Żół te au to bu sy z nie bie skim krzy żem
Transkrypt
Żół te au to bu sy z nie bie skim krzy żem
Relacje – dyskusje – konfrontacje „Żółte autobusy z niebieskim krzyżem” – szwedzka pomoc charytatywna dla polski po II wojnie swiatowej Polacy w trudnych momentach swojej historii otrzymywali ogromne wsparcie, również materialne, od innych narodów popierających polskie dążenia niepodległościowe. Szwecja jest państwem, które najczęściej włączało się w akcję międzynarodowej pomocy i spieszyło z pomocą charytatywną. Jej skala i znaczenie jest nie do przecenienia. n ARNOLD KŁONCZYŃSKI ierwsze komitety zawiązywano już podczas I wojny światowej, kiedy sprawa niepodległości jeszcze się ważyła. Po raz kolejny opieką otoczono Polaków podczas II wojny światowej, gdy uciekinierzy, w tym internowani marynarze, znaleźli schronienie na terenie neutralnej Szwecji. Aktywnie działały szwedzkie organizacje charytatywne Rädda Barnen (Ratujcie Dzieci) oraz Szwedzki Komitet Pomocy Dzieciom Polskim (Komitté Hjälp Polens Barn) zorganizowany przez znaną pisarkę o polskich korzeniach – Marikę Stiernstedt. Ta druga organizacja jeszcze w czasie wojny zebrała 150 tys. koron i 10 tysięcy kg ubrań z zamiarem przesłania do Polski. Pod wpływem akcji informacyjnej, zorganizowanej przez oba komitety, pracownicy firmy ASEA zobowiązali się do dobrowolnego opodatkowania na rzecz 1 dzieci w Polsce . Również potentat przemysłowy A. Johnson ofiarował 3 tys. koron na pomoc dla Polaków. Jeszcze w 1944 roku szwedzkie organizacje charytatywne przekazywały paczki żyw- P nościowe dla więźniów hitlerowskich obozów koncentracyjnych. Jedna z byłych więźniarek wspominała: „Polki otrzymywały od Szwedzkiego Czerwonego Krzyża na Boże Narodzenie i Wielkanoc jedno- a może dwukilogramowe paczki, mianowicie suszone mleko, płatki owsiane, masła pół ki2 lograma, i kawałek wędzonej kiełbasy” . Wraz z zakończeniem działań militarnych i ujawnienia prawdy na temat skali i charakteru okupacji oraz zniszczeń dokonanych na ziemiach polskich społeczeństwo szwedzkie przystąpiło do zorganizowanej i konsekwentnie realizowanej pomocy południowemu sąsiadowi. Dostrzeżono przede wszystkim dramat dzieci – ofiar nazizmu. Dla 400 spośród nich zorganizowano wyjazd do Szwecji. Zamieszkały one w rodzinach szwedzkich, które zadbały o ich odżywienie i pomogły zapomnieć o koszmarach przeżyć wojennych. Początki pomocy Początkowe działania miały charakter doraźny. Była to głównie pomoc żywno- 1 Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych (dalej: AMSZ), zespół. 27, teczka 45, wiązka 3, Szwedzka Pomoc Dzieciom w Polsce, „Polpress”, Sztokholm 17 listopada 1945. 2 Zeznanie Marii Lenarczyk Gdeczyk, w: Mówią świadkowie Ravensbrück, wybór, wstęp i opracowanie E. S. Kruszewski, Kopenhaga 2001, s. 72. 1/2009 15 Relacje – dyskusje – konfrontacje ściowa i medyczna. W 1945 roku rząd szwedzki przekazał do dyspozycji władz polskich 1000 kg lekarstw oraz większą ilość narzędzi lekarskich. Natomiast latem 1945 roku, podczas panującej wówczas w Polsce epidemii gruźlicy, Szwecja pierwsza pospieszyła z pomocą, przysyłając 45 ton lekarstw. Przedstawiciel rządu szwedzkiego w Warszawie Brynolf Eng oświadczył, że w ramach dotychczasowej pomocy dostarczono do Polski 30 tys. ampułek surowicy oraz partię leków o znacznej wartości. Warszawa otrzymała 480 łóżek dla szpitala Dzieciątka Jezus w Warszawie wraz z aparaturą i zapowiadał kolejny transport 25 aparatów rentgenowskich. Oczekiwano także na przybycie ekspertów, którzy dokonają odpowiednich pomiarów niezbędnych do wykonania w Szwecji specjalistycznych protez dla kalek. Szwedzi otworzyli w Warszawie klinikę gruźliczą z pełnym wyposażeniem i personelem szwedzkim. Dowozili własnym transportem do każdego zakątka Polski wyprawki i mleko dla sierot. Bazą dla szwedzkiej kolumny transportowej była Gdynia, gdzie stacjonowało 88 samochodów oznaczonych żółtym krzyżem na błękitnym polu z napisem Sverige, obsługę zapewniało ok. 100 osób przybyłych ze Szwecji. Dostrzegając jednak potrzebę większej, planowej i lepiej zorganizowanej pomocy już w grudniu 1945 roku