Kazakh`s SSR nomenclature in post−war period

Transkrypt

RADA NAUKOWA
Honorowy Przewodnicz¹cy: prof. Adam Koseski – Rektor Akademii Humanistycznej
im. A. Gieysztora
Przewodnicz¹cy: prof. Konstanty Adam Wojtaszczyk
Cz³onkowie: prof. Zbigniew Leszczyñski (AH), prof. Teresa £oœ-Nowak (UWr), prof. Anna
Magierska (UW), doc. dr Marek Nadolski (AH), prof. Kazimierz Przybysz (UW), prof. Jan Sobczak
(AH), ks. bp dr Marek Solarczyk (WSD DW-P), prof. Tadeusz Wallas (UAM), prof. Leonid Gorizontov
(Moskiewski Pañstwowy Uniwersytet Humanistyczny), prof. Susar I. Iskanderova (Biszkecki Uniwersytet
Humanistyczny), prof. Dmitrij Karnauchov (Pañstwowy Uniwersytet Pedagogiczny w Nowosybirsku),
prof. Ûrij V. Kostâšov (Federalny Uniwersytet Immanuela Kanta w Kaliningradzie), prof. Igor’ Krûæ̀kov
(Pañstwowy Uniwersytet w Stawropolu), prof. Fëdor Michajlovskij (Miejski Uniwersytet Pedagogiczny
w Moskwie), prof. Abdylda I. Musaev (Biszkecki Uniwersytet Humanistyczny), prof. Efim I. Pivovar
(Moskiewski Pañstwowy Uniwersytet Humanistyczny), prof. Michail Suprun (Pó³nocny Arktyczny
Uniwersytet Federalny w Archangielsku), prof. Boles³aw Szostakowicz (Pañstwowy Uniwersytet
w Irkucku), prof. Osmon Togusakov (Narodowa Akademia Nauk Republiki Kirgiskiej)
AKADEMIA HUMANISTYCZNA IM. ALEKSANDRA GIEYSZTORA
WYDZIAŁ NAUK POLITYCZNYCH
Międzynarodowy Projekt Naukowy
Akademii Humanistycznej im. A. Gieysztora w Pułtusku
i Biszkeckiego Uniwersytetu Humanistycznego im. K. Karasaeva
International Scientific Project
of Pultusk Academy of Humanities named after A. Gieysztor
and Bishkek Humanities University named after K. Karasaev
Projet scientifique international
de l’Académie des Sciences Humaines A. Gieysztor de Pułtusk
et l’Université des Sciences Humaines K. Karasyev de Bichkek
. . . . 2 (31)/2012 Pułtusk
REDAKCJA NAUKOWA
dr hab. Wojciech Jakubowski, prof. nadzw. – redaktor naczelny
mgr Konrad Jajecznik – sekretarz redakcji (Polska)
mgr Gul’majram Moldosanova – sekretarz redakcji (Kirgistan)
Dzia³ Etnologiczny (dr Piotr Za³êski)
❏ STUDIA AFRYKANISTYCZNE:
dr Anna Nadolska-Styczyñska
❏ STUDIA ARABISTYCZNE:
mgr Agnieszka Syliwoniuk
❏ STUDIA EUROAZJATYCKIE:
dr Piotr Za³êski
Dzia³ Historyczny (dr £ukasz Zamêcki)
❏ HISTORIA INSTYTUCJI POLITYCZNYCH:
mgr Jaros³aw Szczepañski
❏ HISTORIA MYŒLI POLITYCZNEJ:
mgr Konrad Jajecznik
❏ HISTORIA RUCHÓW SPO£ECZNYCH:
dr Bart³omiej Zdaniuk
❏ NAJNOWSZA HISTORIA POLITYCZNA:
dr £ukasz Zamêcki
Dzia³ Politologiczny (mgr Anna Krawczyk)
❏ NAUKI O BEZPIECZEÑSTWIE:
dr Tomasz S³omka
❏ NAUKI O MEDIACH I KOMUNIKACJI SPO£ECZNEJ:
dr Ewa Maria Marciniak
❏ NAUKI O POLITYCE:
mgr Anna Krawczyk
❏ NAUKI O POLITYKACH PUBLICZNYCH:
mgr Seweryn Dmowski
Dzia³ Filozoficzny (dr Èmil’ Kanimetov)
Dzia³ Edukacyjny (mgr Mariusz W³odarczyk)
❏ EDUKACJA EUROPEJSKA:
mgr Anna Olejniczak
❏ EDUKACJA HISTORYCZNA:
mgr Mariusz W³odarczyk
❏ EDUKACJA OBYWATELSKA:
mgr Maria Goliñska
Redakcja jêzykowa
mgr Victoria Bieniek, mgr Anna Wolna (j. angielski)
mgr Katarzyna W³odarczyk (j. polski)
mgr Elena Breslavskaâ (j. rosyjski)
Redakcja statystyczna
mgr Aneta Marcinkowska
Recenzenci tomu i artyku³ów
Lista recenzentów za ka¿dy rok dostêpna jest na stronie internetowej czasopisma
Projekt ok³adki: Barbara Kuropiejska-Przybyszewska
Opracowanie graficzne i ³amanie: Studio OFI
ISSN 1733-8050
© Copyright by Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, Pu³tusk 2012
Wydawca
Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora
Wydzia³ Nauk Politycznych
ul. Spacerowa 7, 06-100 Pu³tusk
tel./fax (23) 691-90-66
e-mail: [email protected]
www.pismosip.ah.edu.pl
Nak³ad 1000 egz.
