiektów, powierzchnia zabudowy)
– powierzchnia przebudowanych nawierzchni
BIELSKO BIAŁA Strategia 2006–2020
(Zał. do Uchwały nr
LIX/1851/2006 RM
w Bielsku Białej)
CEL STRATEGICZNY 4.2.
Racjonalne gospodarowanie przestrzenią
i intensyfikacja jej
wykorzystania dzięki
odpowiednio przygotowanej infrastrukturze
technicznej
– powierzchnia terenów przygotowanych pod inwestycje
CEL STRATEGICZNY 4:
Poprawa jakości środowiska
naturalnego i przestrzeni
miejskiej.
– liczba ekologicznych inicjatyw edukacyjnych skierowanych do mieszkańców miasta
– długość sieci infrastrukturalnej – wzrost długości sieci zmodernizowanych i nowych
– liczba samochodów przejeżdżających przez centrum miasta
– liczba uczestników ekologicznych inicjatyw edukacyjnych
– powierzchnia obszarów prawnie chronionych jako % ogółu obszaru
miasta
– liczba pomników przyrody
– zrzuty zanieczyszczeń pyłowych i gazowych do atmosfery
– powierzchnia obszarów zrewitalizowanych
– powierzchnia terenów zielonych na 1 mieszkańca
– liczba zrewaloryzowanych obiektów zabytkowych
– liczba zrewitalizowanych obiektów mieszkaniowych
Gorzów Wielkopolski Strategia
2010–2020 (Zał.
nr 1 do Uchwały nr
LXVIII/1073/2010
RM Gorzowa Wlkp.)
Obszar strategiczny:
ŁAD PRZESTRZENNY
Ten obszar strategiczny stwarza ramy dla realizacji celów w pozostałych
obszarach. Idea kształtowania przestrzeni miejskiej przyjaznej zarówno
mieszkańcom, jak i instytucjom i przedsiębiorstwom, w Gorzowie Wlkp.
umożliwia określenie celów strategicznych:
– kształtowanie harmonijnej i funkcjonalnej przestrzeni miejskiej
– tworzenie miejskiego systemu informacji przestrzennej
– rewitalizacja historycznej zabudowy miasta
– zapewnienie nowoczesnego systemu telekomunikacyjnego i dostępu do
nowoczesnych mediów elektronicznych
– poprawa sprawności wewnętrznego układu komunikacyjnego miasta
Gorzowa Wlkp.
– tworzenie systemu terenów zielonych i otwartych
68
Tabela 3.1. Przykłady wskaźników ładu przestrzennego... (cd.)
ŹRÓDŁO
OBSZAR
STRATEGICZNY
WSKAŹNIKI
Białystok (Zał.
do Uchwały nr
LVIII/777/10 RM
Białegostoku)
Kreowanie prawidłowej i racjonalnej
struktury funkcjonalno-przestrzennej
z uwzględnieniem
wartości kulturowych
i przyrodniczych
BADANIA JAKOŚCIOWE
– ocena jakości przestrzeni publicznej przez mieszkańców. Badanie opinii
mieszkańców
– ocena jakości przestrzeni publicznych, dokonana przez osoby niepełnosprawne. Badanie opinii osób niepełnosprawnych
Dążenie do zobiektywizowania i ujednolicenia pojęcia ładu przestrzennego w Polsce oraz ujęcie
go w ramy mierzalnych wskaźników doprowadziło do wypracowania wielu metod, wśród których
można wyróżnić następujące nurty:
1. Geofizyczny: wskaźniki związane są z wielkościami fizycznymi zagospodarowania przestrzennego, są uniwersalne dla poszczególnych grup jednostek przestrzennych, opierają są na danych
pozyskiwanych dzięki GIS. Nurt ten reprezentują między innymi: Podciborski i Trystuła (2010),
Śleszyński (2012), Górczyńska (2012).
2. Ekologiczny: wskaźniki związane są ze środowiskowo-przestrzennymi aspektami rozwoju zrównoważonego i jego wydajnością, są uniwersalne dla wszystkich jednostek samorządu. W ten nurt
wpisują się Borys (2008), Czarski (GUS 2011), a także Affek (2012).
3. Kulturowy: związany z indywidualnymi cechami estetycznymi, funkcjonalnymi i operacyjnymi
miejsc (Zimnicka i Czernik 2007).
Ze względu na cel niniejszego opracowania, czyli dostarczenie narzędzi do planowania strategicznego, metoda kulturowa jest najbardziej właściwa. Ma ona charakter dynamiczny i lokalny, z elementami oceny praktyk zarządzania, a więc ma potencjał do stosowania we wszystkich etapach
przygotowywania strategii rozwoju.
Metoda oceny jakości zagospodarowania przestrzennego (Zimnicka i Czernik 2007, s. 31–46) powstała w oparciu na ustawowej definicji ładu przestrzennego i metodologię analizy porównawczej4. Jakość zagospodarowania przestrzennego oparta została na fundamentach teoretycznych
rozwoju zrównoważonego (Borys 2005, Rada UE 2006), jakości życia5, tożsamości lokalnej (Karta
Lipska 2007) oraz zarządzania terytorialnego (Ministerstwo Rozwoju Regionalnego 2009). Mierniki
zostały uporządkowane w czterech grupach tematycznych:
– uprawnienia i spójność planowania rozwoju,
– racjonalne wykorzystanie zasobów przestrzennych,
– tożsamość lokalna i wizerunek,
– funkcjonalność i dostępność transportowa.
4 Benchmarking
5 http://www.urbanaudit.org/index.aspx, http://www.stat.gov.pl/gus/5840_13473_PLK_HTML.htm
69
Metoda ta uwzględnia fakt, iż zapewnienie ładu przestrzennego wykracza poza proste równanie
relacji między elementami struktury funkcjonalno-przestrzennej, takie jak: nasycenie usługami publicznymi, rozkład użytkowania gruntów, dostępność transportowa terenów.
Dla zapewnienia rozwoju zrównoważonego i trwałości ładu przestrzennego należy uwzględnić dodatkowe elementy o charakterze dynamicznym, uwzględniające procesy zachodzące w przestrzeni
oraz sterowanie tymi procesami. Są to komponenty ochrony i racjonalnej gospodarki zasobami środowiska naturalnego oraz planowania rozwoju na zasadach partnerskich. Zarządzanie terytorialne
pełni kluczową rolę dla trwałości osiągniętego poziomu jakości (Kochanowska i Kochanowski 2000,
s. 50). Ostatnim, ale bardzo istotnym, składnikiem jakościowym ładu przestrzennego są walory
i spójność estetyczna zagospodarowania oraz tożsamość lokalna. Ten składnik jest najtrudniejszy do
ujęcia w ramy obiektywnej oceny, a dotychczasowe regulacje prawne nie wydają sie skuteczne. Cele
wypracowywanych wskaźników w poszczególnych grupach przedstawia tabela 3.2.
Tabela 3.2. Cele jakościowe zagospodarowania przestrzennego
UPRAWNIENIA
I SPÓJNOŚĆ
PLANOWANIA
RACJONALNE
WYKORZYSTANIE
ZASOBÓW
TOŻSAMOŚĆ
LOKALNA
I WIZERUNEK
FUNKCJONALNOŚĆ
I DOSTĘPNOŚĆ
Wiarygodna wiedza samorządu na temat potrzeb
i oczekiwań rozwojowych
mieszkańców i uwzględnianie
jej w działaniu
Zabezpieczenie zasobu
terenów otwartych
Zachowanie zasobów
dziedzictwa kulturowego
ze szczególnym
uwzględnieniem
jego ekspresji przestrzennej
Różnorodność funkcji
komercyjnych i publicznych
zaspokajająca potrzeby
mieszkańców
Zagospodarowanie przestrzenne kontrolowane przez samorząd, wewnętrznie spójne,
planowane w sposób
zintegrowany i zgodny
z zasadami rozwoju
zrównoważonego
Efektywne wykorzystanie
terenów zainwestowanych
i infrastruktury
Spójny i atrakcyjny
współczesny wizerunek
jednostki samorządu
terytorialnego
ze szczególnym uwzględnieniem
jego ekspresji przestrzennej
Bezpieczna i przyjazna
środowisku komunikacja
wewnętrzna i zewnętrzna
Źródło: na podstawie: Zimnicka i Czernik 2007 (1), s. 31–46 oraz Zimnicka i Czernik 2007.
Cechą charakterystyczną przyjętej metody oceny jakości zagospodarowania przestrzennego jest
uwzględnienie elementów zarządzania jako kluczowego czynnika zapewniającego ład przestrzenny: poprawę i utrzymanie jakości przestrzeni w długiej perspektywie czasowej. Wysokiej jakości
zagospodarowanie przestrzenne jest współtworzone przez wszystkich uczestników procesów inwestycyjnych i planowania rozwoju na terenie jednostki samorządu terytorialnego. Jasne reguły
podejmowania działań w przestrzeni powinny być wypracowane na zasadach partnerskich oraz
koordynowane również przez wszystkich uczestników tych procesów. Zasady programowania rozwoju, partnerstwa, poprawy zarządzania, społeczeństwa obywatelskiego, równych szans, koordynacji mają swoje źródło w polityce spójności i rozwoju regionalnym Unii Europejskiej (Komisja
Europejska 2007, s. 27) i przełożenie na wszystkie dokumenty strategiczne w krajach członkowskich, od Strategii Rozwoju Kraju (MP poz. 882 z 22 listopada 2012) i Narodowych Strategicznych
70
Ram Odniesienia (Ministerstwo Rozwoju Regionalnego 2007, s. 38–40), po poszczególne strategie
rozwoju i plany rozwoju lokalnego w gminach.
Zasady partnerstwa i przejrzystości przy budowaniu strategii rozwoju (Sadura i Szranowicz-Kusz
2011, s. 10) wprowadzają imperatyw precyzji, prostoty i przejrzystości komunikacji założeń. Obecnie podstawowy zestaw dokumentacji z zakresu planowania rozwoju na poziomie gminy to: strategia rozwoju, plan rozwoju lokalnego, lokalny program rewitalizacji, programy rozwoju poszczególnych miejscowości, studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego,
plany miejscowe. Jakość merytoryczna dokumentacji jest trudna do szybkiej i obiektywnej oceny.
Obecność odniesień do aspektów przestrzennych wiąże się z obecnością przekazu graficznego
informacji związanej z lokalizacją zjawisk i elementów zagospodarowania czy jego parametrami
estetycznymi.
3.2.
Formy komunikacji graficznej zagadnień
z zakresu jakości przestrzeni
Jakość zagospodarowania przestrzennego jest cechą stosunkowo łatwą do szybkiej oceny na podstawie prostych obserwacji. Dwie z czterech grup wskaźników są ściśle związane z konkretnymi
formami zagospodarowania przestrzennego – wizerunek i tożsamość lokalna oraz funkcjonalność
i dostępność. Pozostałe dwie grupy wskaźników można zweryfikować na podstawie analiz dokumentacji zawierających mapy. Komunikacja wizualna odgrywa więc wiodącą rolę przy ocenie
jakości przestrzeni, tym samym jest konieczna w procesie planowania aby osiągnąć jasność wytyczanych celów, działań oraz weryfikować ich realizację.
Składniki jakości przestrzeni można opisywać za pomocą trzech zmiennych:
1. Cech statycznych, takich jak: lokalizacja, wygląd, funkcja;
2. Cech dynamicznych, związanych z zachodzącymi procesami, takich jak: właściwości operacyjne, natężenie występowania zjawiska w danej lokalizacji, stopień spełniania standardów, rodzaj
interwencji;
3. Struktury przestrzennej, związanej z relacjami wielkościowymi pomiędzy poszczególnymi
elementami struktury przestrzennej, takimi jak: sieć osadnicza, zależności funkcjonalne, nakłady
inwestycyjne.
Na podstawie analiz dokumentacji planistycznej zidentyfikowano siedem podstawowych sposobów
przekazu graficznego informacji w planowaniu rozwoju: mapa, makieta, wizualizacja komputerowa, rysunek, fotografia, fotomontaż, wykres. Dla potrzeb badania przyjęto następujące definicje
poszczególnych instrumentów graficznych:
1. Mapa – zmniejszony, uogólniony, matematycznie określony umowny obraz powierzchni ziemi
lub jej części na płaszczyźnie, przedstawiający stan i wzajemny związek różnych zjawisk przyrodniczych i społecznych.
2. Makieta – trójwymiarowy model kompozycji przestrzennej obszaru wykonany w celu przeprowadzania symulacji i oceny relacji przestrzennych, planowanych działań rozwojowych itp.
3. Wizualizacja komputerowa – obraz powstały w wyniku stworzenia wirtualnego, trójwymiarowego modelu obszaru, uwzględniającego planowane działania i inwestycje.
3.2. Formy komunikacji graficznej zagadnień z zakresu jakości przestrzeni
71
4. Rysunek – odwzorowanie przestrzeni istniejącej lub wyobrażonej na płaszczyźnie za pomocą
linii i plam. Konwencja graficznej idealizacji i uproszczenia cech rzeczywistych przestrzeni.
5. Fotografia – zdjęcie przedstawiające obiekty, obszary lub działania istotne dla planu rozwoju.
Mogą to być przykłady pozytywne, stanowiące walory gminy i które powinny być kontynuowane
i naśladowane; lub negatywne, które wymagają interwencji.
6. Fotomontaż – obraz fotograficzny otrzymany przez zmontowanie obrazów rzeczywistych z wyobrażonymi, w celu symulacji skutków przestrzennych planu rozwoju.
7. Wykres – graficzna forma przedstawienia zmienności zjawiska, procesu, wielkości, zależności
lub jakichkolwiek danych. Zwykle przedstawiany w dwóch wymiarach, ale może być
wielowymiarowy.
Zintegrowane planowanie rozwoju wymaga odniesienia się do aspektów przestrzennych. Trzy główne grupy składników jakości przestrzeni: struktura funkcjonalno-przestrzenna (w tym wyposażenie
w usługi publiczne oraz mobilność), wizerunek i tożsamość lokalna oraz racjonalne gospodarowanie zasobami powinny być precyzyjnie określone. Instrumenty komunikacji graficznej są niezbędnym narzędziem w planowaniu związanym z aspektami przestrzennymi. Ilustracje w planowaniu
rozwoju służą przede wszystkim do:
– precyzyjnego opisania cech przestrzennych zjawisk i zagospodarowania,
– kategoryzacji cech przestrzennych zjawisk i zagospodarowania,
– prezentacji ilościowych i jakościowych relacji przestrzennych.
Z perspektywy jakości przestrzeni najistotniejsze w przekazie graficznym jest zobrazowanie wskaźników tej jakości w sposób umożliwiający strategiczne planowanie: od diagnostyki po monitoring.
3.2.1.
Tożsamość i wizerunek
Tożsamość lokalna i wizerunek miejscowości są ściśle związane z ich dorobkiem materialnym, z zasobami krajobrazu kulturowego i naturalnego. Dorobek materialny zaś współtworzony jest przez
wszystkich uczestników procesów inwestycyjnych w danej jednostce samorządu terytorialnego.
Identyfikacja z miejscem zamieszkania i prowadzenia działalności gospodarczej to podstawa samorządności i jednocześnie niezwykle ważny element budowania strategii rozwoju. Wiele gmin,
zwłaszcza na zachodzie kraju oraz na terenach intensywnej urbanizacji, boryka się z problemem
braku tożsamości lokalnej zarówno w warstwie społecznej, jak i materialnej. Ma to odzwierciedlenie w planach strategicznych: 30% miast na prawach powiatu zdefiniowało szczegółowe cele
rozwojowe w zakresie tworzenia wizerunku gminy, 46% odnosi się do zagadnień dziedzictwa kulturowego, a 62% do szczegółowych aspektów kształtowania środowiska naturalnego.
Dzięki technikom marketingu terytorialnego szeroko pojęty wizerunek staje się jednym z kluczowych elementów polityki rozwoju gospodarczego, zwłaszcza ośrodków konkurujących w skali regionalnej i powyżej. Pojęcie tożsamości lokalnej zostaje przedefiniowane na ‘markę’ gminy, która
w dużej mierze determinuje priorytety rozwojowe. I tak na przykład konsekwentnie budowana jest
wizja Wrocławia jako miejsca spotkań. Pierwsza strategia rozwoju (Zał. do Uchwały nr LII/765/98
RM Wrocławia) z 1998 roku, jako jeden z ważnych kierunków rozwoju wymienia (9) Poczucie
tożsamości, przynależności i współodpowiedzialności mieszkańców za rozwój miasta. Dla Wrocła-
72
wia jest to szczególnie ważne, albowiem jego struktura społeczna została całkowicie wymieniona
w krótkim czasie po II wojnie światowej. Podobna sytuacja zachodzi w obszarach metropolitalnych
poddanych silnej urbanizacji oraz konkurujących o kapitał zewnętrzny. Niektóre gminy wiejskie
w obszarach metropolitalnych zwiększyły kilkakrotnie liczbę ludności oraz powierzchnię obszarów
zabudowanych. Napływowi inwestorzy najczęściej traktują obszary ekspansji jako czyste karty, które można zapisać w dowolny sposób. Dotyczy to zarówno nowych terenów zabudowanych, jak
i wprowadzania nowych form do centrów miast, na przykład budynków wysokich.
W Europie obserwowany jest odwrót od globalnych trendów w architekturze i urbanistyce oraz
wzrost znaczenia relacji między kształtowaniem przestrzeni a tożsamością lokalną. Karta Lipska
(2007) definiuje pojęcie kultury budowlanej jako sumę wszystkich aspektów kulturowych, gospodarczych, technologicznych, społecznych i ekologicznych, które wpływają na jakość i proces planowania oraz budowania. Zrozumienie, akceptacja i współodpowiedzialność za kreowanie i ochronę
kultury budowania i związanej z nią tożsamości lokalnej są niezbędne dla kreowania wysokiej jakości przestrzeni. Z tego względu dla samorządów szczególnie istotne powinno być przekazanie
i potwierdzenie kierunków rozwoju w tym zakresie. Najlepszym medium komunikacji jest przekaz
wizualny.
Wskaźniki przestrzenne tożsamości lokalnej i wizerunku obejmują zagadnienia związane z tematyką dziedzictwa kulturowego – relacji krajobrazowych z otoczeniem – oraz cech wiodących kultury
budowania. Każde z zagadnień może być ilustrowane na każdym etapie planowania strategicznego, dobór formy przekazu zależy od lokalnych potrzeb i priorytetów. Przedstawiony w tabeli 3.3
wachlarz tematyki i instrumentów prezentuje możliwości, typowe cele i formy zastosowania komunikacji graficznej w planowaniu rozwoju. Warto podkreślić, że nie jest to lista zamknięta, a jedynie
wskazówka kierunku myślenia i pobudzająca kreatywność twórców poszczególnych strategii.
73
Tabela 3.3. Podstawowy zakres przestrzennych informacji strategicznych w zakresie tożsamości kulturowej
i wizerunku na etapie diagnozy stanu istniejącego
CEL
TEMATYKA
ZALECANE
INSTRUMENTY
GRAFICZNE
Inwentaryzacja szeroko
pojętych historycznych
zasobów tożsamości
kulturowej ze szczególnym uwzględnieniem
architektury i urbanistyki
– prezentacja kluczowych i obserwowalnych cech dziedzictwa kulturowego
takich jak: typowe formy zdobnicze, tradycyjne formy działalności gospodarczej, stroje, miejsca, tradycyjne imprezy i rytuały
– fotografia
– rysunek
– makieta
– mapa
– rozkład przestrzenny obiektów i terenów o wysokich walorach kulturowych
– mapa
– ocena stanu technicznego historycznych zasobów architektury i urbanistyki: rodzaj zniszczeń, obszary wymagające interwencji
– fotografia
– makieta
– rysunek
– makieta
– mapa
Inwentaryzacja kulturowych i środowiskowych
zasobów krajobrazu
– ilustracja typowych działań niekorzystnie wpływających na zasoby dziedzictwa kulturowego
– fotografia
– identyfikacja obszarów i obiektów wymagających specjalnych działań
ochronnych lub naprawczych
– mapa
– prezentacja kluczowych i obserwowalnych cech dziedzictwa kulturowego
np.: typowy układ siatki ulic i placów, charakterystyczne obiekty, detal
architektoniczny, materiał, kolor
– fotografia
– rozkład przestrzenny obiektów i terenów o wysokich walorach krajobrazowych
– mapa
– prezentacja kluczowych i obserwowalnych elementów krajobrazu
zabudowanego i naturalnego: ekspozycja czynna (jak np. otwarcia, ciągi
i punkty widokowe) i bierna (jak np. dominanty i panoramy)
– fotografia
– rysunek
– makieta
– rysunek
– makieta
– rysunek
– makieta
– mapa
Określenie cech lokalnej
kultury budowania
– ilustracja typowych działań niekorzystnie wpływających na zasoby krajobrazu
– fotografia
– identyfikacja obszarów i obiektów wymagających specjalnych działań lub
naprawczych
– mapa
– rozkład przestrzenny terenów o jednolitym charakterze zabudowy
– mapa
– rysunek
– makieta
– makieta
– identyfikacja cech wspólnych w poszczególnych grupach charakteru
zabudowy
– fotografia
– ilustracja typowych działań niekorzystnie wpływających na spójność
charakteru zabudowy
– fotografia
– rysunek
– rysunek
74
Tabela 3.3. Podstawowy zakres przestrzennych informacji... (cd.)
CEL
TEMATYKA
ZALECANE
INSTRUMENTY
GRAFICZNE
Inwentaryzacja istniejących form ochrony
prawnej dziedzictwa
kulturowego i krajobrazu
– rozkład przestrzenny stref i obiektów pod ochroną prawną
– mapa
Rezultaty i ocena dotychczasowych działań
renowacyjnych i rozbudowy
– makieta
– ilustracja cech zabudowy i zagospodarowania przestrzennego pozostających pod ochroną prawną
– fotografia
– identyfikacja obszarów bezpośredniego otoczenia stref i obiektów chronionych, ocena ich wpływu na obiekty i strefy pod ochroną
– mapa
– lokalizacja zrealizowanych projektów inwestycyjnych
– mapa
– rysunek
– makieta
– makieta
– prezentacja rezultatów
– fotografia
– rysunek
– fotomontaż
– wizualizacja
komputerowa
Rozpoznanie aktualnej
percepcji wizerunku jednostki samorządu terytorialnego przez mieszkańców i przedsiębiorców
lokalnych / inwestorów
zewnętrznych
– identyfikacja przestrzenna obszarów i obiektów postrzeganych jako
ważne składniki wizerunku
– mapa
– prezentacja obiektów i obszarów istotnych dla wizerunku
– fotografia
– makieta
– rysunek
– fotomontaż
– wizualizacja
komputerowa
Klasyczne podejście do kwestii tożsamości lokalnej to koncentracja na zasobach dziedzictwa kulturowego i przedstawienie ich za pomocą map, rysunków czy fotografii. Rycina 3.1 prezentuje syntetyczne ujęcie na mapie składników stanowiących o ciągłości kulturowej danego obszaru, zaś rycina
3.2 demonstruje kontekst dla lokalnej kultury budowania za pomocą historycznego rysunku.
Taki zapis informacji jest właściwy na etapie diagnozy. Nie daje wyraźnych wskazówek dla dalszego rozwoju z wyjątkiem wskazania na obszary i obiekty prawnie chronione. Tożsamość lokalna to
w równym stopniu przeszłość, jak teraźniejszość i przyszłość. Dzięki ilustracjom takim jak rycina 3.3
i 3.4 można lepiej uzmysłowić odbiorcom zasady kształtowania przestrzeni, odpowiednio: w oparciu na historycznym układzie urbanistycznym i zgodnie z zasadami kształtowania miast kompaktowych (Urban Task Force 1990).
75
Ryc. 3.1. Analiza przestrzennych zasobów dziedzictwa kulturowego gminy: obszary i obiekty pod ochroną
konserwatorską, place miejskie, ogrody i place o wysokich walorach historycznych
Źródło: London Borough of Camden 2010, s.123.
Ryc. 3.2. Prezentacja oryginalnej formy obiektu zabytkowego na podstawie materiałów archiwalnych
Źródło: Zał. do Uchwały nr V/44/2007 RM Tarnobrzeg, s. 100.
76
Ryc. 3.3. Historyczne formy kształtowania sieci ulic i placów z elementami historycznych zasobów architektury
Źródło: do Uchwały nr LVIII/777/10 RM Białegostoku, s. 11.
77
Ryc. 3.4. Prezentacja charakteru przestrzennego zabudowy miasta i jego otoczenia
Źródło: A’urba 2008, s. 10.
Dzięki zastosowaniu fotografii można przedstawić nie tylko elementy kultury budowania (ryc. 3.6)
ale również niearchitektoniczne składniki tożsamości lokalnej (ryc. 3.5).
Szczegółowe analizy przestrzenne z zakresu tożsamości kulturowej i wizerunku kreślą rzetelny obraz jednostki samorządu terytorialnego. Dzięki załącznikom graficznym zapewniona jest jednoznaczność przekazywanych informacji oraz ich rzeczywiste odniesienie do kontekstu lokalnego.
Dobra diagnostyka stanowi punkt odniesienia do dalszych etapów planowania strategicznego:
określenia celów i priorytetów, kierunków rozwoju, programowania inwestycji, wskaźników realizacji i monitoringu. Ilustracje osadzają strategie rozwoju w konkretnym kontekście miejsca, przez co
powinny być bardziej skuteczne. Zastąpienie ogólników zawartych w tekście konkretnymi obrazami
rzeczywistości buduje wspólną płaszczyznę porozumienia pomiędzy uczestnikami procesu planowania rozwoju, łatwo weryfikowalną w terenie. Tabela 3.4 prezentuje zestawienie podstawowego
zakresu przestrzennych informacji strategicznych w zakresie tożsamości kulturowej i wizerunku na
dalszych etapach budowania strategii wraz z polecanymi formami zapisu informacji.
78
Ryc. 3.5. Identyfikacja głównych składników tożsamości lokalnej
Źródło: Royal Borough Of Kingston Upon Thames 2011, s. 26.
Ryc. 3.6. Fotografie demonstrujące różnice w kulturze budowania pomiędzy jednostkami wewnętrznymi
gminy
Źródło: London Borough of Camden 2010, s. 128 i 129.
79
i wizerunku na etapie priorytetów i kierunków rozwoju
CEL
TEMATYKA
ZALECANE
INSTRUMENTY
GRAFICZNE
Określenie priorytetów i rodzaju
interwencji niezbędnych dla kształtowania tożsamości kulturowej
i pożądanego wizerunku
– rozkład przestrzenny priorytetów dla kształtowania
harmonijnej zabudowy, takich jak: ochrona prawna,
zachowanie, renowacja, rewitalizacja
– mapa
– makieta
– prezentacja priorytetowych składników tożsamości kulturowej i pożądanego wizerunku
–
–
–
–
Obrazowe wyjaśnienie celów i kierunków kształtowania tożsamości
kulturowej i wizerunku
– docelowy rozkład przestrzenny charakteru zabudowy
i zagospodarowania terenów
– mapa
– makieta
– prezentacja obserwowalnych cech kultury budowania, które powinny być kontynuowane, np. sposób kształtowania
sieci ulic i placów, zastosowanie materiałów, koloru, skala
zabudowy
–
–
–
–
–
–
– prezentacja kluczowych składników tożsamości, które
będą chronione i wyznaczają kierunki dalszego rozwoju
Propozycja form ochrony prawnej
dziedzictwa kulturowego i krajobrazu
fotografia
rysunek
fotomontaż
wizualizacja
komputerowa
mapa
makieta
fotografia
rysunek
fotomontaż
wizualizacja
komputerowa
– prezentacja zasad kształtowania zabudowy zgodnych
z lokalną kulturą budowania
– fotomontaż
– wizualizacja
komputerowa
– rozkład przestrzenny stref i obiektów wymagających
ochrony prawnej z wyróżnieniem proponowanych
– mapa
– makieta
– ilustracja cech zabudowy i zagospodarowania przestrzennego prawnie chronionych z wyróżnieniem proponowanych
–
–
–
–
fotografia
rysunek
fotomontaż
wizualizacja
komputerowa
Na etapie strategii komunikacja graficzna służy do prezentacji podstawowych celów i zasad rozwoju przestrzennego. Będą one później dopracowane formalnie w ramach ustawowego planowania rozwoju przestrzennego na etapie studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania
przestrzennego i planów miejscowych. Prezentacja konkretnych elementów zagospodarowania będących składnikami lokalnej kultury budowania powinna stanowić źródło informacji wejściowych
dla projektantów nowych inwestycji na danym terenie. Rycina 3.7 pokazuje sposób, w jaki można
komunikować za pomocą makiety strategię rozwoju centrum miasta. Zastosowano tutaj model rzeczywistej zabudowy z elementami modeli ogólnych. Wskazywana jest nie tylko potencjalna lokalizacja, ale i główne parametry promowanych przekształceń zagospodarowania przestrzennego.
80
Ryc. 3.7. Prezentacja głównych kierunków rozwoju centrum miasta Rotterdam polegających na
zagęszczaniu zabudowy mieszkaniowej oraz zwiększeniu powierzchni zielonych
Źródło: Wystawa Making Cities, NAI, Rotterdam, sierpień 2012; Fotografia autorki.
81
Za pomocą rysunków można komunikować nie tylko właściwy kierunek rozwoju, ale także demonstrować interwencje niepożądane, tak jak na rycinie 3.8. Tego typu rysunki dobrze sprawdzają się
na poziomie programowania. Kolor obramowania koduje problem (szary), rozwiązania właściwe
(zielony) i niewłaściwe (czerwony). Przykład jest ogólny i w miarę powszechnie spotykany na danym
obszarze. Opcje rozwiązań nawiązują nie tylko do obiektywnych zasad doktryny urbanistycznej, ale
i do lokalnego charakteru zagospodarowania.
Ryc. 3.8. Przykłady modelowe zagęszczania terenów otwartych wewnątrz kwartałów
Źródło : A’urba 2008, s. 26.
82
W tabeli 3.5 wyjaśniono możliwości zastosowania komunikacji wizualnej w zapisie informacji o tożsamości kulturowej i wizerunku na etapie programowania rozwoju. Prezentacja graficzna programów i projektów wdrażających strategię jest istotnym elementem sprawdzenia spójności całego
procesu planowania rozwoju. Zestawienie map rozkładu przestrzennego inwestycji publicznych
z mapami diagnostycznymi i kierunkami rozwoju pozwala na proste i szybkie zweryfikowanie, czy
środki są wydatkowane zgodnie z uzgodnioną strategią.
i wizerunku na etapie programowania rozwoju
CEL
TEMATYKA
ZALECANE
INSTRUMENTY
GRAFICZNE
Prezentacja zakresu przestrzennego
planowanych działań inwestycyjnych
– lokalizacja i zakres przestrzenny programów
– mapa
– lokalizacja i zakres przestrzenny projektów
– makieta
– wizualizacja rezultatów wdrożenia programu
– fotografia
Sprawdzenie czy planowane inwestycje są zgodne z priorytetami
i kierunkami rozwoju
– wizualizacja oczekiwanych efektów realizacji projektu
– rysunek
– fotomontaż
– wizualizacja
komputerowa
Tabela 3.6 prezentuje zakres i możliwości zapisu graficznego informacji z zakresu tożsamości kulturowej i kształtowania wizerunku na etapie określenia wskaźników i monitoringu. Na tym etapie
istotne jest powszechne zrozumienie i akceptacja przyjętej wizji rozwoju i związanymi z nią przestrzennymi przejawami wizerunku i tożsamości, stała obserwacja zmian zachodzących na danym
terenie oraz katalizowanie przemian przez inwestycje publiczne. Dzięki komunikacji graficznej możliwe jest dzielenie się doświadczeniami – zarówno pozytywnymi, jak i negatywnymi – oraz obserwacja przemian zachodzących w przestrzeni. Weryfikacja realizacji celów jest relatywnie prosta
i szybka.
Polskie miasta na prawach powiatu prezentują kwestie kształtowania tożsamości lokalnej i wizerunku głównie w formie opisowej. Rycina 3.9 ilustruje stopień występowania tej tematyki w strategiach rozwoju. Z 58% strategii miast, które poruszają zagadnienia dziedzictwa kulturowego i wizerunku w obszarach celów i priorytetów działania, 52% zawiera ilustracje. W porównaniu z innymi
zagadnieniami oznacza to, że stosunkowo duża liczba samorządów uznaje komunikację wizualną
jako właściwy sposób zapisu tego zakresu informacji.
Bardziej szczegółowe analizy dowodzą, iż tożsamość lokalna w ujęciu strategicznym stała się bardziej narzędziem marketingu terytorialnego niż cechą fundamentalną dla rozwoju. Można wyróżnić trzy grupy miast w tym obszarze:
– Miasta o wykształconej i silnej tożsamości lokalnej i zasobach dziedzictwa kulturowego, które
planują kontynuację rozwoju z uwzględnieniem tych czynników (np. Warszawa, Zamość, Kraków,
Kalisz, Zakopane).
83
– Miasta o wykształconej i silnej tożsamości lokalnej i zasobach dziedzictwa kulturowego, które
planują wprzęgnięcie tych czynników w dalszy rozwój (np. Łódź, Rybnik, Gliwice, Krosno).
– Miasta, które utraciły tożsamość lokalną w wyniku działań historycznych (np. Wrocław, Szczecin, Gorzów Wielkopolski) lub administracyjnych (np. Ciechanów, Koszalin, Nowy Sącz) i mają
potrzebę ponownego samookreślenia się.
i wizerunku na etapie określania wskaźników i monitoringu realizacji
CEL
TEMATYKA
ZALECANE
INSTRUMENTY
GRAFICZNE
Upowszechnienie informacji na temat wizerunku miejscowości i zasad
jego tworzenia
– prezentacja obserwowalnych cech tożsamości lokalnej
i wizerunku, które powinny być kontynuowane, np.
kształtowanie sieci ulic i placów, zastosowanie materiałów,
koloru, skala zabudowy
– mapa
Obserwacja inwestycji
– makieta
– fotografia
– rysunek
– prezentacja obserwowalnych cech tożsamości lokalnej
i wizerunku, które nie powinny być kontynuowane, np.
niepożądane formy kształtowania sieci ulic i placów, niewłaściwe zastosowanie materiałów, koloru, niepożądana
skala zabudowy
– wizualizacja
komputerowa
– lokalizacja wydawanych pozwoleń na budowę
– mapa
– fotomontaż
– makieta
– lokalizacja inwestycji oddanych do użytku
– mapa
– makieta
– wizualizacja inwestycji oddanych do użytku
– fotografia
– wizualizacja
komputerowa
100%
80%
60%
40%
20%
0%
tak
tak
tak
tak
dziedzictwo
kulturowe
wizerunek
gminy
dziedzictwo
kulturowe
i wizerunek
gminy
razem
Ryc. 3.9. Występowanie problematyki dziedzictwa kulturowego i wizerunku na etapie określania celów
i kierunków rozwoju w strategiach rozwoju polskich miast na prawach powiatu (stan na 2011 rok)
84
Szerszy przegląd strategii polskich jednostek samorządu terytorialnego pokazuje, że na temat tożsamości lokalnej łatwiej się pisze niż ilustruje. Łatwiej także przychodzi prezentacja zasobów dziedzictwa kulturowego przeszłości niż określenie współczesnego charakteru miejscowości. Widać to
w największym stopniu na przykładzie wsi w obszarach metropolitalnych, tak jak na poniższym
przykładzie podszczecińskiego Mierzyna (ryc. 3.10 i 3.11).
Ryc. 3.10. Oficjalna prezentacja miejscowości
Mierzyn na stronach internetowych Urzędu
Gminy Dobra, 2012
Źródło: www.dobraszczecinska.pl\index.
php?option=com_content&view=article&id=59&Itemid=56, wrzesień 2012.
Ryc. 3.11. Rzeczywisty charakter Mierzyna,
miejscowości, której liczba mieszkańców
zwiększyła się sześciokrotnie w okresie
1995–2007
Źródło: Cezary Skórka 2006.
Wsie w obszarze oddziaływania funkcjonalnego miast, tak jak na przykład w okolicach Szczecina,
nadal prezentują się w oficjalnych serwisach internetowych jako malownicze osady, których charaktery wyznacza zabytkowy kościółek lub zagroda. Prawda jest taka, że miejscowości te zarówno
w kontekście struktury społecznej, gospodarczej, jak i urbanistycznej, wytworzyły nową wartość.
Wartość, która – pozostając niezdefiniowana – jest bez kontroli, co w dłuższej perspektywie owocuje chaosem przestrzennym.
Dla ułatwienia zrozumienia lokalnej kultury budowania samorządy w Holandii, Wielkiej Brytanii czy
Francji przygotowują dodatkowe dokumenty, w których prezentują podstawowe założenia kształtowania przestrzeni na swoim terenie. Ryciny 3.12 i 3.13 demonstrują stosowane techniki graficzne. Cechą wspólną tych dokumentów jest fakt, iż kultura budowania w równym stopniu dotyczy
samej architektury, stosowanego detalu, materiałów, form budynków, jak i układu zabudowań na
działce, kształtowania przestrzeni większych obszarów.
Zapis graficzny na poziomie strategii dotyczy oczywiście rozwiązań modelowych, a nie pojedynczych projektów. Dzięki uogólnieniom i jednoczesnemu użyciu ilustracji, odbiorcy dostają doprecyzowaną informację na temat przyjętych wizji i kierunków działania związanych z utrzymaniem
bądź wykształceniem tożsamości przestrzennej danego obszaru. Niekoniecznie tak szczegółowe
Ryc. 3.12. Wskazówki dla zagospodarowania
większych terenów w obrębie miejscowości
Źródło: Provinciaal adviseur ruimtelijke kwaliteit (PARK) 2008, s.16.
85
Ryc. 3.13. Wskazówki dla kształtowania
zabudowy
i zagospodarowania terenu na obszarach
granicy miasta i wsi
Źródło: Provinciaal adviseur ruimtelijke kwaliteit (PARK) 2008, s. 24.
propozycje są prezentowane w głównych dokumentach strategicznych. Najczęściej przygotowywane są osobne dokumenty opisujące charakter przestrzenny danej jednostki samorządu terytorialnego oraz kierunki dalszych przekształceń w formie przewodników czy wskazówek projektowych.
W Polsce taki typ szczegółowości należałoby przypisać planom rozwoju miejscowości, które są
przygotowywane w ramach gminnych planów rozwoju lokalnego.
3.2.2.
Racjonalne wykorzystanie zasobów
Podstawowym zasobem służącym rozwojowi przestrzennemu są grunty budowlane. Gospodarowanie tym zasobem jest jednym z głównych wyzwań stojących przed samorządowcami w zakresie
rozwoju zrównoważonego ze względu na jego związek aż z trzema, z sześciu, wyzwaniami Strategii Zrównoważonego Rozwoju UE (COM[2001] 264)6:
1. Zmiany klimatyczne i energia, gdzie pokrycie terenów stanowi istotny składnik procesów zmian
klimatycznych, a wykorzystanie odnawialnych źródeł energii łączy się ściśle z formami zagospodarowania w każdej skali: od mikro (np. formy zabudowy polepszające efektywność paneli słonecznych) po skalę makro (np. farmy wiatrowe).
2. Ochrona zasobów naturalnych, bioróżnorodności i gospodarowanie nimi tam, gdzie procesy
urbanizacyjne stanowią istotne zagrożenie.
3. Zrównoważona konsumpcja i produkcja, która dotyczy również efektywnego gospodarowania
gruntami budowlanymi i zabudowanymi, a tym samym zmniejszania presji na tereny naturalne.
6
Pozostałe wyzwania to: zagrożenie zdrowia publicznego spowodowane chorobami odpornymi na antybiotyki oraz długookresowe skutki
stosowania niektórych chemikaliów, bieda i starzenie się populacji.
86
Zagadnienia ochrony szeroko pojętego środowiska naturalnego stanowią istotny element strategii polskich miast na prawach powiatu – 62% z nich identyfikuje je w obszarze celów i priorytetów strategicznych. Racjonalne wykorzystanie zasobów środowiska naturalnego to nie tylko jego
ochrona. Podstawowymi zdaniami w zakresie racjonalnego wykorzystania zasobów są: efektywne
wykorzystanie terenów już zainwestowanych i istniejącej infrastruktury oraz zabezpieczenie odpowiedniego dla dalszego rozwoju zrównoważonego zasobu terenów otwartych.
Tabela 3.7 prezentuje zakres przestrzennych informacji strategicznych w zakresie racjonalnego wykorzystania zasobów na etapie diagnozy.
Tabela 3.7. Podstawowy zakres przestrzennych informacji strategicznych w zakresie racjonalnego wykorzystania zasobów na etapie diagnozy stanu istniejącego.
CEL
TEMATYKA
ZALECANE
INSTRUMENTY
GRAFICZNE
Sprawdzenie stanu
zabezpieczenia
zasobów terenów
otwartych
– identyfikacja i zakres istniejących form ochrony zasobów terenów naturalnych
–
–
–
–
–
–
–
–
– prezentacja kluczowych elementów chronionych
– identyfikacja elementów zagrażających jakości i ilości zasobów naturalnych: źródła emisji zanieczyszczeń, granice presji urbanizacyjnej
Identyfikacja stopnia
wykorzystania
istniejących terenów
budowlanych
– inwentaryzacja stanu zagospodarowania terenów, w tym identyfikacja
nieruchomości opuszczonych i wykorzystywanych niezgodnie z miejscowym planem zagospodarowania
– stopień uzbrojenia terenów w infrastrukturę techniczną, identyfikacja
terenów wymagających działań inwestycyjnych
– stopień wykorzystania komunalnych zasobów nieruchomości
– prezentacja nieruchomości opuszczonych oraz form niedoinwestowania
Ocena jakości wykorzystania istniejących
terenów budowlanych
– syntetyczny obraz struktury przestrzennej z uwzględnieniem hierarchii
funkcjonalnej oraz podstawowej sieci dróg i ulic
mapa
makieta
fotografia
rysunek
mapa
makieta
mapa
makieta
– mapa
–
–
–
–
–
mapa
makieta
fotografia
rysunek
mapa
– makieta
– fotografia
– rysunek
– fotomontaż
– intensywność zabudowy/gęstość zaludnienia w subjednostkach takich jak:
dzielnice w gminach miejskich, miejscowości w gminach wiejskich
– identyfikacja obszarów gdzie intensywność zagospodarowania nie jest
zgodna z hierarchiczną strukturą przestrzenną miejscowości
– identyfikacja typowych obszarów monofunkcjonalnych
– na podstawie zestawień map intensywności zabudowy z mapami wyposażenia w infrastrukturę techniczną i strukturą hierarchii funkcjonalno-przestrzennej, określenie obszarów niespójności
– wizualizacja
komputerowa
– mapa
– makieta
– mapa
– makieta
– mapa
– makieta
– mapa
87
Tabela 3.7. Podstawowy zakres przestrzennych informacji... (cd.)
CEL
TEMATYKA
ZALECANE
INSTRUMENTY
GRAFICZNE
Identyfikacja potencjału dla generowania energii odnawialnej
– identyfikacja obszarów korzystnych dla lokalizacji urządzeń generujących
energię ze źródeł odnawialnych takich jak: turbiny wiatrowe, ogniwa
słoneczne itp.
– mapa
– prezentacja zasad lokalizacji urządzeń generujących energię ze źródeł
odnawialnych takich jak: turbiny wiatrowe, ogniwa słoneczne itp.
– fotografia
– makieta
– rysunek
– fotomontaż
– wizualizacja
komputerowa
Jakość środowiska
naturalnego w ujęciu
terytorialnym
– rozkład jakości wód powierzchniowych
– mapa
– rozkład jakości powietrza
– fotografia
– rozkład zanieczyszczeń gleb
– formy zanieczyszczeń
Dla celów racjonalnego wykorzystania zasobów naturalnych jednostki samorządu terytorialnego
powinny mieć nie tylko wiedzę na temat terenów o wysokiej wartości przyrodniczej, ale także mieć
pełną świadomość tego, w jaki sposób wykorzystywane są tereny już zainwestowane. Dotyczy to
zarówno terenów pozostających własnością komunalną, jak i terenów we władaniu innych instytucji czy jednostek prywatnych. Te pierwsze mogą stać się przedmiotem bezpośrednich działań inwestycyjnych samorządów, te drugie wymagać będą działań pośrednich ze strony władz gminnych
aby ich wykorzystanie zostało zracjonalizowane.
Istotnym elementem wykorzystania zasobów naturalnych jest potencjał dla generowania energii ze
źródeł odnawialnych. Uwarunkowania obejmują zarówno czynniki bezpośrednie, takie jak warunki
wiatrowe czy nasłonecznienie, ale także pośrednie, takie jak wpływ na zasoby krajobrazu kulturowego i przyrodniczego, zwłaszcza te pod ochroną prawną.
88
Tabela 3.8 stanowi podsumowanie możliwości zastosowania zapisu graficznego informacji z zakresu racjonalnej gospodarki zasobami na etapie określania priorytetów i kierunków rozwoju.
Tabela 3.8. Podstawowy zakres przestrzennych informacji strategicznych w zakresie racjonalnego wykorzystania zasobów na etapie określania priorytetów i kierunków rozwoju
CEL
TEMATYKA
ZALECANE
INSTRUMENTY
GRAFICZNE
Ochrona prawna cennych zasobów
przyrodniczych
– identyfikacja terenów naturalnych pod ochroną prawną
– mapa
– makieta
– prezentacja zasad ochrony terenów naturalnych
– mapa
– makieta
– fotomontaż
– wizualizacja
komputerowa
– identyfikacja stref buforowych wkoło elementów zagrażających jakości i ilości zasobów naturalnych
Określenie kierunków rewitalizacji
terenów zagospodarowanych
– lokalizacja terenów wymagających działań rewitalizacyjnych ze wskazaniem typu interwencji
Określenie docelowej struktury
funkcjonalno-przestrzennej jednostki
samorządu terytorialnego
– syntetyczny i hierarchiczny układ stref funkcjonalnych
z podstawowym szkieletem komunikacyjnym
Określenie priorytetów dla lokalizacji
urządzeń generujących energię
ze źródeł odnawialnych
– mapa
– makieta
– mapa
– makieta
– mapa
– makieta
– syntetyczna prezentacja realizacji studium uwarunkowań
i kierunków zagospodarowania przestrzennego
– mapa
– wskazanie terenów o najkorzystniejszych uwarunkowaniach dla lokalizacji poszczególnych typów urządzeń
generujących energię ze źródeł odnawialnych
– mapa
– prezentacja zasad lokalizacji urządzeń generujących energię ze źródeł odnawialnych w kontekście projektowania
urbanistycznego takich jak: orientacja według stron świata, lokalizacja turbin oraz w kontekście architektonicznym
jak np.: korzystne formy budynków
– makieta
– rysunek
– fotomontaż
– wizualizacja
komputerowa
Na etapie określania priorytetów i kierunków rozwoju w zakresie racjonalnego wykorzystania zasobów istotne są nie tylko elementy ochrony, ale także działania w kierunku maksymalizacji wykorzystania istniejących zasobów terenów zainwestowanych. Z punktu widzenia jakości zagospodarowania przestrzennego (Zimnicka i Czernik 2007), ważne są składowe dobrej kompozycji przestrzennej,
takie jak:
– zwarta struktura miejscowości, łatwo rozpoznawalne granice administracyjne i przynależność
poszczególnych posesji;
– pełne zagospodarowanie istniejącego zasobu terenów budowlanych;
– zróżnicowana i komponowana intensywność zagospodarowania odpowiadająca hierarchii
struktury funkcjonalno-przestrzennej.
89
Ilustracje mają za zadanie wskazanie obszarów pod ochroną prawną, z ograniczeniami dotyczącymi inwestycji, także terenów wymagających szczegółowego programu rewitalizacji. Dzięki instrumentom graficznym wskazania te powinny zostać przetłumaczone na język konkretnych rozwiązań
w przestrzeni. Dzięki obrazowemu przekazowi informacji o ograniczeniach i wskazaniach dla rozwoju zrównoważonego inwestorzy mają ułatwione zadanie przy projektowaniu swoich przedsięwzięć, a efekty ich pracy powinny się harmonijnie wpisywać w lokalny kontekst.
Zobrazowanie na mapach kolejnych etapów realizacji założeń strategii jak na rycinie 3.14 umożliwia
zrozumienie na czym polegać będą zmiany w zagospodarowaniu przestrzennym. Można debatować jakie decyzje na temat kierunków rozwoju zostałyby podjęte, gdyby samorząd i mieszkańcy
mieli pełną świadomość, iż po zrealizowaniu wszystkich założeń planów rozwoju gmina, składająca
się z wielu niezależnych jednostek osadniczych, satelitów dużego miasta, zmieni się w jeden wielki
obszar zabudowany, dzielnicę miasta.
Ryc. 3.14. Rozwój przestrzenny gminy Dobra na granicy z miastem Szczecin: stan 2005, 2010 oraz po
realizacji założeń aktualnego Studium Kierunków i Uwarunkowań Zagospodarowania Przestrzennego
90
Do przekazu informacji na temat kierunków rozwoju na etapie budowania strategii nie jest konieczna szczegółowość GIS, a tylko graficzne zobrazowanie idei struktur przestrzennych, jak na przykład
na rycinie 3.15.
Ryc. 3.15. Zmiany w generalnej strukturze przestrzennej aglomeracji Reims według planów rozwoju
z 1975 i 2008
Źródło: Region Metropole de Reims 2007, s. 100; w opracowaniu Agence d’Urbanisme Region de Reims.
91
W tabeli 3.9 przedstawiono możliwości zastosowania przekazu graficznego z zakresu racjonalnego
gospodarowania zasobami na etapie programowania rozwoju.
Tabela 3.9. Podstawowy zakres przestrzennych informacji strategicznych w zakresie racjonalnego wykorzystania zasobów na etapie programowania rozwoju
CEL
TEMATYKA
ZALECANE
INSTRUMENTY
GRAFICZNE
Prezentacja zakresu przestrzennego
lokalnego programu rewitalizacji
– lokalizacja i zakres przestrzenny programu
– mapa
– makieta
Sprawdzenie czy planowane inwestycje są zgodne z priorytetami
i kierunkami rozwoju
– lokalizacja i zakres przestrzenny interwencji samorządu
takich jak: inwestycje, nowe formy ochrony prawnej
– wizualizacja rezultatów wdrożenia programu
–
–
–
–
fotografia
rysunek
fotomontaż
wizualizacja komputerowa
– zestawienie zakresu programu z kierunkami rozwoju
przestrzennego
– mapa
Podobnie jak w przypadku pozostałych obszarów jakości zagospodarowania przestrzennego, tak
i w przypadku racjonalnego wykorzystania zasobów komunikacja wizualna służy do kontrolowania rozkładu przestrzennego programów i projektów samorządowych w przestrzeni (tabela 3.10).
Upowszechnienie tego typu informacji może mieć potencjalnie korzystny wpływ na pobudzenie
inwestycji prywatnych w sąsiedztwie inwestycji publicznych.