parlament szwedzki uchwalił dotację na pomoc międzynarodową, w ramach której 220 tysięcy koron przeznaczono na rozbudowę szpitali w Pol3 sce . Rząd szwedzki udzielał pomocy poprzez dwie organizacje: Szwedzki Komitet Pomocy Międzynarodowej (Svenska Kommittén för Internationell Hjälpverksamhet) – SIH, którego przewodniczącym został Birger Ekeberg, a funkcję przedstawiciela tej organizacji w Polsce pełnił Åke Sundelin, oraz Państwową Komisję Odbudowy – (Återuppbyggnadsnämnd) ze Stigiem Sahlinem na czele. Komisja miała nieść pomoc w za- kresie środków transportowych, środków produkcji i instytucji użyteczności publicznej: narzędzi, aparatów i szeroko pojmowanej pomocy technicznej. Obie organizacje miały podobny charakter do UNRRA. Jako kapitał zakładowy dla sprawnego ich funkcjonowania – Riksdag (parlament) wyznaczył 1 % majątku narodowego, czyli po4 nad 600 milionów koron . W marcu 1946 roku prasa informowała o skali dotychczasowej pomocy szwedzkiej Polsce. Pisano wówczas, że dostarczono aż 6 tysięcy łóżek szpitalnych, 10 kompletów urządzeń chirurgicznych, ponad 2 tys. ton ubrań nowych i używanych (głównie dla Warszawy), ponadto mleko sproszkowane, ryby mrożone i konserwy. Dostarczono również 32 baraki dla powstającego ośrodka 5 w Otwocku . Szwedzki Komitet Pomocy Międzynarodowej Jedną z największych organizacji zaangażowanych w pomoc Polsce był Szwedzki Komitet Pomocy Międzynarodowej. Komitet składał się z 10 członków reprezentujących duże organizacje pomocy np. Szwedzki Czerwony Krzyż i współpracował z 40 6 innymi organizacjami charytatywnymi . Komitet działał w porozumieniu z UNRRA. Już we wrześniu 1945 roku przybyła do Polski delegacja szwedzka, której celem było zapoznanie się z potrzebami w zakresie opieki zdrowotnej. Utworzono specjalny Podkomitet Pomocy Lekarskiej, na jego czele stanął Gunnar Nyström. Udzielał on pomocy lekarskiej, dostarczał środków medycznych, budował prowizoryczne szpitale i izby chorych. Gdy jesienią 1946 roku L. B. Ekeberg wizytował placówki, otrzymał od prezydenta B. Bieruta w dowód uznania za działalność na rzecz Polski Wielką Wstęgę Orderu Odrodzenia Polski. Uczestniczył również w otwarciu sanatorium w Otwocku, sfinansowanego przez komitet, na ten cel przeka- 3 AMSZ, zesp. 6, t. 1191, w. 79, Raport Poselstwa RP w Sztokholmie nr 1, 21 grudnia 1945, tajne. AMSZ, zesp. 27, t. 45, w. 3, Informator „Polpress” ze Sztokholmu z 8 listopada 1945. 5 AMSZ, zesp. 6, t. 1182, w. 79, Poselstwo RP w Sztokholmie do Zygmunta Modzelewskiego, Podsekretarza Stanu w MSZ, 30 kwietnia 1946. dla Warszawy. 6 AMSZ, zesp. 27, t. 45, w. 3, Informator „Polpress” ze Sztokholmu z 25 listopada 1945. 4 16 Wiadomości Historyczne Relacje – dyskusje – konfrontacje 7 zano 4.6 mln koron . Gość zwiedził inwestycje szwedzkie w Warszawie: Szpital Dzieciątka Jezus, Żłobek na Woli, Poradnię Przeciwgruźliczą, Klinikę Dziecięcą, Ogródek Jordanowski. Wizyta ta pomogła władzom szwedzkim w oszacowaniu potrzebnej pomocy Polsce i określeniu zarówno sfer, w jakich pomoc ta powinna być najbardziej aktywna, jak również wstępnie określić czas jej trwania. Władze polskie starały się, aby miała ona charakter długofalowy. Szwedzki Komitet Pomocy Międzynarodowej miał charakter instytucji koordynującej poszczególne działania szwedzkich organizacji charytatywnych. Dlatego bardzo często trudno ustalić, która organizacja miała największy wkład w poszczególne przedsięwzięcia, tym bardziej, że polskie organy rządowe, a w szczególności polska prasa, nie miały dobrego rozeznania w tej sprawie, nie rozróżniały poszczególnych organizacji, często podając mylne dane. Duże znaczenie w ramach działalności Szwedzkiego Komitetu Pomocy Międzynarodowej miała Szwedzka Pomoc Europie (Svenska Europahjälpen – SEH), przedstawicielem tej instytucji w Polsce był major 8 Hans Ehrenstråhle . Organizacja ta przyjęła program pomocy Polsce, który obejmował: zorganizowanie i prowadzenie wspominanego sanatorium gruźliczego dla dzieci w Otwocku, dostarczenie aparatury rentgenowskiej, narzędzi chirurgicznych i wyposażenia sal operacyjnych łącznie na sumę 3 mln