Wersja pierwotna: papierowa
Realizacja na zlecenie Wydawcy
Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR
Spis treści
DYSKURS POLITYCZNY
Beata Kapinos:
Wizerunek Ukrainy i Ukraiñców w polskim dyskursie publicznym . . . . . . 15
Karolina Miller:
Obrazy Europy i Unii Europejskiej w polskich œrodowiskach
prawicowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Aleksander Sucharski:
Problematyka polityczna w tekstach Kazika Staszewskiego . . . . . . . . . . . 82
Agnieszka Syliwoniuk:
Kreowanie polityki niezale¿noœci Malty (1971–1987): retoryka
i praktyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
BEZPIECZEÑSTWO NA STADIONACH PI£KARSKICH
Seweryn Dmowski, Aleksander Sza³añski:
Globalna gra. Futbol jako czynnik w stosunkach miêdzynarodowych . . . 137
Micha³ Wizor:
Sport, medialnoœæ, pieni¹dze, presti¿ – dlaczego Euro 2012 mo¿e
stanowiæ potencjalnie atrakcyjny cel dla terrorystów . . . . . . . . . . . . . 163
HISTORIA NAJNOWSZA
Piotr Za³êski:
Nomenklatura Kazachskiej SRR w okresie powojennym . . . . . . . . . . . . . 179
RUCHY SPO£ECZNE
Tomasz Kownacki:
Ruch alterglobalistyczny w dzia³aniu – organizacja i metody
protestu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .209
DYSKUSJE I POLEMIKI
Daniel Przastek:
Klasyka wed³ug Adama Hanuszkiewicza w czasach konformizmu
spo³ecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
Nr 2 (31)/2012 Społeczeństwo i Polityka
5
Z PERSPEKTYWY WSCHODU
Kubanyèbek Š. Ibraev:
W³adza, wartoœci i uczestnictwo polityczne – próba analizy
filozoficznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
ktobek . Ryskulov:
O problemie jêzyka i etnogenezy Scytów (Turkutów) . . . . . . . . . . . . . . . 265
narbaj N. Sydykov:
Szkice o kulturze kirgiskiej – analiza etnolingwistyczna . . . . . . . . 279
Ta b l e o f c o n t e n t s
POLITICAL DISCOURSE
Beata Kapinos:
The image of Ukraine and the Ukrainians in the public discourse
in Poland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Karolina Miller:
The images of Europe and the European Union in Polish right-wing
circles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Political issues in the texts of Kazik Staszewski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Creating the policy of independence of Malta (1971–1987): rhetoric
and practice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
SAFETY AT FOOTBALL STADIUMS
The global game. Football as a factor in international relations . . . . . . . 137
Micha³ Wizor:
Sport, mediality, money, prestige – why the Euro 2012 can constitute
a potentially attractive target for terrorists . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
CONTEMPORARY HISTORY
Piotr Za³êski:
Kazakh’s SSR nomenclature in post-war period . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
SOCIAL MOVEMENTS
Tomasz Kownacki:
The alterglobalist movement in action. Its organization and methods
of protest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
DISCUSSIONS AND POLEMICS
Daniel Przastek:
The classics according to Adam Hanuszkiewicz in the times of social
conformism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
7
PERSPECTIVE OF THE EAST
Power, values and political participation – an attempt of philosophical
analysis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
Toktobek M. Ryskulov:
The problem of language an ethnogenesis of the Scythians as
a Turkic people . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265
Anarbaj N. Sydykov:
Characteristic features of Kyrgyz culture – an ethnolinguistic
analysis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
Ta b l e d e s m a t i è r e s
DISCOURS POLITIQUE
Beata Kapinos:
L’image de l’Ukraine et des Ukrainiens dans le discours politique
polonais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Karolina Miller:
Les images de l’Europe et de l’Union Européenne dans les milieux
de la droite polonaise . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
La problématique politique dans les textes de Kazik Staszewski . . . . . . 82
La construction de la politique d’indépendance de Malte (1971–1987):
rhétorique et pratique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
LA SÉCURITÉ DANS LES STADES DE FOOTBALL
Le jeu global. Le football comme facteur dans les relations
internationales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Micha³ Wizor:
Sport, notoriété, argent, prestige – pourquoi l’Euro 2012 peut devenir
une cible potentielle pour les terroristes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
HISTOIRE RÉCENTE
Piotr Za³êski:
La nomenklatura de la RSS Kazakhe pendant l’après-guerre . . . . . . . . 179
MOUVEMENTS SOCIAUX
Tomasz Kownacki:
Le mouvement altermondialiste en action. Son organisation
et méthodes de contestation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
DISCUSSIONS ET POLÉMIQUES
Daniel Przastek:
Les uvres classiques selon Adam Hanuszkiewicz pendant la période
du conformisme social . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
9
VU DEPUIS L’EST
Pouvoir, valeurs et participation politique – tentative d’analyse
philosophique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
Toktobek M. Ryskulov:
Au sujet de la langue et de l’ethnogenèse des Scythes . . . . . . . . . . . . . . . 265
Anarbaj N. Sydykov:
Au sujet de la culture kirghize – analyse ethnolinguistique . . . . . . . . . . . 279
10
Społeczeństwo i Polityka Nr 2 (31)/2012
!":
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
#! !##:
. . . . . . . . . . . 52
#" $"!:
! . . . . . . . . . . . . . . 82
%& #!'(:
"
(1971#1987):
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
)*+ * ,+*-/ */
'
0'"!, #" 2#3"!:
$ . % & '
! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
:
, , , ' # * -2012
' + '+ . . . . . . 163
*425 5
)#"!:
/ + 3 . . . . . . . . . . . . 179
64**- 47*5
0& '8!:
4 ': &
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
#3 &":
5!* & . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
11
C )*5 4KA
9
9 2. 9':
6, * * # && . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
9 . "#':
; / . . . . . . . . . . . . . . . 265
9 *. ':
= + # ;*+
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
Dyskurs
polityczny
Beata Kapinos
Wizerunek Ukrainy
i Ukraińców w polskim
dyskursie publicznym
Ukraina i pomarañczowa rewolucja sta³y siê popularnym tematem w polskich
mediach od jesieni 2004 a¿ do wiosny 2005 roku. Sta³o siê tak nie tylko z powodu s¹siedztwa z Polsk¹, ale te¿ z powodu stanowiska polskich elit politycznych
wobec wydarzeñ zachodz¹cych na Ukrainie. Rok 2004 by³ dla Polski czasem
szczególnym, bowiem 1 maja sta³a siê cz³onkiem Unii Europejskiej. Zaanga¿owanie w sprawy s¹siada wschodniego mog³o s³u¿yæ za sposób do odnalezienia siê
w nowej sytuacji geopolitycznej i odszukania swojego miejsca w Europie. Aktywny udzia³ polskich polityków odbija³ siê szerokim echem w prasie. Artyku³y na temat Ukrainy pojawia³y siê w periodykach zwi¹zanych z ró¿nymi opcjami politycznymi.
W artykule niniejszym poddano analizie obrazy Ukrainy i Ukraiñców w okresie pomarañczowej rewolucji oraz w czasie czterech miesiêcy j¹ poprzedzaj¹cych
i okresie czterech miesiêcy, które po niej nast¹pi³y. Autorka zbada³a artyku³y,
które ukaza³y siê miêdzy 21 lipca 2004 a 23 maja 2005 roku. Autorka postanowi³a skupiæ siê na trzech tytu³ach, które zalicza siê do tygodników g³ównego nurtu.