Tabela 3.10. Podstawowy zakres przestrzennych informacji strategicznych w zakresie racjonalnego wykorzystania zasobów na etapie określania wskaźników i monitoringu realizacji
CEL
TEMATYKA
ZALECANE
INSTRUMENTY
GRAFICZNE
Weryfikacja inwestycji pod kątem
racjonalnego wykorzystania zasobów
w skali gminy
– lokalizacja wydawanych pozwoleń na budowę na tle mapy
obszarów rewitalizacji i ochrony
– mapa
– makieta
– lokalizacja inwestycji oddanych do użytku na tle mapy
obszarów rewitalizacji i ochrony
– mapa
– makieta
– lokalizacja urządzeń generujących energię odnawialną na
tle mapy obszarów korzystnych dla poszczególnych form
generowania energii odnawialnej
– mapa
– makieta
– wizualizacja inwestycji oddanych do użytku
– fotografia
– wizualizacja
komputerowa
92
Kwestie ochrony środowiska naturalnego są istotnym składnikiem obecnej praktyki planowania rozwoju w Polsce, jednak racjonalna gospodarka zasobami wykracza poza ochronę ustawową. Stała
obserwacja terenów zainwestowanych – ich stopnia zagospodarowania i użytkowania – pomaga
w wyszukiwaniu okazji rozwojowych. Władze lokalne mają obowiązek monitorowania nieruchomości komunalnych, włączenie zasobu prywatnego pomaga w identyfikacji obszarów degradujących się, wymagających rewitalizacji. Komunikacja wizualna jest również skutecznym narzędziem
wspomagającym wykorzystanie energii ze źródeł odnawialnych. Identyfikacja obszarów o potencjale dla lokalizacji baterii słonecznych czy turbin wiatrowych oraz wizualizacja prawidłowych sposobów wkomponowania tych urządzeń w otoczenie jest elementem polityki energooszczędnego
społeczeństwa. Przykładem praktycznym jest atlas słoneczny Berlina, gdzie z wykorzystaniem istniejącej darmowej platformy Google Earth udostępniono analizy potencjału słonecznego dachów
w poszczególnych lokalizacjach (ryc. 3.16).
Ryc. 3.16. Przykład funkcjonowania atlasu słonecznego miasta Berlina. Kolor dachu określa jego potencjał
energetyczny. Dodatkowe informacje wyświetlają się dla poszczególnych nieruchomości
Źródło: http://www.businesslocationcenter.de/solaratlas, marzec 2011.
Dla celów programowania czy monitoringu możliwe jest wykorzystanie istniejących i darmowych
platform geoinformatycznych, takich jak: Bing Maps, Google Maps i Google Earth. Dodatkową
korzyścią jest walor marketingowy rozpoznawalności nazwy oraz ułatwienie dostępu do informacji
na temat potencjału inwestycyjnego.
3.2.3.
Funkcjonalność i dostępność obszarów
Jakość życia mieszkańców na danym terenie wynika między innymi z poziomu dostępu do usług
ogólnomiejskich i społecznych, takich jak: sklep, lekarz rodzinny, szkoła. W tym zakresie zbieżne są
wszystkie nurty określania wskaźników ładu przestrzennego. Dostępność uzależniona jest od rozkładu przestrzennego elementów stanowiących cele podróży oraz kształtu i organizacji infrastruktury transportowej. Struktura funkcjonalno-przestrzenna jest bezpośrednio przedmiotem planowania przestrzennego, jednak zręby tej struktury są tworzone na etapie szeroko pojętego planowania
rozwoju. Z punktu widzenia jakości zagospodarowania przestrzeni (Zimnicka i Czernik 2007, s. 40),
kluczowe znaczenie mają:
93
1. Funkcjonalność: różnorodność dobrze dostępnych funkcji komercyjnych i publicznych na obszarze miejscowości, czyli zróżnicowanie funkcjonalne obszarów, stopień wyposażenia w usługi,
ciągłość przestrzeni publicznych.
2. Dostępność: bezpieczna i przyjazna środowisku komunikacja wewnętrzna i zewnętrzna,
w tym: dogodne warunki dla praktykowania przyjaznego środowisku sposobu poruszania się po
miejscowościach/dzielnicach, dogodne warunki dla bezpiecznej komunikacji wewnątrz jednostki
samorządu terytorialnego, różnorodność i dostępność wyboru środka transportu dla komunikacji
zewnętrznej.
Współczesna urbanistyka (ESPD 1999; Krier 2003; Shaw i in. 2007) w odpowiedzi na wyzwania
stawiane przez zmiany klimatyczne oraz obserwowalne negatywne efekty masowej urbanizacji postrzega wielofunkcyjność obszarów jako jeden ze środków dla zapewnienia rozwoju zrównoważonego, a także wysokiej jakości życia.
Tabela 3.11 prezentuje podstawowy zakres informacji z zakresu funkcjonalności i dostępności, które mogą być komunikowane w strategiach rozwoju za pomocą zapisu graficznego. Diagnostyka
funkcjonalności i dostępności powinna skupiać się na sprawdzeniu, w jakim stopniu wyposażenie
w usługi odpowiada na realne potrzeby mieszkańców oraz w jakim stopniu jest dla nich fizycznie
dostępna. Korzyści z zastosowania komunikacji graficznej związane są z możliwością zestawienia
danych dotyczących lokalizacji poszczególnych urządzeń z danymi dotyczącymi zapotrzebowania
na nie oraz z możliwością oceny ciągłości sieci infrastruktury. Bez ilustracji graficznej nie jest możliwa prawidłowa ocena stopnia wyposażenia terenów w infrastrukturę społeczną czy też ciągłości
systemów.
Prezentacja wizualna programów i projektów ma za zadanie zweryfikować, czy środki publiczne są skierowane rzeczywiście na tereny określone wcześniej jako priorytetowe i czy są zgodne
ze zidentyfikowanymi niedoborami w wyposażeniu w usługi i infrastrukturę. Jednocześnie rozpowszechniana jest informacja na temat planowanych inwestycji publicznych, która może katalizować
rozwój i dalszą poprawę jakości życia w danym rejonie. Sposoby ilustrowania tych zagadnień są
przedstawione w tabeli 3.12.
Monitoring danych powiązanych z przestrzenią powinien odbywać się z uwzględnieniem tejże
przestrzeni (tabela 3.13). Dzięki zestawianiu map raportujących realizację inwestycji publicznych
z wcześniejszymi opracowaniami, dotyczącymi kierunków rozwoju, możliwe jest monitorowanie
bezpośrednich rezultatów wdrażania strategii. Dodatkowo, w wyniku obserwacji zmiennych pośrednich, będących oczekiwanymi korzyściami z wdrażania programów inwestycyjnych, możliwa
będzie pełna ocena skuteczności strategii.
94
Tabela 3.11. Podstawowy zakres przestrzennych informacji strategicznych w zakresie funkcjonalności i dostępności obszarów na etapie diagnozy stanu istniejącego
CEL
TEMATYKA
ZALECANE
INSTRUMENTY
GRAFICZNE
Sprawdzenie stanu
wyposażenia w usługi
– lokalizacja i wielkość elementów usług ogólnomiejskich, kategorie: sklepy,
gastronomia, rozrywka, edukacja, miejsca kultu, usługi gminne, inne
obiekty użyteczności publicznej, biura, usługi rzemiosła, służba zdrowia,
prywatne kluby
– prezentacja kluczowych elementów sieci usług ogólnomiejskich
– mapa
– makieta
–
Sprawdzenie ciągłości –
przestrzeni publicznych
–
–
–
Sprawdzenie stanu
wyposażenia w infrastrukturę transportu
przyjaznego dla środo- –
wiska
–
–
Sprawdzenie układu
–
dróg i ulic pod kątem
wewnętrznych potrzeb –
komunikacyjnych
Identyfikacja istniejących konfliktów
–
–
Określenie dostępności –
zewnętrznej jednostki
samorządu terytorialnego
–
–
–
lokalizacja i wielkość usług publicznych na tle gęstości zaludnienia,
–
np. edukacja, służba zdrowia, urzędy, otwarte tereny zielone
–
inwentaryzacja zasobu terenów przestrzeni publicznych: parków, terenów –
otwartych, obszarów przeznaczonych wyłącznie dla pieszych
–
identyfikacja nieciągłości oraz złego stanu technicznego przestrzeni publicz- –
nych
–
prezentacja kluczowych elementów sieci usług ogólnomiejskich: pozytyw- –
nych i negatywnych
–
inwentaryzacja zasobów transportu publicznego na tle gęstości zaludnie–
nia, w tym identyfikacja punktów węzłowych (przystanki, stacje) i dane
–
o częstości kursowania
inwentaryzacja zasobów sieci pieszych i rowerowych w tym: stan technicz- –
ny i ciągłość infrastruktury
–
ocena dostępności infrastruktury społecznej środkami transportu przyja–
znego dla środowiska: infrastruktura społeczna i gęstość zaludnienia na tle –
mapy przystanków transportu publicznego oraz sieci pieszych i rowerowych
prezentacja kluczowych elementów infrastruktury transportu przyjaznego –
środowisku
–
inwentaryzacja sieci drogowej w układzie hierarchicznym
–
–
ocena dostępności wewnętrznej transportem samochodowym: inwentary- –
zacja sieci drogowej w układzie hierarchicznym na tle gęstości zaludnienia –
i sieci infrastruktury społecznej
dane ilościowe i jakościowe na temat kolizji i wypadków transportowych
–
–
prezentacja głównych przyczyn kolizji z punktu widzenia układu przestrzen- –
nego
–
inwentaryzacja regionalnej sieci transportowej na tle struktury osadniczej
–
jednostki samorządu terytorialnego w ujęciu hierarchicznym, z uwzględnie- –
niem transportu zbiorowego
inwentaryzacja regionalnej sieci transportowej na tle regionalnej struktury –
funkcjonalno-przestrzennej w ujęciu hierarchicznym
–
fotografia
rysunek
mapa
makieta
mapa
makieta
mapa
makieta
fotografia
rysunek
mapa
makieta
mapa
makieta
mapa
makieta
fotografia
rysunek
mapa
makieta
mapa
makieta
mapa
makieta
fotografia
rysunek
mapa
makieta
mapa
makieta
95
Tabela 3.12. Podstawowy zakres przestrzennych informacji strategicznych w zakresie funkcjonalności i dostępności obszarów na etapie określania priorytetów i kierunków rozwoju
CEL
TEMATYKA
ZALECANE
INSTRUMENTY
GRAFICZNE
Przekaz informacji na temat lokalizacji inwestycji publicznych
– lokalizacja i zakres przestrzenny programów
– mapa
– makieta
– lokalizacja i zakres przestrzenny projektów
– mapa
– makieta
– wizualizacja rezultatów wdrożenia programu/projektów
– fotografia
– rysunek
– fotomontaż
– wizualizacja
komputerowa
Tabela 3.13. Podstawowy zakres przestrzennych informacji strategicznych w zakresie funkcjonalności i dostępności
obszarów na etapie wskaźników i monitoringu realizacji
CEL
TEMATYKA
ZALECANE
INSTRUMENTY
GRAFICZNE
Obserwacja zmian w wyposażeniu
terenów w usługi ogólnomiejskie
– identyfikacja lokalizacji zrealizowanych inwestycji publicznych oraz wydanych pozwoleń na użytkowanie obiektów
zawierających element usługowy
– mapa
– prezentacja zrealizowanych inwestycji w kontekście charakteru zabudowy oraz dostępności środkami transportu
przyjaznego środowisku
– mapa
– makieta
– makieta
– fotomontaż
– wizualizacja
komputerowa
Obserwacja wpływu inwestycji
w infrastrukturę transportową,
systemy transportu zbiorowego
oraz ciągłość przestrzeni publicznych na zachowania transportowe
użytkowników
– zestawienie zakresu programu z danymi dotyczącymi nieciągłości i stopnia wyposażenia w usługi ogólnomiejskie
– mapa
– prezentacja zrealizowanych inwestycji w infrastrukturę
transportową z danymi na temat użytkowania transportu
publicznego i natężenia ruchu
– mapa
– makieta
– makieta
96
Na rycinie 3.17 zapisano projekty z zakresu kształtowania ładu przestrzennego wraz z ich obszarem bezpośredniego oddziaływania. Dzięki umieszczeniu informacji na mapie możliwe jest dokonanie przeglądu polityki inwestycyjnej samorządu oraz zidentyfikowania obszarów ogniskowania
inwestycji publicznych. Takie informacje mają również znaczenie jako katalizator działań inwestycyjnych w sektorze prywatnym.
maatregelen PKB
M38 Westenholte
uiterwaard vergraving
dijkverlegging
ontpoldering
obstakel verwijdering
overige projecten
(niet geevalueerd)
kribverlaging
dijkverbetering
hoogwatergeul
M35 deventer
ontwerpniveau
ruimtelijke kwaliteit
accent samenhang riviertak:
doorgaand waterlint, doorgaand
dijklint, openheid/ beslotenheid
landschap, getijde of stroomrivier,
hanken of geulen
M25 Vianen
accent op dwarsverbanden
relatie binnendijks en buitendijks gebied; dijkprofiel, relatie
omgeving, bebouwing, recreatieve
routes
?
M23 Rijn-Lek
accent op plek
?
invulling cultuurhistorie, behoud
landschappelijke elementen,
interne routing, bijzondere
objecten
aspecten
accent op
natuurontwikkeling
accent op recreatie
accent op
cultuurhistorie
accent op landbouw
accent op innovatie
accent op
oeververbindingen
?
in de tijd
M03 Lent
aandacht voor
toekomstig beheer
M08 Munnikenland
aandacht voor (toekomstig)
gebiedsontwikkeling
aandacht voor overdracht
kwaliteit uitvoering (D&C)
M10 Noordwaard
M42 Hondsbroeksche Pleij
Ryc. 3.17. Program zarządzania jakością zagospodarowania przestrzennego
Źródło: Hulsker, Wienhoven, van Diest, Buijs 2011, s. 44–45.
W złożonych systemach działania samorządu terytorialnego częstym zagrożeniem w komunikacji wizualnej jest nasycenie grafiki informacjami poza możliwościami percepcyjnymi odbiorców.
A przecież założeniem partnerstwa w rozwoju jest współuczestnictwo interesariuszy. Dostęp do
informacji powinien być więc wyrównany, bez względu na wykształcenie czy zawód. Stąd bardzo
wskazane jest filtrowanie danych i ich dekonstrukcja (ryc. 3.18). Poszczególne warstwy są bardzo
czytelne, a syntezę czytelnik niejako sporządza samodzielnie.
97
Ryc. 3.18. Filtrowanie danych, składniki jakości zagospodarowania przestrzennego
Źródło: Ministerie van Verkeer en Waterstaat 2007, s. 58.
W przypadku badania funkcjonalności i dostępności filtrowanie warstw danych znacznie podnosi
czytelność obrazu. Kluczowe jest nie tylko odpowiednie zaprojektowanie filtra, ale także kompletność przedstawionych informacji.
3.3.
Korzyści i ryzyko związane z zastosowaniem
komunikacji graficznej
Samorządy w Polsce stosują większość wymienionych wcześniej instrumentów komunikacji graficznej w strategiach rozwoju. Wśród miast na prawach powiatu najpopularniejsze są wykresy i mapy.
Wyniki szczegółowych analiz dokumentacji przedstawiono na rycinie 3.19.
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Mapa
Makieta
Wykres
Fotografia
Fotomontaż
Rysunek
Wizualizacja
komputerowa
Ryc. 3.19. Występowanie poszczególnych form komunikacji graficznej w ilustrowanych dokumentach
strategii rozwoju miast na prawach powiatu w Polsce
98
Stosowanie ilustracji w pozaustawowych dokumentach planistycznych, takich jak strategia rozwoju, daje możliwość bardziej precyzyjnego komunikowania ustaleń, jednak wiąże się z elementami ryzyka. Komunikacja wizualna w planowaniu rozwoju jest dziedziną nieuregulowaną prawnie,
wobec tego twórcy strategii mają wolną rękę zarówno w doborze instrumentów graficznych, jak
i przy ich formułowaniu. Brak reguł pozwala na dostosowanie przekazu do konkretnych potrzeb,
pobudza także kreatywność. Ryzyko związane jest właśnie z tą dowolnością tworzenia, które przekłada się na dowolność interpretacji.
Do głównych przyczyn niewykorzystywania ilustracji w planowaniu strategicznym można zaliczyć:
– małą praktyczność zastosowania: przekonanie iż komunikacja wizualna nie ma znaczenia przy
analizach i podejmowaniu decyzji w kontekście strategii rozwoju;
– złe doświadczenia związane z wcześniejszym zastosowaniem zapisu graficznego w planowaniu strategicznym;
– trudność w odbiorze (interpretacji) materiałów graficznych w kontekście strategii rozwoju;
– komplikacja procesu konsultacji: czy to ze względu na wyżej wymienioną trudność w odbiorze,
czy też ze względu na konieczność zaangażowania dodatkowych specjalistów;
– trudność w realizacji zamierzeń inwestycyjnych zgodnie ze zobrazowaną przyszłością, co niesie
za sobą duże ryzyko polityczne;
– umożliwienie ingerencji interesariuszy w kierunki rozwoju, zwykle ze względu na lepsze zrozumienie zamierzeń i umieszczenie ich w konkretnej rzeczywistości terytorialnej;
– uwypuklenie nierówności na obszarze administrowanym przez daną jednostkę samorządu, jej
niespójność terytorialną.
Innymi słowy – zastosowanie komunikacji wizualnej w strategiach rozwoju może zarówno przyczynić się w sposób pozytywny dla zrozumienia i poparcia działań samorządu, jak i do kontestacji
planów rozwoju.
Rycina 3.20 prezentuje opinie polskich samorządów na ryzyko związane z zastosowaniem komunikacji wizualnej w planowaniu strategicznym. Kwestia potencjalnych korzyści jest dobrze rozpoznana (80% respondentów). Jednocześnie ponad 25% samorządów wyraziło opinię, iż efekt zastosowania komunikacji wizualnej może mieć negatywny skutek dla aprobaty działań władz lokalnych.
ilustracje mogą przyczynić się do
akceptacji działań samorządów
ilustracje mogą przyczynić się do
braku akceptacji działań samorządów
0%
W pełni się zgadzam
Zgadzam się
20%
Trudno powiedzieć
40%
60%
Częściowo się nie zgadzam
80%
100%
W pełni się nie zgadzam
Ryc. 3.20. Opinia polskich samorządów na temat rezultatów wykorzystania ilustracji w komunikacji wizji
i planów rozwoju społeczno-gospodarczego
3.3. Korzyści i ryzyko związane z zastosowaniem komunikacji graficznej
99
Uwagę zwraca fakt, iż prawie połowa badanych nie miała w tej sprawie zdania. Obszar ryzyka
wymaga więc lepszego rozpoznania, aby samorządy mogły w sposób skuteczny używać instrumentów graficznych w procesie planowania rozwoju.
Przeprowadzona w dalszej części opracowania analiza szczegółowa zastosowania poszczególnych
instrumentów graficznych opiera się na obiektywnych analizach dokumentacji, prezentuje także
subiektywną percepcję samorządów na temat charakteru ich wykorzystania oraz głównych przyczyn słabego stopnia ich wykorzystania w strategiach rozwoju. Kategorie oceny charakteru wykorzystania ilustracji w strategiach rozwoju zostały wyjaśnione w podsumowaniu do rozdziału 2, zaś
przyczyny niewykorzystywania omówiono powyżej.
3.3.1.
Mapa
Mapy, wraz z wykresami, są najpopularniejszymi instrumentami graficznymi zarówno w praktyce, jak i w postrzeganiu ich znaczenia przez samorządy w Polsce. W tabeli 3.14 zaprezentowano
wybrane możliwości zastosowania map dla prezentacji zagadnień z zakresu jakości zagospodarowania przestrzeni w strategiach rozwoju. Przeprowadzono analizę pozytywnych efektów oraz
ryzyka z tym związanego dla polityki rozwoju i wdrażania planów strategicznych oraz dla jakości
Zastosowanie map w procesie planowania rozwoju przyczynia się do zwiększenia przejrzystości podejmowania decyzji strategicznych oraz umożliwienia autentycznej partycypacji społecznej w tych
decyzjach. Warunkami podstawowymi są: dobre przygotowanie techniczne map oraz dobre przygotowanie uczestników procesu planowania do ich odbioru. Umiejętność czytania map i planów
powinna znajdować się w podstawowym zakresie edukacji na poziomie podstawowym. Dla zapewnienia równości w dostępnie do informacji warto aby proces konsultacji zawierał krótki wstęp
przygotowujący do odbioru zapisów prezentowanych map.
Redukcja zidentyfikowanego ryzyka wymaga przede wszystkim działań związanych z:
– powiązaniem mapy ze zwięzłym i klarownym opisem konsekwencji dla rozwoju na danych
obszarach w celu zapobieżenia niejasnościom w interpretacji;
– właściwym doborze map w dokumencie strategii, dostosowanym do warunków i wymagań
lokalnych w celu zapewnienia zwięzłości dokumentu;
– uproszczoną, syntetyczną prezentacją graficzną, ukazującą główne fakty w kontekście ich znaczenia dla analiz strategicznych w celu zapewnienia jasności przekazu wybranej informacji;
– użyciem map jako płaszczyzny dla konsultacji społecznych w celu zapewnienie pełnego zestawu danych do dyskusji i podejmowania jednoznacznych uzgodnień.
100
Tabela 3.14. Szczegółowe przykłady analizy pozytywnych efektów oraz ryzyka związanego z jakością zagospodarowania przestrzennego, a wynikające z zastosowania map w strategicznym planowaniu rozwoju
MOŻLIWOŚCI
WYKORZYSTANIA MAP
POZYTYWNE EFEKTY WYKORZYSTANIA
MAP
RYZYKO ZWIĄZANE
Z ZASTOSOWANIEM MAP
TOŻSAMOŚĆ I WIZERUNEK
Prezentacja rozwoju przestrzennego danego obszaru
w ujęciu historycznym
– wskazanie terenów szczególnie ważnych
dla tożsamości kulturowej
– pokazanie dynamiki rozwoju przestrzennego połączone z identyfikacją dominujących
czynników rozwojowych w danym czasie
– zwiększenie objętości dokumentu wywołuje niechęć odbiorców do zgłębiania
jego treści
– szczegółowa i specjalistyczna prezentacja
zmniejsza społeczne poczucie identyfikacji z założeniami dokumentu
Informacja na temat lokalizacji
cennych składników lokalnej
tożsamości, w tym elementów
i obszarów prawnie chronionych
– wskazanie elementów szczególnie cennych
dla lokalnej tożsamości, z potencjałem na
wykorzystanie pod kątem turystycznym czy
wspomagania biznesu
– wskazanie terenów potencjalnej koncentracji działań inwestycyjnych i kontrolnych
samorządu
– identyfikacja terenów o wykształconej kulturze budowania, stanowiących inspiracje
dla współczesnych działań
– protesty związane z ograniczeniami sposobu zagospodarowania nieruchomości
proponowanych do objęcia ochroną
– negatywna interpretacja map jako
wskazanie obszarów o niskiej jakości
zagospodarowania
– gwałtowne zmiany wartości nieruchomości (możliwy wzrost jak i spadek wartości)
Informacja na temat lokalizacji – identyfikacja terenów o wysokim czasowym – gwałtowne zmiany cen najmu okolicznych nieruchomości (możliwy wzrost jak
potencjale komercyjnym
i czasu imprez współfinani spadek), potencjalne pustostany
sowanych przez samorząd
– możliwości promocji rozwoju gospodarczea stanowiących istotny element
go w okolicy, tworzenia klastrów działalno- – wyprowadzanie funkcji mieszkaniowych
wizerunku
z terenów przeznaczonych na cykliczne
ści gospodarczej
imprezy, niekorzystny wpływ na witalność
– identyfikacja terenów wymagających
danych obszarów
inwestycji publicznych oraz koordynacji
działań sektora prywatnego dla zapewnie- – brak akceptacji społecznej dla koncentracji środków w realizację infrastruktury
nia bezpiecznej i funkcjonalnej przestrzeni
związanej z imprezami masowymi, o niedla imprez
ciągłym wykorzystaniu
WYKORZYSTANIE ZASOBÓW
Identyfikacja obszarów cennych – prezentacja zasobów naturalnych oraz
ze względu na szczególne wapowiązań krajobrazowych wartościowych
lory naturalne i krajobrazowe
elementów zagospodarowania przestrzennego
– identyfikacja stref istotnych dla postrzegania i ochrony zasobów naturalnych, wykazanie zależności przestrzennych i widokowych między elementami krajobrazu jako
uzasadnienie ograniczeń
– ekspozycja wielkości obszarów objętych
ograniczeniami rozwojowymi
– kontestacja społeczna waloryzacji obszarów cennych przyrodniczo i krajobrazowo
– identyfikacja konfliktów przestrzennych,
poczucie zagrożenia ze strony właścicieli
i użytkowników nieruchomości
Identyfikacja stref i obszarów
chronionych
– protesty związane z niezrozumieniem
natury ograniczeń w możliwościach
inwestycyjnych związanych z obszarami
ochrony
– kontestacja zakresu ochrony przez właścicieli nieruchomości
– wskazanie obszarów ważnych ze względu
na wizerunek i tożsamość kulturową
– identyfikacja terenów bez ograniczeń
związanych z formą i funkcją zagospodarowania
101
Tabela 3.14. Szczegółowe przykłady analizy... (cd.)
MOŻLIWOŚCI
WYKORZYSTANIA MAP
MAP
RYZYKO ZWIĄZANE
Z ZASTOSOWANIEM MAP
FUNKCJONALNOŚĆ I DOSTĘPNOŚĆ
Zagospodarowanie przestrzenne w tym lokalizacja przestrzeni publicznych, analizy stanu
własności, nasłonecznienia itp.
– sprawdzenie ciągłości terenów publicznych
– identyfikacja głównych stron odpowiedzialnych za działania na danym terenie
– ułatwienie podejmowania decyzji w sprawie zastosowania technologii ograniczenia
konsumpcji lub generowania energii
– pozbawienie miejsc trzeciego wymiaru
zaciera ich właściwą diagnostykę
– wzrost oczekiwań inwestorów dotyczących akceptowalnej intensywności zabudowy na danych obszarach (i związany
z tym zysk z inwestycji)
Analiza SWOT w kontekście
przestrzennym
– identyfikacja terenów niosących największy potencjał efektywnego wykorzystania
środków publicznych (np. strefy naznaczone problemami z jednoczesnym dużym
potencjałem możliwości)
– identyfikacja możliwości pośredniego wywoływania zmian poprzez koordynację lub
inicjowanie działań sektora prywatnego
– uzasadnienie dla wyboru priorytetów strategicznych
– uzasadnienie dla wyboru priorytetów
terytorialnych
– uwypuklenie nierówności szans na terenie jednostki samorządu terytorialnego
– nacisk na programowanie inwestycji na
obszarach o największej koncentracji
problemów, co nie zawsze jest najkorzystniejszym wyborem strategicznym
w kontekście długofalowym
– kontestacja wyboru priorytetów strategicznych, których wybór nie opiera
się wyłącznie na podstawie danych
ilościowych
Lokalizacja stref interwencji
i projektów publicznych
– identyfikacja obszarów poza prioryteta– weryfikacja strategicznej orientacji projekmi samorządu, ekspozycja nierówności
tów: sprawdzenie ich lokalizacji w kontekw rozdysponowaniu środków publiczście obranych priorytetów czy analizy SWOT
nych na terenie jednostki samorządu
– otwarcie możliwości koordynacji działań
terytorialnego, przyczyna kontestacji
samorządu w czasie i przestrzeni – potendziałań i poczucia wykluczenia
cjał dla oszczędności
– utrudnienie negocjacji z sektorem pry– informacja dla właścicieli nieruchomości,
watnym dotyczących współfinansowania
umożliwienie planowania indywidualinwestycji
nych działań z uwzględnieniem trudności
– uwypuklenie sprzeczności interesów
związanych z realizacją inwestycji oraz
stron tworzących miejsca
korzyściami przez nie generowanymi
– sprzeciw mieszkańców i lokalnego biznesu związany z przypisaniem do danej
strefy i zasadami inwestycji w przestrzenie publiczne
Na podstawie opinii samorządów (ryc. 3.21 i 3.22) można zauważyć zdecydowane przekonanie
o wysokim znaczeniu merytorycznym map w planowaniu rozwoju. Największym ryzykiem zastosowania map wydaje się ich trudność w odbiorze oraz fakt, iż uwypuklają one nierówności na terenie
gminy.
102
Mała
praktyczność
marketing
Uwypukla
nierówności na
obszarze
gminy
50%
wspomaga
komunikację
0%
technika
procesu
planowania
wspomaga
konsultacje
Ryc. 3.21. Charakter wykorzystania map
w dokumentach strategicznych w opinii
samorządów
50%
40%
30%
20%
Złe
doświadczenia
w przeszłości
10%
Umożliwia
ingerencję
w kierunki
rozwoju
Trudności w
realizacji
zamierzeń
inwestycyjnych
0%
Trudna w
odbiorze
Komplikuje
proces
konsultacji
Ryc. 3.22. Przyczyny niewykorzystywania map
w procesie przygotowywania strategii rozwoju
Przekonanie o trudności w odbiorze map, którą wyraziły samorządy (ryc. 3.22), może być związane
z następującymi czynnikami:
1. Kumulacja informacji, która utrudnia nie tylko czytelność przekazu, ale i jego zrozumienie. Zagęszczanie informacji to zwykle pochodna zastosowania metod przekazu graficznego z ustawowego planowania zagospodarowania przestrzennego. Filtrowanie danych, dekonstrukcja informacji jest procesem, który pomoże w odbiorze map. Dodatkowym elementem jest przygotowanie do
czytania map, co powinno być umiejętnością zdobywaną w powszechnym procesie kształcenia.
2. Nieporadność graficzna map strategicznych utrudniająca ich zrozumienie. Solidne umiejętności
osób odpowiedzialnych za przygotowanie map w zakresie przekazu graficznego informacji oraz
odpowiedni merytorycznie zakres map, to podstawowe warunki poprawy ich jakości.
3. Niespójne przestrzennie planowanie rozwoju nie przejdzie merytorycznego testu na mapach.
Programowanie strategiczne, nakierowane na spójność i koordynację przestrzenną rozwoju
jednostek samorządu terytorialnego i konsensus społeczny, dotyczący priorytetów opartych na
wiedzy, skutecznie eliminuje ryzyko związane z mapowaniem nierówności na terenie jednostek
samorządu.
Jednocześnie samorządy są przekonane o wysokim znaczeniu map dla merytorycznego przygotowania planów strategicznych (ryc. 3.21).
3.3.2.
Makieta
Zastosowanie makiet w planowaniu strategicznym wydaje się bardzo skutecznym narzędziem ze
względu na ich przestrzenny charakter i możliwości rozbudowy w miarę upływu czasu. W tabeli
3.15 przedstawiono możliwości zastosowania makiet dla prezentacji zagadnień z zakresu jakości
zagospodarowania przestrzeni w strategicznym planowaniu rozwoju. Niestety, jednostki samorządowe w Polsce w niewielkim stopniu stosują makiety w budowaniu strategii.
103
Tabela 3.15. Szczegółowe przykłady analizy pozytywnych efektów oraz ryzyka związanego z jakością zagospodarowania przestrzennego, a wynikających z zastosowania makiet w planowaniu rozwoju
MOŻLIWOŚCI
WYKORZYSTANIA MAKIET
MAKIET
RYZYKO ZWIĄZANE
Z ZASTOSOWANIEM MAKIET
Trójwymiarowa prezentacja
kluczowych zasobów dziedzictwa kulturowego
– ułatwienie zrozumienia składników lokalnej
kultury budowania
– ograniczenie zrozumienia pojęcia
dziedzictwa kulturowego do wybranych
obiektów historycznych
– marketing prywatnych przedsięwzięć
(często obiekty ważne dla lokalnej tożsamości są w rękach prywatnych)
kluczowych składników tożsamości lokalnej w kontekście
przestrzennym, np. historycznego układu urbanistycznego
modelowych rozwiązań przestrzennych oraz proponowanych projektów
– ułatwienie zrozumienia typowych form
kształtowania przestrzeni
– zrozumienie pojęcia powiązań przestrzennych
– wzmocnienie tendencji kopiowania
rozwiązań przestrzennych wyrwanych
z kontekstu
– ułatwienie zrozumienia ograniczeń związanych z utrzymaniem cech charakterystycznych lokalnej kultury budowania
– zobrazowanie form przestrzennych
zgodnych z lokalną kulturą budowania
i wizerunkiem, uczytelnienie oczekiwań
wobec nowych inwestycji
– prezentacja preferowanej formy rozwoju
przestrzennego
– weryfikacja modelowych rozwiązań
przestrzennych w szerszym kontekście
urbanistycznym
– projektowanie przestrzeni bez podstaw
formalnych powoduje dezorientację
odbiorców planu oraz potencjalne
problemy w rozmowach z rzeczywistymi
inwestorami
– uproszczenia zastosowane w modelu
mogą być zbyt dosłownie interpretowane
– testowanie spójności projektów względem
lokalnego charakteru przestrzeni i zabudowy
obszarów cennych ze względu
na szczególne walory naturalne i krajobrazowe
– prezentacja zasobów naturalnych oraz
powiązań krajobrazowych wartościowych
elementów zagospodarowania przestrzennego
– identyfikacja stref istotnych dla postrzegania i ochrony zasobów naturalnych,
wykazanie zależności przestrzennych i widokowych między elementami krajobrazu
jako uzasadnienie ograniczeń
– ekspozycja wielkości obszarów objętych
ograniczeniami rozwojowymi
– kontestacja społeczna waloryzacji obszarów cennych przyrodniczo i krajobrazowo
– identyfikacja konfliktów przestrzennych,
poczucie zagrożenia ze strony właścicieli
i użytkowników nieruchomości
104
MOŻLIWOŚCI
WYKORZYSTANIA MAKIET
MAKIET
RYZYKO ZWIĄZANE
zagospodarowania przestrzennego z uwzględnieniem
topografii terenu
– pełny obraz formy zagospodarowania
przestrzennego
– możliwość całościowych analiz strategicznych w kontekście przestrzennym
– potencjalne dostarczanie argumentów
za kontynuacją form zagospodarowania terenu, nawet tych postrzeganych
w szerszym kontekście i dłuższej perspektywie czasowej jako niekorzystne
– ograniczony zasięg terytorialny makiet
z powodów czysto technicznych
powoduje zupełne pomijanie szerszego
kontekstu przestrzennego powiązań
zewnętrznych
programów i projektów
– testowanie koordynacji działań samorządu w czasie i przestrzeni – potencjał dla
oszczędności
– testowanie priorytetyzacji przestrzennej
programów i projektów
– testowanie spójności przestrzennej proponowanych projektów
– presja społeczna realizacji prezentowanych rozwiązań przestrzennych,
często pozostających poza bezpośrednią
kontrolą samorządu
– ekspozycja nierówności w rozdysponowaniu środków publicznych na terenie
jednostki samorządu terytorialnego,
przyczyna kontestacji działań i poczucia
wykluczenia
Zastosowanie makiet jako instrumentu komunikacji wizualnej to nadanie mapom trzeciego wymiaru. Zabieg taki powinien ułatwiać odbiór informacji zawartych w mapach. Problemy wynikające
z technologii budowania makiet, takie jak: ograniczony zasięg przestrzenny i dokładność w połączeniu z kosztami ich przygotowania, utrzymania i aktualizacji znacznie limitują możliwości ich
wykorzystania w planowaniu rozwoju. Makiety to ewidentnie rozwiązanie dla gmin bogatych.
Rozwiązaniem alternatywnym są makiety wirtualne, których koszt jest co prawda porównywalny,
jednak zastosowanie dalece szersze.
Redukcja ryzyka związanego z zastosowaniem makiet w planowaniu rozwoju wiąże się przede
wszystkim z zarządzaniem nastrojami społecznymi wywołanymi zarówno z uzyskaną informacją
przestrzenną, jak i wysokimi kosztami przygotowania makiet. Wymagane działania powinny koncentrować się na:
– wielofunkcyjnym wykorzystaniu makiety dla celów planowania oraz wdrażania strategii, od
konsultacji planistycznych, po testowanie projektów;
– pełnej i jasnej informacji na temat statusu prezentowanych rozwiązań przestrzennych: istniejące, w realizacji, w projektowaniu, planowane, wymagane parametry przestrzenne.
Przyczyn słabego wykorzystania makiet w praktyce planowania strategicznego w Polsce należy
upatrywać w stosunkowo wysokich kosztach ich wykonania, niewielkiej liczbie firm i osób potrafiących przygotować dobre makiety, konieczności znalezienia odpowiedniego miejsca do ekspozycji
105
i wreszcie wielkość makiety. Ze względów praktycznych makiety mają potencjalnie największe możliwości zastosowania na poziomie poszczególnych miejscowości lub gmin.
Samorządy postrzegają makiety wyłącznie w kontekście ich walorów marketingowych (ryc. 3.23).
Zupełnym zaskoczeniem jest przekonanie o trudności w odbiorze tej formy przekazu informacji
(ryc. 3.24). Wydawać by się mogło, iż dodanie mapom trzeciego wymiaru uczytelni odbiór informacji. Nikły stopień wykorzystania tego instrumentu powoduje, iż wyrażone opinie są oparte na
przypuszczeniach i przeczuciach, w niewielkim stopniu na konkretnych doświadczeniach, a raczej
na obserwacjach z pozycji odbiorcy, nie twórcy. Można się tylko domyślać, że zminiaturyzowana
wersja zagospodarowania przestrzennego wymaga wprawy w przełożeniu jej na wizję pełnowymiarową, także ewentualne modyfikacje będą wymagać udziału specjalisty.
Mała
praktyczność
marketing
50%
Uwypukla
nierówności na
obszarze
gminy
50%
wspomaga
komunikację
0%
technika
procesu
planowania
wspomaga
konsultacje
Ryc. 3.23. Charakter wykorzystania makiet
samorządów
3.3.3.
40%
30%
20%
Złe
doświadczenia
w przeszłości
10%
Umożliwia
ingerencję
w kierunki
rozwoju
Trudności
w realizacji
zamierzeń
inwestycyjnych
0%
Trudna
w odbiorze
Komplikuje
procesy
konsultacji
Ryc. 3.24. Przyczyny niewykorzystywania
makiet w procesie przygotowywania strategii
rozwoju
Wykres
Wykresy są zdecydowanie najpopularniejszym narzędziem graficznym stosowanym obecnie w planowaniu strategicznym w Polsce. Ich znaczenie dla jakości zagospodarowania przestrzennego jest
ograniczone ze względu na brak bezpośredniego związku ze stanem zagospodarowania przestrzennego – jego lokalizacją i wyglądem. Wykresy są natomiast ważnym elementem mierzenia
planowanych celów oraz monitorowania ich realizacji. Kartogramy są narzędziami łączącymi w sobie dokładność kwantyfikacji z lokalizacją. Są one jedną z częściej stosowanych form mapowania
informacji w strategiach rozwoju. Tabela 3.16 zawiera przegląd możliwości zastosowania wykresów dla prezentacji zagadnień z zakresu jakości zagospodarowania przestrzeni.
106
Tabela 3.16. Szczegółowe przykłady analizy pozytywnych efektów oraz ryzyka związanego z jakością zagospodarowania przestrzennego, a wynikających z zastosowania wykresów w planowaniu rozwoju.
MOŻLIWOŚCI
WYKORZYSTANIA
WYKRESÓW
WYKRESÓW
RYZYKO ZWIĄZANE
Z ZASTOSOWANIEM WYKRESÓW
Kwantyfikacja zasobów dziedzictwa kulturowego
– wielkościowa ocena zasobów dziedzictwa
kulturowego, wskazanie czy istnieją zasoby
historyczne, które definiują wizerunek
jednostki samorządu terytorialnego
– ocena stanu technicznego oraz nakładów
koniecznych na ochronę zasobów dziedzictwa kulturowego
– pominięcie aspektów jakościowych zasobów dziedzictwa kulturowego, w efekcie budowanie wizerunku na słabych
jakościowo podstawach, a w dalszej
perspektywie – nieskuteczność działań
wzmacniających tożsamość lokalną
– pozbawienie wpływu zasobów dziedzictwa kulturowego na współczesne kształtowanie przestrzeni, brak wskazówek
dla kultury budowania
– obieranie priorytetów inwestycyjnych
(renowacja) na podstawie analiz
finansowych zamiast potencjalnego
wzmacniania tożsamości lokalnej czy
wykorzystania potencjału dla ożywienia
inwestycyjnego w okolicy
Kwantyfikacja zasobów naturalnych
Kwantyfikacja procesów
zachodzących w środowisku
przyrodniczym
– wielkościowa ocena zasobów środowiska
naturalnego
– pominięcie zasobów krajobrazowych,
w efekcie – potencjalnie ich utrata
– identyfikacja podstawowych zasobów
naturalnych
– pominięcie aspektu jakościowego,
w efekcie – potencjalna utrata cennych
zasobów lub niewykorzystanie potencjału rozwojowego
– identyfikacja trendów w przemianach zachodzących w środowisku przyrodniczym
– nieuwzględnienie lokalizacji zjawisk
pozbawia możliwości reakcji na terenach
przyległych
– wdrożenie działań zapobiegawczych
– tworzenie wizji jednolitego rozkładu
terytorialnego zjawisk, w rezultacie powoływanie się na dane, które mogą być
nieadekwatne dla konkretnej lokalizacji
Struktura użytkowania gruntów
– ogólna informacja o strukturze zagospodarowania przestrzennego
– zmniejszenie wagi merytorycznej strategii poprzez natłok informacji pobocznych
Kwantyfikacja zapotrzebowania na poszczególne usługi
ogólnomiejskie
– przełożenie danych liczbowych na konkretne wielkości przestrzenne takie jak
powierzchnia terenu czy powierzchnia
użytkowa budynków
– pozbawienie danych elementu lokalizacji
tworzy fałszywy obraz rzeczywistości
nieuwzględniający faktycznej dostępności usług dla mieszkańców (np. % ludności w zakresie ustalonej ochrony)
107
MOŻLIWOŚCI
WYKORZYSTANIA
WYKRESÓW
WYKRESÓW
RYZYKO ZWIĄZANE
Z ZASTOSOWANIEM WYKRESÓW
Monitoring wdrożenia strategii
– identyfikacja lokalizacji stwarzających
problemy realizacyjne
– sprawdzenie stanu realizacji projektów
w czasie i przestrzeni
– zagregowanie danych nie pozwala na
identyfikację konkretnych problemów
w realizacji
– tworzenie przerysowanej wizji zmian
w jakości zagospodarowania przestrzennego, podatność na manipulację
informacją, na przykład kiedy ocena
postępów uwzględnia pełen przebieg
procesu inwestycyjnego: liczby wykazują
wysokie zaawansowanie, tymczasem
rzeczywista realizacja w terenie jeszcze
nie nastąpiła
Zastosowanie wykresów w planowaniu strategicznym uwypukla kwantyfikację opisywanych zjawisk. Agregacja zjawisk przestrzennych w formie liczbowej pozbawia je strony jakościowej, a przez
to powoduje trudność ich interpretacji. Główne ryzyko związane jest ze stosunkowo łatwą manipulacją liczbami pozbawionymi odniesień do rzeczywistego stanu zagospodarowania przestrzennego. Redukcja ryzyka związanego z zastosowaniem wykresów do prezentacji zagadnień z zakresu
jakości zagospodarowania przestrzennego wymaga przede wszystkim uzupełnienia informacji prezentowanych na wykresach innymi instrumentami graficznymi, np. w formie kartogramów.
Samorządy, pomimo powszechnego stosowania wykresów w planowaniu rozwoju, są przekonane
o ich ograniczonej komunikatywności (ryc. 3.25). Charakter ich wykorzystania oceniono przede
wszystkim jako techniczny, a więc wykresy są przygotowywane i skierowane generalnie do wąskiej grupy specjalistów. Zauważono, że kwantyfikacja zjawisk w rozbiciu na poszczególne terytoria
w ramach jednostki samorządu uwypukla nierówności między nimi. Przyczyny trudności w zrozumieniu wykresów (ryc. 3.26) mogą wiązać się z:
– Brakiem przełożenia na konkretne elementy zagospodarowania przestrzennego, powiązania
liczb i linii z konkretnymi formami w przestrzeni. Uwzględnienie przestrzeni pomaga zrozumieć
relacje między wskaźnikami a jakością życia oraz pięknem otoczenia.
– Trudnościami w przełożeniu wskaźników na konkretne rezultaty działań samorządów, zwłaszcza jeśli chodzi o inwestycje kapitałowe. Duża część wskaźników zamieszczanych w strategiach
rozwoju to wskaźniki makroekonomiczne, trudne do zrozumienia czy powiązania z bezpośrednimi decyzjami podejmowanymi na przykład na poziomie rady sołeckiej czy gminnej.
– Chaosem graficznym wykresów. Różnorodność kolorów, linii, form geometrycznych utrudnia
zrozumienie informacji. Także duże nagromadzenie wykresów o tej samej szacie graficznej powoduje dekoncentrację i znużenie odbiorcy.
108
– Adekwatność i aktualność danych. Wykresy pokazujące dane zmieniające się w czasie najczęściej odnoszą się do przeszłości, średnio około dwa lata wcześniej niż uchwalana strategia.
Odbiorcy trudno wówczas ocenić znaczenie tych danych dla planowanych działań.
Mało
praktyczny
marketing
Uwypukla
nierówności na
obszarze
gminy
50%
wspomaga
komunikację
0%
technika
procesu
planowania
wspomaga
konsultacje
Ryc. 3.25. Charakter wykorzystania wykresów w dokumentach strategicznych w opinii
samorządów
50%
40%
30%
20%
Złe
doświadczenia
w przeszłości
10%
Umożliwia
ingerencję
w kierunki
rozwoju
Trudności
w realizacji
zamierzeń
inwestycyjnych
0%
Trudny
w odbiorze
Komplikuje
proces
konsultacji
Ryc. 3.26. Przyczyny niewykorzystywania wykresów w procesie przygotowywania strategii
rozwoju
Szerokie zastosowanie wykresów w strategiach rozwoju wskazuje jednak na potrzebę zastosowania przekazu graficznego w komunikacji z odbiorcami.
3.3.4.
Fotografia
Fotografie stosowane są głównie w dokumentach strategii rozwoju przeznaczonych dla szerokiego
odbiorcy, z dodatkowym przesłaniem z zakresu marketingu terytorialnego. Zamieszczane w polskich strategiach rozwoju terytorialnego fotografie mają głównie znaczenie edytorskie, nie merytoryczne. Zupełnie pomijana jest możliwość wykorzystania fotografii do prezentowania zagadnień
strategicznych. W tabeli 3.17 przedstawiono możliwości zastosowania fotografii dla prezentacji
zagadnień z zakresu jakości zagospodarowania przestrzeni w strategiach rozwoju.
Istnieje duży potencjał dla zwiększenia roli fotografii w planowaniu rozwoju. Samorządy doceniają
komunikatywność tej formy przekazu informacji i łatwość odbioru. Ryzyko związane z zastosowaniem fotografii to przede wszystkim dosłowność interpretacji i defragmentacja obrazu rzeczywistości. Redukcja tego ryzyka wymaga:
1. Połączenia fotografii z przejrzystym opisem ilustrowanych zagadnień. Poza dodatkowym opisem warto prezentować sekwencje ilustracji, dzięki czemu podkreśla się ogólny charakter przytaczanych przykładów.
2. Pokazywania przykładów negatywnych w sposób utrudniający ich lokalizację a uwypuklający
problemy i nieprawidłowości.
3. Stosowania fotografii jako inspiracji wyłącznie w procesach konsultacji, poza głównym dokumentem.
109
Tabela 3.17. Szczegółowe przykłady analizy pozytywnych efektów oraz ryzyka związanego z jakością
zagospodarowania przestrzennego, wynikające z zastosowania fotografii w strategicznym planowaniu
rozwoju
MOŻLIWOŚCI
WYKORZYSTANIA
FOTOGRAFII
FOTOGRAFII
RYZYKO ZWIĄZANE
Z ZASTOSOWANIEM FOTOGRAFII
Prezentacja składników
lokalnej kultury budowania,
w tym zalecanych materiałów
i architektury
– szczegółowa prezentacja składników
lokalnej kultury budowania ułatwiająca
zrozumienie aspiracji w zakresie zagospodarowania przestrzennego
– budowanie pozytywnego wizerunku
Praktyczne przykłady pozytywne i negatywne (projekty na
terenie JST)
– wskazanie form interwencji przestrzennych
wartych naśladowania oraz takich, które
nie będą akceptowane
– kopiowanie rozwiązań architektonicznych czy urbanistycznych
– zagrożenie zasad konkurencji i zamówień publicznych: promocja prywatnych
przedsięwzięć
– kopiowanie rozwiązań bez względu na
szerszy kontekst urbanistyczny
– dosłowność interpretacji, niemożliwe
do spełnienia oczekiwania społeczności
lokalnej
– poczucie wykluczenia ze strony projektantów / zarządców napiętnowanych
przestrzeni – negatywne nastawienie do
proponowanych rozwiązań
Obraz sieci przestrzeni
publicznych w formie zdjęcia
lotniczego
– oszczędnościowa, tańsza i łatwiejsza
w realizacji niż makieta forma polepszenia
czytelności map
– szybka weryfikacja rezultatów prowadzonej gospodarki zasobami przestrzeni
– pozbawienie miejsc trzeciego wymiaru zaciera ich właściwą diagnostykę,
a w efekcie np. wzrost oczekiwań
inwestorów dotyczących akceptowalnej
intensywności zabudowy
Zapis zmian, które zaszły
jako przykład pożądanych
i promowanych interwencji
przestrzennych
Przykłady inspiracji (projekty
zrealizowane poza gminą)
– monitoring wdrażania strategii z możliwością szybkiej oceny rezultatów na podstawie porównania stanów zagospodarowania sprzed i po realizacji projektu
– ocena możliwości powtarzania zastosowanych rozwiązań projektowych
– na terenach gdzie zmiany nie były rewolucyjne lub ich pozytywne efekty należą
do sfery pozaestetycznej takie zestawienie może przekładać się na kontestację
działań samorządu oraz negatywne
nastawienie do proponowanych zmian
– zobrazowanie potencjalnego stanu po
realizacji planowanych celów rozwojowych
– kopiowanie rozwiązań bez względu na
kontekst lokalny
– potencjalne łamanie zasady konkurencyjności oraz praw autorskich
– dosłowność interpretacji, niemożliwe
do spełnienia oczekiwania społeczności
lokalnej
110
Fotografie mają realną szansę stać się równie popularnym i skutecznym narzędziem komunikacji
wizualnej w planowaniu rozwoju, równolegle z mapami i wykresami, ze względu na swoją wysoką
wartość merytoryczną. Stosunkowa łatwość przygotowania odpowiedniego materiału ilustracyjnego oraz silne oddziaływanie na odbiorcę są czynnikami dodatkowo wzmacniającymi szanse ich
upowszechnienia w dokumentach planistycznych.