koron; zobowiązano się dostarczyć 6 tys. łóżek z materacami i pościelą dla 47 szpitali. Ponadto Europahjälpen kompletnie wyposażyła kilka szpitali w Warszawie, Łodzi i Gdańsku. Organizacja ta dostarczyła sprzęt dla lekarzy i pielęgniarek i przekazała 89 samochodów i 45 motocykli dla potrzeb polskiej służby zdrowia. W ramach pomocy wyposażono pokoje biurowe Akademii Lekarskiej w Gdańsku oraz podjęto trud drukowania pod- Zdjęcie z książki: Marika Stiernsted, Polsk revolution. Nödvändig. Patriotisk. Obarmhärtig. Oblogid. Wyd Albert Bonniers Förlag, Stockholm 1946 ciężarówki ze szwedzką pomocą w Polsce ręczników szkolnych – uniwersyteckich. Ponadto otwarto z pełnym szwedzkim wyposażeniem przychodnię przeciwgruźliczą w Warszawie przy ulicy Wilczej 18. Przy realizacji planu pomocy Europahjälpen ściśle współpracowała z polskim Ministerstwem Zdrowia. W ramach działalności charytatywnej zwracano uwagę na podstawowe potrzeby najbardziej pokrzywdzonych przez wojnę. W tym celu prowadzono rozdział odzieży i obuwia oraz dożywianie dzieci. W samym 1946 roku akcja dożywiania objęła 14 tysięcy dzieci w Warszawie, 8 tysięcy na Mazurach i 4 tysiące w Gdyni (w następnym roku było ich już dwukrotnie więcej), przebadano 50 tys. pacjentów w przychodni przeciwgruźliczej. Aby sprostać tym olbrzymim przedsięwzięciom stale zatrudniano w Polsce 170 Szwedów. Niewątpliwie szczególne miejsce w ramach pomocy Polsce zajmował kompleks w Otwocku przygotowywany z myślą o potrzebach dzieci. Szwedzi intensywnie pracowali nad wykończeniem tego szpitala, składającego się z około 30 pawilonów. Przy jego powstawaniu i wyposażeniu współdziałało szereg szwedzkich instytucji charytatywnych, przy czym akcję tę koordynowała organizacja Europahjälpen. Dyrektorem tego 7 L. B. Ekeberg, Szwedzka pomoc dla Polski, „Det Nya Polen”, nr 13-14/ 1946, s. 8 Major wydał wspomnienia z krótkiego pobytu w Polsce: Britt och Hans Ehrenstråhle, Sju dagar i Oktober 1947, wyd. Brombergs, Uppsala 1980. 8 1/2009 17 Relacje – dyskusje – konfrontacje 9 ośrodka został dr Ulof Nordwall . Jego zainteresowanie niesieniem pomocy Polsce nie wiązało się tylko z kierowaniem sanatorium otwockim, podejmował starania w celu przygotowania możliwie najszerszej akcji pomocy dzieciom chorym na gruźlicę. W tym celu wraz Helge Blomquistem i Naczelnikiem Wydziału Walki z Gruźlicą w Ministerstwie Zdrowia dr Bolesławem Bartenbachem zwiedził w lipcu 1946 roku zakład leczniczowychowawczy dla dzieci gruźliczych w Istebnej. Przebywało tam wówczas 400 dzieci w wieku od 3 do 16 lat na pełnym szwedzkim utrzymaniu. Szwedzi dostarczyli w tym celu ryby, mleko, ser i aż 15 ton czekolady. Utrzymywano podobne placówki lecznicze w Hajnówku, na Lesznie, w Warszawie, Śródborowie. Zorganizowano również akcję paczek od tzw. „szwedzkich rodziców”; były to przesyłki od rodzin szwedzkich przeznaczone dla sierot w Polsce. Kontynuowano dystrybucję kompletów ubraniowych. Punkt rozdzielczy w Gdańsku-Wrzeszczu wydał 15 tysięcy takich kompletów, a w samej Warszawie ok. 5 tysięcy (w dyspozycji Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej). Europahjälpen, koordynująca działalność wielu szwedzkich organizacji charytatywnych ograniczyła swoją działalność w 1948, 10 a rok później wycofała się z Polski . Szwedzki Czerwony Krzyż Do pomocy Polsce włączył się również Szwedzki Czerwony Krzyż (Svenska Röda Korset). W 1946 roku przebywała w Polsce misja SzCK, której celem było zorientowanie się w potrzebach. Ustanowiono misję Szwedzkiego Czerwonego Krzyża, na czele której stanął mjr Sven Frykman. Najważniejszą inwestycją szwedzką kierowaną przez SzCK było prewentorium w Dzierżążnie ko- ło Kartuz dla 600 dzieci. Jego wyposażeniem i wyżywieniem przebywających tam pacjentów zajęli się dr Ulf Nordwall i jego żona oraz dr H. Neumüller, diagnosta z MSZ. Obok stałego ośrodka szpitalnego, składającego się z 10 pawilonów, organizowano tam również kolonie letnie, po raz pierwszy już w 1946 roku. Dzierżążno było najważniejszą inicjatywą szwedzką w Polsce. Sanatorium i szpital został zaprojektowany przez architekta Matsa Linnmana, budowę