Za wyborem materia³u badawczego, jakim s¹ czasopisma „Polityka”, „Newsweek”, „Wprost”1 przemówi³y te¿ statystyki Instytutu Monitorowania Mediów, a dok³adnie dane zawarte w Rankingu najbardziej opiniotwórczych polskich mediów
w 2004 roku2 oraz w analizie Najbardziej opiniotwórczych polskich mediów
w 2005 roku3. Wed³ug tych zestawieñ najczêœciej cytowanymi tygodnikami
1
Autorka korzysta g³ównie z wydañ papierowych, jednak¿e analizowa³a równie¿ artyku³y znalezione w archiwach internetowych, które nie zosta³y opublikowane w wydaniu papierowym. Nale¿y dodaæ, ¿e w przypadku tygodnika „Newsweek” artyku³y w wersji elektronicznej nie s¹ opatrzone nazwiskiem autora tekstu.
2 Ranking najbardziej opiniotwórczych polskich mediów w 2004 roku, Instytut Monitorowania
Mediów, www.instytut.com.pl/IMM/o_firmie/Analiza_cytaty_2004.pdf, s. 4, dostêp: 11.2010 r.
3 Najbardziej opiniotwórcze polskie media w 2005 roku, Instytut Monitorowania Mediów,
www.instytut.com.pl/IMM/o_firmie/raport_media_2005rok.pdf, s. 5, dostêp: 11.2010 r.
15
Beata Kapinos
w 2004 roku by³y kolejno: „Wprost”, „Newsweek”, „Polityka”, a w 2005 roku –
„Wprost”, „Polityka” i „Newsweek”. Do opisania klasyfikacji wy³aniaj¹cych siê
obrazów autorka stworzy³a w³asn¹ typologiê, której szkielet stanowi¹ trzy g³ówne tematy: Ukraina pokrzywdzona, Ukraina na rozdro¿u i Ukraina potrzebuj¹ca
pomocy.
I. Ukraina pokrzywdzona
Różne traktowanie roli Rosji i Polski w historii Ukrainy
W dyskursie przewa¿a pogl¹d, ¿e Ukraina zosta³a skrzywdzona przede wszystkim przez Rosjê – dawny Zwi¹zek Radziecki i Imperium Rosyjskie. Krzywda
przybiera³a najrozmaitsze formy. Omawianie tego zagadnienia nale¿y rozpocz¹æ
od opisania stanowisk dotycz¹cych destrukcyjnych konsekwencji rozwijania siê
pañstwowoœci ukraiñskiej w towarzystwie ¿ywio³ów rosyjskiego i polskiego.
Szczególn¹ uwagê nale¿y zwróciæ na fakt, ¿e ograniczanie ukraiñskoœci przez Polskê jest czêsto pomijane, b¹dŸ komentowane bardzo ³agodnie. Natomiast wp³ywy
rosyjskie zawsze s¹ oceniane negatywnie. Dziennikarze nie tylko wskazuj¹ na
krzywdz¹ce dla Ukrainy posuniêcia Moskwy, ale dokonuj¹ g³êbszej analizy, pisz¹
o wp³ywie, jaki maj¹ tamte wydarzenia na wspó³czesn¹ sytuacjê polityczn¹ i spo³eczn¹ u naszego s¹siada wschodniego. Przystêpuj¹c do podawania przyk³adów,
nale¿y podkreœliæ, ¿e to „Polityka” poœwiêca najwiêcej uwagi wydarzeniom z historii kszta³towania siê pañstwowoœci ukraiñskiej. Porównania do postaci historycznych s³u¿¹ na przyk³ad heroizacji postaci wspó³czesnych, podkreœleniu ich
dokonañ. Adam Szostkiewicz tak pisa³ o Wiktorze Juszczence: „Eposem wschodniej S³owiañszczyzny jest wczesnoœredniowieczne »S³owo o wyprawie Igora«”.
Opisuje ono wyprawê w³adcy Rusi Kijowskiej ksiêcia Igora Œwiatos³awowicza
przeciw Po³owcom. Najpierw sz³o mu dobrze, ale zosta³ pobity i wziêty do niewoli. Dziœ Ukraiñcy pisz¹ now¹ legendê narodow¹, której bohaterem jest Wiktor
Juszczenko”4. Interesuj¹ce, ¿e w tym kontekœcie przywo³uje siê walki z Rosj¹,
a przecie¿ Ukraiñcom nie brakuje bohaterów, którzy dzielnie wojowali z Rzecz¹pospolit¹. Mo¿na s¹dziæ, ¿e dziennikarz wybra³ akurat ten przyk³ad nie tylko z powodu zbie¿noœci imion i dobrze brzmi¹cego tytu³u artyku³u.