Podejście czysto społeczno-ekonomiczne do planowania rozwoju odcina planowanie od aspektów
przestrzennych, stąd znaczenie wyglądu zagospodarowania terenów utrwalane na fotografiach nie
ma znaczenia merytorycznego (ryc. 3.27). Tymczasem dla planowania wysokiej jakości zagospodarowania przestrzennego, przekładającego się na wysoką jakość życia mieszkańców, aspekt wizualny
ma fundamentalne znaczenie. To dzięki fotografiom można zrozumieć na czym polega lokalna kultura budowania czy też szybko ocenić stan techniczny zagospodarowania. Samorządy tymczasem
są zgodne co do tego, że fotografie są mało praktyczne, a prezentacja konkretnych przykładów
zagospodarowania uwypukla nierówności na terenie gminy (ryc. 3.28). Przyczyny niedoceniania roli
fotografii w planowaniu rozwoju to:
1. Nieuwzględnianie aspektów przestrzennych w strategii rozwoju. Oparcie strategii wyłącznie
na celach społeczno-ekonomicznych jest sprzeczne z zasadami rozwoju zintegrowanego. Plany
rozwoju powinny uwzględniać jakość zagospodarowania przestrzennego.
2. Inicjatorem wzbogacenia dokumentu strategii fotografiami są często edytorzy dokumentów,
osoby niezwiązane z tworzeniem strategii a jedynie z procesem jej publikacji. Uwzględnienie merytorycznego znaczenia fotografii w strategii rozwoju wpłynie na poprawę jakości dokumentów.
Mała
praktyczność
marketing
50%
50%
Uwypukla
nierówności na
obszarze gminy
wspomaga
komunikację
0%
technika
procesu
planowania
wspomaga
konsultacje
Ryc. 3.27. Charakter wykorzystania fotografii w dokumentach strategicznych w opinii
samorządów
40%
30%
20%
Złe
doświadczenia w
przeszłości
10%
Umożliwia
ingerencję w
kierunki rozwoju
Trudności w
realizacji
zamierzeń
inwestycyjnych
0%
Trudna w
odbiorze
Komplikuje
proces
konsultacji
Ryc. 3.28. Przyczyny niewykorzystywania fotografii w procesie przygotowywania strategii
rozwoju
Samorządy, decydując się na ilustrowanie strategii rozwoju za pomocą fotografii, powinny bliżej
przyjrzeć się możliwościom ich merytorycznego zastosowania. Konieczna jest zmiana priorytetu
merytorycznego strategii z zarządzania zasobami na koordynację działań służących do osiągnięcia
konkretnej wizji zagospodarowania i funkcjonowania danego terytorium.
3.3.5.
111
Fotomontaż
Fotomontaże są najrzadziej stosowanym narzędziem graficznym w strategiach rozwoju w Polsce.
Możliwości zastosowania fotomontażu są ograniczone koniecznością projekcji rozwoju przestrzennego, aby móc wykonać fotomontaż. Może to być konkretny projekt lub ogólna wizja, jednak
w obydwu przypadkach wymagana jest sprawność techniczna dla opracowania odpowiedniej jakości fotomontażu. Tabela 3.18 nakreśla możliwości zastosowania fotomontaży dla prezentacji
zagadnień z zakresu jakości zagospodarowania przestrzeni w strategiach rozwoju.
Tabela 3.18. Szczegółowe przykłady analizy pozytywnych efektów oraz ryzyka związanego z jakością zagospodarowania przestrzennego, wynikająca z fotomontaży w strategicznym planowaniu rozwoju
MOŻLIWOŚCI
WYKORZYSTANIA
FOTOMONTAŻY
FOTOMONTAŻY
RYZYKO ZWIĄZANE
Z ZASTOSOWANIEM FOTOMONTAŻY
Prezentacja pożądanych/
preferowanych/promowanych
kierunków zmian lub uzupełnień w zagospodarowaniu
przestrzennych
– wyjaśnienie na przykładach konkretnych
przestrzeni, zasad promowanych przekształceń przestrzeni zgodnych z promowanym wizerunkiem i tożsamością lokalną
– określenie parametrów inwestycji w wybranych lokalizacjach, zgodnych z lokalną
kulturą budowania
– dosłowność interpretacji, w tym kreowanie przekonania, że projekt zmian jest
dopracowany i skierowany do realizacji, potencjalne problemy z odbiorem
społecznym
– potencjalne rozczarowanie lub niezgoda
społeczna na rzeczywiste propozycje
inwestycji w danym miejscu
Symulacja zmian pozytywnych
lub negatywnych w zasobach
przyrodniczych i krajobrazowych powstałych w wyniku
proponowanych interwencji
– testowanie proponowanych inwestycji
budowlanych pod kątem ich wpływu na
istniejące zasoby krajobrazu
– wizualizacja ułatwiająca zrozumienie pojęć
pozytywnego i negatywnego wpływu
interwencji na środowisko naturalne
– zawężenie problemu gospodarki zasobami do zagadnień estetycznych
– rozczarowanie inwestorów po negatywnych rezultatach testu krajobrazowego, potencjalna kontestacja działań
samorządu
Symulacja zmian powstałych
w wyniku proponowanych
interwencji
budowlanych pod kątem ich wpływu na
jakość zagospodarowania przestrzennego
– manipulacja obrazem i jego odbiorem
ze względu na niedoskonałość techniczną montażu
– szkicowa koncepcja stojąca u podstaw
stworzenia fotomontażu przekształca się
w projekt bez odpowiedniego pełnego
przygotowania merytorycznego
– zawężenie wpływu projektu na jakość
zagospodarowania do rezultatów czysto
estetycznych
Możliwości zastosowania fotomontażu w planowaniu rozwoju są ograniczone. Największe korzyści
wynikają z symulacji przyszłych zmian zagospodarowania przestrzennego w konkretnym kontekście przestrzennym. Ryzyko nadinterpretacji materiałów koncepcyjnych można zredukować przez
wymuszenie wysokiej jakości technicznej fotomontaży i szkicowego potraktowania elementów
112
nieistniejących. Największy potencjał zastosowania fotomontaży tkwi na etapach programowania
inwestycji i monitoringu wdrażania strategii.
Samorządy doceniają (ryc. 3.29) przede wszystkim walory marketingowe i możliwość zastosowania
fotomontaży podczas konsultacji planów rozwoju. Za największą przeszkodę w ich zastosowaniu
uznano małą praktyczność (ryc. 3.30).
Mała
praktyczność
marketing
50%
50%
wspomaga
komunikację
0%
Uwypukla
nierówności na
obszarze gminy
technika
procesu
planowania
wspomaga
konsultacje
Ryc. 3.29. Charakter wykorzystania fotomontaży w dokumentach strategicznych w opinii
samorządów
3.3.6.
40%
30%
20%
Złe
doświadczenia
w przeszłości
10%
Umożliwia
ingerencję w
kierunki rozwoju
Trudności w
realizacji
zamierzeń
inwestycyjnych
0%
Trudny w
odbiorze
Komplikuje
proces
konsultacji
fotomontaży w procesie przygotowywania
strategii rozwoju
Rysunek
Rysunki nie są popularnymi elementami aktualnych strategii rozwoju w Polsce. Tymczasem w trakcie konsultacji to właśnie rysunek ad hoc jest najbardziej efektywnym narzędziem przekazu informacji. Możliwość natychmiastowej reakcji na zapytania i propozycja konsultantów daje szerokie
pole do zastosowania poza formalnymi dokumentami strategii. Tabela 3.19 prezentuje wybrane
możliwości zastosowania rysunków dla prezentacji zagadnień z zakresu jakości przestrzeni.
Rysunek może być traktowany jako substytut fotografii. Wprowadzenie elementu abstrakcyjności
pozwala na przekazanie uniwersalnego przesłania dotyczącego kultury budowania. Podstawowe
ryzyko również związane jest z abstrakcyjnością rysunków. Daje to pole do różnorodnej interpretacji oraz trudności w powiązaniu rysunku z realiami przestrzennymi. Głównymi środkami zmierzającymi do redukcji ryzyka jest wprowadzenie jednolitego stylu rysunków w dokumentacji oraz podejmowanie działań w celu ośmielenia wszystkich uczestników procesu planowania do rysowania,
przelewania swoich myśli na papier.
Są one doceniane przez profesjonalistów, jednak w dużo mniejszym stopniu przez samorządy, które co prawda zauważają merytoryczne i komunikacyjne walory rysunków, jednak podkreślają trudności w ich zrozumieniu.
Rysunek został uznany przez samorządy jako przydatny w konsultacjach (ryc. 3.31), jednak mało
praktyczny i trudny w odbiorze instrument graficzny (ryc. 3.32). Główną barierą wydaje się być
niska wiara samorządowców we własne umiejętności rysowania oraz w to, że rysunek może być
komunikatywny.
113
Tabela 3.19. Szczegółowy przykład ryzyka związanego z jakością zagospodarowania przestrzennego, wynikającą z zastosowania rysunku w planowaniu rozwoju
MOŻLIWOŚCI
WYKORZYSTANIA
RYSUNKÓW
MAKIET RYSUNKÓW
RYZYKO ZWIĄZANE
RYSUNKÓW
Prezentacja składników
lokalnej kultury budowania,
w tym zalecanych materiałów,
szczegóły rozwiązań technicznych i architektury
– rysunek pozwala na wprowadzenie uogólnień, oderwanie odbiorców dokumentu
od zgłębiania szczegółów lokalizacji na
rzecz
– suchy przekaz potencjalnie zniechęcający odbiorców
Ogólne przykłady interwencji
pozytywnych i negatywnych
– abstrakcyjność rysunku pomaga właściwie
odbierać wskazówki planistyczne
– abstrakcyjność rysunku skłania do manipulowania przekazem
– trudność interpretacji wynikająca ze skojarzenia rysunku z konkretnymi rozwiązaniami materiałowymi i technicznymi
Ogólne przykłady interwencji
pozytywnych i negatywnych
dla środowiska naturalnego
i krajobrazu
– abstrakcyjność rysunku pomaga właściwie
odbierać wskazówki planistyczne
– abstrakcyjność rysunku skłania do manipulowania przekazem
FUNKCJONALNOŚĆ I DOSTĘPNOŚĆ KOMUNIKACYJNA
Prezentacja wyników konsultacji w formie szkiców
budowlanych pod kątem ich wpływu
na jakość zagospodarowania przestrzennego
– możliwość testowania ad hoc, na bieżąco
– poczucie wykluczenia uczestników konsultacji ze względu na brak umiejętności/
/śmiałości rysowania
– potencjalne zagrożenie manipulacją
ze względu na dominującą rolę rysowników
marketing
Mała
praktyczność
50%
50%
Uwypukla
nierówności na
obszarze gminy
wspomaga
komunikację
0%
technika
procesu
planowania
wspomaga
konsultacje
Ryc. 3.31. Charakter wykorzystania rysunków
samorządów
40%
30%
20%
Złe
doświadczenia
w przeszłości
10%
Umożliwia
ingerencję w
kierunki rozwoju
Trudności w
realizacji
zamierzeń
inwestycyjnych
0%
Trudny w
odbiorze
Komplikuje
proces
konsultacji
Ryc. 3.32. Przyczyny niewykorzystywania rysunków w procesie przygotowywania strategii
rozwoju
114
3.3.7.
Wizualizacja komputerowa
Wizualizacje komputerowe, tak jak fotomontaże, pokazują projekcje przyszłości, a więc ich zastosowanie jest zawężone głównie do etapu programowania i monitorowania realizacji. Jest to narzędzie graficzne idealne do testowania rozwiązań technicznych. Jest też doskonałym narzędziem
marketingowym, komunikacji oraz świetnie wspomaga konsultacje społeczne. Tabela 3.20 zawiera
listę możliwości zastosowania wizualizacji komputerowych dla prezentacji zagadnień z zakresu jakości przestrzeni w strategii rozwoju.
Tabela 3.20. Szczegółowe przykłady analizy pozytywnych efektów oraz ryzyka związanego z jakością zagospodarowania przestrzennego, wynikające z zastosowania wizualizacji komputerowej w strategicznym
planowaniu rozwoju
MOŻLIWOŚCI
WYKORZYSTANIA
WIZUALIZACJI
KOMPUTEROWYCH
WIZUALIZACJI KOMPUTEROWYCH
RYZYKO ZWIĄZANE
Z ZASTOSOWANIEM WIZUALIZACJI
KOMPUTEROWYCH
Wizje przyszłości
abstrakcyjne/aspiracje
– budowanie wizerunku i poparcia społecznego dla kierunków strategii rozwoju
– odrealnienie dokumentu, spadek
poparcia
Prezentacja planowanych
kierunków zmian lub uzupełnień w zagospodarowaniu
przestrzennych
– testowanie zgodności inwestycji z lokalną
kulturą budowania
– prezentacja prywatnych przedsięwzięć,
zwłaszcza tych na etapie przygotowania inwestycji rodzi niepewność co do
ostatecznego kształtu projektu i jego
realizacji
Przykłady planowanych interwencji i ich wpływ na środowisko naturalne i krajobraz
– pełne, trójwymiarowe testowanie rozwiązań przestrzennych
– negatywna ocena zaawansowanego
projektu inwestycyjnego
FUNKCJONALNOŚĆ I DOSTĘPNOŚĆ KOMUNIKACYJNA
Wizualizacje projektów oczekujących na realizację
– testowanie wpływu inwestycji na otaczający kontekst przestrzenny
– monitorowanie realizacji inwestycji
– spadek zaufania do samorządu w przypadku braku realizacji bądź realizacji
różniącej się od ilustracji
Zastosowanie wizualizacji komputerowych oferuje szerokie możliwości analizy wpływu planowanych inwestycji na szerszy kontekst przestrzenny. Niestety, przygotowanie wizualizacji wymaga dopracowania istotnych szczegółów projektowych, które później mogą być interpretowane jako stałe
elementy strategii. Redukcję ryzyka nadinterpretacji wizualizacji komputerowych w strategiach rozwoju można osiągnąć przede wszystkim poprzez publikację wyłącznie wizualizacji tych przedsięwzięć, które są potwierdzone.
Podobnie jak fotografie, samorządy uznają (ryc. 3.33), że wizualizacje komputerowe nie mają znaczenia merytorycznego. Przygotowanie wizualizacji komputerowej wymaga dość dużego zaawansowania projektu. Jednak to nie trudności techniczne są najważniejszym czynnikiem zniechęcającym do tej techniki. Samorządy oceniły (ryc. 3.34), że szczególnie kontrowersyjne jest uwypuklanie
nierówności na terenie gminy w przypadku zastosowania wizualizacji komputerowej.
115
Mała
praktyczność
marketing
100%
Uwypukla
nierówności na
obszarze gminy
50%
wspomaga
komunikację
technika
procesu
planowania
0%
0%
Trudna w
odbiorze
Trudności w
realizacji
zamierzeń
inwestycyjnych
Ryc. 3.33. Charakter wykorzystania wizualizacji komputerowych w dokumentach strategicznych w opinii samorządów
3.4.
50%
Umożliwia
ingerencję w
kierunki rozwoju
wspomaga
konsultacje
Złe
doświadczenia
w przeszłości
Komplikuje
proces
konsultacji
wizualizacji komputerowych w procesie przygotowywania strategii rozwoju
Podsumowanie
Nie wszystkie instrumenty komunikacji wizualnej w strategiach są w równym stopniu wykorzystywane w praktyce samorządu terytorialnego. Podstawowymi formami komunikacji graficznej w strategiach pozostają wykresy oraz mapy, w dalszej kolejności – fotografie. Potencjał informacyjny, jaki
niesie za sobą wykorzystanie fotografii – elementu najprostszego technicznie w przygotowaniu –
– jest nie tylko niewykorzystywany, ale i niedoceniany.
Szczegółowe badania strategii miast na prawach powiatu wykazały, iż najpopularniejszą formą graficzną są wykresy i makiety, które pojawiają się w trzech na czterech dokumentach strategii, które
są ilustrowane. Zastosowanie makiet, rysunków i wizualizacji komputerowych jest minimalne, zaś
fotomontaże nie występują wcale, co zostało przedstawione na ryc. 3.35.
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Mapa
Nigdy
Makieta
Rzadko
Wykres
Fotografia
Trudno powiedzieć
Fotomontaż
Często
Rysunek
Wizualizacja
komputerowa
Bardzo często
Ryc. 3.35. Częstość wykorzystywania instrumentów graficznych podczas spotkań z mieszkańcami, przedsiębiorcami, urzędnikami, radnymi w opinii samorządów
116
Analiza ilościowa dokumentów strategii rozwoju dowodzi, iż wykresy stosowane są przez niektóre
samorządy w formie niemal hurtowej – w niektórych dokumentach nawet powyżej 50. Mediana
występowania wykresów i fotografii w ilustrowanych dokumentach strategii jest równa 14 i są to
najpopularniejsze formy graficzne w strategiach (ryc. 3.36).
Samorządy deklarują wykorzystywanie bardziej zrównoważonego wachlarza instrumentów graficznych w planowaniu strategicznym (porównanie ryc. 3.36 i 3.37) niż ten, który wynika z analiz
uchwalonych dokumentów. Wytłumaczeniem może być to, że komunikacja wizualna jest wykorzystywana w procesach prowadzących do wypracowania ostatecznego kształtu dokumentu, jednak
wypracowane ilustracje nie są publikowane w jego ostatecznej wersji przeznaczonej do publikacji.
16
700
wszystkich
600
mediana
14
12
500
10
400
8
300
6
200
4
100
2
0
0
mapa
makieta
wykres
fotografia
fotomontaż
rysunek
wizualizacja
komputerowa
Ryc. 3.36. Występowanie poszczególnych form komunikacji graficznej w strategiach rozwoju miast na
prawach powiatu w Polsce, wartości skumulowane
150
100
50
0
Mapa
Makieta
wskaźniki realizacji
Wykres
programy i projekty
Fotografia
Fotomontaż
Rysunek
priorytety i kierunki rozwoju
Wizualizacja
komputerowa
diagnoza
Ryc. 3.37. Wykorzystywanie instrumentów graficznych na poszczególnych etapach planowania strategicznego według deklaracji samorządów, dane szczegółowe na temat instrumentów graficznych
117
W praktyce samorządy miast na prawach powiatu, jeżeli stosowały w swoich dokumentach instrumenty komunikacji wizualnej, to głównie na etapie diagnozy, w dalszej kolejności na etapach
obierania kierunków rozwoju oraz programowania. Prawie w ogóle nie jest stosowany przekaz
graficzny w fazie monitoringu (ryc. 3.38 i 3.39). Nieco inny obraz wyłania się na podstawie opinii
samorządów. Wydaje się, że istnieje wśród polskich samorządów przekonanie o możliwości zastosowania komunikacji wizualnej na każdym etapie w wyrównanym stopniu, z naciskiem na określanie priorytetów i kierunków rozwoju.
900
18
800
16
wszystkich
700
mediana
14
600
12
500
10
400
8
300
6
200
4
100
2
wskaźniki
realizacji,
programy, monitorin
projekty
gi
ewaluacja
priorytety,
kierunki
rozwoju
diagnoza
0
0
diagnoza
priorytety, programy, wskaźniki
kierunki
projekty
realizacji,
rozwoju
monitoring
i ewaluacja
Ryc. 3.38. Zastosowanie instrumentów graficznych na poszczególnych etapach planowania strategicznego w aktualnych strategiach
rozwoju miast na prawach powiatu w Polsce.
Wartości skumulowane oraz mediana
Ryc. 3.39. Stopień zastosowania komunikacji
wizualnej na poszczególnych etapach planowania strategicznego w aktualnych strategiach rozwoju miast na prawach powiatu
w Polsce
Możliwości i skuteczności zastosowania poszczególnych instrumentów są zróżnicowane w zależności od etapu planowania strategicznego. Do najbardziej elastycznych i wszechstronnych narzędzi
w komunikacji wizualnej strategii rozwoju należą mapy. Jednocześnie każda z form ilustrowania
dokumentów rodzi ryzyko, którego analiza powinna być integralnym składnikiem procesu planowania strategicznego.
118
ROZDZIAŁ 4.
Metody zapisu graficznego informacji
w planowaniu strategicznym
W rozdziale 4 przedstawiono autorskie koncepcje trzech metod zapisu graficznego informacji w strategiach rozwoju: opisową, parametryczną i strukturalną.
Metody opracowano przez uporządkowanie i usystematyzowanie dotychczasowej praktyki oraz przetestowano w autorskich opracowaniach praktycznych dla
londyńskiej gminy Croydon. Każdą z metod zaprezentowano za pomocą krótkiego opisu, omówienia rodzaju stosowanych ilustracji oraz walorów strategicznych.
Celem jest usystematyzowanie instrumentów komunikacji wizualnej w strategicznym planowaniu rozwoju, i w szerszym kontekście, zwiększenie praktycznego
zastosowania instrumentów graficznych w praktyce. Przekaz graficzny informacji
w planowaniu rozwoju w Polsce jest stosowany coraz częściej. Jakość ilustracji
w aktualnych dokumentach strategicznych nie jest wysoka, a metody i techniki
przygotowania ilustracji są bardzo różnorodne i często niespójne. Wprowadzenie
systematyki ilustrowania planów strategicznych, ze szczególnym uwzględnieniem
zagadnień z zakresu jakości zagospodarowania przestrzennego, potencjalnie
może się przyczynić do upowszechnienia planowania zintegrowanego i komunikacji wizualnej w planowaniu rozwoju.
4.1. Podstawy dla wypracowania metody zapisu graficznego
4.1.
121
Podstawy dla wypracowania metody zapisu graficznego
Planowanie strategiczne to ciągły dialog między interesariuszami i uzgadnianie wspólnych stanowisk. Wykorzystanie zapisu graficznego powinno służyć temu dialogowi jako wspólna platforma
tego dialogu. Wizualna prezentacja danych w odbiorze powinna być intuicyjna dla wzroku i przejrzysta dla zmysłów tak, aby wystarczył jeden rzut oka dla zrozumienia kierunku i celu zabiegów
kompozycyjnych w zaobserwowanej konfiguracji form (Pulak i Wieczorek-Tomaszewska 2011).
Praktyka przekazu graficznego zarówno na poziomie strategii rozwoju, lokalnych planów rozwoju,
jak i studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego w Polsce, jest bardzo
niespójna. Często gminy decydują się na przejęcie języka z miejscowych planów zagospodarowania
przestrzennego w warstwie tekstowej i graficznej dla potrzeb tych dokumentów, jak w przypadkach Częstochowy (Zał. do Uchwały nr 825/LI/2005 RM Częstochowy) czy Łomży (Zał. 1, 4 do
Uchwały nr 141/XXIV/07 RM Łomży ). Jest to mylące pod względem prawnym – zastosowanie
języka prawniczego do dokumentów niebędących prawem lokalnym przede wszystkim utrudnia
komunikację między interesariuszami.
Analizy dokumentów z zakresu planowania rozwoju wykazały pewne prawidłowości w przygotowywaniu przekazu graficznego informacji. Zidentyfikowano trzy sposoby przekazu informacji:
1. Opisowy, nakierowany na statyczny zapis stanu: istniejącego, prognozowanego, planowanego.
2. Parametryczny, obrazujący rozwój przez zmieniające się cechy operacyjne zagospodarowania
i działania w przestrzeni.
3. Strukturalny, skoncentrowany na określaniu relacji i hierarchii w strukturach przestrzennych.
Sposoby te opisano i usystematyzowano poniżej. Zaproponowane metody przekazu informacji mają zastosowanie do wszelkich pozaustawowych opracowań z zakresu planowania rozwoju
oraz opracowań studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Zostały
one opisane na podstawie badań dokumentacji planistycznych wykonanych zarówno w Polsce, jak
i Wielkiej Brytanii, Francji, Niemczech i Holandii. Podstawowym celem ich wypracowania jest dostarczenie instrumentarium przekazu graficznego samorządom i konsultantom, które mogłoby być
powszechnie stosowane w praktyce planowania rozwoju w Polsce. Przekaz graficzny byłby stosowany przede wszystkim po to, aby zintegrować planowanie społeczne, ekonomiczne i przestrzenne
oraz aby uczytelnić komunikację między uczestnikami procesu planowania rozwoju.
Przygotowanie elementów graficznych przebiega etapowo (Buczek, Marmol 200; Medyńska-Gulij
2011, s. 150–157):
1. Koncepcja: sprecyzowanie celu przygotowania ilustracji i jego odbiorcy, dobór treści, wybór
metody zapisu i narzędzi graficznych, określenie źródeł informacji, określenie sposobu użytkowania (publikacji).
2. Przygotowanie materiałów: pozyskanie danych źródłowych, dobór skali (w przypadku map),
opracowanie wzoru szaty graficznej, przygotowanie pliku wzorca.
3. Wykonanie ilustracji.
4. Wygenerowanie pliku przeznaczonego do publikacji: uniwersalny format, wysoka jakość ,
zabezpieczenia.
122
ROZDZIAŁ 4. Metody zapisu graficznego informacji w planowaniu strategicznym
Wybór metody i narzędzia graficznego następuje na etapie koncepcyjnym przygotowania ilustracji
i zależy od celu. Należą do nich:
– metoda opisowa – jest najodpowiedniejsza dla wskazania lokalizacji elementów planu rozwoju
oraz koordynacji przestrzennej założeń i działań strategicznych;
– metoda parametryczna – pozwala na weryfikację i planowanie realizacji zadań własnych, zgodnych z przyjętymi standardami oraz wskazanie lokalizacji celów i interwencji strategicznych;
– metoda strukturalna – w najbardziej przejrzysty sposób pozwala zobrazować ogólną koncepcję
rozwoju oraz wspomaga organizować rozwój w układach policentrycznych.
Każda z metod została opisana przez następujące parametry:
– Opis zawiera podstawowe informacje na temat danej metody przekazu graficznego, takie jak:
streszczenie głównych zasad i celów zastosowania oraz konwencji języka graficznego.
– Rodzaje stosowanych ilustracji: opis instrumentarium przekazu graficznego informacji z krótkim opisem sytuacji, w których są zalecane:
– Walory strategiczne danej metody przekazu graficznego informacji:
– korzyści z zastosowania danej metody przekazu informacji;
– główne obszary ryzyka i sposoby jego ograniczania.
– Cechy zapisu graficznego z podziałem na:
– złożoność i grupowanie informacji, określające zakres i formy organizacji tematycznej
informacji przekazywanych za pomocą komunikatu wizualnego;
– poziom szczegółowości i dosłowności przekazu, odnoszące się do kwestii skali, dokładności geograficznej rozstrzygnięć przestrzennych (zastosowanie rozmytych granic – patrz tabela
2.1), zakresu interpretacji;
– podstawowe elementy graficzne map; ze względu na szerokie zastosowanie map przedstawiono przykłady i elementy składowe budowania map w każdej z metod.
Poniższe metody mają zastosowanie w planowaniu strategicznym rozwoju na każdym poziomie
samorządu terytorialnego i są możliwe do przygotowania w ramach zespołu ds. przygotowania
strategii, z zastosowaniem powszechnie dostępnych narządzi graficznych i zasobów mapowych.
4.2.
Metoda opisowa – lokalizacyjna
Celem komunikacji wizualnej w metodzie opisowej jest opis stanu zagospodarowania przez odwzorowanie jego cech fizycznych, w tym lokalizacji. Uwzględnienie w planowaniu rozwoju czynnika terytorialnego elementów fizycznych, stanowiących bazę ekonomiczną, zasoby środowiska naturalnego czy infrastrukturę społeczną, pozwala na pełną diagnostykę spójności terytorialnej oraz
koordynację czasoprzestrzenną programowania działań. W kontekście planowania strategicznego
metoda opisowa nakierowana jest na definiowanie i wdrażanie projektów inwestycyjnych. Metoda ta opiera się na zasadach pozytywizmu w strategicznym planowaniu przestrzennym (Davoudi
i Strange 2009, s. 7–24).
4.2. Metoda opisowa – lokalizacyjna
4.2.1.
123
Opis
W metodzie opisowej grafika pełni funkcję opisującą stan zagospodarowania przestrzennego przez
odwzorowanie ich cech fizycznych, w tym lokalizacji. Stosowane instrumenty powinny odzwierciedlać wizualne aspekty przedstawianych elementów. Na każdym etapie planowania strategicznego
relacje pomiędzy obrazem a rzeczywistością powinny być w miarę dosłowne.
W metodzie opisowej ma zastosowanie najszerszy wachlarz instrumentów graficznych. Poza mapami, stosowane mogą być także: fotografie, fotomontaże, rysunki, wizualizacje komputerowe,
makiety. Podstawowymi celami zastosowania zapisu graficznego zagadnień z zakresu jakości zagospodarowania przestrzennego metodą opisową (lokalizacyjną) na etapie diagnozy jest opis stanu istniejącego: inwentaryzacja zasobów, prezentacja kluczowych elementów zagospodarowania
przestrzennego, umiejscowienie i opis elementów analizy SWOT, lokalizacja stref konfliktów przestrzennych. Na etapach prognozy, celów i kierunków oraz programowania zastosowanie metody
opisowej ogranicza się do projekcji efektów wprowadzanych działań w formie wizji zagospodarowania przestrzennego, lokalizacji i wizualizacji projektów inwestycyjnych. W fazie monitoringu weryfikacja postępów następuje przez porównanie zapisu stanu zagospodarowania w danym punkcie
czasu z wizjami zamieszczonymi w planach oraz mapami problemów rozwojowych i konfliktów
przestrzennych.
Metoda opisowa nawiązuje bezpośrednio do klasycznego zakresu planowania przestrzennego: inwentaryzacji zagospodarowania, koncepcji przeznaczenia terenów, bezpośredniego umiejscowienia
geograficznego projektów inwestycyjnych. Wnioskowanie i monitoring następuje przez filtrowanie
danych oraz ich odpowiednie zestawienie. Zlokalizowanie projektów pozwala na stały monitoring
inwestycji publicznych, weryfikację priorytetów, takich jak równa dystrybucja środków publicznych
w gminie lub ogniskowanie środków w obszarach wymagających interwencji (np. obszary biedy,
problem niewystarczającego wyposażenia w infrastrukturę).
4.2.2.
Rodzaje stosowanych ilustracji
W przypadku metody opisowej zastosowanie mają praktycznie wszystkie instrumenty graficzne: od
map, po wizualizacje komputerowe. Poza mapami, każda forma ilustracji ma ograniczone możliwości zastosowania w trakcie procesu budowania strategii. Tabela 4.1 zawiera syntetyczny przegląd zastosowania poszczególnych instrumentów graficznych w metodzie opisowej na określonych
etapach planowania strategicznego.
W metodzie opisowej elementy graficzne powinny możliwie dokładnie odwzorowywać stan istniejący lub planowany. Rysunki, fotomontaże i wizualizacje komputerowe powinny w jak najdokładniejszy sposób pokazywać obraz rzeczywistości czy projektów, a mapy dokładnie obrazować
ich lokalizację. W sferze graficznej mapy przygotowywane przy użyciu metody opisowej stosują
szeroką gamę oznaczeń – plamy, linie, symbole. Elementy powinny być umieszczane z precyzją
geograficzną. Z tego względu ważne jest, aby mapy były przygotowywane w większej skali niż ich
ostateczna prezentacja. Warstwa kolorystyczna map, podobnie jak merytoryczna, nawiązuje do
standardów planowania przestrzennego.
124
Tabela 4.1. Rekomendowany zakres zastosowania metody opisowej przekazu graficznego informacji w planowaniu strategicznym
METODA
OPISOWA
DIAGNOZA
Mapa
Makieta
Wykres
Fotografia
PROGNOZA
CELE
ROZWOJU
WSKAŹNIKI
REALIZACJI
KIERUNKI
INTERWENCJI
Fotomontaż
Rysunek
SYSTEMY
REALIZACJI
Wizualizacja
komputerowa
Mapa
Mapy mają potencjalnie najszersze możliwości zastosowania w metodzie opisowej. Na poziomie
diagnozy służą one do rejestracji zagospodarowania przestrzennego oraz rezultatów analiz strategicznych. Metoda opisowa polega na umiejscowieniu analizowanych elementów na mapie, a także
na jak najpełniejszym zobrazowaniu stanu rzeczywistego lub projektowanego w danym punkcie
czasowym.
Filtrowanie danych, czyli prezentacja tylko wybranych zagadnień, niepełnego zakresu informacji,
pozwala na czytelniejsze wyprowadzanie wniosków. Na przykładzie ze strategii województwa mazowieckiego (ryc. 4.1) można zidentyfikować takie cechy obecnego systemu transportowego jak:
– słaby rozwój i nieciągłość sieci dróg ekspresowych,
– zrównoważona struktura dróg krajowych,
– izolacja Płocka w układzie sieci kolejowej.
Wnioski te stanowią obiektywne podstawy do formułowania celów, stanową wstęp do dalszej dyskusji na temat priorytetów i formułowania programów.
Określenie priorytetów i kierunków działania z zastosowaniem map znakomicie uczytelnia motywy
podejmowanych decyzji.
Na przykładzie ze strategii województwa małopolskiego (ryc. 4.2) zlokalizowano zidentyfikowane
w trakcie konsultacji potrzeby inwestycji w obszarach: infrastruktury, społecznym, ekonomicznym
i legislacyjnym. Na podstawie mapy można zauważyć:
– konieczność kompleksowego wsparcia rozwoju gospodarczego w zachodniej części województwa,
– potrzeby inwestycji infrastrukturalnych związanych z dostępem do terenów na południu
województwa,
– konieczność usprawnienia tranzytu drogowego w największych ośrodkach miejskich.
125
Ryc. 4.1. Opisowy przekaz informacji: mapa układu komunikacyjnego
Zał. do Uchwały 78/06 Sejmiku Województwa Mazowieckiego, s. 140; w opracowaniu Mazowieckiego
Biura Planowania Przestrzennego i Rozwoju Regionalnego.
Przypisanie wymiaru przestrzennego problemom rozwojowym pozwala na budowanie skoordynowanych programów operacyjnych, które będą miały wbudowaną terytorialną koordynację działań
i będą wykorzystywały ją dla oszczędności i optymalizacji inwestycji.
Cechami map ilustrujących kierunki rozwoju metodą opisową jest pokazanie lokalizacji preferencyjnych form zagospodarowania terenów i inwestycji, jak na rycinie 4.3. Pomimo dużej skali, mapa
prezentująca kierunki rozwoju gospodarczego w formie stref rozwoju przemysłu i aktywności gospodarczej określa granice terenów z dużą dokładnością geograficzną.
Na etapie programowania mapy są również istotnym narzędziem do koordynowania działań. Rycina 4.4 przedstawia Monachium, gdzie na mapie skojarzono nie tylko główny program modernizacji obwodnicy miasta, ale i zasięg obszaru projektów bezpośrednio powiązanych z realizacją
programu, takiego jak studia urbanistyczne czy renowacja urbanistyczna. Powiązania te są dwukierunkowe, stąd istotne jest skoordynowanie przestrzenne i czasowe działań.
126
Ryc. 4.2. Opisowy zapis informacji: mapa przedstawiająca wynik konsultacji strategii województwa
z powiatami
Źródło: Załącznik do Uchwały nr XLI/527/2006 Sejmiku Województwa Małopolskiego, s. 21.
Ryc. 4.3. Kierunki rozwoju gospodarczego w metodzie opisowej
Źródło: w opracowaniu futureMerton@ London Borough of Merton.
Ryc. 4.4. Mapowanie programów działania w zapisie metodą opisową
Źródło: Landeshauptstadt München Referat für Stadtplanung und Bauordung, s. 61.
127
128
Makieta
Makiety stosowane są w metodzie opisowej na etapach diagnozy, kierunków rozwoju i programowania. Ze względu na koszty związane z przygotowaniem makiety i jej późniejszymi aktualizacjami, nie jest to instrument popularny i raczej trudno dostępny dla przeciętnej gminy. Ze względu
na wielkość, aby trzeci wymiar przestrzeni miasta czy gminy był czytelny na makiecie, jej skala nie
powinna być większa niż 1:2000, co daje w przypadku przeciętnej wielkości miasta na prawach powiatu w Polsce (84 km2) powierzchnię makiety o około 20 m2. Tak duża makieta wymaga nie tylko
dużej powierzchni ekspozycji, ale też jest trudna w odbiorze ze względu na swoją wielkość. Dlatego
makiety sporządza się przede wszystkim dla obszarów kluczowych, lub dla mniejszych jednostek
administracyjnych (ryc. 4.5).
Ryc. 4.5. Makieta zagospodarowania przestrzennego Pekinu
Źródło: Finn Williams 2013.
Fakt przedstawienia zminiaturyzowanej rzeczywistości zmusza odbiorców do zastanowienia się
nad relacjami przestrzennymi między elementami zagospodarowania, stwarza praktyczną możliwość przetestowania wpływu budynków wysokich na otoczenie, pozwala na skonfrontowanie
pomysłów na rozwój określonych gałęzi gospodarki z konkretnymi wymogami przestrzennymi.
Makiety mogą również służyć do monitorowania realizacji strategii. Umieszczone w niej modele
projektów skierowanych do realizacji lub tych, które uzyskały pozwolenie na budowę, weryfikowane są z rzeczywistością. W ten sposób weryfikacja realizacji jest otwarta dla wszystkich i łatwa
do przeprowadzenia. Na rycinie 4.6 przedstawiono model centrum londyńskiej gminy Croydon,
zawierający istniejącą zabudowę oraz makiety planowanych inwestycji sporządzone zgodnie z projektami stanowiącymi podstawę do wydania pozwoleń planistycznych.
129
Ryc. 4.6. Makieta centrum londyńskiej gminy Croydon uwzględniająca wszystkie projekty, dla których zostało wydane pozwolenie na budowę oraz te, które są w trakcie aplikacji
Fotografia autorki, 2008.
Na przykładzie makiety Rotterdamu (ryc. 4.7), za pomocą kolorowego światła kieruje się uwagę
odbiorców na miejsca objęte prezentowaną na ekranie powyżej strategią rozwoju. Ciemnoszarym
kolorem oznaczono obiekty w trakcie realizacji. Promowane przekształcenia zobrazowane są w formie sparametryzowanych form zagospodarowania przestrzennego. Na etapie konkretnych projektów wytyczne te muszą zostać przetransponowane na uwarunkowania konkretnej lokalizacji.
Ryc. 4.7. Strategia rozwoju Centrum Rotterdamu na makiecie w Centrum Informacji Miejskiej
Fotografia autorki, 2012.
130
Choć makiety są kosztowne w przygotowaniu, stanowią jednocześnie bardzo poważny instrument
marketingu terytorialnego. Inwestorzy mogą na nich bezpośrednio nie tylko testować własne zamierzenia, ale też obserwować konkurencję i zmieniającą się jakość przestrzeni w danej lokalizacji.
Wykres
Wykresy służą głównie do ilustrowania stanu istniejącego lub trendów podstawowych wskaźników związanych z użytkowaniem gruntów oraz rozwojem społeczno-gospodarczym. Są one powszechnie stosowane na etapie diagnozy. Łatwość przygotowania wykresu i powszechna dostępność odpowiedniego oprogramowania doprowadziła nawet do nadużywania tej formy przekazu,
na przykład w strategii Świnoujścia1 umieszczono ich aż 80. W metodzie opisowej wykresy mają
ograniczone zastosowanie, albowiem odnoszą się do zapisu informacji w danym punkcie czasoprzestrzeni. Ocenę wartości wskaźnika otrzymuje się za pomocą porównań.
Dzięki złożonym wykresom można monitorować realizację strategii, jak np. na rycinie 4.8. Słupki
oznaczają zrealizowane jednostki mieszkalne, zaś linie – cele i stopień ich realizacji. Element lokalizacji został uwzględniony przez rozgraniczenie kolorystyczne. Pomimo to, trudno się zorientować,
które obszary gminy będą wymagały reakcji ze strony samorządu, na przykład w postaci modyfikacji planów inwestycyjnych w infrastrukturę społeczną.
Ryc. 4.8. Opis realizacji strategii w zakresie budownictwa mieszkaniowego
Źródło: London Borough of Waltham Forrest 2012, s. 46.
1
Strategia rozwoju miasta Świnoujście z roku 2004; http://bip.um.swinoujscie.pl/?cid=2238
131
Fotografia
Ze względu na swoją naturę – realistyczny zapis rzeczywistości – fotografia ma szerokie zastosowanie w metodzie opisowej. Stosowane są fotografie z lotu ptaka oraz fotografie zrobione z poziomu człowieka. Fotografie lotnicze stanowią formę przejściową między mapą a makietą – są od
nich bardziej czytelne dla nieprofesjonalnego odbiorcy. Samorządy chętnie korzystają z fotografii
lotniczej dla pokazania charakterystycznych planów urbanistycznych lub ważnych ze względów
kulturowych lub prestiżowych elementów zagospodarowania.
Fotografia lotnicza pozwala na zaprezentowanie szerszego kontekstu urbanistycznego, charakter
zabudowy i ogólne zasady zagospodarowania, które mają być kontynuowane. Przykład z Poznania
(ryc. 4.9) przedstawia czytelny podział na strefę śródmiejską z dominantami architektonicznymi
Ratusza i Urzędu Miejskiego przy Plac Kolegiackim oraz kościołem farnym. W dali piętrzą się osiedla
z wielkiej płyty w luźnej zabudowie. Przedziela je pas zieleni z rzeką. Są to istotne składniki wizerunku miasta, których prezentacja w strategii urealnia dyskusję o wizerunku, atrakcyjności przestrzeni oraz możliwościach intensyfikacji zagospodarowania.
Ryc. 4.9. Panorama Poznania z lotu ptaka
Źródło: Zał. do Uchwały nr LXXII/990/V/2010 RM Poznania, s. 18, fotografia M. Kaczmarczyk.
132
Zdjęcia mogą być manifestem, tak jak w przypadku Legnicy (ryc. 4.10), gdzie każdy z celów rozwoju zilustrowany został fotografią. Wysokiej jakości środowisko miejskie zilustrowano obrazem
pieszej ulicy w śródmieściu.
Ryc. 4.10. Fotografia ilustrująca cel rozwojowy: Kreowanie wizerunku miasta o wysokiej jakości środowiska
miejskiego
Źródło: Zał. do Uchwały nr XXIV/247/04 RM Legnicy, s. 14.
Na podstawie tej ilustracji można spekulować, iż rozwój terenów zurbanizowanych będzie związany ze wzmocnieniem roli sieci ulicznej w ogniskowaniu życia społecznego i gospodarczego, preferencjami dla ruchu pieszego, zabudowy pierzejowej. Dzięki fotografii miejsc reprezentujących
wartości, które będą promowane przez dany plan rozwoju, wizja rozwoju staje się czytelniejsza
i zrozumiała dla odbiorców dokumentu. Łatwiej się do takiej wizji odwoływać na późniejszych
etapach planowania.
W przypadku fotografii, złożoność przekazywanej informacji uzyskuje się przez zestawianie wielu
ilustracji dla pokazania wspólnych cech (ryc. 4.11 i 4.12) lub skontrastowania cech negatywnych
i pozytywnych (ryc. 4.13).
133
Ryc. 4.11. Zapis informacji o kierunkach rozwoju w formie prezentacji cech wiodących charakteru zabudowy: zabudowa miejska o wysokiej intensywności w formie rozproszonej
Ryc. 4.12. Zapis informacji o kierunkach rozwoju w formie prezentacji cech wiodących charakteru zabudowy: zabudowa miejska o wysokiej intensywności w formie pierzejowej
Ryc. 4.13. Przekaz informacji o kierunkach rozwoju w formie zestawienia cech pożądanych i niepożądanych
Źródło: London Borough of Islington 2006, s. 22; opracowanie W. Dorman.
Zestawienie fotografii reprezentatywnych dla danego obszaru pozwala na przekazanie podstawowych informacji w formie łatwej do zrozumienia dla osób spoza branży urbanistycznej czy architektonicznych (ryc. 4.11 i 4.12). Nazwanie cech wiodących zabudowy, określenie ich parametrów
ekonomicznych, takich jak gęstość czy wysokość zabudowy, oraz wsparcie tej informacji ilustracją
umożliwia zrozumienie kierunków dalszego rozwoju, rezultatów finansowych i estetycznych podejmowanych decyzji.
Samorządy stronią od pokazywania przykładów negatywnych w swoich dokumentach dotyczących
dalszego rozwoju. Jest to związane zarówno z tworzeniem pozytywnego wizerunku, jak i ograniczeniem napiętnowania właścicieli nieruchomości o szczególnie niskiej jakości zagospodarowania.
134
Jednak to kontrast między zabudową harmonijną a dysharmonijną pozwala na zrozumienie szerszych implikacji tego stanu dla rozwoju jednostki samorządowej. Samorząd londyńskiego Islington
nie zawahał się przed ilustrowaniem swojej strategii rozwoju przestrzeni publicznych zestawieniami
dobrych i złych praktyk (ryc. 4.13) Zapobieganie rozprzestrzenianiu się precedensów złego zagospodarowania jest jednym z instrumentów zapewniania wysokiej jakości przestrzeni. Bez zrozumienia i zobrazowania tego co niekorzystne nie można wymagać od inwestorów wsparcia w prowadzeniu polityki przestrzennej. Same regulacje prawne nie wystarczają, potrzebna jest wysoka
kultura budowania: dobrze opisana i powszechnie zrozumiała.
Fotomontaż
Zastosowanie fotomontażu w metodzie opisowej ogranicza się do przedstawiania wizualizacji zaawansowanych koncepcyjnie projektów w rzeczywistym kontekście przestrzennym. Dzięki temu
zabiegowi można zaprezentować oczekiwane rezultaty działań inwestycyjnych lub wdrożenia programów działania lub symulować pożądane zmiany. W metodzie opisowej fotomontaż dotyczy
bardziej szczegółowych przypadków, stąd jego zastosowanie ogranicza się do lokalnych strategii
rozwoju w skali miejscowości, a nawet dzielnicy.
Przykłady z Rotterdamu (ryc. 4.14 i 4.15) demonstrują, w jaki sposób za pomocą fotomontaży
można udzielać wskazówek dotyczących pożądanych kierunków przekształceń przestrzennych.
Ryc. 4.14. Przykład pożądanych zmian w projektowaniu frontowych elewacji z witrynami sklepowymi
Źródło: Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam sector Economie 2011, s. 38–39, opracowanie Studio voor Visuele
Pop.Cultuur, Mark Mulder.
Ryc. 4.15. Symulacja przekształceń w elewacji ulicznej zawierającej witryny sklepowe
Źródło:Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam sector Economie, s. 42–43; opracowanie Studio voor Visuele Pop.
Cultuur, Mark Mulder.
135
Rysunek
Rysunek, podobnie jak mapa, jest bardzo elastycznym środkiem przekazu informacji w metodzie
opisowej. Ma on zastosowanie zarówno na etapie diagnozy – ilustrując ważne elementy istniejącego zagospodarowania – jak i na etapach prognozy, celów i kierunków rozwoju oraz programowania. Rysunki stosowane w strategiach mogą mieć charakter dosłowny lub abstrakcyjny.
Za pomocą rysunków nawiązujących do rzeczywistego zagospodarowania przestrzeni można
przedstawiać zarówno istniejące pejzaże, jak i impresje na temat ich przyszłego zagospodarowania. Dzięki tego typu rysunkom uwaga odbiorców skierowana jest na istotne składniki wizerunku
jednostki terytorialnej oraz typ inwestycji z nimi związanych, tak jak w przypadku zilustrowanym
na rycinie 4.16.
Ryc. 4.16. Ilustracje dla celu rozwojowego: Umocnienie tradycji m.st. Warszawy oparte na dziedzictwie
kulturowym i przyrodniczym
Źródło: Zał. do Uchwały Rady Miasta Stołecznego Warszawy nr LXII/1789/2005, s. 35–36, w opracowaniu
Klaudiusza Przedmojskiego.
Zastosowanie rysunku, zamiast fotografii, umożliwia wyeksponowanie elementów szczególnie
istotnych dla strategii lub wizerunku jednostki samorządu terytorialnego. Częstym zabiegiem jest
prezentacja obiektów zabytkowych za pomocą oryginalnych rycin z czasów ich budowy. Dzięki
bezpośrednim odniesieniom do dziedzictwa kulturowego podkreślane jest jego znaczenie dla dalszego rozwoju.
Wizualizacje komputerowe są równie elastycznym środkiem przekazu informacji jak rysunki czy
mapy, jednak ze względu na wysokie wymagania techniczne i koszty przygotowania modeli wirtualnych nie są w powszechnym użyciu. Najczęściej pojawiają się w strategiach jako obrazy planowanych inwestycji (ryc. 4.17).
Wizualizacje komputerowe dają wyjątkowo szerokie spektrum możliwości zastosowania. Wraz
z upowszechnieniem dostępności oprogramowania typu open Skurce, jak na przykład sketch-up2,
budowanie modeli wirtualnych nawet pokaźnych obszarów jest możliwe praktycznie dla każdego.
2
http://www.sketchup.com/ Program firmy Trimble
136
Ryc. 4.17. Wizualizacje planowanej inwestycji publicznej
Źródło: Załącznik do Uchwałynrr LXXII/990/V/2010 RM Poznania, s. 84, EURO Poznań 2012 Sp. z o.o..
Za pomocą serwerów mapowych Google3 czy Bing4, a zwłaszcza Google Earth5, można te modele
umieszczać w konkretnej lokalizacji geograficznej. Wirtualne, publicznie dostępne modele przestrzenne stanowią nie tylko atrakcję dla wirtualnych turystów, ale mogą również stanowić skuteczny instrument monitoringu realizacji strategii i planów rozwoju lokalnego.
Makiety wirtualne w metodzie opisowej służą przede wszystkim do przedstawiania istniejącego
zagospodarowania, testowania i monitorowania realizacji projektów inwestycyjnych. Wizualizacje
komputerowe mają tę zaletę, że mogą być współdzielone między uczestnikami procesów rozwojowych dla celów informacyjnych oraz dla współtworzenia ich dalszych aktualizacji.
4.2.3.
Walory strategiczne zastosowania metody opisowej
Korzyści zastosowania metody opisowej
Metoda opisowa zapisu graficznego informacji w planowaniu rozwoju ma następujące zalety:
– dane wejściowe są stosunkowo łatwo dostępne lub bezpośrednio generowane z zasobów GIS;
– proces przygotowania materiałów graficznych jest prosty, nie wymaga dodatkowego przetwarzania danych;
– istnieją powszechnie dostępne narzędzia graficzne umożliwiające przygotowanie materiału
dobrej jakości, takie jak: oprogramowanie do obróbki graficznej obrazu, darmowe programy do
wizualizacji, serwisy mapowe i geolokacyjne;
– prostota interpretacji.
Obecnie jest to najbardziej rozpowszechniona metoda zapisu graficznego w Polsce. Jest ona szczególnie przydatna na etapach diagnozy i monitoringu realizacji planów rozwoju. Zapis informacji
prowadzi bezpośrednio do definiowania konkretnych projektów inwestycyjnych i dzięki temu ułatwione są procesy ich programowania i wdrażania. Łatwo jest także weryfikować w terenie postępy
we wdrażaniu planów rozwoju, ponieważ stan docelowy jest zobrazowany przez konkretne elementy zagospodarowania. Metoda opisowa ma najskuteczniejsze zastosowanie przede wszystkim
w trakcie diagnozy i monitorowania realizacji.