nadzorowali szwedzcy specjaliści. Kompleks składał się z 34 drewnianych budynków rozlokowanych na obszarze 15 ha. Cały zakład składał się z 900 izb, do obsługi zatrudniono ok. 200 osób. Wśród zatrudnionych było ok. 30 pielęgniarek polskich, które uwolnione z obozu w Ravensbrück przewieziono do Szwecji, gdzie przeszły ośmiomiesięczne szkolenie pielęgniarskie. Polskim dyrektorem ośrodka zo11 stał dr Emil Wartanowicz . Personel medyczny składał się z 4 Szwedów i 55 Polaków, personel wychowawczy był polski. Strona polska, a w szczególności PCK, zabiegała o zaproszenie do Polski hr Folke Bernadotte, kuzyna króla i wiceprzewodniczącego SzCK. Władze PCK przypuszczały, że polski MSZ może mieć obiekcje natury politycznej, ale dla celów PCK było to ważne. Spodziewano się, co wynikało z wielu zapowiedzi, że w latach 1947-1948 nastąpi stopniowe ograniczenie działalności i ostatecznie wycofanie szwedzkich organizacji charytatywnych z Polski. Wizyta Folke Bernadotte mogłaby temu zapobiec. Ostatecznie Hrabia Folke Bernadotte złożył wizytę w kwietniu 1947 roku. Celem jego pobytu było zbadanie działalności SzCK w Polsce i zorientowanie się w dalszych potrzebach, specjalnie zainteresowany był zorganizowaniem opieki dla dzieci i chorych na gruźli12 cę . Szwedzi uznali jednakże, że SzCK po- 9 Archiwum Akt Nowych (AAN), Generalny Pełnomocnik ds. Repatriacji, „Expressen”, 8 października 1945. AAN, Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej, 351, Foreign Voluntary Aid to Poland 1945-1949. An Account of the Work of the Foreign Voluntary Agencies, k. 69. 11 U. Nordwall, Szwedzko – polskie sanatorium i szpital w Otwocku, Warszawa 1947, s. 4-7 (przedruk z „Polskiego Tygodnika Lekarskiego” 1947, nr 3). 12 AMSZ, zesp. 6, t. 1185, w. 79, Notatka służbowa wicedyrektora Departamentu politycznego MSZ T. Chromeckiego z wizyty hr. F. Bernadotte u ministra Modzelewskiego w dn. 26 kwietnia 1947. 10 18 Wiadomości Historyczne Relacje – dyskusje – konfrontacje winien się stopniowo wycofywać z Polski i nie przedłużać umowy, której ważność wygasała 1 czerwca 1947 roku. W dniu 8 czerwca 1947 roku misja szwedzka opuściła Dzierżążno i przekazała prewentorium PCK, który zabiegał jednak dalej o przedłużenie pomocy szwedzkiej. We wrześniu 1947 roku bawiła w Szwecji delegacja Zarządu Głównego PCK rewizytując delegację Szwedzkiego Czerwonego Krzyża. W rezultacie prowadzonych rozmów ustalono, że od 1 kwietnia 1948 roku Szwedzi zaopatrywać będą całkowicie w artykuły żywnościowe prewentorium PCK w Dzierżążnie. Poszczególne okręgi SzCK przyrzekły stałą pomoc zakładom opiekuńczym dla dzieci w Otwocku i Rabce. Szpital w Szczecinie otrzymał kompletne wyposażenie chirurgiczne oraz niezbędne aparaty medyczne. Szwedzi przeznaczyli również zasiłek gotówkowy dla polskich ośrodków w wysoko13 ści 120 tysięcy koron . Na działalność SzCK w Polsce składały się jeszcze inne formy pomocy, od lutego 1947 zorganizowano ruchome ambulatorium przeciwweneryczne. SzCK przekazał na potrzeby PCK 5 ambulansów i 300 apteczek z kompletnym wyposażeniem, a starszym ludziom w Warszawie przekazano 2 tys. paczek świątecznych. Dzięki pomocy Szwedzkiej Pomocy Europie SzCK przeprowadził badania polskich studentów i pracowników naukowych w 1948 roku, wykonując nieodpłatnie ba14 dania rentgenowskie płuc . Akcja ta trwała od stycznia 1948 roku, a zakończono ją w 1949 r.; w ciągu roku przebadano 40 tysięcy osób. Organizacje niezależne Szwedzki Komitet Pomocy Dzieciom Polskim kierowany przez Marikę Stiernsted przesłał jeszcze w 1944 roku do Lublina transport zawierający lekarstwa, Zdjęcia z książki: Britt och Hans Ehrenstråle, Sju dagar i Oktober 1947, wyd. Brombergs, Uppsala 1980 „żółte autobusy” – ambulans szwedzki na Mazurach Przedstawiciele Europahjälpen w Warszawie w 1947 roku głównie witaminy oraz ubrania, obuwie, 15 tran, suszone jarzyny, suchary, kaszę . Dzięki napływającym funduszom udało się przygotować i otworzyć w lipcu 1946 roku żłobek dziecięcy na Woli w Warszawie. Organizacja ta dożywiała codziennie 18 tysięcy warszawskich dzieci. Finansowo i organizacyjnie związana była ze Szwedzką Pomocą Europie. Obok wspierania polskich instytucji medycznych organizowano różne formy wypoczynku dla dzieci. W 1947 roku odbył się trwający pięć miesięcy obóz letni dla 500 dzieci 13 Dary Szwecji dla PCK, „Dziennik Polski”, 15 września 1947, s. 3. H. Neumüller, Kilka słów o szwedzko-polskiej poradni przeciwgruźliczej w Warszawie, Warszawa 1947 r, s. 3-5 (odbitka z „Polskiego Tygodnika Lekarskiego”, 1947, nr 3). 