Historyk W³adys³aw A. Serczyk pisze na ³amach „Polityki” o dziejach spo³ecznoœci Kozaków Zaporoskich5. Ju¿ na pocz¹tku profesor zaznacza, ¿e rozpowszechnianie historii Kozaków, bêd¹cych do dziœ elementem to¿samoœci narodowej Ukraiñców, by³o niewygodne dla w³adz Zwi¹zku Radzieckiego. Pozwalano na publikowanie prac na temat ugody perejas³awskiej, ale zabraniano pisaæ
o tym, co dzia³o siê na Zaporo¿u za czasów carycy Katarzyny II. Kozacy zostali przedstawieni w sposób ambiwalentny. Podkreœla siê ich ma³o chwalebny ro4
5
16
A. Szostkiewicz, S³owo o wyprawie Wiktora, „Polityka”, nr 49/2004.
W.A. Serczyk, Wolny najmita, „Polityka”, nr 52/2004.
Wizerunek Ukrainy i Ukraińców w polskim dyskursie publicznym
dowód i styl ¿ycia, czy te¿ ogromne rozwarstwienie. Z drugiej strony zwraca siê
jednak uwagê na walecznoœæ i fakt, ¿e z czasem Kozacy zyskali sobie poparcie
ch³opów. W³adys³aw A. Serczyk pisze o przypadkowoœci pierwszych powstañ,
które by³y wynikiem porachunków prywatnych. Kozacy szukali protektora, a ¿e
zostali odrzuceni przez Rzeczpospolit¹ zwrócili siê w kierunku Imperium Rosyjskiego. Polska jest wspó³winna temu, ¿e byæ mo¿e zacz¹tek pañstwa ukraiñskiego nie móg³ siê rozwijaæ w ramach choæby Rzeczypospolitej Trojga Narodów. Jak na „Politykê” jest to doœæ odosobniony pogl¹d. Z regu³y pomija siê
milczeniem polskie „grzechy” wobec Ukrainy. W³adys³aw A. Serczyk wypowiada równie¿ niepopularny pogl¹d na temat unii brzeskiej: „Sytuacja zmieni³a
siê radykalnie po unii brzeskiej z 1596 r., która doprowadzi³a do formalnej likwidacji prawos³awia na ziemiach Rzeczypospolitej i podzieli³a mieszkañców
ziem kresowych. Cerkiew w³aœnie w KozaczyŸnie ujrza³a swojego jedynego
obroñcê, natomiast Kozacy chêtnie do swoich hase³ w³¹czyli przywrócenie poprzedniego stanu, stopniowo eskaluj¹c swoje ¿¹dania, zreszt¹ nie bez udzia³u
tych duchownych, którzy nie chcieli podporz¹dkowaæ siê postanowieniom brzeskim”6. Unia brzeska przyczyni³a siê do wspó³czesnego podzia³u wyznaniowego Ukrainy. A miêdzy innymi te podzia³y zaogni³y siê podczas pomarañczowej
rewolucji. Ponadto ci, którzy podporz¹dkowali siê postanowieniom unii brzeskiej, spotkali siê potem z represjami ze strony imperialnej Rosji. Zarówno w artykule W.A. Serczyka, jak i w wypowiedziach Jerzego Hoffmana, podkreœla siê
polityczny zmys³ Bohdana Chmielnickiego, a dok³adnie jego plany dotycz¹ce
granic pañstwa ukraiñskiego. Okazuje siê bowiem, ¿e pokrywaj¹ siê one z dzisiejsz¹ map¹.