Ryzyko związane z zastosowaniem metody opisowej
Ryzyko związane z zastosowaniem metody opisowej zapisu graficznego informacji w planach rozwoju związane jest przede wszystkim z:
– dosłownością interpretacji,
3
4
5
https://maps.google.com
http://www.bing.com/maps/
http://www.bing.com/maps/
137
– deklaratywną formą określania celów i programów,
– zaciemnianiem obrazu przez nadmiar danych.
W metodzie opisowej zagospodarowanie przestrzenne wydaje się być dokładnie opisane i zaplanowane. Brak miejsca na elastyczność planowania i realizacji, które są ważne w przypadku planowania średnio- i długoterminowego. Metodzie opisowej bliżej jest do scentralizowanego planowania
rozwoju niż nowoczesnego zarządzania terytorialnego. To główna słabość tej metody i dlatego nie
jest polecana na etapach wyznaczania priorytetów i kierunków rozwoju.
Dokładnie zilustrowane końcowe efekty realizacji planów tworzą złudzenie, iż przedstawione projekty są dokładnie dopracowane. Oczekiwania społeczne są tym samym również wysokie. Tymczasem ostateczna forma inwestycji zrealizowanych w dłuższej, niż roczna, perspektywie czasowej
może różnić się od tych pokazanych w strategii, a także może stać się źródłem niezadowolenia
społecznego i negatywnej percepcji procesu realizacji planów rozwoju.
Ze strony graficznej, metoda opisowa bardzo często prowadzi do zaciemniania informacji przez ich
kumulowanie na jednej ilustracji – np. mapie czy makiecie. Takie zabiegi mogą być zamierzone, za
pomocą natłoku informacji zaciemnia się ostateczny przekaz, istnieje możliwość ukrywania danych
w gąszczu nie do końca istotnych informacji. Nie jest to jednak praktyka godna polecenia.
I w końcu – techniczna prostota tej metody powoduje pewną estetyczną nonszalancję u twórców,
przez co powstają ilustracje niedopracowane technicznie i merytorycznie. Może to prowadzić do
zniechęcenia zarówno odbiorców, jak i twórców, do dalszego stosowania przekazu graficznego
w strategiach.
4.2.4.
Wskazówki praktyczne
Przygotowanie zapisu mapowego informacji metodą opisową wymaga przede wszystkim zgromadzenia potrzebnych informacji, przejrzystej kategoryzacji danych oraz właściwego ich zlokalizowania. W przypadku metody opisowej duże zastosowanie mają zarówno mapy, jak i inne instrumenty
graficzne, takie jak: fotografie, wizualizacje komputerowe czy rysunki. Mogą one stanowić doskonałe uzupełnienie informacji przedstawionych na mapach.
Złożoność i grupowanie informacji
Ilustracje w metodzie opisowej służą przede wszystkim do opisania lokalizacji oraz podstawowych
cech wizualnych i użytkowych zagospodarowania przestrzennego. Informacje muszą być uporządkowane pod kątem obranych wcześniej kategorii funkcjonalnych. Mogą to być kategorie:
– funkcjonalne, np. infrastruktura transportowa, infrastruktura społeczna, zabudowa mieszkaniowa;
– określające status elementów zagospodarowania, np. istniejące, w realizacji, planowane;
– waloryzujące, np. szanse – zagrożenia, harmonijne – dysharmonijne.
Kategorie powinny mieć odzwierciedlenie zarówno w strukturze legendy, jak i formie graficznej.
Kategorie legendy powinny być związane ze wspólną cechą wizualną, np. kolorem, teksturą, piktogramem (ryc. 4.18).
138
ZIELONE TERENY REKREACYJNE
POWSZECHNIE DOSTĘPNE
(bezpatne wejście w ciągu dnia)
DOSTĘP WARUNKOWY
(wymagane opłaty lub członkowstwo)
parki o znaczeniu metropolitalnym
TRANSPORT INDYWIDUALNY
szlaki piesze
tereny szkolne
parki dzielnicowe
DOSTĘPNOŚĆ KOMUNIKACYJNA
TERENÓW REKREACYJNYCH
tereny klubów sportowych
szlaki rowerowe
cmentarze
skwery
DOSTĘP OGRANICZONY
(wyłącznie właściciel lub najemca)
ogrody działkowe
TRANSPORT PUBLICZNY
przystanek autobusowy
przystanek tramwajowy
ogrody
ogrody przydomowe
stacja kolejowa
zielone podwórka
boiska sportowe
place zabaw dla dzieci
inne dostępne tereny zielone
Ryc. 4.18. Przykład legendy zorganizowanej z kategoryzacją elementów i kodowaniem kolorystycznym
Źródło: opracowanie autorki
Na powyższym przykładzie legendy można zidentyfikować dwie główne kategorie informacji: dotyczącą terenów zielonych oraz dostępności ekologicznie przyjaznymi środkami transportu. Każda
z kategorii została rozpisana na podkategorie związane z dostępnością:
– powszechnie dostępne – tereny zielone i środki przemieszczania się;
– o dostępie ograniczonym, warunkowanym opłatami i regulacjami prawnymi.
Różnice w statusie wyróżnione zostały za pomocą koloru w przypadku terenów oraz w postaci
graficznej (linia – symbol) w przypadku infrastruktury.
Dyscyplina w zastosowaniu koloru i symboli ułatwia interpretację map i umożliwia ich intuicyjne
odczytywanie. Na poparcie tej tezy przytoczono przykłady ilustrowane na rycinach 4.19 i 4.20.
Ryc. 4.19. Analiza walorów dziedzictwa
kulturowego
Źródło: Zał. do Uchwały nr XXI / 32 / 08 RM
Biała Podlaska, s. 14.
Ryc. 4.20. Realizacja podstawowego układu
komunikacyjnego w latach 1960–1996
Źródło: Zał. do Uchwały nr XXXVI/590/2008
RM Rzeszowa, s. 92, w opracowaniu Biura
Rozwoju Miasta Rzeszowa.
139
Uproszczona mapa zasobów kulturowych na tle użytkowania terenów (ryc. 4.19), operując plamą i piktogramem, rozgranicza wyraźnie obszary od obiektów. Usystematyzowanie kolorystyczne
pozwala na szybkie odczytanie danych zarówno jakościowych (przypisany kolor), jak i ilościowych
(nagromadzenie danego koloru na mapie). W przypadku wskazanym na rycinie 4.20, pomimo
tego że właściwie tylko jedna informacja została przekazana – rozwój sieci dróg – z powodu chaotycznego przypisania kolorów trudno jest zrozumieć przesłanie. Najwłaściwsze byłoby skalowanie
danych kolorem, np. od najciemniejszego do najjaśniejszego. Analiza tej mapy wymaga stałego
odwoływania się do legendy. Pokolorowanie rzeki włączyło ją automatycznie do kategorii danych
pierwszoplanowych i spowodowało pomieszanie kategorii, dodatkowo utrudniając interpretację.
Poziom szczegółowości
W przypadku metody opisowej krytyczne znaczenie ma dokładność odwzorowania stanu zagospodarowania oraz jego lokalizacji w przestrzeni. Instrumenty graficzne na poziomie strategicznym
mają dostarczyć informacji w formie syntetycznej. Ilustracje, takie jak fotografie czy rysunki służą
przede wszystkim do pokazania trendów, co osiągnąć można przez umieszczenie reprezentatywnego obrazu wraz z opisem lub przez serię mniejszych obrazów ukazujących wspólne cechy na
różnych przykładach. Podobnie jest w przypadku projekcji rzeczywistości w fotomontażach i wizualizacjach komputerowych. Makiety i mapy koncentrują się przede wszystkim na lokalizacji elementów zagospodarowania przestrzennego.
Największym wyzwaniem jest to, że dokładność geograficzną można osiągnąć, pracując w dokładniejszych skalach, na dużych zbliżeniach, natomiast ostateczna prezentacja i publikacja to ilustracja
w najlepszym razie wielkości A4. Najczęstsze błędy to: natłok nieczytelnych informacji, zbyt małe
elementy graficzne i nieczytelna wielkość tekstu. Aby uniknąć tego typu błędów należy przeprowadzić testy w postaci wydruków próbnych i dokonać niezbędnych korekt.
Powyższe przykłady demonstrują dobór informacji na mapach w metodzie opisowej. Dane należy
filtrować pod kątem informacji, która ma być przekazana. Duża dokładność materiałów wejściowych kusi do umieszczania jak największej ilości danych. Jednak plan rozwoju, to dokument operacyjny, a ilustracje powinny ułatwiać jego odbiór.
Rycina 4.21 prezentuje schemat struktury funkcjonalno-przestrzennej uwzględniającej dominujące
formy użytkowania terenów. Zawiera ona odpowiedni dobór danych oraz zastosowanie standardowego dla planowania przestrzennego schematu kolorystycznego. Informacja jest czytelna również bez wnikliwych analiz legendy. Z punktu widzenia strategii rozwoju, taka szczegółowość jest
wystarczająca.
Przykład na rycinie 4.22 nie jest dostosowany do publikacji w wielkości strony A4, traci na czytelności, szczegóły nie są możliwe do odczytania. Strategie wymagają bardziej syntetycznego podejścia
do problemów przestrzennych niż studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, proste skopiowanie metody przygotowania map nie powinno mieć zastosowania.
140
Ryc. 4.21. Podstawowe strefy funkcjonalnoprzestrzenne, synteza. Mapa z zastosowaniem standardowej palety kolorów
Źródło: Zał. do Uchwała nr XXXVI/590/2008
RM Rzeszowa, s. 92; w opracowaniu Biura
Rozwoju Miasta Rzeszowa
Ryc. 4.22. Obszary kluczowe w strategii
rozwoju
Źródło: Zał. 1 do Uchwały nr 530/XXXIV/2005
RM Rybnika, s. 13.
Podstawowe elementy graficzne
Podstawowymi elementami graficznymi w mapach metody opisowej są: plama, obrys i piktogram.
Zastosowanie tych elementów zależy w głównej mierze od skali, w której będzie prezentowana
mapa. Im większa skala, tym bardziej odpowiednie jest oznaczanie obszarów, im mniejsza – tym
istotniejsze stają się lokalizacje punktowe, które powinny być wyrażane piktogramami.
Określenie statusu elementów zagospodarowania, np.: istniejący, w realizacji, w planowaniu; powinno wywodzić się od formy graficznej elementu istniejącego. Wcześniejsze etapy realizacji powinny być wyrażane jako np. większa przeźroczystość koloru, linie przerywane (ryc. 4.23).
Ryc. 4.23. Zastosowanie linii przerywanej dla określenia statusu elementów struktury przestrzennej
Źródło: London Borough of Croydon 2009 w opracowaniu autorki.
141
Metoda opisowa służy do przygotowywania ilustracji bardzo dosłownych w interpretacji, stąd
istotne jest zastosowanie systemu kodowania kolorystycznego funkcji na mapach w duchu obowiązującego standardu dla miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego (DzU 1587 z 26
sierpnia 2003). Szczegóły zastosowania zawiera tabela 4.2.
Tabela 4.2. Uproszczony standardowy schemat kolorystyczny map zgodny z DzU 1587 z 26 sierpnia 2003
FUNKCJA
KOLOR
Mieszkalnictwo
brązy
Usługi
czerwień
Produkcja i przemysł
fiolet
Transport
szary
Produkcja rolna
żółty
Tereny zielone
zieleń
Wody
niebieski
ISTNIEJĄCE
PLANOWANE – W PROJEKTOWANIU – W REALIZACJI
Mapowanie projektów wymaga kontrastowej kolorystyki kojarzonej z grupami informacji. Samo
ukazanie lokalizacji projektów jest zwykle informacją niewystarczającą dla przeprowadzenia rzetelnej analizy celowości działań podjętych w strategii. Powiązanie projektów z konkretnymi problemami lub celami za pomocą kolorystyki umożliwia monitorowanie i weryfikację planowanych
programów.
Uwzględnienie czynnika lokalizacji (i czasu) projektów strategicznych pozwala na stały monitoring
inwestycji publicznych, weryfikację priorytetów, takich jak równa dystrybucja środków publicznych
w gminie lub ogniskowanie środków w obszarach wymagających interwencji (np. obszary biedy,
problem niewystarczającego wyposażenia w infrastrukturę).
142
4.3.
Metoda parametryczna – operacyjna
Celem komunikacji wizualnej w metodzie parametrycznej jest przedstawienie cech operacyjnych
funkcjonowania danego terytorium. Opiera się ona na dwóch filarach: lokalizacji i parametrach
operacyjnych zjawisk w przestrzeni. Punktem wyjścia jest fakt, iż każde ze zjawisk społecznych,
ekonomicznych i ekologicznych ma zmienne atrybuty na terenach objętych planowaniem. W kontekście planowania strategicznego metoda parametryczna nakierowana jest na definiowanie
i osiąganie standardów operacyjnych funkcjonowania danych obszarów. Metoda ta opiera się na
technikach zarządzania strategicznego, takich jak analiza porównawcza (Zimnicka 2005) czy zrównoważona karta wyników (Kaplan i Norton 2007).
4.3.1.
Opis
Metoda parametryczna przedstawia procesy i standardy w kontekście przestrzennym. Do jej opracowania potrzebne są nie tylko dane dotyczące lokalizacji, ale także informacje związane z funkcjonowaniem danych elementów sfery przestrzennej – czy to jako zapis stanu istniejącego, czy jako
wytyczne dotyczące kierunków rozwoju.
W metodzie parametrycznej przez instrumenty graficzne opisywane są procesy zachodzące w przestrzeni, które zwykle przedstawiane są w formie liczbowej lub tekstowej. Dzięki zastosowaniu koloru i wielkości elementów graficznych możliwe jest wizualne streszczenie informacji ilościowych
i jakościowych, ich porównanie w kontekście przestrzennym. Elementy graficzne mają charakter
abstrakcyjny, a porównanie osiągane jest przez skalowanie wielkości elementów lub nasycenia koloru wypełnienia. Największe zastosowanie mają w przypadku metody parametrycznej mapy, ale
możliwe jest także wykorzystanie wykresów, modeli oraz wizualizacji komputerowych.
Na etapie diagnozy stanu istniejącego metoda parametryczna umożliwia porównywanie cech operacyjnych nie tylko elementów zagospodarowania przestrzennego, ale także stanu funkcjonowania
gospodarki czy jakości usług publicznych oraz stref interwencji. Analizy muszą uwzględniać zarówno obowiązujące standardy, jak i informacje na temat rzeczywistych wyników osiąganych przez
poszczególne podjednostki przestrzenne. Obszary problemowe identyfikowane są w miejscach,
w których standardy te nie są spełnione. Prognozowanie to przede wszystkim wskazanie na procesy, które będą zachodziły wskutek wdrażania testowanych rozwiązań strategicznych. Potencjalnie
można grupować w celach dalszego strategicznego planowania rozwiązań nie tylko za pomocą
klucza przedmiotowego, ale i na podstawie przyczyn powstawania dysfunkcji itp. Cele i kierunki
rozwoju przedstawiane są w formie standardów i parametrów przestrzennych (ilościowych lub jakościowych) lub stref i rodzaju interwencji, np.: tereny wymagające rekultywacji, tereny chronione,
zabudowa wymagająca rewaloryzacji, obszary rewitalizacji urbanistycznej. Monitoring i ocena systemów wdrażania następuje przez ocenę parametrów, deficytu oraz trendów.
4.3.2.
W przypadku metody parametrycznej, podobnie jak w przypadku metody opisowej, największe
zastosowanie mają mapy. Na poszczególnych etapach budowania strategii rozwoju mogą być rów-
4.3. Metoda parametryczna – operacyjna
143
nież używane inne instrumenty graficzne, takie jak: modele, fotomontaże, wizualizacje komputerowe i wykresy. Szczegóły zawiera tabela 4.3.
Tabela 4.3. Rekomendowany zakres zastosowania metody parametrycznej w komunikacji wizualnej na
poszczególnych etapach planowania strategicznego
METODA
OPISOWA
DIAGNOZA
PROGNOZA
Mapa
Makieta
CELE
ROZWOJU
Wykres
Fotografia
WSKAŹNIKI
REALIZACJI
KIERUNKI
INTERWENCJI
Rysunek
Wizualizacja
komputerowa
Fotomontaż
SYSTEMY
REALIZACJI
Mapy przygotowywane przy użyciu metody parametrycznej operują w sferze graficznej głównie
plamą oraz symbolami związanymi z procesami i obszarem. Elementy o charakterze abstrakcyjnym
umieszczane są w przybliżonym kontekście przestrzennym. Kolory przypisane są do cech operacyjnych i ich dobór jest podyktowany przez walory komunikacji wizualnej, bez konieczności odniesienia do praktyki planowania przestrzennego.
Pozostałe elementy graficzne powinny możliwie dokładnie pokazywać istotne cechy zagospodarowania przestrzennego oraz planowanych przekształceń. Makiety, rysunki, fotomontaże i wizualizacje komputerowe mają za zadanie w sposób sugestywny pokazywać kierunki działań, na przykład:
ochrona, regeneracja, transformacja.
Mapa
W metodzie parametrycznej mapy są podstawową formą zapisu informacji. Punktami wyjścia dla
zastosowania tej metody są standardy:
– wymagane prawem,
– określone w dokumentach lokalnych,
– przyjęte przez poszczególne polityki branżowe związane z realizacją zadań własnych.
Przez zestawianie informacji na temat wymaganych prawnie, aktualnie osiąganych oraz planowanych wskaźników uzyskuje się informacje na temat obszarów wymagających interwencji, obszarów,
gdzie planowane są interwencje danego typu oraz o terenach, gdzie koncentrowana będzie działalność inwestycyjna.
Dla uwypuklenia wielkości parametrów i ich zgodności ze standardami informacje kodowane są za
pomocą skalowanych elementów graficznych oraz kodu kolorystycznego.
144
Na rycinie 4.24 przedstawiono tranzytowy układ sieci drogowej. Za pomocą szerokości linii pokazano natężenie ruchu na danym odcinku. Kolorem oznaczono wzrost natężenia ruchu w określonym
czasie, czyli na ile natężenie jest przenoszone przez aktualną pojemność układu. Na podstawie tak
zaprezentowanej informacji można wywnioskować, iż południowa część obwodnicy oraz wszystkie
drogi dojazdowe znajdują się pod rosnącą presją. Gwałtowny wzrost natężenia ruchu przekłada
się (bądź będzie się przekładał) na opóźnienia w ruchu i zwiększenie ilości kolizji. Jednocześnie
można zauważyć, że odcinek północny osiągnął swoje maksymalne parametry. Wnioski dla planu
rozwoju powinny dotyczyć nie tylko potencjalnego zwiększenia przepustowości na drogach tranzytowych znajdujących się pod największą presją. Tworzona polityka transportowa powinna skupić
się na tworzeniu systemów transportu zbiorowego, odciążającego popyt na przestrzeń drogową.
W podanym przykładzie inwestycje powinny zmierzać do zmniejszenia dynamiki wzrostu ruchu na
kierunkach południowych.
Ryc. 4.24. Drogowy ruch tranzytowy w mieście przedstawiony metodą parametryczną
Źródło: AGBF Urban-Concept 2010, s. 13.
145
Na mapach można również testować realizację zadań własnych samorządów, tak jak na rycinie
4.25, gdzie zidentyfikowano obszary o słabym wyposażeniu w infrastrukturę techniczną. Potencjalne decyzje, co do priorytetów w zagospodarowywaniu tych terenów, powinny więc wiązać się
z projektami uzbrajania terenów w infrastrukturę techniczną.
Ryc. 4.25. Obszary miasta o największych brakach w wyposażeniu w infrastrukturę techniczną
Źródło: Zał. do Uchwały 935/2010 RM Torunia, s. 59.
Obszary niedoborów można rozpatrywać także w kontekście terytorialnym (izochrona dojścia do
urządzeń infrastruktury społecznej), lub demograficznym (liczba ludności w zasięgu określonej
standardem izochrony dojścia). Dzięki takim ilustracjom, jak rycina 4.26, testowana jest równość
w dostępie do usług społecznych, a także określane są cele rozwojowe i programy inwestycyjne
zmierzające do wyrównania tego dostępu.
Na etapie prognozowania najefektywniejsze jest połączenie wykresów i map w formie kartogramów. Zróżnicowanie terytorialne trendów rozwojowych jest przydatnym narzędziem w późniejszym wyborze priorytetów i celów rozwoju.
Na rycinie 4.27 przedstawiono przewidywane zmiany przeciętnego wieku ludności w okresie planowania i prognozowaną kompozycję struktury wieku na terenie jednostki administracyjnej. Można
zauważyć wyraźne starzenie się ludności zamieszkującej przedmieścia na kierunkach południowym
i zachodnim. Młodnieć będą obszary centrum i północny kraniec miasta. Wnioski z tej mapy powinny przekładać się na planowanie rozwoju infrastruktury społecznej. Na przykład: więcej miejsc
w szkołach podstawowych i przedszkolach należy przygotować w centrum, pomimo iż obecnie,
zwłaszcza jego północno-wschodnia część jest zamieszkana przez starsze grupy wiekowe. Spodziewane odmłodzenie struktury ludności powinno przekładać się na odpowiednie lokalizowanie celów
rozwoju i dalsze programowanie inwestycji publicznych.
146
Ryc. 4.26. Obszary o ograniczonym dostępie do publicznych terenów zielonych
Źródło: City of Westminster, s. 114.
Ryc. 4.27. Prognoza zmian demograficznych: zmiany średniego wieku mieszkańców na tle danych bieżących
Źródło: Stadtplanungsamt 61/21 2009, s. 39.
147
Podobną metodę prezentacji, z zastosowaniem kartogramów, można stosować dla określenia
wskaźników realizacji strategii, zwłaszcza w obszarach społecznym i gospodarczym oraz monitorowania realizacji. Na zestawieniach map przygotowywanych w kolejnych latach będzie można
zidentyfikować, które obszary sprawnie realizują strategię i zaprojektowane działania przynoszą
pożądane rezultaty oraz zidentyfikować te miejsca, gdzie konieczne są zmiany.
Określenie kierunków rozwoju w zapisie metodą parametryczną odbywa się przez określenie celów
rozwojowych w formie procesów lub ustalonych wskaźników, tak jak na przykładzie z Francji pokazanym na rycinie 4.28.
Ryc. 4.28. Zapis parametryczny realizacji celu strategicznego z zakresu gospodarki zasobami naturalnymi
Źródło: SCOT Brest 2011, s. 11; w opracowaniu L’Agence d’Urbanisme du Pays de Brest, w tłumaczeniu
autorki.
148
Mapa na rycinie 4.29 została sporządzona na kanwie podkładu sytuacyjno-wysokościowego, choć
znaczenia graficzne zostały znacznie uproszczone. Taka mapa nie powinna być interpretowana
dosłownie w sensie geograficznym. Uściślenia dotyczące lokalizacji i konkretnych projektów następują w dalszym etapie planowania. W odniesieniu do realiów polskich powyższa mapa znalazłaby
się w strategii, zaś kolejne uściślenia i definicje poszczególnych projektów nastąpiłyby na etapie
planów rozwoju lokalnego, lokalnych programów rewitalizacji.
Ryc. 4.29. Kodowanie działań rewitalizacyjnych samorządu w układzie przestrzennym
Źródło: Zał. do Uchwały nr XX/262/07 RM w Bytomiu, s. 52; w opracowaniu Pracowni F.I.S..
149
Programowanie w metodzie parametrycznej również opiera się na określaniu celów szczegółowych
i przybliżonej lokalizacji, której dotyczą. Na rycinie 4.29 poszczególne programy zostały zakodowane kolorystycznie oraz rozmieszczone w kontekście dzielnic. Dzięki temu zabiegowi widoczne jest
zróżnicowanie przestrzenne działań. Śródmieście wymaga działań w każdym z czterech obszarów
interwencji, tymczasem w dzielnicach peryferyjnych samorząd będzie finansował przede wszystkim
projekty zmierzające do odnowienia struktury gospodarczej i społecznej.
Dla zapewnienia sprawnego wdrożenia strategii, na poziomie strategicznym uzgadniany jest podział realizacji zadań strategicznych. Ten podział może być przedstawiony na mapie, a przez to łatwiej jest zidentyfikować potrzeby koordynacji czasowej i terytorialnej działań. Monitoring realizacji
następuje przez uaktualnienie map i eliminację projektów zrealizowanych lub zmianę oznaczenia
ich statusu (kolor).
Makieta
Zastosowanie makiet w metodzie parametrycznej służy głównie do zobrazowania w trzech wymiarach pożądanych parametrów zabudowy. I tutaj zanotowano dwa sposoby przedstawiania tych
parametrów:
– w dosłownym kontekście przestrzennym (inspirowane kartogramami),
– w sposób symboliczny (inspirowane infografiką).
Makiety mogą prezentować istniejące zagospodarowanie terenów z uwzględnieniem określonych planami miejscowymi parametrów nowej zabudowy. W miarę realizacji kolejnych przedsięwzięć uproszczone formy przestrzenne makiety wymieniane są na realistyczne modele zrealizowanych inwestycji.
Makieta jest również dobrym sposobem na zapoznanie uczestników procesu planowania z przestrzenią i przetestowanie potencjalnych opcji rozwojowych. Technikę tę wykorzystano przy formułowaniu strategii rozwoju Warszawy w 2005 roku (ryc. 4.30). Makiety robocze nie muszą być tak
efektownie doszlifowane technicznie jak te, które są przeznaczone do stałej ekspozycji.
Ryc. 4.30. Makieta robocza fragmentu centrum Warszawy jako miejsce eksperymentów przestrzennych dla
dzieci i odważnych dorosłych. Konsultacje Strategii Rozwoju Miasta Stołecznego Warszawy
Fotografia autorki.
150
Metoda parametryczna stawia przed twórcami duże wyzwanie koncepcyjne. Symboliczne podejście
do przedstawienia przestrzennych celów strategicznych wymaga kreatywnego i innowacyjnego podejścia do budowania modelu.
Na poniższej makiecie (ryc. 4.31) przedstawiono główne kierunki rozwoju centrum miasta Rotterdam, polegające na: zagęszczaniu zabudowy mieszkaniowej oraz zwiększeniu powierzchni zielonych. Kluczowe interwencje zostały pokazane w formie minimodeli o umownym charakterze. Za
pomocą przestrzennych wskaźników zakodowanych kolorystycznie pokazano ich proponowane
lokalizacje. Monitoring realizacji polega na zastępowaniu elementów parametrycznych szczegółowymi makietami zrealizowanych przedsięwzięć.
Ryc. 4.31. Prezentacja głównych kierunków rozwoju w formie makiety z elementami umownymi
Źródło: Wystawa Making Cities, NAI, Rotterdam, sierpień 2012
Fotografia autorki.
Wykres
W metodzie parametrycznej wartości wskaźnika otrzymuje się za pomocą porównań w formie
zagregowanej lub w kontekście przestrzennym. Wykresy wartości zagregowanych, bez powiązań
przestrzennych, są w planach rozwoju w Polsce najpopularniejsze. Wynika to z trudnej dostępności
danych miejscowych (Śleszyński 2012, s. 156–158). Brak informacji na temat rozkładu przestrzennego danych szczegółowych uniemożliwia podejmowanie świadomych decyzji na temat realizacji
zadań własnych samorządów.
151
Przykład województwa śląskiego (ryc. 4.32) również pokazuje wartości zagregowane, jednak są
one porównywane na tle kraju oraz w subregionach. Dzięki zastosowaniu infografiki oraz terytorialnemu rozbiciu wskaźnika można zauważyć wielkie dysproporcje w produktywności poszczególnych obszarów województwa. Informacja ta powinna przełożyć się na dywersyfikację terytorialną
priorytetów i celów rozwoju dla poszczególnych subregionów.
Ryc. 4.32. Porównanie wskaźników w kontekście terytorialnym: kraj, region i subregiony
Źródło: Zał. do Uchwały Sejmiku Województwa Śląskiego nr III/47/1/2010, s. 21.
Trzeba pamiętać, że niektóre dane są społecznie wrażliwe, ich prezentacja na mapach może przynieść niekontrolowane skutki społeczne. Informacje tego typu to dane o przestępstwach, zamożności czy zanieczyszczeniach. Większość samorządów w Polsce unika prezentacji tego typu danych
na mapach, preferuje zagregowane wykresy. Tymczasem na przykład w Wielkiej Brytanii duża część
zasobu informacji dotyczącej przestępstw jest dostępna w domenie publicznej.
Poza etapem diagnozy, wykresy pozwalają na monitorowanie wskaźników w trakcie realizacji.
Przedstawione na wykresach dane zagregowane dają informacje ilościowe na temat postępów
w realizacji strategii i są pozbawione czynnika jakościowego. Na ich podstawie nie można ocenić
czy na przykład zrealizowane inwestycje drogowe są zgodne z priorytetami i czy będą miały szerszy
wpływ na ożywienie inwestycyjne. Takie informacje można odczytać wyłącznie z map.
152
Rycina 4.33 demonstruje jak uprzestrzennienie danych statystycznych pozwala na szersze wnioskowanie dzięki zastosowaniu techniki kartogramu i starannemu opracowaniu graficznemu (dyscyplina w zastosowaniu koloru, szrafu i symbolu) oraz jak można na jednej mapie zestawić dane
uzupełniające się w kontekście przestrzennym. Dzięki temu w miarę prosto można zidentyfikować
np. rejony o ujemnym przyroście naturalnym, co w kontekście sieci osadniczej dostarcza cennych
informacji o obszarach wyludniających się. Tam potrzebne będą programy zapobiegające odpływowi ludności oraz skierowane na rewitalizację obszarów opuszczonych.
Ryc. 4.33. Dane demograficzne przedstawione w formie kartogramu
Źródło: Zał. do Uchwały Sejmiku Województwa Śląskiego nr III/47/1/2010, s. 10.
153
Warto również zwrócić uwagę, iż południe województwa, o bardzo wątłej sieci terenów zurbanizowanych, notuje dodatni przyrost ludności. Wskazuje to, że problemy związane z antropopresją
na środowisko naturalne powinny być przedmiotem planowania strategicznego na tych obszarach.
Żadnego z powyższych wniosków nie można wysnuć na podstawie suchych wykresów. Zjawiska
społeczno-gospodarcze są zróżnicowane terytorialnie, a dane zagregowane nie pozwalają na dogłębną ocenę i zidentyfikowanie odpowiednich działań strategicznych.
Podstawowym problemem w przygotowaniu kartogramów jest brak danych w rozbiciu na subjednostki gminne (Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN 2012), takie jak sołectwa czy osiedla. Ze względu na duże korzyści płynące z analiz terytorialnych wskaźników społecznych i ekonomicznych, gminy powinny rozważyć tworzenie takich baz danych.
Fotografia
Zastosowanie fotografii w parametrycznej metodzie zapisu informacji polega na przedstawieniu
praktycznych przykładów parametrów przestrzennych. Za pomocą fotografii można opisywać zarówno parametry stanu istniejącego, jak i wytyczne rozwojowe. Fotografie wymagają syntetycznego opisu i są elementem wspomagającym tekst.
Przykład dokumentu opisującego charakter zabudowy (ryc. 4.34 i 4.35) jest elementem planu strategicznego. Prezentuje on cechy kultury budowania konkretnego typu zagospodarowania terenu ujęte w formie parametrów urbanistycznych: od skali i architektury samych budynków, przez
związki z przestrzeniami publicznymi, do szerszego kontekstu miejsca. Dzięki zdjęciom i fotografii
lotniczej możliwe jest przedstawienie uniwersalnych cech wspólnych.
Zapisy strategii dotyczące zgodności nowej zabudowy z lokalnym charakterem nabierają w ten
sposób konkretnego i jednoznacznego kształtu przestrzennego. Materiał graficzny i opis tekstowy
są integralnymi składnikami interpretacji tak zapisywanych informacji.
Ryc. 4.34. Opis charakteru zabudowy (typ: centra handlowe i rozrywkowe) przez fotografie i mapy
154
Ryc. 4.35. Opis charakteru zabudowy (typ: centra handlowe i rozrywkowe) przez parametry urbanistyczne
i fotografie
Fotomontaż
Dzięki fotomontażom można testować parametry proponowanych rozwiązań przestrzennych. Zastosowanie fotomontaży w planowaniu rozwoju na etapie budowania strategii jest ograniczone,
ponieważ wymaga wcześniejszego, szczegółowego dopracowania projektów. Natomiast może być
skutecznym narzędziem na etapie lokalnych planów rozwoju.
Na rycinie 4.36 pokazano analizy parametrów zabudowy obszaru objętego planem miejscowym na
ważne osie widokowe w danej okolicy. Dzięki fotomontażom osoby podejmujące decyzje o przyjęciu planu mogą ocenić, czy proponowane zmiany w wielkości zabudowy są akceptowalne i zgodne
z przyjętą strategią, określić możliwy zakres gabarytów.
Ryc. 4.36. Analiza wpływu nowej zabudowy o zadanych parametrach na krajobraz miasta
155
Rysunek
Rysunki, z powodu swego umownego charakteru oraz dużej swobody artystycznej twórców, dają
duże możliwości wpływania na odbiorców, elastyczności i kreatywności formy przekazu. W metodzie parametrycznej rysunek służy przede wszystkim do projekcji kierunków rozwoju. W epoce
dominacji komunikacji wizualnej ideogramy, pokazujące w sposób koncepcyjny cele rozwojowe
mają szansę szerszego odbioru niż tekst, często pisany hermetycznym językiem.
Rycina 4.37 to przykład rysunkowej opowieści o kierunkach rozwoju gospodarczego gminy. Pokazuje ono w komiksowy sposób nie tylko formy promowanej działalności, ale i infrastrukturę wymaganą przez poszczególne branże oraz ich lokalizację w kontekście gminy. Pozwala to uświadomić podejmującym decyzje o kierunkach rozwoju, że formy działalności gospodarczej związane są
z konkretnymi formami zagospodarowania terenu, a przez to mają ważne znaczenie dla wszystkich
grup składowych jakości zagospodarowania przestrzennego – od wizerunku, przez gospodarkę
zasobami, po funkcjonalność i dostępność.
Ryc. 4.37. Rysunkowe przedstawienie gospodarczych priorytetów rozwojowych
Źródło: London Borough of Croydon 2010, s. 24; opracowanie Vincent Lacovara.
Rysunek pozwala na odrealnienie odbioru, zmniejsza zagrożenie dosłowności interpretacji, podkreśla parametryczny charakter przekazu i czasem świadomie jest zamiennikiem bardziej dosłownych
form zapisu, takich jak fotografia czy fotomontaż. Jego zastosowanie w metodzie parametrycznej
ma duży potencjał, jednak jest rzadko stosowany ze względu na trudności techniczne. Przygotowanie rysunków wymaga nie tylko umiejętności, ale przede wszystkim kreatywności ze strony
twórców.
156
Podobne możliwości jak rysunek daje wizualizacja komputerowa. Przez zastosowanie wizualizacji w postaci modeli wirtualnych można symulować opcje rozwojowe czy też pokazywać kierunki
rozwoju. Na rycinie 4.38 przedstawiono analizy wysokości budynków w kluczowych lokalizacjach
w mieście oraz ich wpływ na sylwetę śródmieścia.
Ryc. 4.38. Komputerowa symulacja przekształceń sylwety miasta w panoramach w zapisie parametrycznym
Źródło: Marzęcki, Czyńska i Rubinowicz 2005.
Trudnością zastosowania wizualizacji komputerowych są wysokie wymogi techniczne i pracochłonność przygotowania pierwszego modelu. Każda kolejna symulacja jest w miarę prosta do wprowadzenia, jednak koszt początkowy jest duży.
4.3.3.
Walory strategiczne zastosowania metody parametrycznej
Korzyści zastosowania metody parametrycznej
Metoda parametryczna w największym stopniu odpowiada potrzebom współczesnej urbanistyki
i planowania rozwoju. Główne korzyści z zastosowania parametrycznej metody zapisu informacji
w planach rozwoju to:
1. Organizacja strategii wkoło uzgodnionych (lub narzuconych) i mierzalnych standardów urbanistycznych czy innych związanych z realizacją zadań własnych samorządów.
2. Dobre powiązania z nowoczesnymi metodami zarządzania w sektorze publicznym.
3. Elastyczność doboru działań umożliwiająca modyfikacje programów.
4. Jasna informacja dla inwestorów prywatnych na temat możliwości rozwoju.
Metoda parametryczna umożliwia zapisanie jakości zagospodarowania przestrzeni w planach rozwoju przez mierzalne wskaźniki, które można osiągać w różny sposób. Otwarte jest więc pole do
reagowania na zmiany związane z weryfikacją postępów wdrożenia oraz na zmiany polityczne. Parametryczny opis przestrzeni daje dużą wolność prywatnym deweloperom w realizacji zamierzeń.
Ryzyko związane z zastosowaniem metody parametrycznej
Ryzyko metody parametrycznej stanowią:
1. Negatywny odbiór społeczny wyników waloryzacji.
2. Ogólnikowy charakter przedstawionych wyborów strategicznych – odsunięcie w czasie debaty
na temat szczegółów wdrożenia.
157
3. Niewłaściwy dobór kontekstu odniesienia: skala, konkurencja; zwłaszcza w przypadku analiz
porównawczych czy zrównoważonej karty wyników.
4. Trudność w weryfikacji postępów realizacji zadań strategicznych, ponieważ najczęściej wskaźniki realizacji nie są łatwe do zaobserwowania w terenie.
Integralną cechą metody parametrycznej jest swoboda działania, przez co ostateczny jej kształt
pozostaje niedookreślony. Stwarza to nie tylko ryzyko związane z rozczarowaniem społecznym, ale
też może nawet doprowadzić do radykalnych zmian w planach związanych z ewolucją układów
politycznych w samorządzie.
4.3.4.
Przygotowanie map metodą opisową wymaga dużej dyscypliny w zastosowaniu elementów graficznych oraz innowacyjności w doborze środków wyrazu. Dodatkowe ilustracje oraz elementy
opisowe wspomagają przekaz informacji na temat przyjętych parametrów i standardów. Można
powiedzieć, że jest to metoda, w której wyobraźnia urbanistów ma duże pole do popisu. Indywidualne podejście samorządów do formy zapisu informacji tą metodą już obecnie zaowocowało
szerokim wachlarzem interesujących przykładów.
Informacje w zapisie parametrycznym są skategoryzowane w grupach obrazujących procesy i interwencje. Prezentowane są zarówno cechy jakościowe, jak i ilościowe. Kategorie te muszą być
w sposób spójny odzwierciedlone zarówno w obszarze legendy, jak i form graficznych: kolorystyki
i geometrii. Dla ułatwienia procesów diagnostycznych oraz monitoringu warto uwzględnić waloryzację zjawisk, na przykład w stosunku do standardów: nie spełnia standardu, wartość standardowa, powyżej wartości standardowej (ryc. 4.39).
DEFICYT
OGRANICZENIA
MOŻLIWOŚCI
obszar słabego wyposażenia
w infrastrukturę społeczną
strefa ochronna linii kolejowej
tereny przeznaczone
pod zabudowę
obszar słabej dostępności
infrastruktury społecznej
strefa ochronna dróg tranzytowych
obszar rewitalizacji
strefa ochrony konserwatorskiej
Ryc. 4.39. Przykład legendy do mapy analizy możliwości rozwoju terenów mieszkaniowych w zapisie metodą parametryczną
Podstawowe kategorie w mapach przygotowywanych metodą parametryczną wymagają wcześniejszego przygotowania. Niektóre wskaźniki mogą być bezpośrednio zaczerpnięte z baz danych,
jak na przykład wielkość bezrobocia czy liczba zarejestrowanych firm. W większości przypadków
jednak są one wypracowywane indywidualnie w zależności od potrzeb. Ważne jest, aby kategorie
były kodowane kolorystycznie lub geometrycznie, jak na przykładzie z Bydgoszczy (ryc. 4.40).
158
OCENA ZASOBNOŚCI REWITALIZACJI WEDŁUG WSKAŹNIKÓW
WYNIKAJĄCYCH Z WYTYCZNYCH LPR
WYNIKAJĄCYCH Z WYTYCZNYCH DO LPR ORAZ WŁASNYCH
obszary nie wymagające rewitalizacji o minimalnym
lub zerowym natężeniu analizowanych zjawisk
obszary nie wymagające rewitalizacji o przeciętnym
natężeniu analizowanych zjawisk
obszary rewitalizacji selektywnej nakierowanej
na określoną problematyce
obszary rewitalizacji niezbędnej / wskazanej
obszary rewitalizacji priorytetowej
Ryc. 4.40. Przykład legendy mapy do określenia priorytetowych obszarów rewitalizacji
Źródło: Zał. 1 do Uchwały nr L/756/09 RM, s. 196.
Dzięki różnicy oznaczeń można na jednej mapie zestawić dwie kategorie informacji i zidentyfikować obszary wspólne lub niewymagające interwencji. Skuteczność metody parametrycznej zależy
w dużym stopniu od dobrego kodowania graficznego poszczególnych kategorii.
Porównanie ryciny 4.41 i 4.42 demonstruje znaczenie doboru i systematyki elementów graficznych
w komunikacji wizualnej. Na rycinie 4.41 łatwo jest zidentyfikować obszary kryzysowe oznaczone
gęstszym szrafem i najintensywniejszym kolorem. W przypadku ryciny 4.42 kolor został zastosowany wyłącznie dla wyróżnienia lokalizacji. Dla zrozumienia, które obszary mają najambitniejsze
cele z zakresu budownictwa społecznego, trzeba się dokładnie wczytać w opisy. Można było tę
informację zakodować, wbudować w mapę.
WYNIKAJĄCYCH Z WYTYCZNYCH LPR
WYNIKAJĄCYCH Z WYTYCZNYCH DO LPR ORAZ WŁASNYCH
Ryc. 4.41. Przykład mapy priorytetowych
obszarów rewitalizacji
Źródło: Zał.1 do Uchwały nr L/756/09 RM
Bydgoszczy, s. 196, w opracowaniu Miejskiej
Pracowni Urbanistycznej w Bydgoszczy.
Ryc. 4.42. Cele z zakresu budownictwa społecznego w gminie
Źródło: London Borough of Southwark 2011,
s. 82.
159
Metoda parametryczna wymaga przyjęcia przejrzystego sposobu grupowania danych i konsekwencji w ich kodowaniu graficznym.
W przypadku metody parametrycznej (operacyjnej) odwzorowanie lokalizacji elementów zagospodarowania przestrzennego jest uproszczone:
1. W przypadku zastosowania systemów GIS należy dokładnie odwzorowywać bazowy punkt lub
linie, np. centralny punkt obszaru lub elementu zagospodarowania przestrzennego, oś elementu
liniowego takiego jak droga.
2. Podobnie w przypadku zastosowania ogólnodostępnych serwisów mapowych (np. Google
maps, Bing maps) należy uwzględniać parametry geolokacyjne punktów i linii bazowych.
3. Analogicznie, w przypadku stosowania prostszych narzędzi mapowych, takich jak wydruki map
sytuacyjno–wysokościowych, należy dążyć do w miarę dokładnego nawiązania do punktów i linii
bazowych, które powinny znaleźć się na wydruku stanowiącym podkład do dyskusji.
Mapy w zapisie parametrycznym są budowane na podstawie szczegółowych danych geograficznych, jednak ostateczna forma graficzna powinna uwzględniać uproszczenia i znaki umowne.
Rycina 4.43 to przykład zapisu kierunków działania samorządu wyrażony przez przypisanie lokalizacji trzem typom działań samorządu. W zapisie parametrycznym, w zależności od skali, wytyczne
zmieniają poziom uproszczeń geolokalizacyjnych.
Ryc. 4.43. Mapa przedstawiająca strategię rozwoju przestrzeni publicznych w zapisie parametrycznym
Źródło: London Borough of Croydon 2011, 4; w opracowaniu autorki.
160
Podstawowe elementy graficzne map
Język graficzny w metodzie parametrycznej koncentruje się wokół wyrażenia elementów:
– punktowych: obiekt, miejsce;
– liniowych: granica, infrastruktura;
– powierzchniowych: obszar, zasięg.
Zróżnicowanie parametryczne rozbito na dwie grupy różnic:
– ilościowe (opisywane za pomocą: wielkości elementów, jasności barwy, nasycenia barwy);
– jakościowe (opisywane za pomocą kształtu i koloru).
Podstawowymi elementami graficznymi metody parametrycznej są: szraf, wielokąt, linia i symbol.
Poligon odzwierciedla zasięg interwencji: potrzebnych, planowanych, zaprogramowanych, wdrażanych itp. Linie i symbole w sposób abstrakcyjny ilustrują wartości procesów. Wielkością elementów lub nasyceniem barwy odzwierciedlane są ich cechy operacyjne w ujęciu relatywnym.
System kodowania kolorystycznego, stosowany na mapach przygotowywanych metodą parametryczną, powinien nawiązywać do cech operacyjnych elementów struktury funkcjonalno-przestrzennej. Liczbę kolorów należy ograniczać do absolutnego minimum. Każda z ilustrowanych kategorii
funkcjonalnych powinna mieć przypisany jeden kolor, a dzięki różnicom w jasności lub nasyceniu
przekazywana jest informacja o ich cechach operacyjnych.
Stosowany kolor nie musi nawiązywać do standardu stosowanego w planowaniu przestrzennym.
Rekomendowana jest natomiast standardowa kolorystyka zaczerpnięta z metodologii zarządzania
projektami: zielony – żółty – czerwony. Dzięki konsekwentnie zastosowanej kolorystyce informacja
będzie bardziej przejrzysta.
Na etapie diagnozy najczęściej stosowana jest typowa kolorystyka zarządzania projektami. Czasem,
ze względów politycznych czy komunikacji społecznej, warto użyć innych kolorów dla zwrócenia
uwagi na kryteria oceny, a nie na negatywny wydźwięk tejże oceny. Tak stało się w przypadku mapy
oceny charakteru zagospodarowania przestrzennego przedstawionej na rycinie 4.44. Zastosowanie
koloru żółtego dla obszarów wymagających uwagi oraz koloru fioletowego, barwy wiodącej w systemie identyfikacji gminy, dla terenów o walorach podtrzymywanych pozwala na zorganizowanie
dyskusji nad szczegółową częścią strategii rozwoju wokół rzeczywistych problemów, a nie koncentrowania się na kwestiach interpretacji znaczenia koloru czerwonego.
4.4.
Metoda strukturalna – hierarchiczna
Celem komunikacji wizualnej w metodzie strukturalnej jest przedstawienie współzależności i hierarchii układów przestrzennych. Jasne zdefiniowanie struktury przestrzennej pomaga efektywniej
gospodarować zasobami terenów, planować wyposażenie w infrastrukturę, tworzyć klastry działalności gospodarczej. W kontekście planowania strategicznego metoda strukturalna nakierowana jest na określanie celów jakościowych i ilościowych w kontekście terytorialnym i ich wdrażanie
przez stale rozwijane programy. Metoda ta opiera się na zasadach postmodernizmu w strategicz-
161
Ryc. 4.44. Ocena charakteru zagospodarowania przestrzennego pod kątem potrzeby przygotowania specjalnych zapisów w planie rozwoju lub planu szczegółowego
Źródło: London Borough of Croydon 201; w opracowaniu autorki.
nym planowaniu przestrzennym6 oraz teorii tworzenia sieci osadniczych i sieciowania działalności
gospodarczej, jak na przykład teorii ośrodków centralnych Waltera Christallera7.
4.4.1.
Opis
Metoda strukturalna polega na ukazaniu, a nawet przerysowaniu, relacji jakościowych lub/i ilościowych między poszczególnymi elementami funkcjonowania samorządu terytorialnego w kontekście
przestrzennym. Warunkiem wstępnym do opracowania materiałów z zakresu komunikacji wizualnej jest wypracowanie kategorii i hierarchii pojęć. Z tego względu w tej metodzie mają zastosowanie głównie instrumenty graficzne o charakterze abstrakcyjnym, takie jak mapy czy wykresy.
Dane mogą być wspomagane bardziej dosłownym przekazem w formie fotomontaży, rysunków,
wizualizacji komputerowych.
6
Patrz: Davoudi S., Strange I.; Space and Place in Twentieth Century Planning; Rozdział 1 w Conceptions of Space and Place in Strategic Spatial
Planning; praca zbiorowa pod redakcją Simina Davoudi i Iana Strange; Routledge; Londyn, Nowy Jork 2009; s. 7–4.
7 W. Christaller, Die Zentralen Orte in Süddeutschland. Eine ökonomisch-geographische Untersuchung über die Gesetzmässigkeit der Verbreitung und Entwicklung der Siedlungen mit städtischen Funktionen. Jena 1933; Zarządzanie rozwojem przestrzennym miast, praca zbiorowa
pod redakcją Piotra Lorensa i Justyny Martyniuk- Pęczek; Wydawnictwo Urbanista; Gdańsk 2010; także Markowski T.; Zarządzanie rozwojem
miast, Wydawnictwo Naukowe PWN; Warszawa 1999.
162
Tabela 4.4. Podstawowe elementy graficzne w zapisie informacji metodą parametryczną
ZMIENNA GRAFICZNA
MIEJSCE/OBIEKT
PARAMETRY ILOŚCIOWE:
Wielkość
Jasność barwy
Nasycenie koloru
Gęstość szrafu
PARAMETRY JAKOŚCIOWE:
Kształt
Kolor
GRANICA/
INFRASTRUKTURA
OBSZAR/ZASIĘG
4.4. Metoda strukturalna – hierarchiczna
163
Integralnym elementem strukturalnej metody zapisu informacji strategicznej jest ich wartościowanie.
Na etapie diagnozy sytuacji istniejącej inwentaryzacja zasobów prowadzi do wniosków nie tylko ilościowych, ale i jakościowych, w tym dotyczących skali oddziaływania, skalowania problemów i konfliktów, zaburzeń i niespójności w strukturze. Prognozy dotyczą przede wszystkim zmian w relacjach
przestrzennych i ilościowych sieci powiązań między elementami funkcjonowania i zagospodarowania
przestrzennego jednostki samorządu terytorialnego. Cele strategiczne ilustrowane są przez przedstawianie docelowych układów i sieci (np. działalności gospodarczej, infrastruktury społecznej na tle
zapotrzebowania) z uwzględnieniem relacji wielkościowych i jakościowych między nimi.
Umiejscowienie programów uwzględniających wielkość nakładów inwestycyjnych, ilość obsługiwanych mieszkańców, obszar dostępności, umożliwia weryfikację priorytetów, takich jak równa
dystrybucja środków publicznych w gminie lub ogniskowanie środków w obszarach wymagających
interwencji (np. obszary biedy, problem niewystarczającego wyposażenia w infrastrukturę).
Metoda strukturalna przedstawia hierarchię systemów funkcjonalnych w przestrzeni, dlatego najlepiej sprawdza się na etapach prognozy, celów strategicznych i kierunków rozwoju. W sposób
ekspresyjny pokazywana jest realizacja priorytetów strategii. Dzięki temu można testować, czy programy operacyjne są z nimi zgodne. Zapis kompozycji przestrzennej jest przekazem o charakterze
abstrakcyjnym, wyolbrzymiającym różnice ilościowe pomiędzy poszczególnymi elementami zagospodarowania. Dzięki temu takie mapy są dobrym materiałem do dyskusji w trakcie konsultacji.