15 AMSZ, zesp. 27, t. 45, w. 3, Szwedzka Pomoc Dzieciom w Polsce, „Polpress”, Sztokholm 30 grudnia 1945. 14 1/2009 19 Relacje – dyskusje – konfrontacje na Mazurach, który został następnie przekazany władzom w Szczytnie. Organizacja ta zakończyła działalność w Polsce, podobnie jak większość szwedzkich instytucji charytatywnych, w maju 1948 roku. Wśród organizacji charytatywnych niosących pomoc zniszczonej Polsce należy wspomnieć również Szwedzki Komitten för Polenhjälpen, który posiadał oddziały we wszystkich większych miastach Szwecji. Szczególnie aktywne były dwa komitety Polenhjälpen – Göteborg i Polenhjälpen Malmö – Lund, które przekazały odzież i żywność 16 Polakom w Niemczech już w 1944 roku . W 1945 roku, kiedy tylko wznowiono działalność portu gdyńskiego zaczęły napływać dary Komitetu Pomocy Polsce w Göteborgu. Organizacja ta rozpoczęła swoją działalność na Wybrzeżu 25 maja 1945 roku. Pierwszy transport przybył już z końcem sierpnia 1945 roku, kiedy to statek szwedzki „Grippen” przywiózł ubrania przeznaczone dla ludności Wybrzeża, rozdzielone pomiędzy dzieci pracowników portowych. Na czele oddziału Polenhjälpen – Göteborg, który powstał w październiku 1944 roku, stanęła admirałowa Maja Wetter. Swoją działalnością objął on przede wszystkim obszary polskiego Wybrzeża: Gdańsk i Gdynię. W zarządzie znajdowali się Albin Rosengren oraz Mia Leche Löfgren, Gunnar Weman, Gunhild Glimstedt, Maja Wetter. W ramach pomocy komitet kompletnie wyposażył Szpital Miejski w Gdyni (łóżka, pościel, leki, instrumenty). Wcześniej darowano sprzęty dla ośrodków dziecięcych w Gdańsku, Oliwie i Sopocie. Dla sprawnego działania oraz lepszej orientacji w potrzebach komitet stale współpracował z Caritas w Gdyni. Łącznikiem obu organizacji była Polka, pani Ejboel. Członkowie tego stowarzyszenia organizowali koncerty, kiermasze, odczyty, wszystko pod hasłem: „zniszczonej wojną ludności bratniego kraju trzeba teraz okazać serce i pomoc”17. Polenhälpen Göteborg uruchomiła w Gdyni 3 kuchnie polowe, gdzie 9 osób pochodzenia polskiego przygotowywało 1500 porcji zup dziennie dla najbiedniejszych, które rozwożone były w szwedzkich termosach do 5 punktów Caritasu. Od dnia 25 maja do 1 lutego wydano blisko 280 tys. porcji zup. Oddział ten założył i utrzymywał Dom Dziecka w Sopocie. Również Polenhjälpen Malmö-Lund troszczył się o zorganizowanie pomocy Polakom, przekazując dary dla Domu Matki i Dziecka w Gdańsku Wrzeszczu, gdzie pomoc otrzymywało ok. 30 matek i 100 dzieci. Przewodnicząca Polenhjälpen Malmö Sigma Blanck i pastor Allana Linda udali się do Stopnicy na Kielecczyźnie, gdzie organizacja ta wyposażyła stację dożywiania dzieci, mieszczącą się w starym klasztorze. Po wizycie przewodniczącej nadal napływała pomoc z Malmö. W październiku 1946 roku sfinansowano transport statkiem „Egon” 6500 kg towarów do Polski. Były tam pomoce szkolne dla dzieci szkół gdyńskich i inne potrzebne produkty. Działalność komitetu na terenie Gdyni wspomagali pastor Daniel Cederberg i Ove Andrell z Kościoła szwedz18 kiego w Gdyni . Polenhjälpen Malmö-Lund oraz Polenhälpen Göteborg skończyły swoją działalność w Polsce w 1947 roku. Inną, niezależną organizacją charytatywną była Inomeuropeisk Mission (Europejska Misja Międzynarodowa), która pomoc Polakom niosła już latem 1945 roku. Wówczas w ramach akcji Folke Bernadotte przybyły do Szwecji transporty z tysiącami chorych z Rzeszy, dla chorych Polek zorganizowano dom w Vrigstad w południowej Szwecji. Udzielono tam pomocy ok. 375 osobom. W lutym 1946 roku przybyła do Polski p. Britta Holmström, wiceprezes chrześcijańskiego stowarzyszenia Inomeuropeisk Mission. Podczas spotkania z dziennikarzami oświadczyła, że: „naród szwedzki szczęśliwie uniknął wojny i jej przykrych następstw, dlatego też 16 J. Wróblewska, Pomoc Szwecji dla Polaków po Drugiej Wojnie Światowej, „Studia Scandinavica” 1988, nr 11, s. 115. 