Młode pokolenie a nowy ustrój

r00.qxd
2011-10-31
10:20
Page 3
Krystyna Szafraniec
Młode pokolenie a nowy ustrój
Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa
Polskiej Akademii Nauk
Warszawa 2010
r00.qxd
2011-10-31
10:20
Page 2
Krystyna Szafraniec
Young Generation
and the New System
Institute of Rural and Agricultural Development
Polish Academy of Sciences
Warsaw 2010
r00.qxd
2011-10-31
10:20
Page 5
SPIS TREŚCI
Wprowadzenie do problematyki i założeń teoretycznych pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Rozdział 1. Charakterystyka analizowanych zbiorowości i źródeł . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
1.1. Dane dotyczące empirycznego datum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
1.2. Społeczno-osobowościowe charakterystyki dziewiętnastolatków . . . . . . . . . . . . . . . 25
1.3. Społeczno-osobowościowe charakterystyki trzydziestolatków . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
1.4. Podobieństwa i różnice portretów młodych dorosłych i młodzieży . . . . . . . . . . . . . 37
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Rozdział 2. Styl obecności w publicznej sferze życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
2.1. Polityczna partycypacja i polityczna bierność młodzieży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
2.2. Polityczna bierność – kontestacja czy indyferentyzm? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
2.3. Ożywienie politycznego zaangażowania młodzieży w latach 2006–2007 . . . . . . . . 47
2.4. Normalizacja zaangażowania i polityczne nadzieje młodych . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
2.5. Deficyt obywatelstwa – specyfika polska, specyfika młodości czy specyfika
pokolenia? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
Rozdział 3. Stosunek do zachodzących przemian i do ustroju – perspektywa legitymizacyjna . . . 71
3.1. Przyjęte miary legitymizacji systemu i ich lokalizacja w strukturze badań . . . . . . . 71
3.1.1. Wymiar pierwszy: stosunek do zmian ustrojowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
3.1.2. Wymiar drugi: samopoczucie w systemie społecznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
3.2. Opinie młodych o zmianach ustrojowych – zmiany w czasie . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
3.3. Opinie młodych o zmianach ustrojowych – różnice między kohortami . . . . . . . . . 87
3.4. Poczucie nieadekwatności wobec społecznego świata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
Rozdział 4. Obraz życia społecznego – perspektywa rozwojowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
4.1. Przyjęte założenia teoretyczne i opis techniki badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
4.2. Zaplecze statystyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
4.3. Obraz życia społecznego w odbiorze reprezentantów różnych grup
społecznych – zasadnicze tendencje i zmiany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
4.4. Ocena życia społecznego Polski w 2007 roku – odczucia dziewiętnastoletniej
młodzieży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
4.5. Społeczne pola pozytywnego i negatywnego odbioru rzeczywistości . . . . . . . . . . 115
4.6. Obraz życia społecznego a zachowania młodzieży wobec systemu . . . . . . . . . . . . 120
4.7. Obraz życia społecznego kraju własnego i krajów UE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
5
r00.qxd
2011-10-31
10:20
Page 6
Spis treści
Rozdział 5. Nastawienia migracyjne i migracje za granicę jako wyraz stosunku
do rzeczywistości społecznej własnego kraju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127
5.1. Migracje młodych – różne perspektywy analizy zjawiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
5.2. Najnowsze migracje Polaków w statystyce, badaniach i opiniach
ekspertów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
5.2.1. Skala i struktura zjawiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
5.2.2. Specyfika polskich migracji za granicę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
5.2.3. Ambiwalentność ocen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
5.3. Nastawienia migracyjne dziewiętnastolatków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
5.3.1. Skala i przyczyny migracji młodych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
5.3.2. Społeczno-osobowościowe profile młodzieży zakładającej i odrzucającej
wariant migracji za granicę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
5.4. Migracje trzydziestolatków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
5.4.1. Skala i rodzaj migracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
5.4.2. Społeczno-osobowościowe charakterystyki osób migrujących
oraz immobilnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
Rozdział 6. Pobyt za granicą jako ryzyko i jako wyzwanie – socjologiczna koncepcja
marginesowości i pogranicza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
6.1. Marginesowość i pogranicze jako kategorie określające przestrzeń życia
migranta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
6.2. Życie wśród „obcych” – marginesowość i pograniczność jako usytuowanie
w przestrzeni społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
6.3. Psychologiczne konsekwencje pograniczności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
6.4. Poczucie marginesowości a kultura przestrzeni marginesu . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
6.5. Pograniczność jako wyzwanie i jako szansa rozwojowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
6.6. Typologie migrantów – wybrane przykłady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
6.7. Doświadczenia migracyjne młodych – propozycja typologii . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
Rozdział 7. (E)migracyjne biografie młodych – empiryczne ilustracje typów . . . . . . . . . . . 179
7.1. Typ pierwszy: Zagubieni i niespełnieni – podróż po samodzielność
i po dorosłość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
7.2. Typ drugi: Podróż po brakujący element planu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
7.3. Typ trzeci: „Struś pędziwiatr” – beztroscy kolekcjonerzy wrażeń . . . . . . . . . . . . . 190
7.4. Typ czwarty: Nie spiesz się do swojej dorosłości – stateczni kolekcjonerzy
wrażeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
7.5. Typ piąty: Chcę czegoś więcej – eksperymentujący „na maxa” . . . . . . . . . . . . . . . 199
7.6. Typ szósty: Kosmopolici – myślący stratedzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
7.7. Typ siódmy: Uciekający marzyciele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