W sposób sugestywny ilustrują wybrane elementy planu przy jednoczesnym pozostawieniu pola do
interpretacji i negocjacji.
4.4.2.
W przypadku metody strukturalnej największe zastosowanie mają mapy. Jest to metoda najbardziej
wymagająca graficznie, jednocześnie dająca duże pole do innowacji dla jednostek je przygotowujących.
Podstawową formą ilustracji w metodzie strukturalnej są mapy (tabela 4.5). Mapy budowane metodą strukturalną operują skalą elementów graficznych w celu uwydatnienia informacji na temat
hierarchii. Dominują symbole graficzne powiązane z lokalizacją, aczkolwiek są wśród nich zarówno
te opisujące rzeczywiste zagospodarowanie przestrzenne, jak i abstrakcyjne odzwierciedlenie polityki rozwoju. Warstwa kolorystyczna używana jest do wzmocnienia efektu hierarchii. Zastosowanie
pozostałych instrumentów graficznych jest ograniczone. Służą one do parametrycznego przedstawienia relacji ilościowych między elementami zagospodarowania przestrzennego czy czynnikami
rozwojowymi.
Mapa
Mapy są głównym sposobem zapisu informacji w metodzie strukturalnej. Odrealniony, umowny
kontekst przestrzenny służy jako tło do pokazania relacji wielkościowych między poszczególnymi
składnikami struktur funkcjonalno-przestrzennych. Zapis informacji metodą kompozycyjną opiera
się na dwóch filarach:
– umowna forma graficzna podkreślająca zależności ilościowe i kierunki oddziaływania,
– uproszczony kontekst geograficzny zawierający zwykle tylko kluczowe punkty odniesienia.
164
Tabela 4.5. Rekomendowany zakres zastosowania metody strukturalnej przekazu graficznego informacji
METODA
OPISOWA
Mapa
DIAGNOZA
PROGNOZA
CELE
ROZWOJU
WSKAŹNIKI
REALIZACJI
KIERUNKI
INTERWENCJI
SYSTEMY
REALIZACJI
Makieta
Wykres
Fotografia
Fotomontaż
Rysunek
Na rycinie. 4.45 zewnętrzne powiązania drogowe miasta zaprezentowane zostały jako linie proste
między poszczególnymi celami podróży. W wyniku analizy ilościowej wskazano cztery główne kierunki, z których najbardziej obciążony jest na kierunku północ–południe (tutaj Gdańsk–Inowrocław),
zaś najpopularniejszy – kierunek wschodni (na Toruń). Określenie hierarchii potrzeb powinno w strategii zostać przełożone na zadania z zakresu utrzymania lub zwiększenia przepustowości głównych
tras oraz wypracowanie alternatyw dla transportu drogowego na najpopularniejszych kierunkach.
Ryc. 4.45. Drogowy ruch tranzytowy w mieście przedstawiony metodą kompozycyjną
Źródło: Zał.1 do Uchwały nr L/756/09 RM Bydgoszczy, s. 153; w opracowaniu T. Boguty i M. Gusta.
165
Określenie hierarchii sieci osadniczej na etapie diagnozy pozwala na ocenę potrzeb i priorytetów
inwestycyjnych danej jednostki. Na rycinie 4.46 województwa mazowieckiego przedstawiono wyraźnie ciążenie funkcjonalne trójkąta Warszawa–Łódź–Radom oraz peryferyjność ośrodków na północy regionu. Ośrodek centralny znajduje się mniej więcej w geograficznym środku zarządzanego
obszaru, stąd zasięg oddziaływania funkcjonalnego (przedstawiony w formie koncentrycznej) obejmuje niemal cały region.
Ryc. 4.46. Hierarchia i specjalizacja sieci osadniczej oraz oddziaływania funkcjonalnego kluczowych ośrodków w kontekście województwa
Źródło: Zał. do Uchwały 78/06 Sejmiku Województwa Mazowieckiego, s. 141; w opracowaniu Mazowieckiego Biura Planowania Przestrzennego i Rozwoju Regionalnego.
Zupełnie inną strukturę reprezentuje londyńska gmina Waltham Forrest (ryc. 4.47). Na schematycznej mapie wyraźnie można rozpoznać, iż gmina ma charakter tranzytowy w kontekście regionalnym (główne połączenia drogowe na linii wschód–zachód), jest częścią większej całości. Rozkład
centrów dzielnicowych ma natomiast charakter pasmowy, na kierunku północ–południe. Rozdzielność struktur – zewnętrznej i wewnętrznej – pozwala na tworzenie zdecentralizowanej sieci wielkofunkcyjnych obszarów centralnych, niezależnych od sieci tranzytowej.
Dzięki przerysowaniom graficznym oraz filtrowaniu danych, przekaz informacji jest bardzo przekonujący. To szczególnie ważna cecha na etapie rozpatrywania opcji i kierunków rozwoju.
Przykład z województwa lubuskiego (ryc. 4.48) prezentuje trzy opcje rozwojowe różniące się nie
tylko rangą powiązań komunikacyjnych, ale i hierarchią i składem wiodących ośrodków miejskich.
W efekcie tych rozważań uzgodniona została ostateczna wersja kierunków rozwoju umieszczona
w strategii regionu (ryc. 4.49).
166
Ryc. 4.47. Charakter zabudowy i zagospodarowania terenu w zapisie strukturalnym
Źródło: London Borough of Waltham Forrest 2012, s. 169, w tłumaczeniu autorki.
167
Ryc. 4.48. Opcje rozwojowe w zapisie strukturalnym informacji
Źródło: Zał. do Uchwały nr XXXVII/272/2002 Sejmiku Województwa Lubuskiego, s. 295–297, w opracowaniu zespołu pod kierownictwem T. Sumienia.
Ryc. 4.49. Kształtowanie układów przestrzennych w zapisie strukturalnym
Źródło: Zał. do Uchwały nr XXXVII/260/2005 Sejmiku Województwa Lubuskiego, s. 116, w opracowaniu
zespołu pod kierownictwem T. Sumienia.
168
W podobny sposób zilustrowano kierunki rozwoju struktury funkcjonalno-przestrzennej regionu
zachodniopomorskiego (ryc. 4.50). W zaprezentowanym zapisie metodą strukturalną na plan
pierwszy wychodzą powiązania transportowe oraz sieć osadnicza. Forma graficzna tej ilustracji
planu zagospodarowania przestrzennego województwa odpowiada potrzebom planowania strategicznego. Przerysowane graficznie oznaczenia powiązań komunikacyjnych oraz skala symboli
ośrodków miejskich zwiększają czytelność przekazu informacji na temat proponowanej hierarchii.
Ryc. 4.50. Kierunki rozwoju struktury funkcjonalno-przestrzennej w zapisie strukturalnym
Źródło: Zał. do Uchwały nr XLV/530/10 Sejmiku Zachodniopomorskiego, mapa nr 14; w opracowaniu
Regionalnego Biura Gospodarki Przestrzennej Województwa Zachodniopomorskiego.
169
Taką mapę zamieszczono w strategii rozwoju województwa śląskiego (ryc. 4.51). Hierarchia sieci
osadniczej oraz systemu transportowego zostały zaprezentowane na tle rzeczywistych granic terenów zurbanizowanych oraz terenów przyrodniczych objętych ochroną.
Ryc. 4.51. Obszary polityki rozwoju w zapisie strukturalnym
Źródło: Zał. do Uchwały Sejmiku Województwa Śląskiego Nr III/47/1/2010, s. 35.
Zastosowanie metody strukturalnej na etapie obierania kierunków działania, poza strukturą hierarchiczną zjawisk, zawiera również symboliczne określenia geograficznych kierunków rozwoju lub
tworzenia połączeń transportowych. Tak sporządzona mapa kierunków rozwoju powinna mieć
swoje przełożenia na programowanie infrastruktury sprzyjającej przyjętej koncepcji. Jeszcze większe
uproszczenia można zastosować na poziomie programowania działań.
Filtrowane dane oraz przerysowana hierarchia wielkości to cechy wiodące mapy przygotowanej
dla regionu Reims (ryc. 4.52). Na etapie monitorowania realizacji można zapełniać poszczególne
prostokąty symbolizujące strefy koncentracji działaności gospodarczej symbolami wydawanych pozwoleń na budowę lub użytkowanie. Dzięki temu łatwo będzie konfrontować założenia strategii
z jej wdrażaniem.
170
Ryc. 4.52. Organizacja działalności gospodarczej w zapisie metodą strukturalną
Źródło: SCOT Reims 2007, s. 40; w opracowaniu Agence d’Urbanisme Region de Reims.
Wykres
W przypadku strukturalnej metody zapisu informacji wykresy w czystej formie nie mają zastosowania, a jedynie wariacje na temat kartogramów. Odniesienia do lokalizacji są bowiem niezbędne.
Na rycinie 4.53 zaprezentowano wyniki oceny możliwości lokalizacji obiektów hotelowych w poszczególnych rejonach miasta. Gminę podzielono na podrzędne przestrzenne, które zostały przedstawione w formie elips. Wielkość elipsy odnosi się do powierzchni obszaru, zaś kolor oznacza osiągnięty wynik w skali zgodnej z przyjętą metodą. W podobny sposób można zapisywać informacje
na temat kierunków rozwoju, programowania i monitoringu.
Rysunek
Rysunek ma zastosowanie w metodzie strukturalnej głównie na etapie konsultacji i opracowań
roboczych. Niezwykle rzadko trafia do głównych dokumentów strategii rozwoju. Nie oznacza to,
że są narzędziem nieskutecznym.
Rysunki również umożliwiają prezentację danych filtrowanych tak jak na przykładzie ryciny 4.54
z Amsterdamu, gdzie pokazano główne zewnętrzne powiązania komunikacyjne miasta. Czynnikiem miastotwórczym jest transport drogowy, zaś tereny rzeki wraz z przyległymi terenami zielonymi pozostają pod ochroną.
Zastosowanie rysunku w metodzie strukturalnej wymaga dużej biegłości w opanowaniu tego narzędzia oraz kreatywności.
Ryc. 4.53. Ocena możliwości lokalizacji obiektów hotelowych w zapisie strukturalnym
Źródło: Gemeente Amsterdam 2010, s. 125.
Ryc. 4.54. Relacje przestrzenne między miastem a głównymi szlakami transportowymi
Źródło: Gemeente Amsterdam 2010, s. 46.
171
172
4.4.3.
Walory strategiczne zastosowania metody strukturalnej
Korzyści zastosowania metody strukturalnej
Strukturalna metoda zapisu graficznego informacji jest najbardziej ekspresyjna z trzech opisanych
metod. Jej głównymi zaletami są:
– przejrzystość koncepcji rozwoju i jej kluczowych elementów;
– wyrazistość przekazu kluczowych informacji, priorytetów i projektów;
– elastyczność zapisów umożliwiająca modyfikacje planów działania na bieżąco.
Metoda strukturalna nakierowana jest na identyfikację kluczowych elementów krystalizujących rozwój przestrzenny. Dzięki temu ułatwione jest określanie priorytetów dla podejmowanych działań
oraz poprawa efektywności wykorzystania środków publicznych.
Ryzyko związane z zastosowaniem metody strukturalnej
Główne ryzyko związane z zapisem informacji metodą strukturalną związane jest z:
– nadinterpretacją informacji na temat kierunków rozwoju – koncentracja działań na obszarach
priorytetowych może stwarzać wrażenie pomijania terenów pozostałych;
– niejasności elementów umownych, takich jak na przykład połączenia komunikacyjne;
– dużą abstrakcyjnością przekazu, co wymaga dużych umiejętności zarówno w przygotowaniu,
jak i odbiorze zapisów informacyjnych.
Metoda strukturalna jest najbardziej efektowna graficznie, jednak interpretacja informacji wymaga
pewnego wyrobienia. Umowność przekazu jest trudna do weryfikacji w terenie, stąd może wywoływać u odbiorców poczucie odrealnienia. Metoda strukturalna z powodu wysokiego uproszczenia
grafiki i filtrowanej informacji może też stać się źródłem świadomej manipulacji politycznej na
poziomie interpretacji.
4.4.4.
Metoda strukturalna wiąże się z uproszczeniami prezentacji graficznej. Wymaga wyobraźni i kreatywności w ilustrowaniu zjawisk i ich odczytywaniu. Jest to metoda dająca największą swobodę
urbanistom w zakresie sposobu i formy zastosowania komunikacji wizualnej.
Informacje w zapisie strukturalnym muszą być zhierarchizowane, co powinno mieć odzwierciedlenie zarówno w obszarze legendy, jak i w formach graficznych: kolorystyki i geometrii. Informacje
powinny być grupowane za pomocą koloru lub wielkości.
Legenda przedstawiona na rycinie 4.55 doskonale demonstruje gradację wielkości i koloru, co
wspomaga wizualne zróżnicowanie hierarchii w systemach przestrzennych. Dzięki właściwemu doborowi elementów graficznych przekaz mapy jest zrozumiały również bez wgłębiania się
w tekst opisu.
173
Ryc. 4.55. Zakres informacji struktury funkcjonalno-przestrzennej w zapisie strukturalnym, legenda
Źródło: Zał. do Uchwały nr XLV/530/10 Sejmiku Zachodniopomorskiego, mapa nr 14; w opracowaniu
Regionalnego Biura Gospodarki Przestrzennej Województwa Zachodniopomorskiego.
W przypadku metody strukturalnej (hierarchicznej) w sposób symboliczny przedstawiane są skonsolidowane grupy informacji, umieszczane w przybliżonej lokalizacji geograficznej. Stosowane są
uproszczenia graficzne nakierowane przede wszystkim na przekaz informacji o relacjach ilościowych lub jakościowych pomiędzy umieszczanymi elementami. Dzieje się to kosztem wierności geolokacyjnej planów.
Dzięki uproszczeniom graficznym przekazywanej informacji (ryc. 4.56) nakierowuje się uwagę odbiorców na konkretne, wyselekcjonowane zagadnienia, a tym samym przenosi punkt ciężkości dyskusji z analiz na syntezę wniosków.
Ryc. 4.56. Kolejne stopnie uproszczenia graficznego i geograficznego w metodzie strukturalnej
Źródło: London Borough of Croydon; w opracowaniu autorki.
174
Podstawowe elementy graficzne map
Metoda strukturalna daje największe pole do popisu dla projektantów i grafików. Umowność symboli i ekspresyjność przekazu, to cechy wiodące map przygotowanych tą metodą (tabela 4.6).
Tabela 4.6. Podstawowe elementy graficzne w zapisie informacji metodą kompozycyjną.
ZMIENNA
GRAFICZNA
MIEJSCE/OBIEKT
Kształt
Wielkość
Jasność barwy
Kolor
Orientacja
Gęstość i kierunek szrafu
POŁĄCZENIE/KIERUNEK
OBSZAR WPŁYWU
175
Oznaczenia symbolizują następujące kategorie podstawowe:
– obiekt,
– miejsce/jednostka przestrzenna,
– połączenie/związek między obiektami/miejscami/obszarami,
– kierunek oddziaływania,
– obszar wpływu/oddziaływania.
Hierarchia wyrażana jest przez takie zmienne graficzne jak: kształt, wielkość, jasność barwy, kolor,
nasycenie koloru, orientację i gęstość szrafu.
Ważne jest zachowanie spokojnego tła (bez informacji lub informacja o charakterze wielkopowierzchniowym) dla właściwego uwypuklenia informacji przekazywanych za pomocą znaków i linii.
Rycina 4.57 przedstawia możliwości zastosowania map przygotowanych metodą strukturalną dla
ilustrowania złożonych zjawisk gospodarczych. Kontekst przestrzenny stanowi przede wszystkim
dostępność danych obszarów z ośrodka centralnego. Struktura sieci osadniczej została określona
przez pryzmat działalności gospodarczej i innowacji. Powiązania między ośrodkami wyrażone zostały w sposób abstrakcyjny, jako że są one przede wszystkim funkcjonalne.
Ryc. 4.57. Kierunki rozwoju gospodarczego w metodzie strukturalnej
Źródło: Załącznik do Uchwały nr LX/1648/10 Sejmiku Województwa Łódzkiego, s. 120; w opracowaniu
Biura Planowania Przestrzennego Województwa Łódzkiego.
176
Zastosowanie koloru pozwala na łatwy odczyt informacji, a zastosowanie znaków umownych symbolizuje uwzględnienie wartości wykraczających poza tematykę zagospodarowania przestrzennego.
4.5.
Porównanie metod zapisu graficznego w planowaniu
strategicznym
Każda z przedstawionych w rozdziale 4 metod zapisu graficznego informacji ma swoje miejsce
w planowaniu strategicznym. Tabela 4.7 prezentuje porównanie praktycznych aspektów ich zastosowania.
Tabela 4.7. Porównanie metod zapisu graficznego w planowaniu strategicznym
METODA OPISOWA
METODA PARAMETRYCZNA
METODA STRUKTURALNA
Podstawy koncepcyjne
fizyczne cechy zagospodarowania przestrzennego
operacyjne cechy funkcjonowania obszarów
relacje jakościowe i ilościowe
pomiędzy elementami struktur
przestrzennych
Dominujące instrumenty graficzne
mapa
mapa
mapa
fotografia
rysunek
rysunek
wizualizacja komputerowa
wykres
łatwość przygotowania materiałów
organizacja strategii wkoło
uzgodnionych i mierzalnych
standardów
przejrzystość koncepcji rozwoju i jej kluczowych elementów
nadinterpretacja informacji
Główne korzyści
zastosowania
prostota interpretacji
Podstawowe ryzyko
zastosowania
dosłowność interpretacji
natłok informacji
odsunięcie w czasie debaty
na temat szczegółów wdrożenia
Złożoność informacji
kategorie
procesy i interwencje
elementy
dokładność geograficzna
przybliżona dokładność geograficzna
umowność odniesienia przestrzennego
Konwencja graficzna
opisowa
ekspresyjna
symboliczna
Rekomendowane
zastosowanie strategiczne
diagnoza – inwentaryzacja
diagnoza – swot
diagnoza – opcje rozwojowe
programowanie
prognoza
kierunki interwencji
cele rozwoju
cele rozwoju
wskaźniki realizacji
programowanie
kierunki interwencji
programowanie
Metoda opisowa jest najdoskonalszym narzędziem na etapie diagnozy stanu istniejącego. Wysokiej
jakości inwentaryzacja zasobów jest podstawą dla każdego rodzaju planowania. Informacje muszą
być więc dokładne i szczegółowe. Metoda ta w najprostszy sposób umożliwia koordynację czasoprzestrzenną projektów.
4.5. Porównanie metod zapisu graficznego w planowaniu strategicznym
177
Pozostałe dwie metody – parametryczna i strukturalne – najlepiej sprawdzają się na etapach, gdzie
konieczna jest wymiana informacji między interesariuszami, która nierzadko wymaga ilustrowania ad-hoc. Dzięki ekspresyjnemu charakterowi metody parametrycznej i jednocześnie relatywnie
prostym w przygotowaniu ilustracjom jest ona niezastąpiona przy konsultacjach na każdym etapie
budowania strategii.
Metoda strukturalna w najbardziej ekspresyjny sposób prezentuje kierunki rozwoju. Pomimo najwęższego wachlarza instrumentów graficznych, mapy przygotowywane tą metodą mają potencjalnie największą siłę oddziaływania na odbiorców. Strukturalny zapis informacji strategicznych
pozwala na opracowywanie strategii rozwoju zintegrowanego i zrównoważonego uwzględniającej
wewnętrzne zróżnicowanie przestrzenne.
178
ROZDZIAŁ 5.
Przyszłość wykorzystania
komunikacji wizualnej
w planowaniu rozwoju w Polsce
Celem rozdziału 5 jest określenie możliwości dla zwiększenia integracji planowania
strategicznego i przestrzennego oraz zastosowania komunikacji wizualnej w budowaniu strategii rozwoju w Polsce. Na podstawie zrealizowanych badań przeprowadzono bilans praktyki samorządu terytorialnego w Polsce: ocenę skłonności
samorządów i konsultantów do wprowadzenia zapisu graficznego jako instrumentu w planowaniu strategicznym, bariery jego szerszego zastosowania oraz
wymagane przygotowanie teoretyczne samorządów i konsultantów. Następnie
sporządzono bilans ryzyka związanego z uwzględnianiem czynnika przestrzennego w strategiach rozwoju, zawierające również wyniki testów możliwości manipulacji komunikacją wizualną w konsultacjach na przykładach map. W ramach
podsumowania określono dalsze kierunki zmian w planowaniu rozwoju w Polsce
mające na celu zapewnienie rosnącej jakości zagospodarowania przestrzennego
oraz zwiększenie zastosowania zapisu graficznego informacji w strategiach rozwoju.
5.1. Bilans praktycznych aspektów zastosowania zapisu graficznego informacji …
5.1.
181
Bilans praktycznych aspektów zastosowania zapisu
graficznego informacji w planowaniu rozwoju w Polsce
Na obraz praktycznych aspektów zastosowania ilustracji w planowaniu strategicznym składają się:
obecna praktyka w Polsce, nastawienie samorządów i konsultantów oraz europejska polityka rozwoju. Z wcześniej nakreślonego kontekstu dyskusji na temat planowania zintegrowanego toczących się w Europie i Polsce widać wyraźnie konieczność włączenia aspektów terytorialnych i szerzej – jakości zagospodarowania przestrzennego w procesy programowania rozwoju. Planowanie
zintegrowane wymaga rozbudowy warsztatu profesjonalistów o narzędzia umożliwiające dialog
na temat przestrzeni, otwarcia się środowisk profesjonalnych urbanistów i planistów na siebie nawzajem.
Dotychczas stosowany sposób komunikowania zagadnień w trakcie przygotowywania strategii rozwoju opiera się głównie na słowie pisanym, technikach zaczerpniętych z metodologii zarządzania
przedsiębiorstwami. Styl pisania strategii rozwoju jest zróżnicowany, często występuje technokratyczny żargon. Można zauważyć, że strategie miast polskich na prawach powiatu po wejściu Polski
do Unii Europejskiej, w porównaniu z prekursorami z przełomu wieków XX i XXI, są coraz częściej
zwięzłe, jak na przykład 39-stronnicowa strategia rozwoju Piekar Śląskich (Zał.nr 1 do Uchwały nr
XII/174/11 RM Piekary Śląskie), pisane językiem bardzo bezpośrednim, tak jak strategia rozwoju
Dąbrowy Górniczej (Zał. 1 do Uchwały nr XX/309/07 RM w Dąbrowie Górniczej) czy Lublina (Zał.
do Uchwały nr 630/XXIX/2005 RM Lublina) oraz zawierające ilustracje, tak jak strategia rozwoju
Konina (Zał. do Uchwały nr 116/2007 RM Konina).
Planowanie przestrzenne, mające głównie zadania regulacyjne, posługuje się rozbudowanym tekstem i mapą określającą granice i obszary. Powyższy sposób zapisu w połączeniu z hermetycznym,
pseudoprawniczym językiem opracowań planów miejscowych i studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego kreuje nie tylko barierę pomiędzy interesariuszami a samorządem, ale i oderwanie planowania przestrzennego od rzeczywistych zmian w tejże przestrzeni.
Faktem jest, że dokumenty prawa miejscowego, jakimi są plany miejscowe, muszą się w zakresie
komunikacji poddawać rygorom legislacyjnym. Jednak studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz plany zagospodarowania przestrzennego już prawem miejscowym
nie są (DzU 2003 nr 80, poz. 717, z póź. zm. Art. 9 pkt 5, Art. 39). Pomimo że z punktu widzenia
semantycznego planowanie i zagospodarowanie przestrzenne powinno dotyczyć przestrzeni, czyli
trójwymiarowej projekcji rzeczywistości, ogranicza się ono przede wszystkim do obszarów i powierzchni.
Uwzględnianie w planowaniu trzeciego wymiaru zagospodarowania przestrzennego i holistyczne
podejście do jego rozwoju są fundamentalnymi warunkami nie tylko zintegrowanego planowania
rozwoju, ale i tworzenia ładu przestrzennego. Opracowane metody graficznego zapisu informacji
w strategiach rozwoju zmierzają do usystematyzowania i rozpropagowania bezpośredniego dialogu pomiędzy interesariuszami na temat zagospodarowania terenów oraz zwrócenie uwagi na
jego cechy estetyczne. Wydaje się, że nie ma w Polsce pełnego zrozumienia rzeczywistych konsekwencji związanych z realizacją prawa własności nieruchomości w sposób nieskoordynowany
i nieuwzględniający dobra publicznego oraz internalizacji kosztów zewnętrznych. Badania (CBOS,
182
ROZDZIAŁ 5. Przyszłość wykorzystania komunikacji wizualnej w planowaniu rozwoju w Polsce
2008; Instytut Geografii i Zagospodarowania Przestrzennego PAN, 2012) potwierdzają stosunkowo nikłe zainteresowanie społeczeństwa polskiego walorami estetycznymi otoczenia w kontekście własnej nieruchomości i jej otoczenia. Przestrzeń jest postrzegana bardziej jako zagadnienie
prawne niż kluczowy składnik jakości życia i środowiska. Budzi to sprzeciw środowisk architektów
i urbanistów. Opublikowany w 2009 roku projekt Polskiej Polityki Architektonicznej zwraca uwagę
na potrzebę nie tylko reformy w planowaniu przestrzennym, ale i programu edukacji estetycznej
w celu polepszenia ładu przestrzennego.
Zdaniem autorki, wdrożenie planowania zintegrowanego, połączonego z szeroko zakrojonymi
działaniami edukacyjnymi w zakresie jakości zagospodarowania przestrzennego, są warunkami
koniecznymi dla skutecznego kształtowania ładu przestrzennego w Polsce. Kształtowanie wrażliwości społecznej na piękno urbanistyki i architektury oraz świadomości wspólnot lokalnych, co do
współkształtowania zagospodarowania przestrzennego nie tylko przez inwestycje samorządów, ale
i indywidualne działania obywateli. Strategiczne znaczenie ma nastawienie władz samorządowych,
przede wszystkim radnych, oraz młode pokolenie.
5.1.1.
Praktyka zastosowania metod zapisu graficznego
Sięgając po przykłady z Europy warto zwrócić uwagę, że przestrzeń staje się integralną częścią
świadomości społecznej i praktyki w sektorze prywatnym. Zmiany w przestrzeni notowane są niemal na bieżąco i publikowane w Internecie. Działania z zakresu fragmentowania i rozszerzania
czasoprzestrzeni i jej zapisu czy to na Bing Maps (Aquiera y Arcas 2010), czy Google Earth 2010)
cieszą się rosnącą popularnością. Dzięki powszechnej dostępności niektórych narzędzi GIS rola
przestrzeni i uwarunkowań geograficznych staje się coraz powszechniej rozpoznana i angażująca
społeczności lokalne.
Przekaz informacji w aktualnych strategiach rozwoju jednostek samorządowych każdego szczebla w Polsce odbywa się głównie za pomocą tekstu. W niewielkim stopniu wykorzystywany jest
przekaz graficzny, który pojawia się w ponad połowie strategii wojewódzkich i miast na prawach
powiatu, natomiast w sposób marginalny wzbogaca przekaz informacji strategicznych na poziomie powiatowym i gminnym. Ponieważ komunikacja graficzna w strategiach jest czynnikiem istotnym dla skutecznego zapewnienia wysokiej jakości zagospodarowania przestrzennego w planach
rozwoju, warto przyjrzeć się bliżej poglądom twórców i użytkowników dokumentacji na temat jej
upowszechnienia w planach rozwoju.
Punkt wyjścia pozwala na optymizm, ponieważ zarówno polskie samorządy, jak i profesjonaliści,
zwracają uwagę na przekaz graficzny w strategiach rozwoju zarówno opracowywanych przez siebie, jak i dokumentów innych samorządów (ponad 80% odpowiedzi twierdzących w obu przypadkach). Istnieje więc pozytywne nastawienie do komunikacji wizualnej zarówno po stronie twórców,
jak i użytkowników strategii.
Uwagę zwraca zrównoważona struktura narzędzi graficznych wykorzystywanych do celów marketingowych. W pozostałych przypadkach widoczna jest dominacja map, wykresów i rysunków.
Samorządy doceniają walory wizualizacji komputerowych, a więc instrumentów graficznych prezentujących symulacje zagospodarowania przestrzennego w konsultowaniu i komunikowaniu za-
183
łożeń strategicznych. Jednocześnie 46% samorządów wyraża opinię, iż proces opracowania strategii rozwoju podniósł znaczenie sfery przestrzennej w planowaniu rozwoju. 53% nie miało na
ten temat zdania. Przekaz graficzny informacji w strategiach rozwoju to nie tylko możliwość wpływania na jakość zagospodarowania przestrzennego na etapie strategicznym, ale także praktyczne
zastosowanie czynnika przestrzennego jako instrumentu w planowaniu rozwoju w pozostałych
sferach, takich jak: sfera społeczna, gospodarcza czy infrastruktura. Niespełna połowa samorządów zadeklarowała podejmowanie w przyszłości działań zmierzających do szerszego uwzględniania zagadnień przestrzennych w strategicznym planowaniu rozwoju. Nie ma więc przesłanek do
rewolucyjnych zmian w podejściu do planowania strategicznego i roli jakości zagospodarowania
przestrzennego.
Metody zapisu graficznego informacji opisane w rozdziale 4 stanowią uporządkowanie, racjonalizację oraz rozwinięcie dotychczasowej praktyki zastosowania komunikacji graficznej w planowaniu
rozwoju. Trzeba podkreślić, że samorządy polskie są świadome pozytywnej roli jaką mogą odgrywać ilustracje podczas konsultacji planów rozwoju z mieszkańcami, przedsiębiorcami, urzędnikami
i radnymi. Powoli budowany jest zasób doświadczeń w tej dziedzinie. Metoda opisowa jest najpowszechniej stosowana w polskich strategiach rozwoju. Jednocześnie to metodę parametryczną
badani konsultanci uznali jako najbardziej pomocną w konsultacjach. Metoda strukturalna jest postrzegana jako budząca najmniejsze wątpliwości co do skuteczności zastosowania.
Metoda opisowa, jako najbliższa dotychczasowym standardom ustawowego planowania przestrzennego, jest najpopularniejsza nie tylko w Polsce, ale i w Europie. W jej legislacyjnym podtekście
należy jednocześnie upatrywać przyczyn trudności samorządów i profesjonalistów w wyzwalaniu
się z postrzegania przestrzeni w kontekście regulacji prawnych, a przez to trudnych do integracji
paneuropejskiej. Dűhr (2007) i Johnson C. (2009) opisują szczegółowo trudności w porozumieniu
się planistów ponad granicami. Kultura regulacji prawnych związanych z gospodarowaniem gruntami jest tutaj zasadniczą przeszkodą. W wyniku impasu wśród planistów nie doszło do stworzenia
wspólnego planu rozwoju przestrzennego dla doliny Górnego Renu (obszar transgraniczny między
Francją, Szwajcarią i Niemcami), a dokument Europejskiej Perspektywy Rozwoju Przestrzennego nie
został zilustrowany.
Zderzenie różnych kultur planowania przestrzennego nie zaowocowało jeszcze konsensusem.
Tymczasem planowanie strategiczne, jego metodologia oraz związki z samorządnością są cechą
wspólną wszystkich krajów europejskich, a nawet w perspektywie globalnej (państwa demokratycznie rządzone). Integracja komponentów przestrzennych w strategiach rozwoju jest sposobem
na uwolnienie zagospodarowania przestrzennego z rutyny regulacji i zwracanie większej uwagi na
jego aspekty wdrożeniowe i jakościowe.
Przykład Wielkiej Brytanii wskazuje, że jest to możliwe. Nowy system planowania (Planning and
Compulsory Purchase Act 2004; Planning Act 2008; National Planning Policy Framework 2012)
wymusił integrację planów rozwoju przestrzennego i inwestycji samorządów. Obecnie tworzone
strategie są strategiami w sensie metodologicznym – zawierają szczegółowe programy działań,
a jednocześnie są strategiami przestrzennymi, dotyczą nie tylko konkretnych miejsc, ale i zjawisk
przestrzennych. Ten nowy system wymusił rozwój zapisu graficznego informacji w strategiach rozwoju. Kraj, w którym komunikacja wizualna planów zagospodarowania przestrzennego stała na
184
niskim poziomie (Dűhr 2007; Davoudi i Strange 2009; Haughton i in., 2010), powoli buduje swoje
doświadczenie w tej dziedzinie.
Podobne procesy mogą zajść w Polsce. Warunkiem jest dobre przygotowanie teoretyczne i praktyczne zarówno twórców, jak i odbiorców geoinfografik. Do tego potrzebne są szeroko zakrojone
działania edukacyjne i szkoleniowe, poczynając od dzieci i młodzieży i ich przygotowanie do odbioru urbanistyki i architektury na co dzień, a kończąc na profesjonalistach zajmujących się planowaniem. Usystematyzowanie zapisu graficznego informacji z zakresu jakości zagospodarowania
przestrzennego w formie trzech metod może stanowić krok ku popularyzacji dialogu na temat
przestrzeni w trzech wymiarach oraz jej uwzględnianiu w strategiach rozwoju. Profesjonaliści zajmujący się planowaniem rozwoju powinni rozwijać swoje umiejętności w zakresie komunikacji społecznej, w tym zapisu graficznego.
5.1.2.
Skłonność samorządów i konsultantów do stosowania przekazu
graficznego w strategiach rozwoju w Polsce
Zdaniem autorki, główną przyczyną niskiego stopnia zastosowania komunikacji wizualnej jest przekonanie samorządów, iż jakość zagospodarowania przestrzennego jest wyłączną domeną ustawowego planowania przestrzennego. Przez to strategie nie zawierają wielu odniesień do zagadnień
przestrzennych, a specyfikacje istotnych warunków zamówienia dla strategii zakładają, iż będą to
dokumenty wyłącznie tekstowe. Pogląd ten potwierdzają badania ankietowe (ryc. 5.1 i 5.2). Wydaje się, że brak ustawowego obowiązku ilustrowania strategii rozwoju oraz przekonanie o kosztowności przygotowania ilustracji są hamulcami dla szerokiego zastosowania geoinfografik.
Pomijanie grafiki w strategii może być
zamierzonym działaniem
Pomijanie grafiki w strategii może
być zamierzonym działaniem
Grafika podnosi koszty opracowania
strategii
Grafika podnosi koszty opracowania
strategii
Grafika w strategiach to ozdobnik,
nieistotny dla przekazu merytorycznego
Grafika w strategiach to ozdobnik,
nieistotny dla przekazu
merytorycznego
Wykorzystanie elementów grafiki to tylko
konieczność w wydziałach
urbanistycznych i komunalnych
Wykorzystanie elementów grafiki to
tylko konieczność w wydziałach
urbanistycznych i komunalnych
Wszystkie zagadnienia dotyczące
jakości przestrzeni powinny być
planowane wyłącznie za pomocą…
Wszystkie zagadnienia dotyczące
jakości przestrzeni powinny być
planowane wyłącznie za pomocą…
Elementy graficzne to domena
planowania przestrzennego
Elementy graficzne to domena
planowania przestrzennego
Nie ma ustawowego obowiązku
Nie ma ustawowego obowiązku
Elementy graficzne nie podnoszą
atrakcyjności dokumentu
Elementy graficzne nie podnoszą
atrakcyjności dokumentu
0%
Trudno powiedzieć
20%
40%
60%
80%
0%
100%
Zgadzam się
Ryc. 5.1. Przyczyny pomijania elementów
graficznych w dokumentach strategii rozwoju
w Polsce w opinii samorządów
Trudno powiedzieć
20%
40%
60%
80% 100%
Zgadzam się
Ryc. 5.2 . Przyczyny pomijania elementów
graficznych w dokumentach strategii rozwoju
w Polsce w opinii profesjonalistów
185
To bardzo niepokojące, że urbaniści uznają, iż walory użytkowe ilustracji nie są wartościowym
narzędziem w planowaniu strategicznym oraz, że kształt strategii uzależniony jest wyłącznie od regulacji prawnych. Opinia ta występuje w zestawieniu z silnym przekonaniem, iż grafika ma wartość
merytoryczną dla strategii oraz, że nie jest wyłącznie domeną wydziałów urbanistycznych. Świadczy
to o bardzo instrumentalnym traktowaniu dokumentów strategii rozwoju. Dokumenty te weszły
do obowiązkowego zestawu dokumentacji samorządów gminnych bez obowiązku ustawowego,
jednak z pomocą silnego czynnika finansowego związanego z zasadami przyznawania środków
finansowych z Unii Europejskiej. Wygląda na to, że jakość zagospodarowania przestrzennego,
mimo ustawowego obowiązku zapewnienia ładu przestrzennego, niestety, nie stoi wysoko na liście priorytetów samorządów. Należy zwiększyć świadomość społeczną na temat związków ładu
przestrzennego i jakości życia oraz skutków finansowych złego projektowania. Wzorem może być
działalność brytyjskiej Komisji ds. Architektury i Środowiska Zabudowanego, która przez dziesięć lat
swojego istnienia zajmowała się szerokim wachlarzem badań, konsultacji i szkoleń w celu promowania dobrego projektowania w architekturze i urbanistyce (Bartlett 2002, CABE 2006, 2008).
Zastosowanie komunikacji wizualnej w strategiach rozwoju wiąże się z ryzykiem opisanym w rozdziale 4. Jest to w dużej mierze ryzyko polityczne związane z prowadzeniem dialogu i uzgodnień między grupami interesariuszy. Ryzyko rozumiane zarówno jako potencjalne zagrożenie
(na przykład swobodną interpretacją), jak i możliwość (na przykład wpływania na opinie odbiorców). Badania wykazały, że samorządy polskie biorą pod uwagę możliwość manipulowania procesami planowania strategicznego przez świadome wstrzymanie się od zastosowania narzędzi
polepszających komunikowanie się między uczestnikami procesu planowania i realizacji. Badani
konsultanci w mniejszym stopniu podzielają pogląd o zagrożeniach wynikających z zastosowania
ilustracji w planach rozwoju.
Szczegółowa analiza przyczyn zastosowania przekazu graficznego w strategiach wykazała, iż
najważniejszymi czynnikami determinującymi zastosowanie przekazu graficznego w strategiach
rozwoju są czynniki kulturowe: związane z metodami pracy samorządu oraz konsultanta wspomagającego proces budowania planów rozwoju. Pomostem w komunikacji między samorządem
a twórcami dokumentacji jest specyfikacja istotnych warunków zamówienia. Zastosowanie ilustracji
w planowaniu rozwoju powinno być jednym z wymogów postawionym przez samorząd. Konsultanci mają zwykle swobodę w doborze najskuteczniejszych narzędzi pracy. Jeśli komunikacja wizualna będzie stałym elementem ich warsztatu zawodowego, tym częściej przekaz graficzny, a tym
samym uwzględnianie czynników przestrzennych, będzie stałym elementem strategii rozwoju.
Według autorki, konieczna jest szczegółowa ocena kosztów i korzyści przygotowania i wdrożenia
strategii rozwoju. W jej wyniku możliwe będzie skuteczniejsze wpływanie na samorządy w sprawie
procesów planowania strategicznego. Na podstawie wcześniejszych przykładów wyraźnie widać
korzyści – wymierne, np. w postaci koordynacji czasowo-przestrzennej działań samorządów oraz
niewymierne, np. budowanie pozytywnego wizerunku i poprawa sprawności samorządu w realizacji zadań własnych. Dodatkowo, wprowadzenie zapisu graficznego, podobnie jak metoda partycypacyjno-ekspercka, umożliwia rzeczywisty udział społeczny w podejmowaniu decyzji na temat
spraw lokalnych. Pomimo dodatkowych kosztów związanych z opracowaniem materiałów wizu-
186
alnych, oszczędności finansowe oraz polityczne korzyści wygaszania niezadowolenia społecznego
powinny zostać docenione przez samorządy.
5.1.3.
Bariery dla zastosowania zapisu graficznego w strategiach
rozwoju
Zdaniem autorki, podstawowe bariery dla zastosowania zapisu graficznego w strategiach rozwoju
to: konieczność budowy baz danych lokalnych, koszt zatrudnienia odpowiednio wykwalifikowanej
kadry (pracownika), koszt i zarządzanie przygotowaniem narzędzi komunikacji wizualnej. W oczach
samorządów i konsultantów podstawową barierą dla powszechnego zastosowania komunikacji
wizualnej w planowaniu rozwoju jest brak kompetencji i umiejętności w zakresie przekazu graficznego informacji osób i jednostek zaangażowanych w planowanie rozwoju. Jest to zaskakujące
w dobie powszechnie dostępnych narzędzi informatycznych służących zarówno do przetwarzania
obrazów jak i budowania modeli przestrzennych czy mapowania.
W teorii istnieją warunki sprzyjające kreatywności w komunikowaniu strategii rozwoju w Polsce.
Samorządy, przygotowując dokumentację z zakresu planowania rozwoju – strategię, plany rozwoju
lokalnego, lokalne programy rewitalizacji, studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania
przestrzennego, coraz częściej stosują metodę partycypacyjno-ekspercką. Dokumentami najczęściej
przygotowywanymi samodzielnie są plany rozwoju lokalnego, najrzadziej – studia uwarunkowań
i kierunków rozwoju przestrzennego. Ustawowe planowanie zagospodarowania przestrzennego
wymaga specjalistycznego warsztatu zawodowego, stąd jedynie największe jednostki samorządowe, duże miasta na prawach powiatu, są w stanie utrzymać pracownie urbanistyczne zajmujące się
wyłącznie planowaniem przestrzennym na terenie miasta. Głównym motywem zatrudnienia konsultantów zewnętrznych przy strategiach rozwoju są czynniki kadrowe: brak kadry z odpowiednią
wiedzą i umiejętnościami, ale także presja czasu, czyli brak odpowiedniej liczby pracowników, która
mogłaby zrealizować zadanie w odpowiednim terminie.
Zdaniem autorki, brak kadry przygotowanej do tworzenia planów rozwoju, w tym strategii rozwoju, ma wpływ na jakość przygotowywanych dokumentów. Specyfikacje istotnych warunków
zamówienia nie tylko precyzują oczekiwany kształt dokumentu, ale są podstawą do tworzenia kontraktów z wykonawcami i ich późniejszego monitorowania. Brak wiedzy po stronie zamawiającego
przekłada się na niedoprecyzowanie specyfikacji i późniejsze trudności w nadzorze prac, a przede
wszystkim może utrudniać kreatywność konsultantów. Podsumowując – nawet jeśli dany samorząd
nie ma możliwości opracowania strategii własnymi siłami, powinien zatrudniać osobę, która będzie profesjonalnie przygotowana do sformułowania kryteriów jakościowych dokumentu oraz ich
egzekwowania. Osoba ta powinna posiadać wiedzę na temat planowania zintegrowanego, roli zagospodarowania przestrzennego dla jakości życia oraz metod komunikacji wizualnej w planowaniu
strategicznym. Barierę może więc stanowić koszt zatrudnienia takiego specjalisty przez samorząd.
Podobnie konsultanci, zwłaszcza ci spoza kręgu urbanistów, przygotowani do operowania instrumentami graficznymi, spodziewają się dodatkowych kosztów związanych z zatrudnieniem grafika.
W opinii autorki, planiści poza rozważaniami na temat nawiązania współpracy z urbanistami, są
w stanie opanować samodzielnie dużą część instrumentarium polecanego w metodach zapisu gra-
187
ficznego informacji (rozdział 4). Komunikacja wizualna powinna stanowić integralną część planowania strategicznego, tak jak zagadnienia przestrzeni i terytorium.
Tutaj warto się zastanowić dlaczego urbaniści tak rzadko angażują się w budowanie strategii rozwoju. Członkowie Izby Urbanistów czy Towarzystwa Urbanistów Polskich nie wydają się być zainteresowani tym obszarem działania. Badania nad możliwościami zastosowania komunikacji wizualnej i rolą przestrzeni w planowaniu rozwoju nie spotkały się z pozytywnym odzewem środowiska.
Dzieje się tak pomimo dobrze zdiagnozowanej sytuacji chaosu przestrzennego i nieskutecznego
systemu planowania przestrzennego (Izdebski i in., 2007; Buczek i in. 2009; Jędraszko 2011; Noworól 2011). Wyraźnie widać, że Izba Urbanistów nie pełni istotnej roli w jednoczeniu profesjonalistów z zakresu planowania rozwoju, skupia się wyłącznie na planowaniu przestrzennym.
Poza wymiernymi barierami dla przygotowania ilustrowanych dokumentów strategii rozwoju, omówionymi powyżej, istnieje jeszcze szeroki obszar ryzyka związanego z interpretacją komunikatu
wizualnego i jego wpływu na proces planowania. Szczegółowe analizy tematu zagrożeń potwierdzają zdecydowane przekonanie samorządów i konsultantów o pozytywnych skutkach zastosowania komunikacji graficznej w planowaniu strategicznym. Większość samorządów nie przewiduje
zwiększonych trudności we wdrażaniu programów i projektów czy w konsultacjach społecznych.
Ponad połowa z nich jest przekonana, że zwiększanie czytelności planów rozwoju przez umieszczanie elementów graficznych nie niesie żadnych obaw. Zarówno samorządy, jak i konsultanci są
zgodni co do tego, że zastosowanie przekazu graficznego może wydłużyć proces przygotowania
dokumentów strategicznych, zaś zwiększanie czytelności przez zastosowanie komunikacji wizualnej nie niesie żadnych specjalnych obaw.
W przypadku samorządów problemem jest przygotowanie ilustracji do dokumentów strategicznych, w mniejszym stopniu ich wykorzystywanie we właściwym kontekście. Obecnie najpowszechniej wykorzystywane wykresy, mapy i fotografie są tymi instrumentami graficznymi, które
samorządy umieją wykorzystywać w największym stopniu. Najwięcej problemów związanych jest
z wykorzystaniem narzędzi bezpośrednio związanych ze stanem zagospodarowania przestrzennego, takich jak: makiety, fotomontaże, wizualizacje komputerowe czy rysunki. Problemy te wynikać
mogą przede wszystkim z niedookreślonego związku między planowaniem strategicznym a jakością zagospodarowania przestrzennego.
Zdaniem autorki, upowszechnienie nauczania komunikacji społecznej oraz stosowania narzędzi
komunikacji wizualnej powinno być stałym elementem curriculum nauczania na każdym szczeblu
i specjalizacji. Planowanie zintegrowane jest oczywiście krokiem ważnym, jednak umiejętność prowadzenia dyskusji na tematy zagospodarowania przestrzennego, rozpoznawanie jego walorów,
stanowią fundamenty absolutnie niezbędne dla tworzenia wysokiej jakości środowiska życia, biznesu, wypoczynku. Dzięki nowoczesnym technologiom cyfrowym i telekomunikacyjnym niezwykle
łatwo jest rejestrować rzeczywistość i dzielić się informacjami i opiniami. Umiejętność opisywania
przestrzeni, zwłaszcza przestrzeni stanowiącej codzienność obywateli, powinna być więc kwestią
umiejętnego kierunkowania już istniejących aktywności społecznych.
188
5.1.4.
Przygotowanie teoretyczne i zdobywanie umiejętności w zakresie
komunikacji graficznej
Jak można zauważyć na podstawie analizy barier dla zastosowania zapisu graficznego w strategiach rozwoju, czynnik kadrowy pełni tutaj kluczową rolę. Potencjał ludzki samorządów w dziedzinie strategicznego planowania rozwoju opiera się przede wszystkim na doświadczeniu. Wiedza
oparta na doświadczeniu ma oczywiście podstawową zaletę tego, że jest przetestowana i nakierowana na realizacje. Jednak doświadczenie praktyczne ma to do siebie, że jest budowane z dużą
dozą przypadkowości oraz oparte na rutynie, w mniejszym stopniu otwarte na innowacje. Ponad
połowa respondentów reprezentujących samorządy zadeklarowała, iż ma teoretyczne przygotowanie w zakresie planowania strategicznego. Najwyżej cenią sobie jednak nie formalne wykształcenie,
lecz doświadczenie praktyczne. Formalne studia zostały ocenione stosunkowo najniżej, za wyjątkiem studiów podyplomowych. Wyraźnie widać tendencję do uczenia się przez działanie i dominację doświadczenia praktycznego nad wiedzą teoretyczną.
Jedynie 40% badanych wspomaga nabywanie doświadczeń praktycznych w zakresie planowania
rozwoju wiedzą zaczerpniętą z literatury fachowej (ryc. 5.3). Ci, którzy korzystali z publikacji, preferowali źródła krajowe oraz przykłady praktyczne, takie jak strategie innych samorządów czy specjalistyczne materiały szkoleniowe. Najmniej popularne wśród samorządowców są: informatory izb
zawodowych i literatura zagraniczna.
Najbardziej interesująca dla samorządów jest bezpośrednia wymiana doświadczeń (ryc. 5.4). Internet i kontakty osobiste są głównym źródłem przykładów budujących kompetencje samorządów
w zakresie planowania rozwoju. Najważniejsze są doświadczenia krajowe (ponad 60% badanych).
Doświadczenia zagraniczne nie są postrzegane jako źródło praktycznej wiedzy na temat planowania rozwoju. W przeciwieństwie do ustawowego planowania zagospodarowania przestrzennego,
w zakresie budowania strategii transfer metod i doświadczeń jest możliwy, zwłaszcza w kontekście
europejskim.
literatura
krajowa
100%
Inne
50%
prasa
zawodowa
0%
informatory
izb…
z polecenia
100%
literatura
zagraniczna
Inne
materiały
szkoleniowe
50%
szkolenia,
konferencje
kontakty
osobiste
0%
Internet
poradniki
przykłady
praktyczne…
Ryc. 5.3. Rodzaj literatury fachowej, z której
korzystały samorządy dla wzbogacenia wiedzy
na temat planowania strategicznego
literatura
fachowa
udział w
projekcie
Ryc. 5.4. Źródła informacji na temat doświadczeń praktycznych innych samorządów
189
Zaskoczeniem jest niska skuteczność upowszechniania wiedzy praktycznej za pomocą szkoleń
i konferencji oraz marginalne znaczenie literatury fachowej. Wynikać to może zarówno z faktu
słabego marketingu publikacji i szkoleń, z jakości i zakresu niespełniających oczekiwań odbiorców.
W każdym razie to nieformalne źródła informacji stanowią dla pracowników samorządów podstawę budowania wiedzy i umiejętności w zakresie planowania rozwoju.
W kontekście źródeł zwiększania kompetencji w zakresie przekazu graficznego w planowaniu strategicznym, samorządy preferują niezależny styl uczenia się. Najchętniej korzystać będą ze źródeł
oryginalnych, nieprzetworzonych, takich jak dostęp do dokumentów czy przykładów ilustracji.
Istotne wydają się być także szkolenia oraz przewodniki zawierające przykłady i wzory legend do
map i opracowań graficznych. Najmniej skłonni są do korzystania z nowoczesnych sposobów wymiany poglądów i wiedzy, jak blogi czy fora internetowe (ryc. 5.5).