17 E. Kochanowska, Polenhälpen Göteborg, „Dziennik Bałtycki”, nr 68, 11 marca 1947 r., s. 5. 18 Nowe dary Polenhjälpen, „Det Nya Polen”, nr 13-14/ 1946, s. 21. 19 Ibidem. 20 Wiadomości Historyczne Relacje – dyskusje – konfrontacje powinien pomóc narodom, którym działania 19 wojenne tak srodze dały się we znaki” . Delegacja zapoznała się z możliwościami niesienia pomocy potrzebującym w Polsce. Po wojnie na czele zarządu stał biskup Torsten Ysander, a w zarządzie zasiadali: pisarka Elin Wägner, pisarz Harry Blomberg, dyrektor Szwedzkiego Instytutu Ekonomicznego w Sigtunie Harry Johansson, działaczka społeczna Ester Lutteman i inni. Niedługo po wizycie Britty Holmström misja rozpoczęła swoją działalność w Polsce. W Gdańsku – powstał dom, w którym Szwedzi wydawali odzież, wyprawki dla niemowląt, prowadzili przedszkole dla 600 dzieci oraz naukę szycia dla kobiet i fachu szewca dla mężczyzn. Prowadzili również łaźnię, z której korzystało około 60 osób miesięcznie oraz rozdawali ok. 350 posiłków dziennie. Stale dożywiano 60 studentów. W akcji pomagali wolontariusze, którymi najczęściej byli szwedzcy studenci. Wśród nich znalazł się student historii Åke Olanson. Dziennikarz lokalnej gazety zanotował: „Oglądamy wspólnie zdjęcia, przy pomocy których p. Olanson propaguje w Szwecji nasz kraj, a raczej ubóstwo polskiej ludności /.../. Szwedzi będą mieli zupełnie spaczone pojęcie o nas – usiłuje protestować przeciw tej dość przykrej propagandzie nędzy. Jednakże młody Szwed stanowczo twierdzi, że jest to najlepszy sposób dla wzruszenia serc szwedzkie20 go społeczeństwa” . Działalność instytucji charytatywnych w Szwecji spotkała się z ogromnym wsparciem społecznym. Od grudnia 1946 roku rozpoczął działalność podobny dom w Warszawie. W ramach działalności prowadzonej przez misję do listopada 1948 zorganizowano rehabilitację inwalidów, zatrudniając ich w stolarni. Misja zakończyła swoją działalność w Polsce w 1949 roku, wartość udzielonej pomocy przez tę organizację szacowano na 1,5 mln 21 dolarów . Pomoc związków wyznaniowych W gronie instytucji niosących pomoc charytatywną były także związki wyznaniowe, wśród których dużą aktywnością wykazywali się baptyści. Organizacja Pomoc Baptystów dla Polski skupiała pomoc udzielaną głównie przez wiernych z czterech państw skandynawskich. Kierował nią dr Erik Rudén ze Sztokholmu. Organizacja ta utworzyła prewentorium w Szczytnie, oraz mniejsze ośrodki w Wiśle, Malborku, Radości i Wiśniowej Górze. W listopadzie 1948 roku utworzono w Malborku Klinikę Zdrowia Dziecka. Ponadto działała placówka w Hajnówce oraz ambulatorium objazdowe na Mazurach. Wśród innych związków wyznaniowych niosących pomoc Polsce należy wymienić Pomoc Filadelfijską (Filadelfia Relief), z ramienia której, misjonarka Sigrid Regina pracowała w Hajnówce. Organizacja – Pomoc Kościoła dla Polski (Den Kyrkliga Hjälpen för Polen) działała aktywnie przy kościele ewangelickim w Mikołajkach, natomiast Europejska Komisja Pomocy należąca do Adwentystów Dnia Siódmego wysłała do Polski Rye Andersena, pastora pracującego w Gdyni, Warszawie i Krakowie. Nietypowym komitetem był „Hjläp Warszawa” – kierowany przez prezydenta Sztokholmu Carla Alberta Anderssona. Od chwili zakończenia działań militarnych, kiedy informowano o ogromnych zniszczeniach Warszawy, w Szwecji zapadła decyzja o zorganizowaniu pomocy dla ludności Warszawy. W tym celu powołano specjalny komitet pomocy w odbudowie polskiej stolicy i w listopadzie 1946 roku zorganizowany został w Sztokholmie „Tydzień Warszawy”. Była to szeroko zakrojona akcja pomocy: „Na czołowych miejscach gazet pojawiły się informacje o tym wydarzeniu – wzywano do pomocy. „Odbudujemy Warszawę” – to hasło spotykane na plakatach. Obok koncertów w Muzeum Narodowym odbyła się wystawa 20 Inomeuropeisk Mission w Akcji. Szwedzi wspomagają najuboższą ludność Gdańska, „Dziennik Bałtycki”, nr 236, 28 sierpnia 1946, s. 3. 