Czêsto przywo³ywanym faktem historycznym jest ugoda perejas³awska, w wyniku której Kozaczyzna zosta³a podporz¹dkowana Moskwie. Mowa o niej na
przyk³ad w jednym z artyku³ów tygodnika „Wprost”7. Juliusz Urbanowicz pisze
o uroczystych obchodach trzysta piêædziesi¹tej rocznicy, które zorganizowa³ Leonid Kuczma. Z tym, ¿e ca³y tekst nie dotyczy wydarzeñ historycznych, lecz jak
najbardziej aktualnych. Perejas³aw wystêpuje tutaj jako symbol podporz¹dkowania Moskwie. Dziennikarz pisze o potulnej postawie Kuczmy wobec wytycznych
W³adimira Putina, przedstawia prezydenta Ukrainy jako zdrajcê narodu. Z kolei
w tekœcie z „Newsweeka” pt. Dziej¹ siê dzieje znajdujemy s³owa: „I tak jak przed
wiekami Ukraina jest podzielona, jej czêœæ, której symbolem jest premier Wiktor
Janukowycz, chce pozostaæ na wschodzie, chce nowego Perejas³awia”8. Tym razem to Janukowycz przedstawiony jest w charakterze zdrajcy. Tym samym zmienia siê postrzeganie ugody perejas³awskiej przez czytelnika. Po takich porównaniach odbiorca tekstu widzi Chmielnickiego jako postaæ marionetkow¹, zupe³nie
œwiadom¹ konsekwencji uk³adu. Ataman ju¿ nie jawi siê jako przywódca maj¹cy
w³asne ambicje i plany.
6
Tam¿e.
J. Urbanowicz, Wyciskanie pomarañczy, „Wprost”, nr 50/2004.
8 J. Surdykowski, Dziej¹ siê dzieje, „Newsweek”, nr 50/2004.
7
17
Beata Kapinos
W innym artykule Adama Szostkiewicza poruszone zosta³y relacje polskoukraiñskie z XIX wieku. Autor negatywnie ocenia stanowisko dra S. Stêpnia w tej
sprawie. Historyk z przemyskiego Instytutu Po³udniowo-Wschodniego tak mówi
o wzajemnych relacjach za czasów Habsburgów: „W stosunkach polsko-ukraiñskich by³o wtedy wiêcej inspiracji i zdrowej rywalizacji ni¿ wrogoœci. Jak Polacy
za³o¿yli teatr, to i Ukraiñcy”9. Wczeœniej dziennikarz pisze: „W pierwszej po³owie XIX w. we Lwowie i na Wo³yniu narodzi³ siê narodowy ruch ukraiñski, wysuniêto postulat wyodrêbnienia z austriackiej Galicji jej autonomicznej czêœci
wschodniej – z wiêkszoœci¹ ukraiñsk¹”10. Uwa¿ny czytelnik zauwa¿y nieœcis³oœæ.
Czy nie ma sprzecznoœci pomiêdzy wspó³prac¹ i zdrow¹ rywalizacj¹ a d¹¿eniami
do uzyskania wiêkszej niezale¿noœci Galicji Wschodniej? W dyskursie przewa¿a
pogl¹d, ¿e to¿samoœæ ukraiñska kszta³towa³a siê w opozycji do ¿ywio³u rosyjskiego, pomija siê syndrom oblê¿onej twierdzy, w którym Polska by³a postrzegana jako jeden z wrogów. Polska jest jednak ukazana jako krzywdziciel w krótkim opisie pocz¹tków dwudziestolecia miêdzywojennego. Najpierw autor mówi o wspólnych walkach wojsk polskich i ukraiñskich przeciwko Sowietom, lecz potem
przedstawia Polskê jako kraj, który ostatecznie przyczyni³ siê do upadku ukraiñskiej pañstwowoœci: „W marcu 1921 r. Polska podpisuje pokój z Sowietami. Koñczy siê marzenie o ukraiñskiej niepodleg³oœci. Polska zatrzymuje czêœæ zlikwidowanej republiki ukraiñskiej, uznaje rz¹dy radzieckie na pozosta³ym terenie”11.
Kontrowersyjn¹ dla nas kwestiê rozwoju ukraiñskiego nacjonalizmu dziennikarz
kwituje jednym zdaniem, informuj¹c tylko, kiedy siê pojawi³12.