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
dostęp do
materiałów
źródłowych
dostęp do
przykładów
ilustracji
nie będę korzystać
profesjonalna
literatura
niechętnie
informacja o
szkoleniach i
studiach
przewodnik
zawierający
wzory legend
bezpośrednia
wymiana
doświadczeń
ani chętnie ani niechętnie
szkolenia
chętnie
forum
internetowe
blog
bardzo chętnie
Ryc. 5.5. Preferencje samorządów dotyczące korzystania z materiałów poszerzających wiedzę w zakresie
zastosowania przekazu graficznego w planowaniu rozwoju
Konsultanci natomiast budują swoje kompetencje głównie na podstawie literatury krajowej, materiałów szkoleniowych oraz praktycznych przykładów strategii innych samorządów. Konsultanci
szerzej szukają źródeł podnoszenia wiedzy, niestroniąc od szkoleń. Informatory izb zawodowych
czy prasa zawodowa mają znaczenie marginalne, głównie ze względu na bardzo zróżnicowane
grono specjalistów zajmujących się planowaniem strategicznym. Pochodzą oni z różnych grup zawodowych i nie są zrzeszeni w żadnej specjalnej izbie zawodowej.
Wśród konsultantów zanotowano ogólnie wysoką skłonność do poszerzania wiedzy na temat
przekazu graficznego w planowaniu rozwoju. Wszystkie sposoby podwyższania kompetencji są
akceptowane ze wskazaniem na samokształcenie się przez bezpośredni dostęp do materiałów źródłowych. W przeciwieństwie do samorządów, profesjonaliści chętnie korzystaliby z internetowej,
190
nieformalnej wymiany doświadczeń w formie blogu czy forów internetowych. Należy zaznaczyć,
iż w trakcie badań ankietowych napotkano na trudności związane z niechęcią profesjonalistów do
dzielenia się swoimi opiniami i doświadczeniami. Wysuwano argumenty, takie jak „warsztat jest
moją tajemnicą zawodową”.
Zdaniem autorki, profesjonaliści zajmujący się planowaniem strategicznym działają, z własnej woli,
w pewnej izolacji. Konieczne jest przełamanie barier i dzielenie się doświadczeniami, budowanie
środowiska łączącego indywidualności różnych branż. Naturalnym procesem byłaby aktywizacja
urbanistów i rozszerzenie pola działalności tej specjalizacji o planowanie strategiczne. Potrzeba
integracji planowania strategicznego i przestrzennego powinna katalizować łączenie się środowisk
i zwiększanie potencjału profesjonalnej wiedzy i umiejętności, między innymi w zakresie komunikacji wizualnej, partycypacji społecznej i mediacji.
5.2.
Bilans ryzyka zastosowania komunikacji wizualnej
Dla właściwego wyważenia zastosowania komunikacji wizualnej w przyszłości ważna jest świadomość potencjalnych korzyści i zagrożeń z tym związanych – bilans ryzyka. Po stronie korzyści
zdecydowanie mieszczą się: integracja przestrzeni w planowaniu strategicznym, uwzględnienie
aspektów terytorialnych w programowaniu rozwoju, wspólna płaszczyzna dla równego dialogu
między wszystkimi interesariuszami planowania, możliwość monitorowania wdrażania strategii. Po
stronie zagrożeń stoi przede wszystkim możliwość manipulacji przekazem.
Dűhr (2007) i Forester (1989) zauważają, że przekaz wizualny w planowaniu przestrzennym może
podlegać manipulacjom politycznym. Forester wyróżnia cztery obszary zakłóceń w komunikacji
między interesariuszami: nieuniknione a społecznie nieprzewidywalne ograniczenia kognitywne,
nieuniknione błędy wywołane strukturami społecznymi i różnicami w dostępie do informacji, błędy
niepotrzebne wywołane celową manipulacją i błędy możliwe do uniknięcia wynikające z legitymizacji społecznej (polityka). Zapis graficzny informacji w planowaniu strategicznym nie podlega
standaryzacji i, zdaniem autorki, powinien pozostać w formule otwartej. Zakłócenia w komunikacji
są więc ryzykiem, które musi być wpisane w formułę zapisu graficznego planowania zintegrowanego.
Ocena ryzyka politycznego powinna być elementem profesjonalnej oceny materiałów zarówno
przez urbanistów, jak i polityków. Według autorki, ostateczny kształt komunikatu wizualnego powinien być efektem wspólnej pracy planistów i osób podejmujących ostateczne decyzje strategiczne, czyli rad samorządów. Wielka rola przypada komisjom do spraw planowania i porozumienia
pomiędzy nimi a odpowiednimi wydziałami i jednostkami samorządu odpowiedzialnymi za przygotowanie dokumentacji.
5.2.1.
Zalety zastosowania zapisu graficznego w planach rozwoju
Podstawową zaletą zastosowania instrumentów graficznych w planowaniu rozwoju w opinii samorządów jest łatwość komunikacji pomiędzy poszczególnymi interesariuszami strategii rozwoju:
mieszkańcami, przedsiębiorcami lokalnymi, urzędnikami (pracownicy samorządu oraz instytucji pu-
5.2. Bilans ryzyka zastosowania komunikacji wizualnej w planowaniu strategicznym
191
blicznych), inwestorami zewnętrznymi (potencjalnie lub obecnie zaangażowani w działania na terenie jednostki samorządowej), profesjonalistami branżowymi (w ramach zespołów do spraw przygotowania strategii) oraz z politykami (radni). Analizy przykładów z innych krajów europejskich
dowodzą, że potrzeba dialogu między interesariuszami oraz kontekst terytorialny programowania
rozwoju są siłami motywującymi zastosowanie zapisu graficznego w planowaniu zintegrowanym.
Francuskie opracowania schematów koherencji terytorialnych (np. SCOT de Reims, 2007; SCOT
du Pays de Brest, 2010; SCOT de la regione de Grenoble, 2011; SCOT de Marseille Provence Metropole PADD, 2012) zostały wprowadzone do agend planowania jako płaszczyzna porozumienia
międzygminnego na obszarach powiązanych ze sobą przestrzennie i funkcjonalnie. Wypracowanie
wspólnej strategii rozwoju wymaga podjęcia dialogu na temat zróżnicowania terytorialnego priorytetów oraz bilansu kosztów i korzyści inwestycji publicznych w kontekście całego regionu. Bez
zastosowania zapisu graficznego taki dialog nie byłby praktycznie możliwy.
Przykłady holenderskie (np. Ministeries van VROM, 2006; Privince de Noord Holland, 2008; Gemeente Amsterdam, 2010; AArts i in., 2012) demonstrują w jaki sposób przestrzeń, nie tylko aspekt
terytorialny, jest obecna w planowaniu społeczno-ekonomicznym. Podobnie jak w przypadku francuskim – własność i dobro publiczne są silnie akcentowane. Inwestycje publiczne pełnią kluczową
rolę w katalizowaniu procesów rozwojowych. Komunikacja wizualna umożliwia informację i sterowanie działaniami pozostałych interesariuszy.
Przykłady niemieckie (Landeshauptstadt München Referat für Stadtplanung und Bauordung, 2005; Landeshauptstadt Düsseldorf Der Oberbürgermeister Stadtplanungsamt, 2009) to doskonała lekcja informowania o podejmowanych działaniach samorządów w kontekście przestrzennym. Przy czym trzeci
wymiar przestrzeni, czyli estetyka zagospodarowania przestrzennego, regulowany jest na poziomie planowania przestrzennego, stąd w strategiach więcej jest map niż innych instrumentów graficznych.
Na przykładzie Wielkiej Brytanii (np. London Borough of Tower Hamlets, 2009; London Borough of
Croydon, 2010, 2012; London Plan 2011, Royal Borough Of Kingston Upon Thames, 2011;London
Borough of Waltham Forest, 2012) można zaobserwować proces rosnącego znaczenia czynnika
przestrzennego w strategiach rozwoju. Pojęcie lokalnego charakteru, wykraczające daleko poza
określenie granic i sposobu użytkowania terenu, z jednej strony, jest wyrazem strategicznego podejścia do zagospodarowania przestrzennego, z drugiej – komunikacja wizualna jest niezbędna do
przekazania informacji na ten temat. Aspekt demokratyczny i negocjacyjny systemu planowania
w Wielkiej Brytanii demonstrują w jaki sposób można wpływać na zachowania inwestorów prywatnych w sposób wykraczający poza prawnicze regulacje. Polityka wsparcia dla dobrego projektowania nie byłaby możliwa bez zastosowania komunikacji wizualnej.
Tezę o zaletach komunikacji wizualnej w planowaniu strategicznym przetestowano na polskich samorządach i konsultantach. Samorządy powszechnie reprezentują pogląd, iż instrumenty graficzne
są użyteczne w komunikowaniu strategii rozwoju dla wszystkich grup biorących udział w procesie
planowania. Są przekonane, iż ilustracje są stosunkowo najmniej przydatne w konsultacjach z politykami i przedsiębiorcami lokalnymi, zaś najbardziej pomocne w dialogu z urzędnikami. Część
samorządów wyraziła opinię o pewnej hermetyczności przekazu graficznego, który najbardziej
sprawdza się w wewnętrznym obiegu informacji między urzędnikami a urzędami.
192
Optymizmem, co do upowszechnienia metod zapisu graficznego informacji w strategiach rozwoju, napawa wysokie zaufanie samorządów, co do możliwości zastosowania przekazu graficznego
informacji do celów o charakterze pozytywnym. Największe korzyści mają być osiągane w komunikacji z mieszkańcami, nieco mniejsze w dialogu, na przykład na temat problemów czy celów rozwojowych. Najwięcej wątpliwości wzbudziła możliwość wykluczania wspólnot z dyskusji na temat
ładu przestrzennego przez zastosowanie instrumentów graficznych. Innymi słowy – ilustracje są
przez samorządy postrzegane jako medium w miarę proste do zrozumienia i związane z ładem
przestrzennym. Trzeba zauważyć ogólny sceptycyzm samorządów, co do praktycznych możliwości
wpływania na odbiorców za pomocą komunikacji graficznej. Tymczasem profesjonaliści zauważają
ten potencjał zarówno w pozytywnym sensie (łączenie wspólnot, komunikacja, definiowanie), jak
i negatywnym (wykluczanie). Dzięki świadomemu i konsekwentnemu zastosowaniu metod zapisu
informacji można ograniczać zagrożenia związane z przekazem wizualnym przez odpowiedni dobór instrumentów oraz właściwe przygotowanie materiałów.
Ryc. 5.6. Przydatność instrumentów graficznych na poszczególnych etapach planowania
strategicznego w opinii samorządów. Dane
szczegółowe na temat instrumentów graficznych
Rysunek
Fotomontaż
z politykami
z profesjonalistami branżowymi
z inwestorami zewnętrznymi
z urzędnikami
z przedsiębiorcami lokalnymi
z mieszkańcami
Fotografia
Wykres
Makieta
Mapa
wskaźniki realizacji, monitoring i ewaluacja
programy, projekty
priorytety, kierunki rozwoju
diagnoza
Rysunek
Fotomontaż
Fotografia
Wykres
Makieta
Mapa
Zaletą komunikacji graficznej jest jej elastyczność i możliwość wyboru sposobu zapisu pod kątem potrzeb poszczególnych etapów planowania strategicznego i grup odbiorców. Zestawienie tych danych
na temat oceny przydatności poszczególnych instrumentów graficznych, na kolejnych etapach planowania strategicznego oraz w konsultacjach z poszczególnymi grupami społecznymi, daje dość zaskakujący obraz. W odpowiedzi na pytania o potrzebę stosowania poszczególnych instrumentów graficznych na kolejnych etapach strategicznego planowania rozwoju samorządy wyraźnie preferowały
wykresy, w dalszej kolejności mapy, a następnie fotografie, rysunki i wizualizacje komputerowe (ryc.
5.6). Tymczasem w ocenie przydatności w komunikacji założeń strategii z poszczególnymi grupami
społecznymi (ryc. 5.7) zadeklarowano zdecydowaną dominację map nad wykresami i wizualizacjami
komputerowymi. Znaczenie makiet i fotomontaży jest postrzegane jako marginalne.
Ryc. 5.7. Przydatność instrumentów przekazu
graficznego w komunikacji z poszczególnymi
grupami odbiorców w opinii samorządów
193
Ogólny obraz (ryc. 5.6 i 5.7) opinii samorządów na zastosowanie instrumentów komunikacji wizualnej w strategiach rozwoju wskazuje, iż najbardziej przydatne są mapy, w następnej kolejności wykresy i wizualizacje komputerowe. Generalnie samorządy rozpoznają różnice między użytecznością
poszczególnych instrumentów graficznych w odniesieniu do etapów planowania strategicznego
czy rodzaju odbiorcy informacji. Wspólnymi cechami są: wysoka uniwersalność i przydatność zastosowania map i wykresów oraz marginalizacja znaczenia fotografii, makiet i fotomontaży.
Konsultowana grupa profesjonalistów wykazała zauważalny sceptycyzm (w zależności od narzędzia graficznego), co do potrzeby stosowania narzędzi graficznych w strategiach, bez wyraźnego
zróżnicowania preferencji w stosunku do poszczególnych narzędzi graficznych. Pewnym zaskoczeniem są deklaracje konsultantów, co do wielkiego znaczenia fotografii i rysunku w planowaniu
strategicznym, co pozostaje w sprzeczności z obecną praktyką.
Autorskie metody zapisu informacji w strategiach rozwoju mają szanse na wdrożenie w praktyce
planowania zintegrowanego w Polsce, jednak niezbędne jest przede wszystkim nadanie zagospodarowaniu przestrzennemu w strategiach trzeciego wymiaru. W obecnej praktyce istnieje zrozumienie jego parametrycznego charakteru (wyrażone popularnością wykresów) oraz terytorialności
(popularność map). Walory użytkowe, estetyczne i kulturowe przestrzeni są rozpoznawalne w strategiach, a jednak wydaje się, że nadanie tym walorom konkretnych kształtów, np. przedstawionych
metodą parametryczną, jako ilustracji podstawowych cech lokalnej kultury budowania, budzi opór.
Pozostaje pytanie, czy wynika to z nierozpoznania i niezdefiniowania lokalnej kultury budowania?
Zdaniem autorki, symptomem tej niewiedzy jest fakt, iż stosunkowo bogato prezentują się materiały na temat historycznych zasobów przestrzennych w Polsce. Przewodniki i informatory turystyczne skupiają się niemal wyłącznie na pięknie polskiej natury i zabytkowej zabudowy. Na temat
współczesnych dokonań architektury i urbanistyki publikuje się stosunkowo niewiele, a w formie
popularyzatorskiej – niemal wcale. Ilustrowanie strategii rozwoju, zdaniem autorki, jest jednym
ze sposobów na definiowanie współczesnej tożsamości lokalnej. Uświadomienie interesariuszom
rozwoju lokalnego, że współtworzą dobrobyt, w tym piękno zagospodarowania przestrzennego.
Warto dodać, że to walory dobrej urbanistyki można przekładać na korzyści ekonomiczne i finansowe (patrz: Bartlett School of Planning UCL, 2002; CABE, 2008).
Czy w Polsce brakuje dobrej współczesnej architektury i urbanistyki? Zdaniem autorki, w każdym
miejscu można znaleźć pozytywne wątki, należy wzmóc działania nakierowane na ich rozpoznawanie. Wielki boom inwestycyjny początku XXI wieku nakierowany był przede wszystkim na podnoszenie jakości życia jednostek, demonstrację indywidualnych preferencji, zwłaszcza w dziedzinie
budownictwa mieszkaniowego. Nadszedł czas na budowanie zbiorowej jakości życia. Dzięki zapisowi graficznemu informacji możliwe jest zaprezentowanie na czym polega harmonijna zabudowa,
krajobraz czy struktura funkcjonalno-przestrzenna. Kolejnym krokiem powinna być społeczna zgoda na kształtowanie zbiorowego piękna, które łączyć się może z pewnymi wyrzeczeniami jednostek, ale i kolektywnymi korzyściami, w tym wymiernym wzrostem wartości nieruchomości. Wielka
tutaj rola samorządów – nie tylko jako edukatora, ale i dobrego przykładu. Inwestycje publiczne
wyznaczają standard zagospodarowania przestrzennego. Powinien być on jak najwyższy i rozbudzać aspiracje lokalne dotyczące jakości przestrzeni i życia.
194
5.2.2.
Zagrożenia związane z zastosowaniem zapisu graficznego
w planowaniu rozwoju
Głównym zagrożeniem dla procesu planowania strategicznego płynącym z zastosowania zapisu
graficznego w strategiach rozwoju jest możliwość manipulacji informacją – zarówno świadomej,
jak i nieświadomej. W obszarze deklaracji samorządy w Polsce mają w zakresie manipulacji przekazem wizualnym bardzo zdecydowane poglądy. Na bezpośrednie pytanie o możliwość wykorzystania instrumentów graficznych do celów politycznych 32% badanych potwierdziło taką możliwość,
68% zdecydowanie zdementowało istnienie pola dla manipulacji politycznej. Żaden z samorządów
nie miał wątpliwości w tej sprawie. Nieco inny obraz wyłania się z badania opinii konsultantów.
Dostrzegają oni zagrożenia związane z zastosowaniem ilustracji i możliwości manipulowania dostępem do informacji czy wpływem na procesy decyzyjne. W świetle wcześniejszych opinii na temat
uwarunkowań prawnych określających zakres merytoryczny strategii, można stwierdzić, że ze strony
konsultantów nie należy oczekiwać determinacji we wprowadzaniu narzędzi graficznych jako standardu w planowaniu rozwoju. Zdaniem autorki, czynnikiem uspokajającym nastroje jest przekonanie o standaryzacji zapisów graficznych, a tym samym – o jego regulacyjnym charakterze, podobnie jak w przypadku planowania przestrzennego. Tymczasem cechą zapisu graficznego informacji
w strategiach rozwoju jest jego kreatywność. Dotyczy to wszystkich trzech autorskich metod.
Również ocena ryzyka związanego z wykorzystaniem ilustracji w komunikacji wizji i planów rozwoju jest różna w przypadku samorządów i konsultantów. Samorządy oceniają zagrożenia związane
z zastosowaniem komunikacji wizualnej w strategiach rozwoju jako niskie (ryc. 3.20). Konsultanci
w większym stopniu potrafią zidentyfikować zagrożenie braku akceptacji działań samorządu na
skutek wykorzystania instrumentów graficznych w planowaniu rozwoju (ryc. 5.8). Podobnie panuje
sceptycyzm co do pozytywnego wpływu ilustracji na akceptację społeczną.
wykorzystanie ilustracji może się
przyczynić do akceptacji działań
samorządu
wykorzystanie ilustracji może się
przyczynić do braku akceptacji działań
samorząd
0%
Zgadzam się
20%
Trudno powiedzieć
40%
60%
80%
100%
W pełni się nie zgadzam
Ryc. 5.8. Wpływ wykorzystania elementów graficznych na akceptację działań samorządów w opinii konsultantów
Możliwości manipulacji (sterowania) odbiorem informacji, a tym samym stosunkiem interesariuszy
do zapisów strategii obejmują:
– ukrywanie informacji w natłoku danych (dotyczy przede wszystkim metody opisowej i strukturalnej);
195
– eksponowanie wybranego zakresu informacji przez filtrowanie danych (dotyczy przede wszystkim metody opisowej i parametrycznej);
– ukrywanie niespójności terytorialnej i dysproporcji w dostępie do inwestycji publicznych na
danym obszarze (metoda opisowa);
– unikanie kontrowersji za pomocą szaty graficznej, w tym zastosowaniem koloru (wszystkie
metody zapisu);
– otwartość interpretacji ustaleń (metody parametryczna i strukturalna).
W ramach badania przeprowadzono testy skłonności do manipulacji za pomocą komunikacji wizualnej na przykładach map. Pierwsze zestawienie związane jest z ukrywaniem informacji w metodzie opisowej przez ukrycie ich w natłoku danych. Efekty takich działań można zaobserwować
na podstawie dokumentów z zakresu ustawowego planowania przestrzennego. Mapy studium
uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz plany miejscowe charakteryzuje wielka ilość informacji ukryta w gąszczu kolorów i symboli. Z jednej strony, istotne jest szczegółowe przedstawienie pełnego zakresu danych, z drugiej – filtrowanie danych pozwala na skupienie
się na wybranej warstwie planu i jej zrozumienie.
Przedstawione na rycinie 5.10 wszystkie tereny zielone w gminie dają obraz ogólny terenów rekreacyjnych. Wydaje się, że stanowią one bardzo znaczącą formę użytkowania. Jednak przy rozpatrywaniu zmian w strukturze publicznie dostępnych terenów rekreacyjnych (zarówno likwidacji,
jak i nowo tworzonych) najistotniejsze byłyby dane filtrowane. Dają one zupełnie inny obraz (ryc.
5.9) – widać dysproporcje w dostępności terenów zielonych na danym terytorium. W przypadku
likwidacji skweru czy parku (ryc. 5.10) pozwala na skuteczniejszą argumentację na rzecz takiego
przedsięwzięcia albowiem przedstawione są inne elementy struktury przestrzennej, potencjalnie
kompensujące tę stratę. W przypadku tworzenia nowych ogólnodostępnych terenów rekreacyjnych, (ryc. 5.9) dostarczyłaby więcej argumentów na rzecz zrozumienia istoty tej inwestycji pożytku
publicznego.
REKREACYJNE TERENY ZIELONE
POWSZECHNIE DOSTĘPNE
parki ogólnomiejskie
parki dzielnicowe
parki lokalne
ogrody
podwórka osiedlowe
nieformalne tereny rekreacji
i sportu
place zabaw
boiska sportowe
inne publiczne
tereny zielone
cmentarze
O OGRANICZONYM DOSTĘPIE
tereny szkolne
kluby sportowe np. korty
tenisowe, pola golfowe
REKREACYJNE TERENY ZIELONE
parki ogólnodostępne
granice gminy
Ryc. 5.9. Przykładowa mapa ilustrująca wybrany wycinek informacji związany bezpośrednio
z tematem spotkania
DOSTĘP PRYWATNY
do wyłącznej dyspozycji właściciela
ogródki działkowe
ogrody przydomowe
Ryc. 5.10. Przykładowa mapa ilustrująca
wszystkie informacje związane z tematyką
spotkania
196
Tymczasem polskie samorządy uznają, że filtrowanie informacji jako takie nie jest działaniem właściwym, zwłaszcza w komunikacji z radnymi i inwestorami. Tendencja ta jest widoczna zarówno
w przypadku podejmowania decyzji kontrowersyjnych, takich jak likwidacja terenów rekreacyjnych
i przeznaczenie ich na cele przemysłu, jak i decyzji społecznie pożądanych, jak rozwój infrastruktury
społecznej. Na tej podstawie można przewidywać trudności polskich praktyków we wprowadzaniu
bardziej syntetycznego ujmowania problematyki rozwoju w komunikacji wizualnej.
Drugie zestawienie (ryc. 5.11 i 5.12) dotyczy prezentacji danych o projektach inwestycji publicznych. Pierwsza mapa pokazuje jedynie lokalizacje poszczególnych przedsięwzięć (metoda opisowa).
Są one w miarę równomiernie rozłożone na terenie gminy. Druga mapa pokazuje nie tylko lokalizację, ale i wielkość nakładów inwestycyjnych (metoda parametryczna). Inny sposób prezentacji
danych uwypukla nierówności w rozkładzie środków publicznych w poszczególnych osiedlach.
GMINNE PROJEKTY INWESTYCYJNE
lokalizacja i wartość
projektów
pow. 10 mln
GMINNE PROJEKTY INWESTYCYJNE
lokalizacja projektów
1 - 10 mln
granice gminy
granice gminy
Ryc. 5.11. Przykładowa mapa lokalizacji
projektów zaplanowanych w strategii rozwoju
gminy wykonana metodą opisową
Źródło: opracowanie autorki
Ryc. 5.12. Przykładowa mapa lokalizacji
projektów zaplanowanych w strategii rozwoju
gminy wykonana metodą parametryczną
Podczas badania testowego samorządy wyraziły preferencje dla zastosowania metody parametrycznej, jednak na spotkaniach poza urzędem, z jednostkami operującymi poza sceną polityczną,
brano pod uwagę zastosowanie uproszczonej prezentacji danych. Szczególnie w przypadku mieszkańców samorządy stosunkowo chętnie ograniczyłyby dostęp do bardziej szczegółowych informacji na temat programowania rozwoju.
Wybór właściwego sposobu prezentacji danych w kontekście przestrzennym zależy również od celów politycznych. Wybór metody opisowej czy parametrycznej zależeć powinien od tego, czy celem
komunikatu jest zaprezentowanie równomiernego rozkładu inwestycji publicznych na terenie gminy
(wielkość nakładów zależy od lokalnych potrzeb inwestycyjnych), czy też wykazanie, że większość
środków została skierowana na tereny wcześnie zdiagnozowane jako szczególnie problematyczne.
Kolejny przykład manipulacji to ukrywanie potencjalnych kontrowersji za pomocą zabiegów graficznych. Zapisane metodą strukturalną kierunki rozwoju gospodarczego gminy zostały przedstawione w różnych schematach kolorystycznych. Rycinę 5.14 zapisano z zastosowaniem kolorystyki
197
spójnej ze standardami planowania przestrzennego. Na rycinie 5.13 zastosowano barwy o wyraźnie ekologicznej wymowie – zielenie, niebieskości. Dzięki temu zabiegowi lokalizacje przemysłowe
nie powinny być postrzegane jako zagrożenie.
KIERUNKI ROZWOJU
GOSPODARCZEGO GMINY
KONCENTRACJA
CE
USŁUG
ŚRÓDMIEŚCIE
ŚRÓDMIEŚCIE
CENTRUM DZIELNICOWE
CENTRUM DZIELNICOWE
POTENCJALNE CENTRUM
POTENCJALNE CENTRUM
PRZEMYSŁ I SKŁADY
PRZEMYSŁ I SKŁADY
KLASTER ZINTEGROWANY
KLASTER ZINTEGROWANY
KLASTER WYIZOLOWANY
KLASTER WYIZOLOWANY
INNOWACYJNOŚĆ
INNOWACYJNOŚĆ
KOMPLEKS INNOWACYJNY
KOMPLEKS INNOWACYJNY
SFERA ODDZIAŁYWANIA
SFERA ODDZIAŁYWANIA
KORYTARZ REGIONALNY
D
KONCENTRACJA USŁUG
KREATYWNOŚĆ
CENTRUM SZTUK PIĘKNYCH
Ryc. 5.13. Przykładowa mapa kierunków
rozwoju gospodarczego w strategii rozwoju
gminy przygotowana w kolorystyce zieleni,
niebieskości i szarości
KORYTARZ REGIONALNY
KREATYWNOŚĆ
CENTRUM SZTUK PIĘKNYCH
Ryc. 5.14. Przykładowa mapa kierunków
rozwoju gospodarczego w strategii rozwoju
gminy przygotowana w standardowej kolorystyce planu miejscowego zagospodarowania
przestrzennego
Problematyka manipulowania nastrojem odbiorców za pomocą zabiegów graficznych wydaje się być
rozpoznana. Generalnie samorządy preferują zastosowanie standardowych oznaczeń kolorystycznych
na mapach i planach, pomimo to wiele z nich zauważa potencjał płynący z bardziej twórczego podejścia do kolorów jak na przykład przedstawione na przykładzie zastosowanie kolorów charakterystycznych dla środowiska naturalnego (zielony i niebieski) do zilustrowania zagadnień związanych
z rozwojem gospodarczym, w tym z dużą koncentracją przemysłu i składów. Grupami najchętniej
poddawanymi manipulacjom za pomocą przekazu graficznego miałyby być: Komisja Ochrony Środowiska oraz mieszkańcy, czyli grupy z największym prawdopodobieństwem występowania konfliktów
z proponowanymi formami zagospodarowania. Najmniej skłonności do manipulacji przekazem graficznym samorządy zadeklarowały w stosunku do inwestorów i przedsiębiorców, a więc grup bezpośrednio zainteresowanych zabudową i użytkowaniem przedmiotowych terenów.
Ostatnie zestawienie dotyczyło porównania otwartości interpretacji zapisów w metodach: strukturalnej oraz parametrycznej. Pierwsza z nich (ryc. 5.15) związana jest z ryzykiem dosłownej interpretacji, wynikającego głównie z faktu filtrowania danych, przerysowania hierarchii przestrzennej oraz
pomijania w ilustracji terenów peryferyjnych w świetle obranych priorytetów. Druga metoda (ryc.
5.16) definiuje wyłącznie typy interwencji publicznych na obszarze gminy. Takie podejście pozostawia szerokie pole dla dowolności interpretacji przez odbiorców.
198
PRIORYTETY ROZWOJOWE
obszary koncentracji
koncentacja
działalności gospodarczej
koncentracja
handlu i usług
rozwój intensywnej
zabudowy mieszkaniowej
rozwój
zabudowy mieszkaniowej
ochrona
środowiska naturalnego
zewnętrzne powiązania
komunikacyjne
PRIORYTETY ROZWOJOWE
OBSZAR CENTRUM INFRASTRUKTURA
nowe inwestycje,
intensyfikacja i koncentracja
rozwój zrównoważony
regeneracja
ochrona i odnowa
Ryc. 5.15.
Przykładowa mapa strategicznych kierunków rozwoju gminy przygotowana metodą strukturalną
Ryc. 5.16.
Przykładowa mapa strategicznych kierunków rozwoju gminy przygotowana metodą parametryczną
Samorządy w niewielkim stopniu dostrzegają możliwość świadomego kształtowania reakcji odbiorców informacji za pomocą formy przekazu graficznego. Punktem odniesienia wydają się być
ustawowe dokumenty z zakresu planowania przestrzennego i narzucone przez nie standardy graficzne, takie jak:
– dokładność i szczegółowość geolokalizacyjna;
– koncentracja pełnego zakresu powiązanych informacji na jednej mapie, niechęć do filtrowania
danych;
– zastosowanie standardowego schematu kodów kolorystycznych;
– konieczność przypisania informacji dla każdego miejsca w przedmiotowej jednostce samorządu
terytorialnego.
Przeprowadzone dodatkowo badania krzyżowe wskazują, iż samorządami najmniej skłonnymi do
manipulacji za pomocą przekazu graficznego informacji są gminy wiejskie. Przyczyn takiego stanu
można upatrywać przede wszystkim w zaufaniu samorządów i ich pracowników do tego, że konsultowani przedstawiciele społeczności lokalnej mają doskonałą orientację co do stanu zagospodarowania przestrzennego w gminie. Na przykład filtrowanie informacji będzie częściej interpretowane jako uczytelnienie przekazu, a nie jako celowe ukrywanie danych. Uczestnicy konsultacji będą
mieli świadomość co do kontekstu wybranych informacji.
Ponadto zauważono, iż grupami respondentów najmniej skłonnymi do manipulowania przekazem
graficznym są osoby, które swoją karierę zawodową rozpoczęły po 1989 roku, ale przed ostatnią
reformą samorządową z 1998 roku; oraz dyrektorzy wydziałów, a więc osoby, które mają duży
wpływ na sposób pracy zespołów odpowiedzialnych za przygotowanie dokumentów strategii.
Zdaniem autorki, przygotowanie i prezentacja komunikatów wizualnych w strategiach rozwoju
powinno poprzedzać nie tylko określenie celu i odbiorców informacji, ale i analiza ryzyka zwią-
199
zanego z interpretacją. Zastosowanie odpowiednich środków graficznych oraz umieszczenie ilustracji w uprzednio zaplanowanym kontekście pozwoli na utrzymanie kontroli nad komunikatem.
Usystematyzowanie metod zapisu graficznego powinno stanowić pomoc w wyborze właściwego
środka przekazu. Standardy zapisu graficznego powinny koncentrować się wyłącznie na ograniczeniu możliwości manipulacji informacją, nie powinny ograniczać kreatywności twórców, w tym
w wyborze mediów.
5.2.3.
Plan na przyszłość
Stan wyjściowy
Komunikacja wizualna w planowaniu rozwoju wiąże się z uwzględnianiem zagadnień z zakresu
jakości zagospodarowania przestrzennego, z tego powodu jest niezbędna w planowaniu zintegrowanym. Jest to medium w miarę proste do zrozumienia i związane z ładem przestrzennym.
Jednak aktualne dokumenty planów strategicznych, lokalnych planów rozwoju czy wieloletnich planów inwestycyjnych, pomimo że dotyczą konkretnych działań w przestrzeni, posługują się głównie
przekazem słownym i liczbowym. Ta sytuacja może ulec zmianie. Wejście Polski do Unii Europejskiej
w 2004 roku zaowocowało przygotowaniem lub aktualizacjami strategii w Polsce. Należy też spodziewać się kolejnej rundy aktualizacji, która powinna nastąpić w ciągu następnego pięciolecia.
Upowszechnienie przekazu graficznego w strategiach rozwoju determinowane jest następującymi
czynnikami:
1. Wysokie uzależnienie samorządów i konsultantów od nakazów i odgórnych regulacji metodologii przygotowania strategii.
2. Niejasność co do roli sfery przestrzennej w planach rozwoju oraz powszechny brak ilustracji.
3. Wiedza i umiejętności samorządów oparte głównie na doświadczeniach, co skutkuje powielaniem przypadkowych wzorców.
4. Niska świadomość samorządów na temat ryzyka związanego z zastosowaniem komunikacji
wizualnej wobec odbiorców informacji.
5. Wysoki sceptycyzm co do pozytywnych efektów zastosowania przekazu graficznego oraz postawa zachowawcza ze strony konsultantów.
Tematyka jakości zagospodarowania przestrzennego generalnie nie jest postrzegana ani jako priorytetowa, ani nawet jako stały element zakresu planowania strategicznego. Mimo to, samorządy
są bardziej pozytywnie i nieco bezkrytycznie nastawione do przekazu graficznego w planowaniu
rozwoju. W mniejszym stopniu obawiają się zagrożeń związanych z zastosowaniem ilustracji, niżej
oceniają ryzyko związane z możliwością manipulacji.
Jednocześnie samorządy koncentrują się na bardzo ograniczonym wachlarzu instrumentów graficznych, głównie mapach i wykresach. Widać zainteresowanie innymi środkami przekazu, tymi
bezpośrednio związanymi ze stanem zagospodarowania przestrzennego, takimi jak: makiety, fotomontaże, wizualizacje komputerowe czy rysunki. Istnieje jednak przekonanie o wysokich kompetencjach wymaganych do ich przygotowania oraz pewna niejasność co do sposobów ich wykorzystania. Podobnie jest w przypadku trzech metod prezentacji graficznej: opisowej, parametrycznej
oraz strukturalnej. Samorządy wykazują dążenie do niezestandaryzowanego przekazu wizualne-
200
go, dostosowanego do indywidualnych potrzeb, np. programów czy monitoringu, a jednocześnie
podtrzymują praktykę adaptowania sposobu przekazu graficznego zaczerpniętego bezpośrednio
z ustawowego planowania przestrzennego.
Powyższe problemy wynikają przede wszystkim z niedookreślonego związku między planowaniem
rozwoju a jakością zagospodarowania przestrzennego. Na podstawie opinii zarówno samorządów,
jak i konsultantów, można stwierdzić, że głównym motorem upowszechnienia komunikacji graficznej w strategiach byłby wymóg ustawowy. Nie wydaje się to jednak rozwiązaniem właściwym.
Regulacje, które objęły ustawowe planowanie zagospodarowania przestrzennego, w efekcie doprowadziły do rozpatrywania przestrzeni w kategoriach prawnych a nie jakościowych. Potrzebne są
raczej zmiany kulturowe i zrozumienie konkretnych korzyści związanych z prowadzeniem dialogu
o rozwoju na terenie gminy w jej kontekście przestrzennym.
Podstawową barierą dla powszechnego zastosowania komunikacji wizualnej w planowaniu rozwoju jest brak kompetencji i umiejętności w zakresie przekazu graficznego informacji osób i jednostek
zaangażowanych w planowanie rozwoju i związany z tym wzrost kosztów przygotowania dokumentacji. Tymczasem narzędzia do przetwarzania obrazów, budowania modeli przestrzennych czy
mapowania są powszechnie dostępne. Pierwszym krokiem powinno być posługiwanie się mapami
podczas konsultacji, na których uczestnicy mogą zapisywać swoje spostrzeżenia i wnioski.
Samorządy powszechnie korzystają ze wsparcia konsultantów zewnętrznych w trakcie przygotowywania dokumentacji planów rozwoju. Zakres ich zaangażowania jest regulowany specyfikacjami
istotnych warunków zamówienia, inicjującymi proces udzielenia zamówienia publicznego. Warunki zamówienia formułowane są przez pracowników jednostek samorządowych, do nich należy
również kontrolowanie procesu oraz odbiór opracowania, a więc od wiedzy pracowników zależy
Ryc. 5.17. Konsultacje społeczne na temat planu rozwoju w Ałupce na Ukrainie
Źródło: Robert Żarkowski, 2011.
201
w dużym stopniu ostateczny kształt finalnego produktu. Rodzi to poważne obawy co do jakości
dokumentacji, albowiem pracownicy samorządów nie wykazują chęci do budowania swoich kompetencji poza ograniczonym kręgiem doświadczeń praktycznych. Istnieje realne zagrożenie powielania dość przypadkowych rozwiązań, zamiast świadomego planowania rozwoju zgodnie z lokalną
specyfiką i zasadami rozwoju zrównoważonego.
Konsultanci natomiast, pomimo szerokiej wiedzy, również na temat komunikacji wizualnej, wykazują postawę zachowawczą zarówno w stosunku do metod stosowanych w budowaniu strategii,
jak i w dzieleniu się swoimi opiniami i doświadczeniami. W świetle wcześniejszych opinii na temat
uwarunkowań prawnych, określających zakres merytoryczny strategii, można stwierdzić, że ze strony konsultantów nie należy oczekiwać determinacji we wprowadzaniu narzędzi graficznych jako
standardu w planowaniu rozwoju.
Ryc. 5.18. Konsultacje społeczne na temat strategii rozwoju przestrzennego centrum londyńskiej gminy
Croydon
Źródło: London Borough of Croydon, 2010.
Znaczącą rolę mają do odegrania w tych procesach urbaniści, czyli osoby posiadające przekrojową
wiedzę na temat kształtowania ładu przestrzennego. Niestety, nie przejawiają oni aktywnego zainteresowania planowaniem rozwoju. Pozwolono na sprowadzenie zawodu urbanisty do roli rejestratora planowanego stanu zagospodarowania przestrzennego. Tymczasem to właśnie urbaniści
mają najpełniejszą wiedzę na temat funkcjonowania układów przestrzennych i umiejętność analizowania i kształtowania ich walorów estetycznych. Zdaniem autorki, główną słabością urbanistów
jest zbyt niska umiejętność podejmowania dialogu i mediacji z interesariuszami. Trwające próby
likwidacji izby zawodowej urbanistów mają swoje podłoże nie tylko w rozwarstwieniu środowiska
202
i nikłym jego zaangażowaniu w planowanie rozwoju, ale przede wszystkim w nikłej świadomości
społecznej dotyczącej wpływu zagospodarowania przestrzennego na jakość życia i wartości ekonomicznych piękna w projektowaniu urbanistycznym.
Wraz z przejściem na gospodarkę rynkową zabrakło etapu realizacji planów zagospodarowania.
Rolę twórczą w kształtowaniu przestrzeni przejęli na siebie politycy i ekonomiści, planując rozwój
w przestrzeni z jednoczesnym unikaniem bezpośrednich do niej odniesień. Tymczasem jakość zagospodarowania przestrzennego nabiera powoli konkretnej wartości rynkowej, choćby przez zróżnicowanie cen nieruchomości w zależności od lokalizacji. Zintegrowane podejście do planowania
rozwoju otwiera możliwość rzeczywistego kształtowania wysokiej jakości życia. Modyfikacja w metodzie planowania rozwoju, uwzględnienie czynnika przestrzennego oraz powszechne zastosowanie w nim komunikacji wizualnej są warunkami niezbędnymi, aby to osiągnąć.
Niestety, architekci i urbaniści nie dostrzegają w pełni swojej roli w planowaniu strategicznym, a w
efekcie programowania inwestycji publicznych w kształtowaniu ładu przestrzennego. Ich zaangażowanie powinno być dużo większe niż obecnie. Zdaniem autorki, planowanie zintegrowane
i zwiększenie wrażliwości społecznej na jakość zagospodarowania przestrzennego są kluczowymi elementami poprawy sytuacji. Potrzebne są jednak wielowątkowe działania związane nie tylko
z przekształceniami prawnymi ale i kulturowymi związanymi z postrzeganiem w przestrzeni dobra
publicznego i piękna. Pierwszym krokiem ku nowoczesnemu planowaniu rozwoju w Polsce powinno być wprowadzenie komunikacji wizualnej i elementów przestrzennych do strategii rozwoju
samorządów każdego szczebla.
Zastosowanie zapisu graficznego informacji w strategiach rozwoju to tylko instrument w procesie
kształtowania wysokiej jakości zagospodarowania przestrzennego. Powszechne wdrożenie metod
tego zapisu ma sens tylko i wyłącznie w powiązaniu z:
– szeroko zakrojonymi działaniami edukacyjnymi związanymi z rozpoznaniem i opisywaniem
lokalnej kultury budowania i ładu przestrzennego;
– tworzeniem ram prawnych dla planowania zintegrowanego i zastosowania komunikacji wizualnej w planowaniu rozwoju;
– monitoringiem i badaniami związanymi zarówno z zastosowaniem zapisu graficznego w planowaniu strategicznym, jak i analizami kosztów i korzyści ładu przestrzennego, wdrożonych
projektów urbanistycznych i architektonicznych z punktu widzenia polityki rozwoju jednostek
samorządowych, oraz świadomości społecznej w zakresie rozpoznawania i kształtowania jakości
W dalszych podrozdziałach omówiono szerzej zadania związane z zastosowaniem zapisu graficznego w strategiach rozwoju w kontekście kształtowania ładu przestrzennego w zakresie: edukacji,
badań i monitoringu wdrażania strategii rozwoju oraz tworzenia ram prawnych dla planowania
zintegrowanego.
Edukacja
Autorskie opracowanie metod zapisu graficznego informacji w strategiach rozwoju ma szansę na
wdrożenie przede wszystkim pod warunkiem wzmocnienia wiedzy i umiejętności wszystkich interesariuszy rozwoju w zakresie rozpoznawania, opisywania, kształtowania jakości zagospodarowania
203
przestrzennego. Zdaniem autorki, działania edukacyjne powinny objąć w zasadzie wszystkie grupy
społeczne, ze szczególnym uwzględnieniem przedstawicieli władz samorządowych. Odpowiedzialność za ład społeczny i jego kształtowanie jest bowiem zadaniem wszystkich interesariuszy. Na
percepcję ładu przestrzennego składają się tak samo wielkie inwestycje kubaturowe, jak i wymiana
okna czy posprzątanie własnego obejścia. Wrażliwość na ład przestrzenny, piękno w architekturze i urbanistyce powinny być integralną częścią wykształcenia ogólnego. Programy kształcenia
na każdym poziomie zawierają już elementy historii sztuki i zajęcia plastyczne. Należałoby do nich
dodać elementy pracy w terenie. Samo rozpoznanie tego co jest harmonijne i po prostu brzydkie
we własnym otoczeniu ma nie tylko walory edukacyjne dla samych uczniów, ale może stanowić
źródło informacji dla samorządów oraz formę presji społecznej na właścicieli nieruchomości. Zdaniem autorki, zajęcia z zakresu kultury budowania czy piękna przestrzeni powinny być wbudowane
w zintegrowane programy nauczania początkowego, na dalszych etapach edukacji obowiązkowej
wplecione w kursy: historii, przyrody, ekologii, geografii i zajęć plastycznych.
Na dalszych etapach kształcenia na poziomie wyższym zakres tematyczny piękna przestrzeni powinien być składnikiem wprowadzenia do studiów zarówno na kierunkach bezpośrednio związanych
z zagospodarowaniem przestrzennym, jak gospodarka przestrzenna, ale i na kierunkach pokrewnych dla procesów aktywnego kształtowania ładu przestrzennego, takich jak ekonomia, prawo,
nauki społeczne. Ponadto konieczne są działania edukacyjne na poziomie lokalnym zarówno wśród
władz samorządowych, jak i mieszkańców. Mogą one przybierać formę szkoleń, cyklicznych spotkań, prezentacji, wykładów popularyzujących lokalną kulturę budowania i zasoby środowiska naturalnego oraz najnowsze zmiany w nim zachodzące. Dodanie elementu dumy z pozytywnego
wkładu w jakość zagospodarowania przestrzennego może, zdaniem autorki, stanowić ważny element motywujący do pozytywnych przekształceń przestrzennych, a przede wszystkim budujący
poczucie przynależności i obywatelskiej współodpowiedzialności za rozwój przestrzenny.
Kształtowanie świadomości społecznej na temat współodpowiedzialności za kształtowanie ładu
przestrzennego jest kolejnym zadaniem edukacyjnym koniecznym dla tworzenia wysokiej jakości
zagospodarowania przestrzennego oraz zwiększenia zapotrzebowania na komunikację między
interesariuszami, tym samym na zapis graficzny informacji w planowaniu rozwoju. Zagospodarowanie przestrzenne jest w Polsce postrzegane przez pryzmat wszechwładzy planistycznej samorządów oraz indywidualnego prawa własności. Świadomość kompleksowości układów przestrzennych i współzależności między ich poszczególnymi (nawet najmniejszymi) elementami oraz cech
wysokiej jakości zagospodarowania przestrzennego tworzą płaszczyznę dla dyskusji i konsensusu
między interesariuszami procesów rozwoju. Ta świadomość społeczna, podobnie jak wrażliwość na
piękno przestrzeni, powinna być budowana od najwcześniejszych lat. Poszukiwania odpowiedzi na
pytanie: w jaki sposób moje działania, działania właścicieli nieruchomości, wpływają na poprawę
jakości zagospodarowania przestrzennego powinny, zdaniem autorki, stanowić integralny element
edukacji na temat rozpoznawania walorów przestrzeni na każdym poziomie.
Za względu na powszechny i interaktywny charakter kształtowania ładu przestrzennego konieczne jest wykształcenie umiejętności dyskusji na ten temat oraz komunikowania faktów i poglądów
w formie graficznej. Na poziomie ogólnym największy nacisk powinien być położony na aktywne zastosowanie fotografii w prezentowaniu walorów i problemów, związanych z zagospodaro-
204
waniem przestrzennym, na zdolność czytania map i planów, wykorzystanie rysunku w przekazie
informacji. Komunikacja wizualna jest powszechna w życiu człowieka XXI wieku i jej świadome
stosowanie powinno być częścią programów edukacyjnych na każdym poziomie. W curriculum
kształcenia specjalistów zajmujących się kształtowaniem zagospodarowania przestrzennego – od
urbanistów po ekonomistów – stałym elementem powinny być zagadnienia komunikacji, partycypacji społecznej, mediacji oraz zapisu graficznego informacji.
Wymiana doświadczeń
Obecnie praktykujący konsultanci powinni mieć szersze niż dotychczas możliwości wymiany
doświadczeń i kształcenia umiejętności w zakresie szeroko rozumianej komunikacji społecznej,
w tym komunikacji wizualnej. Pomimo tego, że mechanizmy demokratyczne są na stałe wbudowane w system planowania rozwoju, w tym przestrzennego w Polsce, ich praktyczne wdrożenie
jest wyzwaniem, które wymaga dobrego przygotowania teoretycznego i praktycznego. Zastosowanie komunikacji wizualnej jest pomocne w tworzeniu porozumienia między interesariuszami
o różnym przygotowaniu i specjalizacji zawodowej i stanowi integralny element instrumentarium konsultacji.
Upowszechnienie znajomości metod zapisu graficznego informacji powinno przebiegać zarówno
w ramach formalnej edukacji, jak i przez wymianę doświadczeń i prezentacje praktyk (dobrych i porażek) w środowiskach profesjonalistów. Niejako brak jest odpowiedniego forum do takiej wymiany
doświadczeń. Izba Urbanistów czy organizacje samorządowe docierają tylko do części potencjalnie
zainteresowanych. Na podstawie badań można stwierdzić, że portal internetowy umożliwiający
łatwy dostęp do dokumentów źródłowych oraz tworzenie regionalnych i lokalnych sieci wymiany
doświadczeń między praktykami to preferowane formy edukacji w tym zakresie.
W opinii autorki, najskuteczniejsze byłoby tworzenie profesjonalnych sieci subregionalnych, na
przykład w ramach powiatów czy obszarów metropolitalnych dla wymiany doświadczeń, a nawet koordynacji działań między samorządami w zakresie kształtowania wysokiej jakości zagospodarowania przestrzennego. Komunikacja wizualna na takich forach jest absolutnie niezbędna do
demonstrowania nie tylko dobrych praktyk, ale i nieudanych projektów. Zdaniem autorki, analiza
błędów może być równie pouczająca jak dobre praktyki, zwłaszcza jeżeli uwzględnia koszty takich
przedsięwzięć. Oczywiście, istnieje opór przed stygmatyzowaniem oraz budowaniem złego wizerunku danego samorządu. Należy jednak uwzględnić, że siłą samorządów jest ich skuteczność
i ostateczny efekt w postaci wysokiej jakości środowiska życia mieszkańców. Umiejętność wyciągania wniosków oraz niepowtarzanie błędów powinny w rzeczywistości przyczyniać się do wzrostu
zaufania społecznego. Porażki powinny stanowić dla samorządów motywację do zwiększenia działań pozytywnych, dla przeważenia ich kolejnymi sukcesami.
Oczywiście, zawsze będzie i powinno istnieć grono wysoce wyspecjalizowanych profesjonalistów
zajmujących się indywidualnymi elementami komunikacji społecznej niezbędnej w planowaniu
i wdrażaniu rozwoju przestrzennego, takich jak: graficy, mediatorzy, socjologowie. Zdaniem autorki, skuteczne korzystanie z ich usług i wspieranie ich innowacyjności wymaga dobrej orientacji co
do własnych wymagań i wizji wykraczających poza rutynowe działania. Do tego potrzeba pewnego
205
obycia zarówno w temacie jakości zagospodarowania przestrzennego, jak i komunikacji wizualnej,
które powinno być budowane od najmłodszych lat.
Badania i monitoring
Zdaniem autorki, konieczne jest prowadzenie szerszych badań na temat ekonomicznych skutków ładu i chaosu przestrzennego. Obecnie porównywane są wyłącznie początkowe koszty kapitałowe inwestycji, nie zaś ich szersze i długofalowe implikacje (w tym finansowe). Potrzebne
są dwutorowe badania: dotyczące ekonomicznej wartości wysokiej jakości zagospodarowania
przestrzennego oraz oceny pełnych kosztów inwestycji z punktu widzenia dobra publicznego
i jakości zagospodarowania oraz instrumentów ich internalizacji. Zapis graficzny informacji pełni
ważną rolę przy takiej ocenie, nie tylko obrazując obszar wpływu, ale i pozwalając na właściwą
diagnostykę nowych inwestycji z punktu widzenia realizacji zadań własnych samorządów (jeśli
dotyczy to gminy). Na przykład w kontekście jakości zagospodarowania przestrzennego ważna
jest ocena izochron dostępności w relacjach między terenami mieszkaniowymi, ludnością a podstawowymi usługami ogólnomiejskimi, także ocena popytu i podaży dla identyfikacji potencjalnych potrzeb inwestycyjnych.