21 AAN, Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej, 351, Foreign Voluntary Aid... k. 67; J. Wróblewska, op. cit., s. 117. 22 Tydzień Pomocy Warszawie w Sztokholmie, „Dziennik Polski”, 31 listopada 1946, s 4. 1/2009 21 Relacje – dyskusje – konfrontacje grafiki polskiej: Skoczylas, Mrożewski, 22 Christowski, Kulisiewicz” . W stolicy Szwecji odbyły się koncerty, na których wystąpili znani w Szwecji artyści polscy – Ewa Bandrowska-Turska i Grzegorz Fittelberg. C. A. Andersson odwiedził Polskę w listopadzie 1947 r. Był szczególnie zainteresowany postępami w odbudowie Warszawy i potrzebami, jakie w tej dziedzinie jeszcze występują. Z akcją pomocy przeznaczonej dla Żydów polskich wystąpiły żydowskie organizacje charytatywne działające w Szwecji oraz Związek Żydów Polskich (ZŻP) w Szwecji, działający od 1943 roku. Była to przede wszystkim pomoc finansowa i żywnościowa. Podjęto starania na rzecz odnalezienia osób ocalonych po wojnie oraz zorganizowania dla nich dalszych 23 form pomocy . Pomoc środowisk medycznych Z pomocą Polsce zdążały środowiska medyczne. Ta forma wsparcia dotyczyła pomocy w organizacji służby zdrowia w Polsce, szkolenia personelu i wyposażenia ośrodków pomocy medycznej w Polsce. W tym celu przybył do Warszawy szef Szpitalnictwa Miasta Sztokholmu Åke Andersson. Już po wycofaniu się największych organizacji charytatywnych z Polski w 1947 roku Å. Andersson zaznaczył, że społeczeństwo szwedzkie w dalszym ciągu będzie pomagać przy urządzaniu i wyposażaniu szpitali w sprzęt i narzędzia chirurgiczne. Do Polski przyjechały wówczas przedstawicielki szwedzkiego pielęgniarstwa Dagmar Stembeck – przewodnicząca Stowarzyszenia Pielęgniarek oraz Wiwian Widlund – dyrektorka Szkoły Pielęgniarskiej. Podczas pobytu zwiedziły szereg instytucji np. Stację Opieki nad Matką i Dzieckiem, Przychodnię i Stację Leczenia Penicyliną w Gdyni. Zapowiedziały dalszą współpracę. Również w maju 1947 prasa polska informowała o przybyciu kilkunastoosobowej grupy lekarzy szwedzkich i dziennikarzy, udających się na Ziemie Odzyskane w celu zapoznania się ze stanem tamtejszych uzdrowisk. Pomoc medyczna obejmowała także kształcenie polskich lekarzy. Odbywały się wykłady naukowców szwedzkich, z odczytami występowali: dr J. Adams -Ray, dr Bruck, dr Nordwall. Uniwersytet w Lund zaprosił 15 profesorów Akademii Medycznej w Gdańsku celem nawiązania współpracy naukowej. Akademia w Gdańsku otrzymała urządzenie dla szpitala na 480 łóżek z kompletnym wyposażeniem i in24 strumentami chirurgicznymi . Form pomocy niesionej Polsce było znacznie więcej. Do akcji przyłączyła się też Międzynarodowa Pomoc Studentom. Szwedzi zaofiarowali pomoc w zakresie druku podręczników akademickich w języku polskim. W tym celu podjęto starania wysłania przedstawiciela Spółdzielni „Czytelnik” do Szwecji dla omówienia tych kwestii. Mimo wizyt i wygłoszonych w czasie ich trwania deklaracji dalszej pomocy w roku 1947 szwedzkie instytucje charytatywne stopniowo ograniczały zakres pomocy przekazywanej Polsce. Zmieniał się także stosunek władz w Warszawie do pomocy zagranicznej. Pojawiały się niezamierzone incydenty, jak na przykład negatywny stosunek nowych osadników na Mazurach do mówiących po niemiecku, umundurowanych przedstawicieli organizacji Europahjälpen, udzielających pomocy ludności ewangelickiej. Konflikt ten, rozpętany przez prasę (kontrowersyjny artykuł O. Budrewicza i L. Tyrmanda w „Przekroju”) rozstrzygany był na szczeblu dyplomatycznym. Strona polska uważała, że Szwedzi pomagają przede wszystkim ewangelikom – Mazurom, co wywołuje duże niezadowolenie uboższej ludności napływowej. Szwedzi padli ofiarą nieporozumienia. Posługując się językiem niemieckim i udzielając pomocy gminom ewangelickim na Mazurach, nie przypuszczali, że popełniają błąd, który został wykorzystany przez stronę polską, szczególnie wówczas wrażliwą 23 A. N. Uggla, Polacy w Szwecji w latach II wojny światowej, Gdańsk 1996, s. 108. Z. Machaliński, Pomoc Szwecji w uruchomieniu Akademii Lekarskiej w Gdańsku (1945-1948), w: Polska – Szwecja w XX wieku. Wpływy i inspiracje, pod red. J. Szymańskiego, Gdańsk 2007, s. 70-72. 