W tym miejscu mo¿na nawi¹zaæ do innego artyku³u „Polityki”, mówi¹cego
o nastawieniu Polaków do zbrodni wo³yñskiej. Podaje siê wyniki badañ CBOS,
z których wynika, ¿e wiêkszoœæ Polaków nie wie, kto by³ ofiar¹, a kto sprawc¹
mordu. Artyku³ nie ma s³u¿yæ zaznajomieniu czytelnika z trudnym tematem, lecz
sprowokowaæ do wniosku mówi¹cego, ¿e zwaœnione narody mog¹ siê pojednaæ
w imiê wy¿szych celów13. Znany ukraiñski publicysta, mieszkaj¹cy w Polsce,
Wo³odymyr Pawliw pisze o stereotypach we wzajemnym postrzeganiu Polaków
i Ukraiñców. Szerzej opisuje jednak tylko zazdroœæ Ukraiñców o to, ¿e s¹siadom
zza Bugu „siê uda³o”, ¿e w Polsce ¿yje siê lepiej. Autor pisze o nadal popularnym
pogl¹dzie, zw³aszcza u starszych Ukraiñców, ¿e to niesprawiedliwe, i¿ dziœ Polacy odnosz¹ sukcesy i Polska sprawniej przesz³a transformacjê, kiedy to z Ukrainy
p³ynê³y produkty ¿ywnoœciowe podczas polskich strajków. Polacy dokonali zatem
reform ich kosztem. Jednoczeœnie Pawliw t³umaczy, sk¹d bierze siê negatywny
obraz Ukraiñca u Polaków. Dzieje siê tak – wed³ug publicysty – poniewa¿ w mediach polskich przewa¿a wizerunek imigranta – prostytutki lub pracuj¹cego niele9
A. Szostkiewicz, Trójz¹b z pomarañcz¹, „Polityka”, nr 49/2004.
Tam¿e.
11 Tam¿e.
12 Tam¿e.
13 [bez autora], Ukraina siostra droga, http://archiwum.polityka.pl/art/ukraina-siostra-droga,396021.html, dostêp: 11.2010 r.
10
18
galnie. Autor nawet, jeœli wspomina o stereotypie Lacha i szlachty, to szerzej go
nie objaœnia. Artyku³ koñczy optymistycznie, pisz¹c o zanikaniu uprzedzeñ14.
W „Newsweeku” ukaza³ siê przedruk tekstu Marii D¹browskiej pt. Sprawa
ukraiñska. Publicystka patrzy³a na Kresy przez pryzmat ich wiêzi z Rzeczpospolit¹. Jej zdaniem wp³ywy polskie na tych terenach nie by³y z³e dla regionu, wrêcz
przeciwnie, to polska dzia³alnoœæ pobudza³a jego rozwój. Maria D¹browska sprzeciwi³a siê postrzeganiu ziem wschodnich jako przestrzeni „ekspansji czy imperializmu pañstwowego Polski”15. Widzia³a procesy polonizacyjne jako krzywdê wobec rozwoju kultury tych ziem. Mówi³a: „Kiedy Polska by³a czynnikiem twórczym, kiedy wspó³dzia³a³a z przyrodzonym procesem rozwojowym tych Ziem,
osi¹galiœmy pozycje szczytowe si³y i potêgi Rzeczypospolitej”16. Maria D¹browska by³a zdania, ¿e dzia³ania agresywne Ÿle siê dla nas koñczy³y, a na „wspó³pracy” korzysta³a ca³a Rzeczpospolita. Jednoczeœnie autorka by³a przekonana, ¿e
wspó³dzia³anie by³o równie¿ op³acalne dla strony ukraiñskiej. „Najlepsi mê¿owie
Polacy i Ukraiñcy zdawali sobie sprawê z tego, ¿e porozumienie i wiêŸ polskoukraiñska jest kluczem do osi¹gniêcia stabilizacji warunków zapewniaj¹cych rozwój Rzeczypospolitej i œwiata ukraiñskiego”17. D¹browska nie podkreœla³a jednak
bogactwa ziem wschodnich jako takich, tylko szczególne walory tych terenów do
rozwoju – tak naprawdê – polskoœci. Wyrazi³a to w s³owach: „Energia twórcza
Polski w uk³adzie ¿ycia Ziem Wschodnich to bogactwo olbrzymie narodu, to bogactwo tych Ziem”18. Co prawda autorka przyznaje, ¿e Polska pope³ni³a szereg
b³êdów w polityce wobec Kresów, jednak pisze o tym w sposób niejasny, niekonkretny: „Na bieg wydarzeñ wp³ynê³y pewne w³aœciwoœci psychiki polskiej (...).