Zastosowanie komunikacji graficznej w obecnych uwarunkowaniach prawnych, związanych z planowaniem rozwoju oraz planowaniem i zagospodarowaniem przestrzennym, jest możliwe i konieczne, może także pełnić rolę edukacyjną. Wizualizacje problemów i pozytywnych rezultatów
w zakresie kształtowania jakości zagospodarowania przestrzennego mogą przyczynić się do lepszego zrozumienia nie tylko kompleksowości zagadnień, ale przede wszystkim związków między działaniami samorządu a zmianami zachodzącymi w przestrzeni. Dzięki zapisowi graficznemu można
obserwować nie tylko przekształcenia fizyczne, ale i monitorować parametry jakości życia mieszkańców czy rozwoju gospodarczego.
Uregulowania prawne
Bieżące kierunki zmian w systemie planowania rozwoju i zagospodarowania przestrzennego są
ważnym czynnikiem dla upowszechnienia komunikacji wizualnej w procesach planowania i dokumentacji. Jak wykazały badania, w obecnym stanie wrażliwości społecznej na jakość zagospodarowania przestrzennego konieczną inicjatywą dla upowszechnienia zastosowania zapisu graficznego informacji jest nakaz prawny. Zdaniem autorki, nie musi to być wymóg bezpośredni, np.
monitorowanie projektów publicznych w kontekście przestrzennym zidentyfikowanych obszarów
problemowych lub wykazanie, że inwestycje publiczne przyczyniają się do ożywienia inwestycyjnego w danej okolicy. Takie podstawowe analizy potwierdzające celowość wydatków publicznych
wymagają opracowania graficznego.
Jednocześnie kształtowanie ładu przestrzennego wymaga działań zintegrowanych: regulacyjnych
i inwestycyjnych. Trwające wysiłki Ministerstwa Rozwoju w zakresie tworzenia prawnych podstaw
dla integracji zagadnień jakości zagospodarowania przestrzennego w programowaniu powinny
uwzględniać nie tylko kwestie systemowe, ale i metody zapisu informacji. Komunikacja wizualna
powinna stanowić integralny element takich planów zintegrowanych.
206
5.3.
BIBLIOGRAFIA
Podsumowanie
Komunikacja wizualna powinna być podstawowym medium prowadzenia dialogu na temat zagospodarowania przestrzennego. W obecnej praktyce polskiej jest ona jeszcze na bardzo niskim poziomie zastosowania i rozwoju, jednak w kontekście globalnym (Europa, Stany Zjednoczone) rośnie
na znaczeniu i popularności. Rozszerzenie instrumentarium przekazu wizualnego, poza najpopularniejsze obecnie wykresy i mapy, wymaga przede wszystkim działań edukacyjnych na wszystkich
poziomach – od formalnego wykształcenia przez szkolenia zawodowe i uzupełniające (np. radni
samorządów), po działania popularyzatorskie na poziomie lokalnym.
Prawny kontekst zastosowania zapisu graficznego informacji w planowaniu strategicznym jest wystarczający i umożliwia jego szerokie zastosowanie zarówno w dokumentach strategii rozwoju, jak
i podczas monitoringu. Jednak dla aktywnego kształtowania wysokiej jakości zagospodarowania
przestrzennego potrzebne są rozwiązania systemowe. Uwzględnienie przestrzeni w strategiach
rozwoju miałoby na celu stworzenie ram dla późniejszych regulacji prawnych oraz programowania
rozwoju w sposób uwzględniający jakość zagospodarowania.
Opracowane autorskie metody zapisu graficznego informacji w strategiach rozwoju, w zamierzeniach autorki, powinny przyczynić się do upowszechnienia komunikacji wizualnej w planowaniu
rozwoju, a w konsekwencji: do prawdziwej demokratyzacji programowania rozwoju i planowania
przestrzennego, poprawy jakości podejmowania przez samorządy decyzji dotyczących przestrzeni
i terytorium, poprawy jakości zagospodarowania przestrzennego, zwiększenia wrażliwości i odpowiedzialności obywatelskiej za kształtowanie ładu przestrzennego.
BIBLIOGRAFIA
AARTS M., TILLIE N., RIJKE C., DOEPEL D. LAP S., STENHUIJS L. 2012. Rotterdam – people make the innercity. 5 Biennale Architektury
Rotterdam kwiecień – sierpień 2012
AFFEK A. 2012. Propozycje wskaźników środowiskowych do oceny i monitorowania zagospodarowania przestrzennego w gminach
ze szczególnym uwzględnieniem zagadnienia ładu przestrzennego, w: Propozycje wskaźników do oceny i monitorowania zagospodarowania przestrzennego w gminach ze szczególnym uwzględnieniem zagadnienia ładu przestrzennego. Raport z prac wykonanych w etapie I i II. Opracowanie wykonane dla Departamentu Gospodarki Przestrzennej
Ministerstwa Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej; Warszawa, maj 2012; 52-75
ALEXANDER CH., ISHIKAWA S., SILVERSTEIN M., JACKOBSON M., FIKSDAHL-KING I., ANGEL S., 2008. Język wzorców miasta budynki konstrukcja; Gdańsk, GWP. ISBN978-83-60008370-3
AURBACH L. 2005. TND Design Rating Standards Version 2.2; www.tndtownpaper.com/images/TND_Design_Rating_
Standards_2.2.pdf;
BAŃSKI, J. 2008, Ład przestrzenny obszarów wiejskich ze szczególnym uwzględnieniem oddziaływania gospodarki rolnej; Ekspertyza przygotowana na zlecenie Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – Państwowy Instytut
Badawczy; Warszawa.
Bartlett School Of Planning Ucl 2002. The value of good design. How buildings and spaces create economic and social value, Londyn, Commission for Architecture and the Built Environment
BLAISE AGŰERA Y ARCAS 2010. Augmented Reality; http://www.ted.com/talks/view/lang///id/766
BLOWERS A. 1993. Planning for a sustainable environment, London, Earthscan Publications Ltd.,ISBN 1-85383-145-X
BÖHM A. 2007. Piękno przestrzeni rozległej; Czasopismo Techniczne z. 13. Architektura z. 6-A; 19 – 23.
BORSA M. 2004. Gospodarka i polityka przestrzenna; Warszawa, Wyższa Szkoła Społeczno-Ekonomiczna.
BORYS T. 1999. Wskaźniki ekorozwoju, Ekonomia i Środowisko Nr 1, Białystok.
BORYS T. 2005. Wskaźniki zrównoważonego rozwoju, Warszawa-Białystok, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko.
BORYS T. 2008. Zaprojektowanie i przetestowanie ram metodologicznych oraz procedury samooceny gmin na podstawie wskaźników
zrównoważonego rozwoju w Systemie Analiz Samorządowych (SAS), Raport dla ZMP, Jelenia Góra – Poznań
BORYS T. 2010. Edukacja dla Zrównoważonego Rozwoju, Tom I Edukacja dla ładu zintegrowanego, Białystok-Wrocław Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko.
BORYS T. 2011. Zrównoważony rozwój – jak rozpoznać ład zintegrowany; Problemy ekorozwoju – Problems of sustainable development 2011, vol. 6, no 2, 75-81
BRODZICKI T., MARCIN WOŁEK M. 2009. Wykorzystanie strategii rozwoju w procesie zarządzania miastem, Tczew – Trójmiasto
BUCZEK A., MARMOL M. 2007. Spór o kartografie – blaski i cienie geoinformacji / Debate on cartography – lights and shadows of
geo-information; Archiwum Fotogrametrii, Kartografii i Teledetekcji, Vol. 17a, 105-114
208
BIBLIOGRAFIA
BUCZEK G, 2011. Opracowania planistyczne jako narzędzia kształtowania ładu przestrzennego; XX Krajowa Konferencja Rzeczoznawców Majątkowych: Gospodarowanie przestrzenią „nad” i „pod” gruntem; 28-30 września 2011, Katowice;
http://www.tup.org.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=478%3Aopracowania-planistyczne-jakonarzdzia-ksztatowania-adu-przestrzennego& Itemid=203&lang=pl , kwiecień 2012
BUCZEK G. 2011. Opracowania planistyczne jako narzędzia kształtowania ładu przestrzennego; http://www.tup.org.pl/index.
php?option=com_content&view=article&id=478%3Aopracowania-planistyczne-jako-narzdzia-ksztatowania-adu-prz
estrzennego&catid=131%3Aartykuly&lang=pl, listopad 2011
Buczek G., CHWALIBOG A., CHWALIBOG K., GAWLICKI M., GROCHULSKI J., KALISZEWSKI A., KICIŃSKI A., LENART J., ŚMIECHOWSKI
D., WOLSKI P., Współpraca: Budzyński M., Chodkowski G., Królikowski J 2009. Polska Polityka Architektoniczna. Polityka
jakości krajobrazu, przestrzeni publicznej, architektury; Warszawa; http://www.sarp.org.pl/pliki/ppa-www.pdf, styczeń
2011
BUCZEK G., GZELL S. 2012. Samorząd gminny a ład przestrzenny; materiały z Seminarium Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i lokalnych; Uniwersytet Warszawski 12.04.2012 r.; http://www.euroreg.uw.edu.pl/dane/web_euroreg_seminary_files/71/samorzd_gminny_a_ad_przestrzenny_sem_euroreg.pdf, luty 2013
BUCZEK G., GZELL S. 2012. Samorząd gminny a ład przestrzenny; Seminarium Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych Katedry UNESCO – Trwałego Rozwoju oraz Regional Studies Association – Sekcji Polskiej; Uniwersytet Warszawski
12 kwietnia 2012; http://www.euroreg.uw.edu.pl/dane/web_euroreg_seminary_files/71/samorzd_gminny_a_ad_
przestrzenny_sem_euroreg.pdf, listopad 2012
BUKOWSKI Z. 2009. Zrównoważony rozwój w systemie prawa, Toruń, Wydawnictwo Dom Organizatora, ISBN: 978-83-7285-463-6
CABE 2006. Builidngs and Spaces why design matters?, Londyn, Commission for Architecture and the Built Environment
CABE 2006. The Cost of Bad Design, Londyn, Commission for Architecture and Built Environment
CABE 2006. The value handbook – Getting the most from your building and spaces, Londyn, Commission for Architecture and Built
Environment
CABE 2008. Building for Life. Delivering great places to live: 20 questions you need to answer, Londyn, Commission for Architecture
and the Built Environment
CABE 2008. The value handbook. Getting the most from your buildings and spacer, Londyn, Commission for Architecture and the
Built Environment, ISBN: 1 84633 012 2
CBOS 2008. Zabudowa w Polsce − oceny i opinie. Raport z badan ilościowych; Warszawa, Centrum Badania Opinii Społecznej
CHWALIBÓG K. 2009. Polska polityka architektoniczna. Polityka jakości krajobrazu, przestrzeni publicznej i architektury; w: Kultura
a zrównoważony rozwój. Środowisko, ład przestrzenny, dziedzictwo w świetle dokumentów UNESCO i innych organizacji międzynarodowych; praca zbiorowa pod redakcją Ryszarda Janikowskiego i Kazimierza Krzysztofika; Warszawa,
Polski Komitet ds. UNESCO, 127-147
CIEŚLAK I. 2010. Analiza systemu planowania przestrzennego we Francji w nawiązaniu do systemu polskiego; w: Scientiarum Polonorum, Administratio Locorum Gospodarka Przestrzenna Nr 9(2), 5–16
CLUB PROJET URBAIN & PAYSAGE HORS SERIE 2009, 2009. Le project au service du territoire, Paryż, FNAU
CLUB PROJET URBAIN & PAYSAGE Nr 10, 2011. Brest – Quel rôle pour le site de la penfeld ? Au coeur de la ville!; FNAU, Paryż,
październik 2011, ISSN 1760-9917
CREMONA M., HEATH T., OC T., TIESDELL S. 2003. Public places, urban spaces, Architectural Press, ISBN-10: 1856178277
CZARNIECKA I., GLIŃSKA K. M., WIKA M. T., SZÓSTAKIEWICZ O. A., 2010; Paradoksalne skutki wartościowania szczęścia; Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Instytut Psychologii; http://www.psychologia.amu.edu.pl/wp/wp-uploads/
Paradoksalne-skutki-wartosciowania-szczescia.pdf
CZARNY B., 2011; Spory o naturę ekonomii dobrobytu we współczesnej metodologii ekonomii; w : Ekonomia (Ekonomia. Rynek,
Gospodarka, Społeczeństwo), issue: 27 / 2011, 3-17
DAVOUDI S., STRANGE I., 2009. Conceptions of Space and Place in Strategic Spatial Planning, praca zbiorowa, Routledge, Londyn
– Nowy Jork, ISBN 978-0-415-48666-8
DAVOUDI S., STRANGE I. 2009. Space and Place in Twentieth Century Planning, w: Conceptions of Space and Place in Strategic Spatial Planning; praca zbiorowa pod redakcją Simina Davoudi i Iana Strange; Routledge; Londyn, Nowy Jork 2009; 7-42
DIRECTION GENERALE DE LA COOPERATION INTERNATIONALE ET DU DEVELOPPMENT 2006. Spatial planning and sustainable
development policy in France, Paryż, Ministere des Affaires Etrangeres
DŁUGOSZ D., WYGNAŃSKI J. 2005. Obywatele współdecydują. Przewodnik po partycypacji społecznej, Warszawa, Forum Inicjatyw
Pozarządowych
BIBLIOGRAFIA
209
DUANY A., W. WRIGHT, S. SORLIEN, L. HALL, M. WATKINS, D. SLONE, G. SANCHEZ HUGALDE, R. MERSON 2006. Smart Code
Manuals, New Urban Publications Inc.
DUANY&PLATER-ZYBERK COMPANY 2005. Municipal Code Corporation; Smart Code – a Comprehensive Form-Based Planning
Ordinance V.6.5; www.dpz.com październik 2007
DŰHR S. 2007. The Visual Language of Spatial Planning; Londyn, Routledge, ISBN 978-0-415-39582-3
DZIEKOŃSKI O. 2008. Rozwój zintegrowany jako paradygmat polskiej polityki przestrzennej; rozdział w Wyzwania dla polskiej polityki przestrzennej; Warszawa, Wydawnictwo Sejmowe
EICKMANN A. J. 2009. Dutch Spatial Planning: The Coordination of Compact Development and Affordable Housing; Portland State
University
ENVIRONMENTAL PROTECTION AGENCY 2002. Smart Scorecard For Development Projects, January 2002, www.epa.gov/dced/
scorecards/Scorecard_expfleissigjacobsen.pdf;
FORESTER J. 1989. Planning in the face of Power, Berkely, Los Angeles, Londyn; University of California Press
FRANCUZ, P., BAGIŃSKI, D. 2007. Własności kształtów jako podstawa kodów wizualnych; w: P. Francuz (red.), Obrazy w umyśle.
Studia nad percepcja i wyobraźnią; Warszawa, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR; 45-61
FRIEND J., HICKLING A. 2005. Planning under pressure; Elsevier Butterworth-Heineman; Oxford, Burlington, ISBN 0-7506-6373-1
FRINKEN M. 2008. Zintegrowane planowanie rozwoju w Niemczech – system w działaniu; w: Biuletyn Uniwersytetu im. Adama
Mickiewicza w Poznaniu pod redakcją Jerzego J. Paryska i Alexandra Tölle; Seria Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna nr 5; Bogucki Wydawnictwo Naukowe Poznań; 127-132
GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY 2011. Wskaźniki zrównoważonego rozwoju Polski; Urząd Statystyczny w Katowicach 2011
GÓRCZYŃSKA M. 2012. Wskaźniki zagospodarowania i ładu przestrzennego w miastach i na obszarach silnie zurbanizowanych;
rozdział w publikacji Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN; Propozycje wskaźników do oceny
i monitorowania zagospodarowania przestrzennego w gminach ze szczególnym uwzględnieniem zagadnienia ładu
przestrzennego. Raport z prac wykonanych w etapie I i II. Opracowanie wykonane dla Departamentu Gospodarki
Przestrzennej Ministerstwa Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej; Warszawa, maj 2012; 76-88
GÓRNIAK J., MAZUR S. 2012. Zarządzanie strategiczne rozwojem; praca zbiorowa pod redakcją Jarosława i Stanisława Mazura;
Warszawa, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego
GRACZYK A. 2008. Zrównoważony rozwój w teorii i praktyce; Materiały konferencji „Eksploatacja złóż nieodnawialnych w aspekcie
zrównoważonego rozwoju i wymogów Unii Europejskiej”, Polkowice 7 listopada 2008; http://konferencje.dwspit.pl/
referaty/graczyk.pdf, maj 2012
GRZESIAK Ł. 2013. Dokąd zmierzamy? Postulaty w sprawie planowania przestrzennego jako elementu polityki rozwoju w Polsce;
Urbanistyka.Info 2013; http://www.urbanistyka.info/content/dok%C4%85d-zmierzamy-postulaty-w-sprawie-planowania-przestrzennego-jako-elementu-polityki-rozwoju
GZELL . 2010. Reurbanizacja: uwarunkowania. Reurbanization: preconditions; Urbanistyka Międzyuczelniane Zeszyty Naukowe;
Warszawa, Urbanista
GZELL S., WOŚKO-CZERANOWSKA A., MAJEWSKA A., ŚWIEŻEWSKA K. 2011. Miasto zwarte. Problem terenów granicznych; Urbanistyka Międzyuczelniane Zeszyty Naukowe; Warszawa, Akapit DTP
HAUGHTON G., ALLMENDINGER P., COUNSELL D., VIGAR G. 2010. The New Spatial Planning. Territorial management with soft
spaces and fuzzy boundaries; Londyn Nowy Jork, Routledge, ISBN 978-0-415-48336-0
HAUSNER J., GÓRNIAK J. MAZUR S. KOŁDRAS S., PASZKOWSKA R. 1999. Komunikacja i partycypacja społeczna; Kraków; Małopolska
Szkoła Administracji Publicznej
HE M., TANG X., HUANG Y. 2011. To visualize spatial data using thematic maps combined with infographics; 19 Międzynarodowa
Konferencja
Geoinformatics;
http://ieeexplore.ieee.org/stamp/stamp.jsp?tp=&arnumber=5980880&isnumbe
r=5980662, październik 2012
HEALEY, P. 1997. Collaborative Planning. Shaping Places in Fragmented Societies; Basingstoke; Macmillan, ISBN-10: 0774805978
HOMES AND COMMUNITIES AGENCY 2005. Urban Design Compendium, English Partnerships, Londyn, Llevelyn Davies
How to Turn a Place Around, Project for Public Spaces, 2000; adaptacja, tłumaczenie oraz przygotowanie polskiej wersji: Jeleński
T., Kosiński W.: Jak przetworzyć Miejsce. Podręcznik kreowania udanych przestrzeni publicznych; Fundacja Partnerstwa
dla Środowiska, 2009; 41-57
http://spatialanalysis.co.uk/, marzec 2012
http://strategie.zut.edu.pl/
210
BIBLIOGRAFIA
http://www.businesslocationcenter.de/solaratlas, styczeń 2011
http://www.developpement-durable.gouv.fr/
http://www.infographicsshowcase.com/about/
http://www.mrr.gov.pl/
http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/ruimtelijke-ordening-en-gebiedsontwikkeling/vraag-en-antwoord/wat-is-de-structuurvisie-infrastructuur-en-ruimte-svir.html
HULSKER W., WIENHOVEN M., VAN DIEST M., BUIJS S. 2011. Evaluatie ontwerpprocessen Ruimte voor de Rivier in opdracht van
Programmadirectie Ruimte voor de Rivier; Rotterdam, ECORYS
INNES J., BOOHER D. 2010. Planning with complexity; Londyn Nowy Jork, Routledge, ISBN 978-0-415-77932-6
Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN 2012. Propozycje wskaźników do oceny i monitorowania zagospodarowania przestrzennego w gminach ze szczególnym uwzględnieniem zagadnienia ładu przestrzennego. Raport
z prac wykonanych w etapie I i II. Opracowanie wykonane dla Departamentu Gospodarki Przestrzennej Ministerstwa
Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej; Warszawa, maj 2012
IZDEBSKI H., NELICKI A., ZACHARIASZ I. 2007. Zagospodarowanie przestrzenne. Polskie prawo na tle standardów demokratycznego państwa prawnego; Warszawa, Sprawne Państwo Program Ernst&Young
JANIKOWSKI J. KRZYSZTOFIK K. 2009. Kultura a zrównoważony rozwój. Środowisko, ład przestrzenny, dziedzictwo w świetle dokumentów UNESCO i innych organizacji międzynarodowych; praca zbiorowa; Warszawa, Polski Komitet ds. UNESCO,
JASZCZUK-SKOLIMOWSKA B. 2009. Jakość struktur przestrzennych terenów wiejskich i małych miast w systemie planowania gminnego i lokalnego; Pelplin, Wydawnictwo Bernardinum
JĘDRASZKO A. 2005. Zagospodarowanie przestrzenne w Polsce — drogi i bezdroża regulacji ustawowych; Warszawa, Unia
Metropolii Miast Polskich
JEDRASZKO, A. 2011. Europeizacja gospodarki przestrzennej w Polsce zarys propozycji założeń nowej ustawy; http://www.tup.
org.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=392%3Aeuropeizacja-gospodarki-przestrzennej-w-polscezarys-propozycji-zaoe-nowej-ustawy&catid=131%3Aartykuly&lang=en&Itemid=205&showall=1, grudzień 2011
JOHNSON C. 2009. Cross-Border Regions and Territorial Restructuring in Central Europe Room for More transboundary Space,
European Urban and Regional Studies, kwiecień 2009 vol. 16 no. 2, 177-191
KAMIŃSKI Z.; MODRZEWSKI B. 2012. Kształtowanie kompozycji urbanistycznej – przeszłością czy przyszłością rozwoju miast?;
Czasopismo Techniczne Architektura 1-A/1/2012 Zeszyt 1 rok 109; Kraków, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej;
345-356
KANCELARIA SEJMU 2008. Wyzwania dla polskiej polityki przestrzennej; Warszawa, Wydawnictwo Sejmowe, ISBN 978-83-6073984-6
KAPLAN R., NORTON D.P. 2007. Strategiczna karta wyników. Jak przełożyć strategię na działanie, Wydawnictwo Naukowe PWN
2007 ISBN: 978-83-01-14746-4
KIEŁCZEWSKI D. 2009. Od koncepcji ekorozwoju do ekonomii zrównoważonego rozwoju; praca zbiorowa pod redakcją Dariusza
Kiełczewskiego; Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku
KŁOS L 2005.; Ekorozwój jako podstawa aplikacyjna założeń polityki ekologicznej; rozdział w książce: Teoretyczne aspekty gospodarowania; Praca zbiorowa pod red. Danuty Kopycińskiej, Szczecin, Wydawnictwo Naukowe Katedry Mikroekonomii
US; 211-219
KOŁODZIEJSKI J., 1994, Koncepcja metodologii kształtowania strategii ekorozwoju w procesach transformacji systemowej, w: Europejskie Studia Bałtyckie, Politechnika Gdańska, Gdańsk 1994, s.37
KONGRES NOWEJ URBANISTYK 2005I, Karta Nowej Urbanistyki, Chicago 2005; http://www.cnu.org/sites/www.cnu.org/files/polska.
pdf
KOTLER P., HAIDER D., REIN I. 1993. Marketing Places; Nowy Jork; The Free Press, ISBN 978-0-7432-3636-2
KOWALEWSKI A. 2012; Prawne uwarunkowania budownictwa i planowania przestrzennego; materiały z Seminarium Centrum
Europejskich Studiów Regionalnych i lokalnych; Uniwersytet Warszawski 12.04.2012 r.; http://www.euroreg.uw.edu.
pl/dane/web_euroreg_seminary_files/73/miasto_i_polityka_prezentacja_uw_2012.pdf
KOŻUCH B., KOCHALSKI C. 2011; Monografie i Studia Instytutu Spraw Publicznych Uniwersytetu Jagiellońskiego; Strategiczne
zarządzanie miastem w teorii i praktyce urzędu miasta poznania; Kraków, Wydawnicto Uniwersytetu Jagiellońskiego
KRIER R. 2003. Town Spaces, Contemporary Interpretations in Traditional Urbanism; Basel, Birkhäuser Verlag, ISBN
10: 3764375582
BIBLIOGRAFIA
211
KRONENBERG J., BERGIER T. 2010. Wyzwania Zrównoważonego Rozwoju w Polsce; Kraków, Fundacja Sendzimira, ISSN 20815727
ŁABAJ A. 2013. Technologia GIS w planowaniu przestrzennym – nieunikniona konsekwencja postępu cywilizacyjnego; Urbanistyka.
Info 2013; http://www.urbanistyka.info/content/technologia-gis-w-planowaniu-przestrzennym-%E2%80%93-nieunikniona-konsekwencja-post%C4%99pu-cywilizacyjne, styczeń 2013
LALITTESH KATRAQUADDA 2010. Google Maps and Streetview in territorial management; http://www.ted.com/talks/view/lang///
id/736, maj 2011
LORENS P. 2010. Zarządzanie rozwojem przestrzennym w kontekście przeobrażeń współczesnej doktryny urbanistycznej; rozdział
w publikacji: Zarządzanie rozwojem przestrzennym miast pod redakcją Piotra Lorensa i Justyny Martyniuk- Pęczek;
Gdańsk, Wydawnictwo Urbanista; 3-11
LORENS P., MARTYNIUK J. 2010. Zarządzanie rozwojem przestrzennym miast pod redakcją Piotra Lorensa i Justyny MartyniukPęczek; Gdańsk, Wydawnictwo Urbanista
LORENS P., MEDEKSZA Ł, MIRONOWICZ I. 2010. Wpływ zintegrowanego zarządzania obszarem metropolitalnym; projekt: Analizy,
badania i prognozy na rzecz Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego POKL.08,01,04-02-003/08; Wrocław
MARKOWSKI T. 1999. Zarządzanie rozwojem miast; Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, ISBN 83-01-12850-X
MARKOWSKI T. 2008. Koordynująca rola polityki przestrzennej ze szczególnym uwzględnieniem ochrony dziedzictwa przyrodniczego i krajobrazu kulturowego; rozdział w publikacji: Wyzwania dla polskiej polityki przestrzennej; Warszawa,
Wydawnictwo Sejmowe; 45 – 58
MARKOWSKI T. 2010. Funkcjonowanie gospodarki przestrzennej – założenia budowy modelu zintegrowanego planowania
i zarządzania rozwojem; Konferencja MRR – KPZK PAN „Planowanie przestrzenne i jego rola w systemie zarządzania
strategicznego”, Kazimierz Dolny Nad Wisłą 2010; http://www.mrr.gov.pl/rozwoj_regionalny/Polityka_przestrzenna/
Wspolpraca_MRR_z_KPZK_PAN/Documents/2_Funkcjonowanie_Markowski.pdf
MARZĘCKI W., CZYŃSKA K., RUBINOWICZ P. 2005. Studium kompozycyjne Miasta Szczecin z uwzględnieniem zabudowy wysokiej;
Szczecin, Urząd Miasta w Szczecinie
MASZTALSKA K., MASZTALSKI R. 2010. Czas szybkich zmian czasem śmiałych – przestrzeń dla człowieka i przyrody w myśl rozwoju
równoważonego; rozdział w: Homo Naturalis Człowiek, przyroda, przestrzeń w myśl rozwoju zrównoważonego pod
redakcją naukową Roberta Masztalskiego; Wrocław, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej; 9-17
MASZTALSKI R. 2010; Homo Naturalis Człowiek, przyroda, przestrzeń w myśl rozwoju zrównoważonego pod redakcją naukową
Roberta Masztalskiego; Wrocław, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej
MCMANUS S., TENNYSON R. 2010. Od czynu do słowa: komunikacja w partnerstwie; Kraków, Akademia Partnerstwa, ISBN: 97883-61733-01-0
MEDYŃSKA-GULIJ B. 2011. Kartografia i geowizualizacja, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, ISBN 978-83-01-16716-5
MIKLEWICZ R. 2007; Piękno brzydoty – nowa (?) estetyka codzienności; Czasopismo Techniczne z. 13. Architektura z. 6-A; 344347
NADBAŁTYCKIE CENTRUM KULTURY 2012. Pomorskie ABC przestrzeni Ilustrowany słownik dla dzieci kl. 4-6; projekt edukacyjny
Przestrzeń Wokół Nas; Gdańsk, Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Gdańsku; http://
www.nck.org.pl/pl/ogloszenie/109/pomorskie-abc-przestrzeni-ilustrowany-slownik-dla-dzieci
MINISTERIES VAN VROM 2006; Nota Ruimte uitvoeringsagenda ruimte 2006; Den Haag; LNV, VenW, EZ en OCW;
NOWORÓL A. 2007. Planowanie rozwoju terytorialnego w skali regionalnej i lokalnej; Kraków, WUJ, ISBN: 978-83-233-2352-5
NOWORÓL A.2011; Kierunki zmian niezbędnych do stworzenia docelowego system zarządzania polityką rozwoju na poziomie
lokalnym; ekspertyza dla Ministerstwa Rozwoju Regionalnego; Kraków
ONZ 1992. A Summary of the proceedings of the United Nations Conference on Environment and Development 3-14 June 1992
w Earth Summit Bulletin; Vol. 2 No 13
PARYSEK J.J., 2003, Ład przestrzenny jako kategoria pojęciowa i planistyczna, w: Społeczno-gospodarcze i przyrodnicze aspekty ładu przestrzennego, Z. Zioło, T. Ślęzak (red.), Biuletyn PAN Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, z.
205,s.111-126.
PASZKOWSKI Z. 2005. Wizja rozwoju przestrzennego Szczecina, w: Przestrzeń i Forma 1/2005, Szczecin
PASZKOWSKI Z. 2011. Miasto idealne w perspektywie europejskiej i jego związki z urbanistyką współczesną, Kraków, Wydawnictwo Universitas
212
BIBLIOGRAFIA
PAWŁOWSKI A. 2009. Rewolucja rozwoju zrównoważonego. The Sustainable Development Revolution; w: Problemy Ekorozwoju –
Problems Of Sustainable Development 2009, vol. 4, No 1, 65-76
PEARCE D., TURNER R.K. 1990. Economics of Natural Resources and the Environment, New York, Harvester Wheatsheaf
Planowanie przestrzenne w rozwoju zrównoważonym Inspiracje projektu EcoRe 2012. Praca zbiorowa; Uniwersytet Gdański 2012
PŁOSKONKA J., SZLACHTA J., ZALESKI J. 2012. Mechanizmy i instrumenty polityki rozwoju; rozdział w publikacji: Zarządzanie strategiczne rozwojem; praca zbiorowa pod redakcją Jarosława Górniaka i Stanisława Mazura; Warszawa, Ministerstwo
Rozwoju Regionalnego; 71-103
PODCIBORSKI T., TRYSTUŁ A. 2010; Wykorzystanie systemu gis do oceny stanu ładu przestrzennego obszarów wiejskich; w publikacji: Infrastruktura i ekologia terenów wiejskich Nr 13/2010, Polska Akademia Nauk, Oddział w Krakowie, s. 5–18
ŁUSZCZEK M., WIĘCKIEWICZ M. 2005; Podejmowanie projektów w przestrzeni publicznej; Fundacja Partnerstwo dla Środowiska
POLSKA AKADEMIA NAUK, INSTYTUT GEOGRAFII I PRZESTRZENNEGO ZAGOSPODAROWANIA. 2012; Propozycje wskaźników do
oceny i monitorowania zagospodarowania przestrzennego w gminach ze szczególnym uwzględnieniem zagadnienia
ładu przestrzennego. Warszawa: Opracowanie wykonane dla Departamentu Gospodarki Przestrzennej Ministerstwa
Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej.
PONIATOWICZ M.; 2009 Zrównoważony rozwój w gospodarce przestrzennej Polski; rozdział 3.6 w publikacji Od koncepcji ekorozwoju do ekonomii zrównoważonego rozwoju; praca zbiorowa pod redakcją Dariusza Kiełczewskiego; Białystok,
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku
POSKROBKO B. 2011. Kształtowanie teorii i wdrożeniowe aspekty zrównoważonego rozwoju, Białystok, Wyższa Szkoła Ekonomiczna, ISBN 978-83-61247-44-9
PULAK I., WIECZOREK-TOMASZEWSKA M. 2011. Infografika – graficzne piękno informacji; Artykuł z 21 Ogólnopolskiego Sympozjum Naukowego CZŁOWIEK – MEDIA – EDUKACJA; Kraków 23-24 września 2011; http://www.up.krakow.pl/ktime/
symp2011/referaty2011/pulak.pdf
Raport z badania preferencji profesjonalistów w zakresie komunikacji graficznej w planach rozwoju 2012; badanie zrealizowane
pod kierownictwem dr inż. arch. Agnieszki Zimnickiej przez zespół w składzie dr Andrzej Sobczyk, mgr Robert Żarkowski
w ramach projektu badawczego nt. „Jakość zagospodarowania przestrzennego w planowaniu rozwoju – system przekazu graficznego informacji”, realizowanego przez Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie na
zlecenie Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Departament Instrumentów Polityki Naukowej, nr projektu N527
076238; http://www.strategie.zut.edu.pl/pl,page,preferencje-samorzadowcow.html
SADURA P., SZRANOWICZ – KUSZ M. 2011. Partnerstwo społeczne w Regionalnych Programach Operacyjnych; Warszawa, Centrum
im. Adama Smitha
SARTORIUS W., PIETRAS K., MIERZEJEWSKI M. 2009. Konsultatywa. Partycypacja społeczna w praktyce; Warszawa, Fundusz dla
Organizacji Pozarządowych
SHAW R., COLLEY M., CONNELL R. 2007. Climate change adaptation by design: a guide for sustainable communities, Londyn, Town
and Country Planning Association,
SKIBA M. 2007; Rozmyte miary przestrzeni miejskiej – w poszukiwaniu piękna; w: Czasopismo Techniczne z. 13. Architektura z.
6-A; 405 – 408
ŚLESZYŃSKI P., SOLON J. 2010. Prace planistyczne a konflikty przestrzenne w gminach; Warszawa, Polska Akademia Nauk Komitet
Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, ISBN 978-83-89698-33-4
Słownik Języka Polskiego pod redakcją Witolda Doroszewskiego; http://sjpd.pwn.pl/
SMICIKLAS M. 2012. The Power of Infographics; USA, QUE Publishing, ISBN-13: 978-0-7897-4949-9
SOLARATLAS BERLIN 2010; http://www.businesslocationcenter.de/solaratlas, http://www.wirtschaftsatlas.berlin.de/mapguide/Apps/
Solar/Public/index.jsp, maj 2010
SZCZECH-PIETKIEWICZ E. 1970; Regulacje i rekomendacje ponadnarodowe w zakresie polityki przestrzennej; rozdział w publikacji:
Wyzwania dla polskiej polityki przestrzennej; Wydawnictwo Sejmowe; Warszawa 2008; 9-20
TATARKIEWICZ W.1970: Wielkość i upadek pojęcia piękna, „Studia Filozoficzne” 1970, Nr 1
TRZEBIATOWSKI J. 2011. Jakość życia w perspektywie nauk społecznych i medycznych – systematyzacja ujęć definicyjnych; Hygeia
Public Health 2011, 46 (1): 25-31
TURNER R.K., D.W. PEARCE 1992. Sustainable Development: Ethics And Economics; CSERGE Working Paper PA 92-09; Londyn,
Centre for Social and Economic Research on The Global Environment
BIBLIOGRAFIA
213
UNIVERSITY COLLEGE OF LONDON (UCL), DELOITTE 2007; Shaping and Delivering Tomorrow’s Places: Effective Practice in Spatial
Planning; Londyn; Royal Town Planning Institute, ISBN 1-902311-34-5
URBAN AUDIT 2000. Towards the Benchmarking of Quality of Life in 58 European Cities; Luxemburg Office For Official Publications
of the European Communities
URBAN DESIGN FOR SUSTAINABILITY 2004. Final Report of the Working Group on Urban Design for Sustainability to the European
Union Expert Group on the Urban Environment 23 January 2004
URBAN TASK FORCE 1999. Towards an Urban Renaissance, Final Report of the Urban Task Force Chaired by Lord Rogers of Riverside;
Wielka Brytania, Taylor & Francis, ISBN 978-1851121656
WITRUWIUSZ P. 2004. O architekturze ksiąg dziesięć, Warszawa, Pruszyński i S-ka
WOJNAR K. 2013. Spójność Terytorialna w Praktyce – Międzynarodowe Seminarium Programu ESPON w Krakowie; Urbanistyka.Info
2013; http://www.urbanistyka.info/content/sp%C3%B3jno%C5%9B%C4%87-terytorialna-w-praktyce-mi%C4%99dzynarodowe-seminarium-programu-espon-w-krakowie, luty 2013
WYSTAWA MAKING CITIES 2012, NAI, Rotterdam, sierpień 2012
ZIMNICKA A. 2004. Planowanie strategiczne i przestrzenne w kontekście pozyskiwania środków strukturalnych, Wrocław, Zachodnia Izba Urbanistów
ZIMNICKA A. 2005. Mierniki promocji gospodarczej gmin, rozdział w książce: Zarządzanie rozwojem lokalnym. Redakcja naukowa:
Jerzy Rutkowski, Danuta Stawasz, Fundacja Współczesne Zarządzanie; seria: Zarządzanie publiczne, 57-65; ISBN 839182218-4-6
ZIMNICKA A., CZERNIK L. 2007 (1). Jakość przestrzeni – jakość życia. Vademecum wsi podmiejskiej; Szczecin, Printshop, ISBN
9-788360-637166
ZIMNICKA A., CZERNIK L. 2007. Kształtowanie przestrzeni wsi podmiejskiej. Raport z badań obszaru oddziaływania miasta Szczecin., Szczecin, Printshop, ISBN 9788360-637159
ZIOBROWSKI Z. 2008. Rola polskich miast w przestrzeni Europejskiej; rozdział w publikacji: Wyzwania dla polskiej polityki przestrzennej; Warszawa, Wydawnictwo Sejmowe; 67-80
ZUZIAK Z. K. 2007. Piękno nie jedyne; w: Czasopismo Techniczne z. 13. Architektura z. 6-A
ZUZIAK, Z. K. 2008. O tożsamości urbanistyki; Kraków, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej
214
BIBLIOGRAFIA
Akty prawne, dokumenty prawa miejscowego i polityki rozwoju
2006/702/WE: Decyzja Rady z dnia 6 października 2006 r. w sprawie strategicznych wytycznych Wspólnoty dla spójności; Dz.U. L
291 z 21.10.2006, 11—32
2007/2/WE Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 marca 2007 r. ustanawiająca infrastrukturę informacji przestrzennej we Wspólnocie Europejskiej (INSPIRE); OJ L 108 z dnia 25 kwietnia 2007; 1-14
A’urba; Guide de qualite urbaine et damenagement durable de la communaute urbaine de Bordeaux; CUBE, Bordeaux 2008; http://
www.aurba.org/Publications/Ouvrages/Guide-de-qualite-urbaine-et-d-amenagement-durable
AGBF Urban-Concept, Diagnostic du Plan Local d’urbanisme de Caen – Document provisoire – janvier 2010. Cahier 6 La Ville
Mobile – Vers Une Mobilite Accrue; http://www.caen.fr/infos_mairie/servicesMunicipaux/Urbanisme/PLU/diag6LaVilleMobile0410.pdf
Agenda Terytorialna Unii Europejskiej 2020, 2011. W kierunku sprzyjającej społecznemu włączeniu, inteligentnej i zrównoważonej
Europy zróżnicowanych regionów przyjęta na nieformalnym spotkaniu ministrów ds. planowania przestrzennego i rozwoju terytorialnego; przyjęta 19 maja 2011 r. w Gödöllő na Węgrzech
Antwerpen Ontwerpen 2007. Strategisch ruimtelijk structuurplan Antwerpen
Biuro Planowania Przestrzennego w Łodzi; Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Łódzkiego – Aktualizacja; Łódź
2009
BURNS + NICE: Leicester City Centre Public Realm Strategy; Leicester City Council, 2005
Caen 2010. Diagnostic du Plan Local d’urbanisme de Caen- Document provisoire – janvier 2010 ; Cahier 6 La Ville Mobile – Vers
Une Mobilite Accrue
City of Westminster 2011. Core Strategy
COM (2008)0616. Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Komitetu Regionów i Komitetu EkonomicznoSpołecznego; Zielona księga w sprawie spójności terytorialnej: Przekształcenie różnorodności terytorialnej w siłę; Bruksela, 6 października 2008 r.
COM(2001) 264. Komisja Wspólnot Europejskich, Zrównoważona Europa dla lepszego świata: Strategia Zrównoważonego Rozwoju Unii Europejskiej;
COM(2005) 658. Komisja Wspólnot Europejskich, Komunikat Komisji dla Rady i Parlamentu Europejskiego w sprawie przeglądu
strategii zrównoważonego rozwoju platforma działania; Bruksela, 13.12.2005
COM(2008) 616. Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Komitetu Regionów I Komitetu Ekonomiczno-Społecznego;
Zielona księga w sprawie spójności terytorialnej. Przekształcenie różnorodności terytorialnej w siłę.; {SEC(2008) 2550}
Bruksela, dnia 6.10.2008
COM(2009) 400. Komisja Wspólnot Europejskich, Uwzględnianie kwestii zrównoważonego rozwoju w polityce UE w różnych
dziedzinach: Przegląd strategii Unii Europejskiej na rzecz zrównoważonego rozwoju – rok 2009. Komunikat Komisji do
Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów
Council for European Urbanism: deklaracje z Brugge. (2003) i z Visieu (2004), karta sztokholmska (2004), Karta Nowego Urbanizmu (2006)
Department for Communities and Local Government 2012. National Planning Policy Framework
DzU 2003 Nr 80, poz. 717, z późniejszymi zmianami. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym;
DzU 2006 Nr 227, poz. 1658, z późniejszymi zmianami. Ustawa z dn. 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju;
DzU z 1985 r. Nr 14, poz. 60. Ustawa z dnia 21 marca 1985 r. o drogach publicznych
DzU z 1997 r. Nr 78, poz. 483 z późn. zm. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.
DzU z 2003 r. Nr 80, poz. 717 z późniejszymi zmianami. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu
przestrzennym
DzU z 2006 r. Nr 89, poz. 625 z z późniejszymi zmianami. Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne
DzU z 2008 r. Nr 25, poz. 150 z późniejszymi zmianami. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo Ochrony Środowiska
DzU z 2010 r. Nr 185, poz. 1248. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach
Dz.U. 1990 Nr 16 poz. 95. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym
BIBLIOGRAFIA
215
Dz.U. 1998 Nr 91 poz. 576. Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa
Dz.U. 1998 Nr 91 poz. 578. Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym
Dz.U. 2003 nr 164 poz. 1587 Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 26 sierpnia 2003 r. w sprawie wymaganego zakresu
projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego
Dz.U. z 2006 r; nr 14, poz. 98. Europejska Konwencja krajobrazowa sporządzona we Florencji 20 października 2000 r.
Dz.U. z 2009 r. Nr 84, poz. 712, z późniejszymi zmianami. Ustawa z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki
rozwoju
Dz.U.05.203.1684 Protokół z Kioto do Ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu, sporządzony w Kioto dnia 11 grudnia 1997 r
English Heritage 2006. Streets For All: South East
Europejska Perspektywa Rozwoju Przestrzennego, European Spatial Development Perspective, raport z konferencji Ku wyważonemu
i zrównoważonemu rozwojowi terytorium Unii Europoejskiej “Towards Balanced and Sustainable Development of the
Territory of the EU;, Poczdam, 1999;
Gemeente Amsterdam 2010, Ontwerp Structuurvisie Amsterdam 2040 Economisch sterk en duurzaam; Amsterdam, Dienst
Ruimtelijke Ordening
IV Kongres Urbanistyki Polskiej 2012. Rezolucja Lubelska, Lublin 2012; http://www.tup.org.pl/index.php?option=com_c
ontent&view=article&id=693%3Arezolucja-iv-kongresu-urbanistyki-polskiej&catid=221%3Aiii-w-lublinie2012&Itemid=403&lang=pl
Karta Lipska 2007. Karta Lipska na rzecz zrównoważonego rozwoju miast europejskich, przyjęta z okazji nieformalnego spotkania
ministrów w sprawie rozwoju miast i spójności terytorialnej w Lipsku, w dniach 24-25 maja 2007 r.
Komisja Europejska 2007. Polityka spójności 2007–2013 – Komentarze i teksty oficjalne; Luksemburg: Urząd Oficjalnych Publikacji
Wspólnot Europejskich 2007; ISBN 92-79-03816-8; 27
Komisja Europejska 2011. Dyrekcja Generalna ds. Polityki Regionalnej; Polityka spójności 2014 -2020. Inwestycje w rozwój gospodarczy i wzrost zatrudnienia; Luksemburg, Urząd Publikacji Unii Europejskiej
Landeshauptstadt Düsseldorf Der Oberbürgermeister Stadtplanungsamt 2009. Gestalten Beiträge zur Stadtplanung und Stadtentwicklung in Düsseldorf
Landeshauptstadt München Referat für Stadtplanung und Bauordung 2005. Münchens Zukunft gestalten. Perspektive München –
Strategien, Leitlinien, Projekte; Monachium, Perspektive München
London Borough of Camden 2010. Camden Core Strategy 2010-2025; Local Development Framework
London Borough of Croydon 2010. Core Strategy, Issues and Options
London Borough of Croydon 2011. West Croydon Masterplan
London Borough of Croydon 2011.Connected Croydon Delivery Plan
London Borough of Croydon 2013. Non Residential Character Typology
London Borough of Croydon 2013. Places of Croydon – Local Character
London Borough of Croydon 2013.Connected Croydon Delivery Plan
London Borough of Hammersmith and Fulham 2011. Core Strategy
London Borough of Islington 2005. Islington Streetbook – A borough-wide streetscape manual;
London Borough of Islington 2006. Urban Design Guide. Supplementary Planning Document;
London Borough of Merton 2008. Merton streetscene Design Guide;
London Borough of Merton 2011. Core Strategy futureMerton@ London Borough of Merton
London Borough of Southwark 2011. Core Strategy
London Borough of Tower Hamlets 2009. Core Strategy Issues and Options
London Borough of Waltham Forrest 2012. Waltham Forrest LDF Core Strategy
Mayor of London 2005. London Plan
Mayor of London 2009. Streetscape Guidance: A guide to better London Streets
Mayor of London 2011.London Plan
216
BIBLIOGRAFIA
Ministerie van Verkeer en Waterstaat 2007. Rijkswaterstaat – Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling, Technisch Rapport Ruimtelijke Kwaliteit. De ruimtelijke kwaliteit van veiligheidsmaatregelen voor de rivier, Den
Haag
Ministeries van VROM 2006. Nota Ruimte uitvoeringsagenda ruimte 2006; LNV, VenW, EZ en OCW; Den Haag
Ministerstwo Rozwoju Regionalnego 2010. Plan uporządkowania strategii rozwoju; Warszawa, Marzec 2010
Ministerstwo Rozwoju Regionalnego 2011; Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju; Warszawa, Ministerstwo Rozwoju
Regionalnego Departament Koordynacji Polityki Strukturalnej, ISBN 978-83-7610-321-1
Ministerstwo Rozwoju Regionalnego we współpracy z Kancelarią Prezesa Rady Ministrów i Zespołem Doradców Strategicznych Prezesa Rady Ministrów 2009. Założenia systemu zarządzania rozwojem Polski. Dokument przyjęty na posiedzeniu Rady
Ministrów w dniu 27 kwietnia 2009 r.
Ministerstwo Rozwoju Regionalnego we współpracy z Kancelarią Prezesa Rady Ministrów i Zespołem Doradców Strategicznych Prezesa Rady Ministrów 2009. Założenia systemu zarządzania rozwojem Polski; Dokument przyjęty na posiedzeniu Rady
Ministrów w dniu 27 kwietnia 2009 r.
Ministerstwo Środowiska 1999. Polska 2025 Długookresowa strategia trwałego i zrównoważonego rozwoju
MP poz.882 z 22 listopada 2012, Uchwała Nr 157 Rady Ministrów z dnia 25 września 2012 r. w sprawie przyjęcia Strategii Rozwoju Kraju 2020
Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam sector Economie 2011. Praktische Reclamegids voor Rotterdam, http://www.rotterdam.nl/DSV/
Document/Welstand/Praktische%20Reclamegids%20voor%20Rotterdam.pdf, styczeń 2012
ONZ 1987. Raport Światowej Komisji d/s Środowiska I Rozwoju Narodów Zjednoczonych: Nasza Wspólna Przyszłość; Załącznik do
dokumentu A/42/427 z dn. 4 sierpnia 1987 r.
Planning Act 2008; Chapter 29, Londyn
Planning and Compulsory Purchase Act 2004; Act Chapter 5, Londyn
Province Noord Holland 2008. De ruimtelijke opgave voor Noord-Holland Advies ten behoeve van de Structuurvisie; Provinciaal
adviseur ruimtelijke kwaliteit (PARK)
Province Noord Hoolland 2008. Provinciaal adviseur ruimtelijkekwaliteit; De ruimtelijke opgave voor Noord-Holland Advies ten
behoeve van de Structuurvisie
Rada Wspólnoty Europejskiej, Polityka spójności 2007–2013 Komentarze i teksty oficjalne Luksemburg; Urząd Oficjalnych Publikacji
Wspólnot Europejskich, ISBN 92-79-03816-8
Royal Borough Of Kingston Upon Thames 2011. Local Development Framework, Core Strategy. Planning for the Future
SCOT Grenoble 2011. Schéma de Cohérence Teritoriale de la region Urbanie de Grenoble SCOT 2030 ; Cartes Generales du Document d’Orientation et d’Objectifs
SCOT Marseille 2012. Schema de Coherence Territoriale de Mareille Provence Metropole. Projet d’Amenagement et de Developpement Durable (PADD). Dokument uchwalony przez Communauté Urbaine Marseille Provence Métropole w czerwcu
2012
SCOT Pays de Brest 2011. Schema de Coherence Territoriale du Pays de Brest. Document d’Orientations Générales Approuvé par le
Comité syndical du 13 Septembre 2011
SCOT Reims 2007. Schema de Coherence Territoriale de Region Urbaine de Reims
Stadtplanungsamt Landeshauptstadt Düsseldorf 2010. Stadtentwicklungskonzept Düsseldorf 2020+ Wachstum fördern, Zukunft
Stanowisko Państwowej Rady Gospodarki Przestrzennej w sprawie systemu gospodarki przestrzennej i planowania przestrzennego
przyjęte na posiedzeniu Rady dnia 30 maja 2011 r. http://www.mrr.gov.pl/rozwoj_regionalny/Polityka_przestrzenna/
KPZK/PRGP/Documents/Stan_Plan_PRGP_przyjete_300511.pdf
Załącznik do Uchwały nr XIX/282/2008 Rady Powiatu Kłodzkiego z dnia 28 maja 2008 r. w sprawie przyjęcia Strategii rozwoju
powiatu kłodzkiego na lata 2008-2015
Strategia rozwoju Elbląga 2001 – 2015
Załącznik do uchwały nr XXI/32/08 Rady Miasta Biała Podlaska z dnia 19 czerwca 2008 r w sprawie Strategii Rozwoju Miasta do
roku 2015
Załącznik do Uchwały nr XXX/111/08 Rady Miejskiej Grudziądza z dnia 29 października 2008 r. w sprawie: przyjęcia aktualizacji
Strategii Rozwoju Miasta – Grudziądz 2008 – 2015
Załącznik do Uchwały nr XXIV/196/2004 Rady Miasta Świnoujścia z dnia 27 maja 2004 r. w sprawie przyjęcia Strategii Rozwoju
Miasta Świnoujście
BIBLIOGRAFIA
217
Załącznik do Uchwały nr 371/2008 Rady Miejskiej w Radomiu z dnia 25.08.2008r. w sprawie przyjęcia Strategii Rozwoju Miasta
Radomia na lata 2008-2020
Załącznik do Uchwały nr 181/XVIII/2004 Rady Miasta Ciechanów z dnia 29 kwietnia 2004 w sprawie przyjęcia Strategii rozwoju
społeczno-gospodarczego Miasta Ciechanów
Załącznik do Uchwały Nr XLI/586/05 Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego z dnia 12 grudnia 2005 r. w sprawie Strategii
rozwoju województwa kujawsko-pomorskiego do 2020
Załącznik do Uchwały Nr XXXI/545/09 Sejmiku Województwa Lubelskiego z dnia 27 kwietnia 2009 roku w sprawie przyjęcia zaktualizowanej Strategii Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata 2006-2020
Załącznik do Uchwały Nr XXXVI/530/05 Sejmiku Województwa Lubelskiego z dnia 4 lipca 2005 r. w sprawie zaktualizowanej Strategii Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata 2006-2020
Załącznik do Uchwały nr XXXIX/350/2005 Sejmiku Województwa Opolskiego z dnia 11 października 2005 r. w sprawie uchwalenia
zaktualizowanej strategii rozwoju
Załącznik do Uchwały nr LXIII/790/ 06 Sejmiku Województwa Podkarpackiego z dnia 20 października 2006 r. w sprawie uchwalenia
Strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2007-2020.