24 22 Wiadomości Historyczne Relacje – dyskusje – konfrontacje na sprawę ewentualnego kwestionowania praw polskich do tzw. ziem odzyskanych. Zakończenie pomocy i jej bilans Zakończenie działalności szwedzkich organizacji charytatywnych następowało stopniowo pomiędzy 1947 a 1949 rokiem. Reprezentujący te organizacje mjr Ehrenstråhle oświadczył oficjalnie, że nie ma powodów do przedłużania akcji, gdyż następuje wyraźna stabilizacji życia z Polsce, ponadto samej Szwecji zaczyna zagrażać kryzys ekonomiczny (o czym major nie wspomniał bezpośrednio), co utrudniłoby prowadzenie działalności charytatywnej na tak szeroko zakrojoną skalę, jak do tej pory. Wydaje się również, że władze polskie, do pewnego stopnia, zaczęły zniechęcać Szwedów. Od 1947 roku stopniowo zaczynają się ochładzać stosunki polityczne polsko-szwedzkie. Można przypuszczać, że dla celów propagandowych ówczesnym władzom polskim przedłużająca się pomoc państw zachodnich byłą nie na rękę, gdyż wraz z zaznaczającymi się zmianami politycznymi po wyborach do sejmu w 1947 roku, ugruntowywały się postawy autarkiczne i przedłużająca się pomoc zagraniczna nie współgrałaby z sukcesami gospodarczymi, eksponowanymi przez propagandę rządową. W 1949 roku polskie Ministerstwo Pracy, będące koordynatorem zagranicznych programów pomocowych, przekazało informację, aby organizacje te zakończyły swoją działalność w Polsce do maja 1949 roku. Niezaprzeczalnie pomoc szwedzka była bardzo duża. Łącznie szacuje się ją na podstawie danych szwedzkich na 16,6 mln koron (była to pomoc znaczna, inne państwa uzyskały od Szwecji pomoc w wysokości: Austria – 4,6 mln koron; Dania – 74,3 mln; Finlandia – 117,4 mln; Francja – 21,6 mln; Holandia – 5,6; Norwegia – 178,1; Niemcy – 13,8; inne 25 kraje – 8,2) . Co ważne, obok bezpośredniego wsparcia żywnościowego i medycznego, pozostawiła po sobie dobra trwałe: szpitale, ośrodki zdrowia, żłobki wraz z, niejednokrotnie całkowitym wyposażeniem, które służyło ludności przez następne lata. 25 Czas „Solidarności” Kolejna fala pomocy szwedzkiej wiązała się z dramatycznym okresem jawnej działalności „Solidarności” i stanu wojennego. Skala tej akcji była bardzo duża i do dzisiaj niedoceniona. Władze szwedzkie szacują, że była to największa akcja charytatywna społeczeństwa szwedzkiego po II wojnie światowej. Do grona organizatorów należeli m.in. Dziennikarze: Göran Jacobsson – piszący dla prasy związkowej i Niklas Holm z „Östgöta Correspondenten”, którzy przerzucali do Polski broszury, sprzęt poligraficzny i materiały drukarskie. Obaj byli przetrzymywani za tę akcję w więzieniu. Organizacją pomocy dla dzieci z Domów Dziecka, hospicjów, szkół, szpitali zajmowała się Britt Fjellander z Malmö, przewodnicząca Svenska Rädda Barnen w Południowej Szwecji. Zaangażowane w niesienie pomocy w tym trudnym okresie były także środowiska polonijne. Powstała organizacja o nazwie Komitet Wsparcia Solidarności (Kommitten för Polen Solidaritet) utworzona już 20 grudnia 1981r. Działacze: Apolonia Högestätt, Ellen Berglund, Lillemor Westlund, Monika Tucińska oraz Stefan Carlquist zorganizowali 123 transporty odzieży, lekarstw, środków czystości, żywności, sprzętu szpitalnego, wyposażenia dla domów dziecka i ośrodków opieki. Aktywnie włączył się również Tor Johanson, wiceprzewodniczący Towarzystwa Szwedzko-Polskiego, który w roku 1980, 1981 oraz w latach 19851990 zorganizował wiele transportów z pomocą humanitarną do Polski. Skalę i charakter szwedzkiej akcji charytatywnej ilustrowała wystawa Drogi do wolności – Solidarność z Europą, prezentowana w Landskronie. Dla jej upamiętnienia odsłonięto w sierpniu 2007 roku tablicę na magazynie Czerwonego Krzyża w Halmstad. Należy pamiętać, że przełom roku 1989 dokonał się przy ogromnym wsparciu płynącym z zagranicy – finansowym, materialnym i moralnym – najbliższym sąsiadom jesteśmy winni pamięć o ich zaangażowaniu, wytrwałości i ofiarności. Sveriges Internationella Hjälpverksamhet 1939-1950, Stockholm 1957, s. 15, 25. 1/2009 23