7.8. Typ ósmy: Palenie mostów – przeskok do nowego życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
About the Book . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
r00.qxd
2011-10-31
10:20
Page 7
CONTENTS
Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Chapter 1. Description of the analysed populations and sources . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
1.1. Data concerning the empirical datum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
1.2. Socio-personal profiles of 19-year-olds . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
1.3. Socio-personal profiles of 30-year-olds . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
1.4. Similarities and differences between the portraits of young adults and the youth . . 37
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Chapter 2. Style of presence in the public sphere of life . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
2.1. Political participation and political passivity of the young . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
2.2. Political passivity – dissent or indifference? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
2.3. Revival of the political involvement of the young in 2006–2007 . . . . . . . . . . . . . . 47
2.4. Normalisation of involvement and political hopes of the young . . . . . . . . . . . . . . . 61
2.5. Low civic engagement – a feature typical of Poland, typical of the young
or typical of the generation? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
Chapter 3. Attitude to on-going changes and to the system – legitimation perspective . . . . . 71
3.1. Measures of the system’s legitimation and their place in the research structure . . . . . 71
3.1.1. First dimension: attitude to changes of the system . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
3.1.2. Second dimension: how the young feel in the social system . . . . . . . . . . . . . 74
3.2. Young people’s views of changes of the system – changes over time . . . . . . . . . . . 76
3.3. Young people’s views of changes of the system – differences between
the cohorts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87
3.4. Sense of inadequacy in the social world . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
Chapter 4. Picture of the social world – development perspective . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
4.1. Theoretical assumptions and the description of the research technique . . . . . . . . 101
4.2. Statistical base . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
4.3. Picture of Poland’s social life in the eyes of different social groups
– basic trends and changes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
4.4. Assessment of Poland’s social life in 2007 – the opinion of 19-year-olds . . . . . . . 111
4.5. Social areas of positive and negative views of reality . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
4.6. Picture of social life and young people’s behaviour towards the system . . . . . . . . 120
4.7. Picture of social life in Poland and EU countries . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
7
r00.qxd
2011-10-31
10:20
Page 8
Contents
Chapter 5. Migration attitudes and foreign migration as a sign of young people’s
attitude to social reality in Poland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127
5.1. Migrations of young people – different perspectives taken to analyse
the phenomenon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
5.2. Latest migrations of Poles – statistics, research and experts’ opinions . . . . . . . . . 128
5.2.1. Scale and structure of the phenomenon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
5.2.2. Special features of foreign migrations from Poland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
5.2.3. Ambivalence of views . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
5.3. Migration attitudes of 19-year-olds . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
5.3.1. Scale of young people’s migration and its reasons . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
5.3.2. Socio-personal profiles of young people ready to migrate abroad
and those rejecting this option . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
5.4. Migrations of 30-year-olds . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
5.4.1. Scale and types of migration . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
5.4.2. Socio-personal profiles of migrants and immobile people . . . . . . . . . . . . . . 148
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
Chapter 6. Staying abroad as a risk and as a challenge – sociological concept
of marginality and borderlands . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
6.1. Marginality and borderlands as categories describing the migrant’s life space . . . 156
6.2. Life among “strangers” – marginality and the borderlands experience
as a position in social space . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
6.3. Psychological consequences of the borderlands experience . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
6.4. Sense of marginality and the culture of marginal space . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
6.5. The borderlands experience as a challenge and development opportunity . . . . . . 166
6.6. Typologies of migrants – selected examples . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
6.7. Migration experiences of the young – a proposed typology . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
Chapter 7. (E)migration biographies of the young – empirical illustrations of types . . . . . . 179
7.1. Type 1: the adrift and unfulfilled – a journey for independence
and adulthood . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
7.2. Type 2: journey for a missing element of the plan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
7.3. Type 3: light-hearted collectors of impressions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
7.4. Type 4: “Do not hurry to become adult” – level-headed collectors
of impressions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
7.5. Type 5: “I want something more” – experimenting to the max . . . . . . . . . . . . . . . 199
7.6. Type 6: Cosmopolitans – thinking strategists . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
7.7. Type 7: Escaping dreamers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
7.8. Type 8: Burning one’s bridges: shift to a new life . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
Conclusion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
References . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
About the Book . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249