Załącznik do Uchwały nr X/84/03 Sejmiku Województwa Podlaskiego z dnia 9 września 2003 r.w sprawie aktualizacji Strategii Rozwoju Województwa Podlaskiego do roku 2010
Załącznik do Uchwały nr 587/XXXV/05 Sejmiku Województwa Pomorskiego z dnia 18 lipca 2005 r. w sprawie przyjęcia Strategii
województwa pomorskiego
Załącznik do Uchwały nr XIV/225/2000 Sejmiku Województwa Świętokrzyskiego z dnia 30 czerwca 2000 roku w sprawie Strategii
Rozwoju Województwa Świętokrzyskiego
Załącznik do Uchwały nr XLII/482/10 Sejmiku Województwa Zachodniopomorskiegoz dnia 22 czerwca 2010 r. w sprawie przyjęcia
Strategii Rozwoju Województwa Zachodniopomorskiego 2020 po aktualizacji, wraz z Prognozą Oddziaływania na
Środowisko
Załącznik do Uchwały nr XXXIV/474/05 Sejmiku Województwa Warmińsko – Mazurskiego z dnia 31 sierpnia 2005 r. w sprawie
Strategii rozwoju województwa warmińsko-mazurskiego do 2020
Załącznik do Uchwały nr XLII/692A/05 Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z dnia 19 grudnia 2005 r. w sprawie uchwalenia
Strategi rozwoju województwa wielkopolskiego do 2020 roku
Syndicat Intercommunal d’Etudes et de Programmation de la Région Urbaine de Reims ; Le Schéma de Cohérence Territoriale, Reims
2007 ; http://www.sieprur.fr/scot/contenu/LivreSCoT_RP_Chap3.pdf.pdf
Szczegółowy zakres zadań Departamentu Koordynacji Polityki Strukturalnej Ministerstwa Rozwoju Regionalnego: http://www.
mrr.gov.pl/ministerstwo/organizacja/Strony/DKS.aspx oraz Departamentu Koordynacji Programów Infrastrukturalnych:
http://www.mrr.gov.pl/ministerstwo/organizacja/Strony/DPI.aspx
Szczegółowy zakres zadań Departamentu Polityki Przestrzennej Ministerstwa Rozwoju Regionalnego: http://www.mrr.gov.pl/ministerstwo/organizacja/Strony/DPM.aspx
Szczegółowy zakres zadań Departamentu Programów Ponadregionalnych Ministerstwa Rozwoju Regionalnego: http://www.mrr.
gov.pl/ministerstwo/organizacja/Strony/DPP.aspx
The Community Infrastructure Levy (Amendment) Regulations 2011; Statutory Instruments 2011 No. 987
The Town and Country Planning Act 1990; 1990 Chapter 8; Sekcja 106
Towards a local sustainability profile: European common indicators; Luxembourg: Office for Official Publications of the European
Communities, 2000
Towards a preferred Core Strategy for Croydon – Supplement; London Borough of Croydon; Croydon 2010
Uchwała nr 217 Rady Ministrów z dnia 24 grudnia 2010 r. Krajowy Plan Gospodarki Odpadami 2014 (M. P. z 2010 r. Nr 201, poz.
1183)
WE 1083/2006 Rozporządzenie Rady Wspólnoty Europejskiej nr 1083/2006 z dnia 11 lipca 2006 r. ustanawiające przepisy ogólne
dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Funduszu
Spójności i uchylające rozporządzenie (WE) nr 1260/1999
Załącznik 1 do Uchwały Nr XXXVI/590/2008 Rady Miasta Rzeszowa z dnia 8 lipca 2008 r. w sprawie Raportu o stanie miasta
Załącznik 1 do Uchwały nr L/756/09 Rady Miasta Bydgoszczy z dnia 15 lipca 2009 r. w sprawie Studium uwarunkowań i kierunków
zagospodarowania przestrzennego miasta Bydgoszczy
218
BIBLIOGRAFIA
Załącznik 1 do Uchwały Nr L/756/09 Rady Miasta Bydgoszczy z dnia 15 lipca 2009 r. w sprawie Studium Uwarunkowań i Kierunków
Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Bydgoszczy
Załącznik 1 do Uchwały Nr XXIII/374/08 Rady Miejskiej w Dąbrowie Górniczej z dnia 30 stycznia 2008 roku w sprawie: drugiej
edycji „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Dąbrowy Górniczej
Załącznik do Uchwał Rady Miasta Torunia 935/2010 w sprawie Strategii Rozwoju Miasta Torunia do roku 2020.
Załącznik do Uchwały 78/06 Sejmiku Województwa Mazowieckiego z dnia 29 maja 2006 r. w sprawie Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 2020
Załącznik do Uchwały 78/06 Sejmiku Województwa Mazowieckiego z dnia 29 maja 2006 r. w sprawie uchwalenia Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 2020 (aktualizacja)
Załącznik do Uchwały Nr 116 Rady Miasta Konina z dnia 27 czerwca 2007 roku w sprawie uchwalenia „Strategii Rozwoju Konina
2007-2015”
Załącznik do Uchwały Nr 246/XXI/2012 Rady Miasta Ostrołęki z dnia 23 lutego 2012r. w sprawie przyjęcia Strategii Rozwoju Miasta
Ostrołęki do roku 2020r. w sprawie Strategii rozwoju miasta Ostrołęki do roku 2020
Załącznik do Uchwały Nr 494/XLIII/05 Rady Miasta Żory z dnia 29 grudnia 2005 w sprawie Strategii rozwoju miasta Żory. Żory –
Przyjazne Miasto.
Załącznik do Uchwały nr 520/XLV/2009 Rady Miasta w Częstochowie w sprawie przyjęcia Strategii Rozwoju Miasta Częstochowa
2025
Załącznik do Uchwały Nr 530/XXXIV/2005 Rady Miasta Rybnika z dnia 27 kwietnia 2005 r. w sprawie Strategii zintegrowanego
rozwoju Miasta Rybnika
Załącznik do Uchwały Nr 630/XXIX/2005 Rady Miasta Lublin z dnia 17 marca 2005 r. w sprawie Strategii rozwoju miasta Lublin;
Załącznik do Uchwały Nr IX/85/2007 Rady Miejskiej w Jaworznie z dnia 31 maja 2007 r. w sprawie Strategii Zintegrowanego
i Zrównoważonego Rozwoju Jaworzna na lata 2001-2020
Załącznik do uchwały nr LII/1068/05 Rady Miasta Katowice z dnia 19 grudnia 2005r. w sprawie przyjęcia dokumentu „Katowice
2020” Strategia Rozwoju Miasta
Załącznik do Uchwały Nr LIX/1851/2006 Rady Miejskiej w Bielsku-Białej z dnia 13 czerwca 2006 roku w sprawie Strategii rozwoju
Bielska-Białej do 2020 roku
Załącznik do Uchwały Nr LVIII/777/10 Rady Miejskiej Białegostoku z dnia 13 września 2010 r. w sprawie Strategii Rozwoju Miasta
Białegostoku na lata 2011-2020 plus
Załącznik do Uchwały Nr LX/1648/10 Sejmiku Województwa Łódzkiego z dnia 21 września 2010 r. w sprawie: zmiany Uchwały Nr
XLV/524/2002 Sejmiku Województwa Łódzkiego z dnia 9 lipca 2002 r. w sprawie uchwalenia „Planu zagospodarowania przestrzennego województwa łódzkiego”
Załącznik do Uchwały Nr LXXII/990/V/2010 z dn.11.05.2010 w sprawie Strategii Rozwoju Miasta Poznania do roku 2030
Załącznik do Uchwały Nr LXXV/742/05 Rady Miasta Krakowa z dnia 13 kwietnia 2005 r. w sprawie Strategii rozwoju Krakowa
2005+
Załącznik do Uchwały Nr V/44/2007 Rady Miasta Tarnobrzeg z dnia 22 lutego 2007 r. w sprawie przyjęcia Strategii Rozwoju Miasta
Tarnobrzeg na lata 2007-2013
Załącznik do Uchwały Nr XII/368/2007 Rady Miejskiej w Gliwicach z dnia 22 listopada 2007 r. w sprawie Strategii zintegrowanego
i zrównoważonego rozwoju miasta Gliwice do roku 2022;
Załącznik do Uchwały nr XIV/121/07 Rady Miasta Opola z dnia 28 czerwca 2007 w sprawie Strategii rozwoju miasta Opola – Stolicy
Polskiej Piosenki – na lata 2004-2015 (aktualizacja)
Załącznik do Uchwały Nr XLI/527/2006 Sejmiku Województwa Małopolskiego z dnia 30 stycznia 2006 roku w sprawie przyjęcia
Strategii Rozwoju województwa małopolskiego do 2013
Załącznik do Uchwały Nr XLV/530/10 Sejmiku Zachodniopomorskiego z dnia 19 października 2010 roku w sprawie uchwalenia
zmiany Planu zagospodarowania przestrzennego województwa zachodniopomorskiego;
Załącznik do uchwały nr XLVI/640/09 Rady Miejskiej w Bytomiu z dnia 27 maja 2009 roku w sprawie Strategii rozwoju Bytomia na
lata 2009-2020
Załącznik do Uchwały Nr XLVIII/649/2005 Sejmiku Województwa Dolnośląskiego z dnia 30 listopada 2005 roku w sprawie Strategii
rozwoju województwa dolnośląskiego do 2020 roku
Załącznik do Uchwały nr XX/262/07 Rady Miejskiej w Bytomiu z dnia 18 grudnia 2007 r. w sprawie przyjęcia Lokalnego Programu
Rewitalizacji Miasta Bytomia na lata 2007-2020;
BIBLIOGRAFIA
219
Załącznik do Uchwały Nr XXIV/247/04 Rady Miejskiej Legnicy z dnia 26 lipca 2004 r. w sprawie wyznaczenia kierunku działania
Prezydenta Miasta Legnicy w sprawie Strategii Rozwoju Miasta Legnicy na lata 2004-2014
Załącznik do uchwały Nr XXIV/342/08 Rady Miejskiej w Słupsku z dnia 25 czerwca 2008 roku w sprawie Strategii rozwoju miasta
Słupska 2007-2015
Załącznik do Uchwały Nr XXXVI/590/2008 Rady Miasta Rzeszowa z dnia 8 lipca 2008 r. w sprawie Strategii Rozwoju Miasta do
roku 2015
Załącznik do Uchwały Nr XXXVI/795/04 Rady Miasta Bydgoszczy z dnia 10 listopada 2004 roku w sprawie Strategii rozwoju Bydgoszczy do 2015 roku
Załącznik do Uchwały nr XXXVII/272/2002 Sejmiku Województwa Lubuskiego z dnia 2 października 2002 roku w sprawie uchwalenia Planu zagospodarowania przestrzennego Województwa Lubuskiego
Załącznik do uchwały Nr XXXVII/340/09 Rady Miasta Chełm z dnia 25 czerwca 2009r. w sprawie Strategii rozwoju miasta Chełm
na lata 2009-2020
Załącznik do uchwały Rady Miasta Biała Podlaska Nr XXI / 32 / 08 z dnia 19 czerwca 2008 r. w sprawie Strategii rozwoju miasta
Biała Podlaska na lata 2008-2015
Załącznik do Uchwały Rady Miasta Gdańska Nr XXXIII/1011/04 z dnia 22 grudnia 2004 r. w sprawie Strategii Rozwoju Gdańska
do roku 2015,
Załącznik do Uchwały Rady Miasta Stołecznego Warszawy nr LXII/1789/2005 z 24 listopada 2005 r. w sprawie Strategii Rozwoju
Miasta Stołecznego Warszawy do 2020 roku;
Załącznik do Uchwały Rady Miasta Tarnowa nr XI/111/2011 z 30 czerwca 2011r. w sprawie Strategii Rozwoju Miasta – Tarnów
2020
Załącznik do Uchwały Sejmiku Województwa Śląskiego Nr III/47/1/2010 z dnia 17 lutego 2010 roku w sprawie Strategii Rozwoju
Województwa Śląskiego „Śląskie 2020”
Załącznik do zarządzenia nr 98 Prezesa Rady Ministrów z dnia 14 grudnia 2011 r. zmienionego zarządzeniem Nr 83 z dnia 20
września 2012 r. oraz zarządzeniem Nr 1 z dnia 15 stycznia 2013 r. Statut Ministerstwa Transportu, Budownictwa
i Gospodarki Morskiej;
Załącznik nr 1 do Uchwały Nr XII/174/11 Rady Miasta Piekary Śląskie z dnia 24 listopada 2011 roku w sprawie Strategii Rozwoju
Miasta Piekary Śląskie do roku 2015
Załącznik Nr 1 do Uchwały Nr XX/309/07 Rady Miejskiej w Dąbrowie Górniczej z dnia 28 listopada 2007 r. w sprawie Strategii
rozwoju miasta
Załącznik nr 1 do Uchwały Rady Miasta Gorzowa Wlkp. Nr LXVIII/1073/2010 z dnia 3 lutego 2010r. w sprawie Strategii
zrównoważonego rozwoju miasta Gorzowa Wlkp. na lata 2010-2020;
Zarządzenie Nr 6 Ministra Rozwoju Regionalnego z dnia 21 marca 2011 w sprawie powołania Krajowego Forum Terytorialnego
221
Spis rycin
Ryc. 1.1.
Ryc. 2.1.
Ryc. 2.2.
Ryc. 2.3.
Ryc. 2.4.
Ryc. 2.5.
Ryc. 2.6.
Ryc. 2.8.
Ryc. 2.7.
Ryc. 2.9.
Ryc. 2.10.
Ryc. 2.11.
Ryc. 2.12.
Ryc. 2.13.
Ryc. 2.14.
Ryc. 2.15.
Ryc. 2.16.
Komunikacja w procesie planowania i wdrażania strategii rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stopień uwzględniania ładu przestrzennego na poszczególnych etapach planowania
strategicznego polskich miast na prawach powiatu (stan na 2012 rok) . . . . . . . . . . . . . . . . .
Występowanie ładu przestrzennego jako osobnego programu
w strategiach polskich miast na prawach powiatu w zależności od liczby mieszkańców . . . . .
Wyodrębnianie ładu przestrzennego jako osobnego programu
w strategiach polskich miast na prawach powiatu w zależności od roku uchwalenia strategii
Relacje między ustawowym planowaniem przestrzennym
a strategiami rozwoju na przykładzie miast na prawach powiatu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zadania z zakresu ustawowego planowania przestrzennego
w strategiach rozwoju miast na prawach powiatu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Składniki jakości zagospodarowania przestrzennego
w strategiach rozwoju miast na prawach powiatu w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zróżnicowanie przestrzenne zjawisk społeczno-gospodarczych
w dokumentach strategicznych. Opinia samorządów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Składniki jakości zagospodarowania przestrzennego
w strategiach rozwoju według samorządów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wykorzystanie map dla monitorowania inwestycji
na obszarze jednostki samorządu terytorialnego. Opinia samorządów . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Porównanie opinii samorządów i profesjonalistów na temat powodów
zastosowania ilustracji w strategiach rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zastosowanie komunikacji graficznej w aktualnych dokumentach
strategii polskich miast na prawach powiatu (stan na rok 2012) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kartogram ilustrujący przepływy migracyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gęstość zaludnienia w sąsiednich sołectwach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Mapa Słupska w strategii rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Mapa podstawowa powiatu kłodzkiego (fragment) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozwój przestrzenny i zapewnienie ładu przestrzennego województwa dolnośląskiego . . . . .
21
32
33
34
35
35
37
37
37
38
39
40
41
41
42
42
43
222
Ryc. 2.17. Schemat struktury funkcjonalno-przestrzennej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 2.18. Mapa przestrzeni publicznych w centrum miasta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 2.19. Ilustracja bijącego serca miasta: centralny rynek
z charakterystyczną zabudową oraz masowa impreza dla szkół . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 2.20. Ocena stanu połączeń transportowych gminy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 2.21. Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 2.22. Zestawienie analizy potencjału dla nowych lokalizacji mieszkaniowych
i celów ilościowych dla programu rozwoju mieszkalnictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 2.23. Synteza celów rozwoju i rewitalizacji terenów miasta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 2.24. Cele i kierunki rozwoju osiedla Canary Wharf w londyńskiej gminie Tower Hamlets . . . . . . . .
Ryc. 2.25. Cele i kierunki rozwoju osiedla Shoreditch w londyńskiej gminie Tower Hamlets. . . . . . . . . . .
Ryc. 2.26. Obszary problemowe i kierunki polityki przestrzennej województwa mazowieckiego . . . . . . .
Ryc. 2.27. Kierunki rozwoju terenów zurbanizowanych i nadrzędnych
połączeń komunikacyjnych regionu metropolitalnego Marsylii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 2.28. Orientacyjna lokalizacja projektów strategicznych wraz
z wybranym fragmentem legendy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 2.29. Priorytetowe projekty inwestycyjne. Transport drogowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 2.30. Zintegrowana prezentacja programów działania w strategii rozwoju. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 2.31. Projekt inwestycji publicznej jako ilustracja do programu realizacji strategii . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 2.32. Wizualizacja inwestycji prywatnych jako ilustracja do programu realizacji strategii . . . . . . . . .
Ryc. 2.33. Zależność między liczbą stron a liczbą ilustracji
w aktualnych strategiach rozwoju województw polskich Źródło: opracowanie autorki. . . . . .
Ryc. 2.34. Zależność między liczbą stron a liczbą ilustracji związanych ze stanem zagospodarowania
przestrzennego w aktualnych strategiach rozwoju województw polskich . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 2.35. Zależność między liczbą stron a liczbą ilustracji
w aktualnych strategiach rozwoju miast polskich na prawach powiatu . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 2.36. Zależność między liczbą stron a liczbą ilustracji związanych
z rzeczywistym zagospodarowaniem przestrzennym
w aktualnych strategiach rozwoju miast polskich na prawach powiatu . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 2.37. Zagrożenia wynikające z wykorzystania komunikacji wizualnej w strategiach.
Opinia samorządów i profesjonalistów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 3.1. Analiza przestrzennych zasobów dziedzictwa kulturowego gminy:
obszary i obiekty pod ochroną konserwatorską, place miejskie, ogrody i place
o wysokich walorach historycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 3.2. Prezentacja oryginalnej formy obiektu zabytkowego
na podstawie materiałów archiwalnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 3.3. Historyczne formy kształtowania sieci ulic i placów
z elementami historycznych zasobów architektury. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 3.4. Prezentacja charakteru przestrzennego zabudowy miasta i jego otoczenia . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 3.5. Identyfikacja głównych składników tożsamości lokalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 3.6. Fotografie demonstrujące różnice w kulturze budowania
pomiędzy jednostkami wewnętrznymi gminy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
44
45
45
47
48
49
50
51
51
52
53
54
55
56
57
57
58
58
59
59
60
75
75
76
77
78
78
223
Ryc. 3.7.
Ryc. 3.8.
Ryc. 3.9.
Ryc. 3.10.
Ryc. 3.11.
Ryc. 3.12.
Ryc. 3.13.
Ryc. 3.14.
Ryc. 3.15.
Ryc. 3.16.
Ryc. 3.17.
Ryc. 3.18.
Ryc. 3.19.
Ryc. 3.20.
Ryc. 3.21.
Ryc. 3.22.
Ryc. 3.23.
Ryc. 3.24.
Ryc. 3.25.
Ryc. 3.26.
Ryc. 3.27.
Ryc. 3.28.
Ryc. 3.29.
Ryc. 3.30.
Ryc. 3.31.
Ryc. 3.32.
Ryc. 3.33.
Ryc. 3.34.
Prezentacja głównych kierunków rozwoju centrum miasta Rotterdam polegających
nazagęszczaniu zabudowy mieszkaniowej oraz zwiększeniu powierzchni zielonych . . . . . . . . 80
Przykłady modelowe zagęszczania terenów otwartych wewnątrz kwartałów . . . . . . . . . . . . . 81
Występowanie problematyki dziedzictwa kulturowego i wizerunku
na etapie określania celów i kierunków rozwoju w strategiach rozwoju polskich miast
na prawach powiatu (stan na 2011 rok) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Oficjalna prezentacja miejscowości Mierzyn na stronach internetowych
Urzędu Gminy Dobra, 2012 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Rzeczywisty charakter Mierzyna, miejscowości, której liczba mieszkańców
zwiększyła się sześciokrotnie w okresie 1995–2007 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Wskazówki dla zagospodarowania większych terenów w obrębie miejscowości. . . . . . . . . . . 85
Wskazówki dla kształtowania zabudowyi zagospodarowania terenu
na obszarach granicy miasta i wsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
Rozwój przestrzenny gminy Dobra na granicy z miastem Szczecin: stan 2005, 2010
oraz po realizacji założeń aktualnego Studium Kierunków
i Uwarunkowań Zagospodarowania Przestrzennego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
Zmiany w generalnej strukturze przestrzennej aglomeracji Reims
według planów rozwoju z 1975 i 2008 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
Przykład funkcjonowania atlasu słonecznego miasta Berlina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
Program zarządzania jakością zagospodarowania przestrzennego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Filtrowanie danych, składniki jakości zagospodarowania przestrzennego . . . . . . . . . . . . . . . . 97
Występowanie poszczególnych form komunikacji graficznej
w ilustrowanych dokumentach strategii rozwoju miast na prawach powiatu w Polsce . . . . . . 97
Opinia polskich samorządów na temat rezultatów wykorzystania ilustracji
w komunikacji wizji i planów rozwoju społeczno-gospodarczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
Charakter wykorzystania map w dokumentach strategicznych w opinii samorządów . . . . . . 102
Przyczyny niewykorzystywania map w procesie przygotowywania strategii rozwoju . . . . . . . 102
Charakter wykorzystania makiet w dokumentach strategicznych w opinii samorządów . . . . 105
Przyczyny niewykorzystywania makiet w procesie przygotowywania strategii rozwoju . . . . . 105
Charakter wykorzystania wykresów w dokumentach strategicznych w opinii samorządów . . 108
Przyczyny niewykorzystywania wykresów w procesie przygotowywania strategii rozwoju . . . 108
Charakter wykorzystania fotografii w dokumentach strategicznych w opinii samorządów . . 110
Przyczyny niewykorzystywania fotografii w procesie przygotowywania strategii rozwoju . . . 110
Charakter wykorzystania fotomontaży w dokumentach strategicznych w opinii samorządów 112
Przyczyny niewykorzystywania fotomontaży w procesie przygotowywania strategii rozwoju 112
Charakter wykorzystania rysunków w dokumentach strategicznych w opinii samorządów . . 113
Przyczyny niewykorzystywania rysunków w procesie przygotowywania strategii rozwoju . . . 113
Charakter wykorzystania wizualizacji komputerowych w dokumentach strategicznych
w opinii samorządów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Przyczyny niewykorzystywania wizualizacji komputerowych
w procesie przygotowywania strategii rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
224
Ryc. 3.35. Częstość wykorzystywania instrumentów graficznych podczas spotkań
z mieszkańcami, przedsiębiorcami, urzędnikami, radnymi w opinii samorządów . . . . . . . . .
Ryc. 3.36. Występowanie poszczególnych form komunikacji graficznej w strategiach rozwoju miast
na prawach powiatu w Polsce, wartości skumulowane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 3.37. Wykorzystywanie instrumentów graficznych na poszczególnych etapach planowania
strategicznego według deklaracji samorządów, dane szczegółowe
na temat instrumentów graficznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 3.38. Zastosowanie instrumentów graficznych na poszczególnych etapach
planowania strategicznego w aktualnych strategiach rozwoju miast na prawach powiatu
w Polsce. Wartości skumulowane oraz mediana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 3.39. Stopień zastosowania komunikacji wizualnej na poszczególnych etapach
planowania strategicznego w aktualnych strategiach rozwoju miast na prawach powiatu
w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 4.1. Opisowy przekaz informacji: mapa układu komunikacyjnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 4.2. Opisowy zapis informacji: mapa przedstawiająca wynik konsultacji
strategii województwa z powiatami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 4.3. Kierunki rozwoju gospodarczego w metodzie opisowej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 4.4. Mapowanie programów działania w zapisie metodą opisową . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 4.5. Makieta zagospodarowania przestrzennego Pekinu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 4.6. Makieta centrum londyńskiej gminy Croydon uwzględniająca wszystkie projekty,
dla których zostało wydane pozwolenie na budowę oraz te, które są w trakcie aplikacji . . .
Ryc. 4.7. Strategia rozwoju Centrum Rotterdamu na makiecie w Centrum Informacji Miejskiej . . . . . .
Ryc. 4.8. Opis realizacji strategii w zakresie budownictwa mieszkaniowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 4.9. Panorama Poznania z lotu ptaka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 4.10. Fotografia ilustrująca cel rozwojowy: Kreowanie wizerunku miasta
o wysokiej jakości środowiska miejskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 4.11. Zapis informacji o kierunkach rozwoju w formie prezentacji cech wiodących charakteru
zabudowy: zabudowa miejska o wysokiej intensywności w formie rozproszonej . . . . . . . . .
Ryc. 4.12. Zapis informacji o kierunkach rozwoju w formie prezentacji cech wiodących charakteru
zabudowy: zabudowa miejska o wysokiej intensywności w formie pierzejowej . . . . . . . . . .
Ryc. 4.13. Przekaz informacji o kierunkach rozwoju w formie zestawienia cech pożądanych
i niepożądanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 4.15. Symulacja przekształceń w elewacji ulicznej zawierającej witryny sklepowe . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 4.14. Przykład pożądanych zmian w projektowaniu frontowych elewacji
z witrynami sklepowymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 4.16. Ilustracje dla celu rozwojowego: Umocnienie tradycji m.st. Warszawy
oparte na dziedzictwie kulturowym i przyrodniczym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 4.17. Wizualizacje planowanej inwestycji publicznej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 4.18. Przykład legendy zorganizowanej z kategoryzacją elementów
i kodowaniem kolorystycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 4.19. Analiza walorów dziedzictwa kulturowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryc. 4.20. Realizacja podstawowego układu komunikacyjnego w latach 1960–1996 . . . . . . . . . . . . . .
115
116
116
117
117
125
126
127
127
128
129
129
130
131
132
133
133
133
134
134
135
136
138
138
138
225
Ryc. 4.21. Podstawowe strefy funkcjonalno-przestrzenne, synteza.
Mapa z zastosowaniem standardowej palety kolorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
Ryc. 4.22. Obszary kluczowe w strategii rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
Ryc. 4.23. Zastosowanie linii przerywanej dla określenia
statusu elementów struktury przestrzennej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
Ryc. 4.24. Drogowy ruch tranzytowy w mieście przedstawiony metodą parametryczną . . . . . . . . . . . . 144
Ryc. 4.25. Obszary miasta o największych brakach w wyposażeniu w infrastrukturę techniczną . . . . . . 145
Ryc. 4.26. Obszary o ograniczonym dostępie do publicznych terenów zielonych . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
Ryc. 4.27. Prognoza zmian demograficznych: zmiany średniego wieku mieszkańców
na tle danych bieżących . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
Ryc. 4.28. Zapis parametryczny realizacji celu strategicznego z zakresu
gospodarki zasobami naturalnymi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Ryc. 4.29. Kodowanie działań rewitalizacyjnych samorządu w układzie przestrzennym . . . . . . . . . . . . 148
Ryc. 4.30. Makieta robocza fragmentu centrum Warszawy jako miejsce
eksperymentów przestrzennych dla dzieci i odważnych dorosłych.
Konsultacje Strategii Rozwoju Miasta Stołecznego Warszawy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
Ryc. 4.31. Prezentacja głównych kierunków rozwoju w formie makiety z elementami umownymi . . . . 150
Ryc. 4.32. Porównanie wskaźników w kontekście terytorialnym: kraj, region i subregiony . . . . . . . . . . 151
Ryc. 4.33. Dane demograficzne przedstawione w formie kartogramu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
Ryc. 4.34. Opis charakteru zabudowy (typ: centra handlowe i rozrywkowe)
przez fotografie i mapy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
Ryc. 4.35. Opis charakteru zabudowy (typ: centra handlowe i rozrywkowe)
przez parametry urbanistyczne i fotografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
Ryc. 4.36. Analiza wpływu nowej zabudowy o zadanych parametrach na krajobraz miasta . . . . . . . . . 154
Ryc. 4.37. Rysunkowe przedstawienie gospodarczych priorytetów rozwojowych . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
Ryc. 4.38. Komputerowa symulacja przekształceń sylwety miasta w panoramach
w zapisie parametrycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
Ryc. 4.39. Przykład legendy do mapy analizy możliwości rozwoju terenów mieszkaniowych
w zapisie metodą parametryczną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
Ryc. 4.40. Przykład legendy mapy do określenia priorytetowych obszarów rewitalizacji . . . . . . . . . . . . 158
Ryc. 4.41. Przykład mapy priorytetowych obszarów rewitalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
Ryc. 4.42. Cele z zakresu budownictwa społecznego w gminie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
Ryc. 4.43. Mapa przedstawiająca strategię rozwoju przestrzeni publicznych
w zapisie parametrycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
Ryc. 4.44. Ocena charakteru zagospodarowania przestrzennego pod kątem potrzeby przygotowania
specjalnych zapisów w planie rozwoju lub planu szczegółowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
Ryc. 4.45. Drogowy ruch tranzytowy w mieście przedstawiony metodą kompozycyjną . . . . . . . . . . . . 164
Ryc. 4.46. Hierarchia i specjalizacja sieci osadniczej oraz oddziaływania funkcjonalnego
kluczowych ośrodków w kontekście województwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
Ryc. 4.47. Charakter zabudowy i zagospodarowania terenu w zapisie strukturalnym . . . . . . . . . . . . . . 166
Ryc. 4.48. Opcje rozwojowe w zapisie strukturalnym informacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
Ryc. 4.49. Kształtowanie układów przestrzennych w zapisie strukturalnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
226
Ryc. 4.50.
Ryc. 4.51.
Ryc. 4.52.
Ryc. 4.53.
Ryc. 4.54.
Ryc. 4.55.
Ryc. 4.56.
Ryc. 4.57.
Ryc. 5.1.
Ryc. 5.2 .
Ryc. 5.3.
Ryc. 5.4.
Ryc. 5.5.
Ryc. 5.6.
Ryc. 5.7.
Ryc. 5.8.
Ryc. 5.9.
Ryc. 5.10.
Ryc. 5.11.
Ryc. 5.12.
Ryc. 5.13.
Ryc. 5.14.
Ryc. 5.15.
Ryc. 5.16.
Ryc. 5.17.
Ryc. 5.18.
Kierunki rozwoju struktury funkcjonalno-przestrzennej w zapisie strukturalnym . . . . . . . . . .
Obszary polityki rozwoju w zapisie strukturalnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Organizacja działalności gospodarczej w zapisie metodą strukturalną . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ocena możliwości lokalizacji obiektów hotelowych w zapisie strukturalnym . . . . . . . . . . . .
Relacje przestrzenne między miastem a głównymi szlakami transportowymi . . . . . . . . . . . .
Zakres informacji struktury funkcjonalno-przestrzennej w zapisie strukturalnym, legenda. . .
Kolejne stopnie uproszczenia graficznego i geograficznego w metodzie strukturalnej . . . . .
Kierunki rozwoju gospodarczego w metodzie strukturalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przyczyny pomijania elementów graficznych w dokumentach strategii rozwoju
w Polsce w opinii samorządów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przyczyny pomijania elementów graficznych w dokumentach strategii rozwoju
w Polsce w opinii profesjonalistów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rodzaj literatury fachowej, z której korzystały samorządy dla wzbogacenia wiedzy
na temat planowania strategicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Źródła informacji na temat doświadczeń praktycznych innych samorządów. . . . . . . . . . . . .
Preferencje samorządów dotyczące korzystania z materiałów poszerzających
wiedzę w zakresie zastosowania przekazu graficznego w planowaniu rozwoju . . . . . . . . . .
Przydatność instrumentów graficznych na poszczególnych etapach
planowania strategicznego w opinii samorządów. Dane szczegółowe
na temat instrumentów graficznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przydatność instrumentów przekazu graficznego w komunikacji
z poszczególnymi grupami odbiorców w opinii samorządów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wpływ wykorzystania elementów graficznych na akceptację działań samorządów
w opinii konsultantów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przykładowa mapa ilustrująca wybrany wycinek informacji związany
bezpośrednio z tematem spotkania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przykładowa mapa ilustrująca wszystkie informacje związane z tematyką spotkania . . . . . .
Przykładowa mapa lokalizacji projektów zaplanowanych
w strategii rozwoju gminy wykonana metodą opisową . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przykładowa mapa lokalizacji projektów zaplanowanych
w strategii rozwoju gminy wykonana metodą parametryczną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przykładowa mapa kierunków rozwoju gospodarczego
w strategii rozwoju gminy przygotowana w kolorystyce zieleni, niebieskości i szarości. . . . .
Przykładowa mapa kierunków rozwoju gospodarczego w strategii rozwoju gminy
przygotowana w standardowej kolorystyce planu miejscowego zagospodarowania
przestrzennego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przykładowa mapa strategicznych kierunków rozwoju gminy
przygotowana metodą strukturalną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przykładowa mapa strategicznych kierunków rozwoju gminy
przygotowana metodą parametryczną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Konsultacje społeczne na temat planu rozwoju w Ałupce na Ukrainie . . . . . . . . . . . . . . . . .
Konsultacje społeczne na temat strategii rozwoju przestrzennego
centrum londyńskiej gminy Croydon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
168
169
170
171
171
173
173
175
184
184
188
188
189
192
192
194
195
195
196
196
197
197
198
198
200
201
227
Spis tabel
Tabela 2.1. Kryteria analizy zawartości strategii przestrzennych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tabela 2.2. Kryteria analizy procesów w strategiach przestrzennych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tabela 3.1. Przykłady wskaźników ładu przestrzennego w strategiach
polskich jednostek samorządu terytorialnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tabela 3.2. Cele jakościowe zagospodarowania przestrzennego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tabela 3.3. Podstawowy zakres przestrzennych informacji strategicznych
w zakresie tożsamości kulturowej i wizerunku na etapie diagnozy stanu istniejącego . . . . .
w zakresie tożsamości kulturowej i wizerunku na etapie priorytetów i kierunków rozwoju. .
w zakresie tożsamości kulturowej i wizerunku na etapie programowania rozwoju . . . . . . . .
w zakresie tożsamości kulturowej i wizerunku na etapie
określania wskaźników i monitoringu realizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
w zakresie racjonalnego wykorzystania zasobów na etapie diagnozy stanu istniejącego. . . .
Tabela 3.8. Podstawowy zakres przestrzennych informacji strategicznych w zakresie racjonalnego
wykorzystania zasobów na etapie określania priorytetów i kierunków rozwoju . . . . . . . . . .
w zakresie racjonalnego wykorzystania zasobów na etapie programowania rozwoju . . . . . .
w zakresie racjonalnego wykorzystania zasobów na etapie
określania wskaźników i monitoringu realizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
w zakresie funkcjonalności i dostępności obszarów na etapie
diagnozy stanu istniejącego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tabela 3.12. Podstawowy zakres przestrzennych informacji strategicznych w zakresie funkcjonalności
i dostępności obszarów na etapie określania priorytetów i kierunków rozwoju . . . . . . . . . .
30
31
66
69
73
79
82
83
86
88
91
91
94
95
228
w zakresie funkcjonalności i dostępności obszarów na etapie
wskaźników i monitoringu realizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
zagospodarowania przestrzennego, a wynikające z zastosowania map w strategicznym
planowaniu rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
zagospodarowania przestrzennego, a wynikających z zastosowania makiet
w planowaniu rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
zagospodarowania przestrzennego, a wynikających z zastosowania wykresów
w planowaniu rozwoju. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
zagospodarowania przestrzennego, wynikające z zastosowania fotografii
w strategicznym planowaniu rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
zagospodarowania przestrzennego, wynikająca z fotomontaży
w strategicznym planowaniu rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
Tabela 3.19. Szczegółowy przykład ryzyka związanego z jakością zagospodarowania przestrzennego,
wynikającą z zastosowania rysunku w planowaniu rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
zagospodarowania przestrzennego, wynikające z zastosowania
wizualizacji komputerowej w strategicznym planowaniu rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
Tabela 4.1. Rekomendowany zakres zastosowania metody opisowej przekazu
graficznego informacji w planowaniu strategicznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
Tabela 4.2. Uproszczony standardowy schemat kolorystyczny map zgodny
z DzU 1587 z 26 sierpnia 2003 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
Tabela 4.3. Rekomendowany zakres zastosowania metody parametrycznej
w komunikacji wizualnej na poszczególnych etapach planowania strategicznego . . . . . . . 143
Tabela 4.4. Podstawowe elementy graficzne w zapisie informacji metodą parametryczną . . . . . . . . . . 162
Tabela 4.5. Rekomendowany zakres zastosowania metody strukturalnej
przekazu graficznego informacji w planowaniu strategicznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
Tabela 4.6. Podstawowe elementy graficzne w zapisie informacji metodą kompozycyjną. . . . . . . . . . . 174
Tabela 4.7. Porównanie metod zapisu graficznego w planowaniu strategicznym . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
229
Methods of graphic communication in development
strategies in the context of spatial development quality
Summary
Methods of graphic communication in development strategies in the context of spatial development quality contributes to the process of setting standards for graphic communication in development planning to improve the quality of strategic development plans in Poland. It was funded by
a research grant for “Quality of spatial development in development planning – systems of graphic
communication”, delivered by West Pommerian University of Technology, through a commission
from the Ministry of Science (project No N527 076238). The key objectives of the paper were: to
identify the role of territory and space in strategic development programming, to examine current
practice, to develop and present original methods of graphic communication in development strategies applied by self governments in order to ensure a high quality spatial order. This publication
is aimed at individuals working in the area of strategic urban planning whose work could benefit
from employing some of the methods of graphic communication identified in the study. The proposed methods could be an useful instrument in planning and local government practice to target
qualitative upgrade of spatial development. research findings and original spatial development
documents referenced in this study are available at www.strategie.zut.edu.pl.
The book has five chapters. Chapter 1 introduces the topic and describes existing literature about it,
established methods of analysis and basic concepts of development strategy, integration between
spatial planning and development programming, partnership in planning, graphic communication.
An analysis of spatial ordering in the practice of development planning and graphic recording of
information at different stages of strategic planning of Poland are presented in Chapter 2: Space in
development strategies. An examination of development plans legally binding in the period between 2010-2012, demonstrates how graphic communication is used at different stages of creating
a strategy - diagnosis, forecast, progress measures, direction of intervention, and delivery systems.
This analysis includes an objective study of documentation and subjective opinions of local governments in Poland.
In Chapter 3: Visual communication of components contributing to the quality of spatial development, the following methods of visual communication used to express spatial information at
230
different stages of strategic planning are described: maps, models, drawings, photographs, photomontages, graphs and computer generated visualisations. Based on current practice in recording
information related to the quality of spatial development, the instruments have been categorised
and connected with the methodical structure of development strategies. As a consequence of a
limited experience in the field of illustrating development strategies in Poland, the review of applied
techniques of graphic communication has been informed by analysis of spatial documents (strategies as well as other types of documents) from other countries including Great Britain, France, The
Netherlands and Germany.
To categorise methods of graphic communication in strategic development planning, and, in a
wider context, to increase the application of them in practice, Chapter 4 presents the author’s
concept of three methods of visual communication of spatial and territorial information in development strategies: descriptive, parametric, and structural. Methods have been developed through
the organisation and categorisation of practical examples and have been tested in the author’s
theoretical and practical works. Each of the methods is given a short description, discussion of its
type of uses and strategic values.
Chapter 5: The future of applying visual communication in development planning in Poland outlines the opportunities for increasing the integration of strategic and spatial planning as well as
the use of graphic communication in development strategies for Poland. Proposals to improve the
quality of spatial development documents are put forward which have been derived from studying
local authorities and interviewing town planners. They include a recommendation for an increase
in graphic communication within development strategies.
The study asserts that achieving more integrated development planning will require both the development of new methods of graphic communication as well as support from local authorities and
town planners to use the new methods. Although the use of graphic communication of information in development planning in Poland is increasing, currently it is generally of a low quality and
methods of communication vary widely and are inconsistent. It can be said that in Poland it is an
early stage of development but, as is the case in other European countries, its usage and popularity
is growing.
The general legal context of using graphic communication in strategic planning in Poland is sufficient and allows wider use in both development strategy documents as well as during monitoring.
In order to encourage improvement and a high quality of spatial development, it is necessary to
create system solutions targeting integration of spatial planning and development programming
where wider application of graphic instruments would be imposed. Expansion of graphic communication methods requires above all educational actions, on all levels – from formal education through vocational training (e.g. self government councillors) up to popularising actions on a local level.
The identification of the benefits of the developed methods of graphic communication in development strategies should contribute towards the democratisation of development programming
and spatial planning, an improvement in the quality of decision-making about space and territory
carried out by local authorities, the quality of spatial management, an increase in citizen awareness
and an understanding of the responsibility involved in the shaping of spatial order.
231
Qualität der Raumordnungsplanung
in der Entwicklungsplanung - graphische Datenaufzeichnung
Zusammenfassung
Die Abhandlung ist ein Beitrag zur Bestimmung der Standards der visuellen Kommunikation in der
Entwicklungsplanung und zur Verbesserung der Qualität der Erarbeitung der Entwicklungsstrategie
in Polen. Das Buch ist das Ergebnis des Forschungsprojekts zum Thema Qualität der Raumordnungsplanung in der Entwicklungsplanung - System zur graphischen Datenübermittlung, das durch die
Westpommersche Technische Universität Stettin (Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w
Szczecinie) im Auftrag des Ministeriums für Wissenschaft Projekt-Nr. 503-02-010-2431/4 realisiert
wird. Gegenstand der Forschungen waren die Arten der visuellen Kommunikation der Informationen über die Raumordnung in den Entwicklungsstrategien. Ziel der Publikation sind die Darstellung
der Rolle des Raumes in der strategischen Entwicklungsplanung, Analyse der bisherigen Praxis und
Präsentation der Autorenmodelle der graphischen Aufzeichnung der Daten über die Gestaltung der
Raumordnung und der hoch qualitativen Raumordnungsplanung zum Zweck der Anwendung bei
der Vorbereitung von Entwicklungsstrategien der kommunalen Selbstverwaltung. Die Publikation
ist für diejenigen Personen vorgesehen, die sich mit der Entwicklungsplanung auf jedem Niveau
deren Ausbildung beschäftigen. Die vorgeschlagenen Methoden der graphischen Aufzeichnung
strategischer Daten über die Gestaltung der Raumordnung sollen ein wichtiges Instrument für
Stadtplaner und Gemeindeverwaltungen beim Sorgen für die Raumordnung und Verbessern der
Qualität der Raumordnungsplanung sein. Die Links zu den Quellenabhandlungen sind auf der Seite
www.strategie.zut.edu.pl zugänglich.
Das Buch besteht aus fünf Kapiteln. Kapitel 1 stellt eine Einführung dar und beschreibt den Hintergrund, die Methodologie und die grundlegenden Begriffe. Die Diagnose der Frage rund um
die Raumordnung in der Praxis der Entwicklungsplanung und der graphischen Datenaufzeichnung
in den einzelnen Stufen der strategischen Planung in Polen wurden in Kapitel 2 Raum in den Entwicklungsstrategien präsentiert. Es wurde als Folge der Analysen der in den Jahren 2010 - 2012
aktuellen Abhandlungen zum Thema Entwicklungsplanung dargestellt, wie man Fragen illustrieren
kann, die in den einzelnen Stufen des Aufbaus der Strategie erörtert werden: Diagnose, Prognose,
Entwicklungsziele, Einsatzrichtungen, Realisierungssysteme. Als Zusammenfassung der Übersicht
der jetzigen Praxis in der strategischen Entwicklungsplanung gilt die detaillierte Analyse des Grades
232
der Anwendung der visuellen Kommunikation in den Entwicklungsstrategien mit Berücksichtigung
einer objektiven Prüfung der Unterlagen und einer subjektiven Meinung der Selbstverwaltungen in
Polen.
In Kapitel 3 Visuelle Kommunikation von Fragen im Bereich der Qualität der Raumordnungsplanung
wurden die Instrumente zur visuellen Kommunikation der raumbezogenen Fragen in den einzelnen Stufen der strategischen Planung identifiziert. Anhand der jetzigen Praxis der Aufzeichnung
konkreter Informationen wurden diese systematisiert und an die methodische Struktur der Entwicklungsstrategie angeknüpft. Da der Materialumfang im Bereich der Illustrierung der Entwicklungsstrategien in Polen relativ bescheiden ist, wurde die Übersicht der zur Anwendung kommenden
Techniken der graphischen Aufzeichnung um eine Übersicht folgender ausländischer Unterlagen
bereichert: aus Großbritannien, Frankreich, Holland und Deutschland. Die Suche nach der visuellen
Sprache hat den vollen Umfang der Unterlagen zur Entwicklungsplanung, nicht nur die Strategien
umfasst.
Zum Zwecke der Systematisierung der Instrumente zur visuellen Kommunikation in der strategischen Entwicklungsplanung und - in einem breiteren Kontext - zum Zwecke der Intensivierung
der praktischen Anwendung der graphischen Instrumente in der Praxis wurden in Kapitel 4 die
Autorenkonzepte von drei Methoden der graphischen Aufzeichnung von Informationen in den
Entwicklungsstrategien präsentiert: beschreibende, parametrische und strukturelle Methode. Die
Methoden wurden erarbeitet, indem man die bisherige Praxis geordnet und systematisiert hat und
in den theoretischen und praktischen Autorenabhandlungen getestet hat. Jede der Methoden wurde mittels einer kurzen Beschreibung der Art der zur Anwendung kommenden Illustrationen und
strategischen Vorteile präsentiert.
In Kapitel 5 Zukunft der Anwendung der visuellen Kommunikation in der Entwicklungsplanung in
Polen wurden die Möglichkeiten einer Erhöhung der Integration der strategischen und Raumordnungsplanung und Anwendung der visuellen Kommunikation beim Aufbau der Entwicklungsstrategien in Polen zur Sprache gebracht. Es wurden die Schlussfolgerungen aus den Prüfungen der
Meinungen der Selbstverwaltungen und Stadtplaner und Überlegungen über die Möglichkeiten
einer Erhöhung der Rolle der Raumordnungsplanung in der Stufe der Entwicklungsplanung in Polen präsentiert. In der Zusammenfassung wurden die weiteren Richtungen der Änderungen in der
Entwicklungsplanung in Polen genannt, deren Ziel es ist, für eine wachsende Qualität der Raumordnungsplanung zu sorgen und die Anwendung der graphischen Aufzeichnung der Informationen in
den Entwicklungsstrategien zu erhöhen.
Das Streben nach der integrierten Entwicklungsplanung bedarf sowohl der Erarbeitung neuer Arten
der Aufzeichnung der Informationen als auch der Unterstützung der Umsetzung dieser Methoden
seitens der Selbstverwaltungen und Stadtplaner. Die graphische Datenübermittlung in der Entwicklungsplanung in Polen kommt immer häufiger zur Anwendung. Die Qualität der Illustrationen in
den aktuellen strategischen Unterlagen ist nicht hoch und die Methoden und Techniken der Vorbereitung der Illustrationen sind sehr unterschiedlich und oft inkohärent. Die visuelle Kommunikation
sollte aber das grundlegende Medium zur Dialogführung zum Thema Raumordnungsplanung sein.
Angesichts der jetzigen polnischen Praxis ist sie wenig entwickelt aber im globalen Kontext (Europa,
die Vereinigten Staaten) wird sie immer bedeutender und beliebter.
233
Der rechtliche Kontext der Anwendung der graphischen Aufzeichnung von Informationen in der
strategischen Planung in Polen ist ausreichend und ermöglicht ihre breite Anwendung sowohl in
den Unterlagen zu der Entwicklungsstrategie als auch während der Überwachungsphase. Eine Erweiterung des Instrumentariums zur visuellen Übertragung über die zurzeit beliebtesten Diagramme und Karten hinaus bedarf vor allem Bildungsmaßnahmen auf allen Ebenen - von der formellen
Ausbildung durch berufliche und ergänzende Schulungen (z.B. Räte der Selbstverwaltungen) bis
hin zur Popularisierung auf der lokalen Ebene. Gleichzeitig sind für eine aktive Gestaltung der hoch
qualitativen Raumordnungsplanung Systemlösungen erforderlich, deren Ziel es ist, die Raumplanung und Entwicklungsprogrammierung zu integrieren.
Die erarbeiteten Autorenmethoden der graphischen Aufzeichnung der Informationen in den Entwicklungsstrategien sollen nach der Absicht der Autorin zu einer Verbreitung der visuellen Kommunikation in der Entwicklungsplanung und folglich zu einer echten Demokratisierung der Entwicklungsprogrammierung und Raumplanung, einer Verbesserung der Qualität der raum- und
gebietsbezogenen Entscheidungen der Selbstverwaltungen, einer Verbesserung der Qualität der
Raumordnungsplanung sowie einer Steigerung der bürgerlichen Sensibilität und Verantwortung
für die Gestaltung der Raumordnung beitragen.
234

Metody zapisu graficznego informacji w strategiach

Transkrypt

Podobne dokumenty

Dawna mapa źródłem wiedzy o świecie "Geographia historiae

Bond-1™ SF