Widzimy tam dygnitarzy Rzeczypospolitej ustalaj¹cych programy i metody polityki kresowej, widzimy ludzi na ró¿nych stanowiskach pracy spo³ecznej, gospodarczej i kulturalnej, widzimy szeregowców na skromnym polu ich dzia³ania. Widzimy falê tego rodzaju energii polskiej, ba³amuc¹c¹ opiniê spo³eczeñstwa naszego, atakuj¹c¹ œwiat Ziem Wschodnich w napiêciu najwiêkszym, widzimy j¹ w cofaniu siê bezsilnym, pozostawiaj¹c¹ zatrute miejsca swego wysi³ku z wielk¹ szkod¹ dla Rzeczypospolitej, z wielk¹ krzywd¹ dla ¿ycia i rozwoju tych Ziem. Ta
odmiana psychiki polskiej jest czynnikiem, który tragicznie zawa¿y³ na dziejach
Rzeczypospolitej, który by³ objawem jej s³aboœci, przyczyn¹ jej klêsk na Wschodzie”19. Za to w sposób dosadny D¹browska okreœla wp³yw Rosji na dzieje ziem
wschodnich jako dzia³ania si³y zaborczej20. Publicystka wyra¿a swoje pogl¹dy polityczne poprzez opisanie stanowiska dwu opcji – ugodowo-narodowej i lewico14
W. Pawliw, Od Lacha do Europejczyka, „Newsweek”, nr 45-46/2004.
M. D¹browska, Sprawa ukraiñska, www.newsweek.pl/artykuly/sekcje/Europa/sprawa-ukrainska,45643,1, dostêp: 11.2010 r.
16 Tam¿e.
17 Tam¿e.
18 Tam¿e.
19 Tam¿e.
20 Tam¿e.
15
19
Beata Kapinos
wo-demokratycznej – wobec sprawy ukraiñskiej. Autorka ostro krytykowa³a
pierwsz¹ grupê za brak tolerancji wobec rozwoju ukraiñskoœci i budowy pañstwa
niepodleg³ego. Pisa³a miêdzy innymi: „Obóz ten w osobie swego wodza i ideologa Romana Dmowskiego zajmowa³ stanowisko, ¿e zagadnienie Ziem Wschodnich i sprawa Kresów sprowadza siê do zagadnienia bezpoœredniej granicy polsko-rosyjskiej, ¿e sprawa Ziem Wschodnich jako samodzielne zagadnienie nie istnieje”21. D¹browska wytyka narodowcom krótkowzrocznoœæ w pojmowaniu dzia³añ polonizacyjnych jako „objaw polityki wielkoœci i si³y”22. Ponadto publicystka
zwróci³a uwagê na zachowanie Ukraiñców wobec Polaków podczas II wojny
œwiatowej, szczególn¹ niechêæ do naszego narodu, która – jak twierdzi autorka –
jest konsekwencj¹ nieprawid³owej polityki prowadzonej przez obóz Dmowskiego, okreœlanej jako leczenie kompleksów. Co wa¿ne, D¹browska pisa³a nie tylko
o Ukraiñcach zamieszkuj¹cych ziemie przynale¿¹ce do Polski w czasie dwudziestolecia miêdzywojennego. Jednak, gdy porusza³a temat Ukrainy Sowieckiej to
mia³a na myœli g³ównie ziemie, które podczas II wojny œwiatowej znalaz³y siê pod
okupacj¹ radzieck¹. D¹browska by³a przekonana o antyrosyjskoœci tych ziem jak
równie¿ o tym, ¿e tamta ludnoœæ traktuje Polskê jako naturalnego sprzymierzeñca. W ostatnim akapicie artyku³u publicystka porówna³a politykê nasz¹ i rosyjsk¹:
„W d¹¿eniu do osi¹gniêcia bytu pañstwowego œwiat ukraiñski nie napotyka³ ze
strony Rzeczypospolitej sprzeciwu tak, jak to ma miejsce z Rosj¹”23. Maria D¹browska idealizowa³a postawê Polski wobec s¹siedniego narodu. Mo¿na sadziæ,
¿e przedruk jej artyku³u ma na celu udowodnienie wspó³czesnemu polskiemu czytelnikowi, i¿ nasz kraj od dawna prowadzi³ politykê proukraiñsk¹. Poza tym pokazuje, ¿e nie zmieni³o siê postrzeganie Rosji w kategorii wroga, zarówno Polski,
jak i Ukrainy. Priorytetem naszej polityki wschodniej powinno wiêc byæ os³abianie Rosji. Niniejszy artyku³ jest godzien szerszego komentarza, poniewa¿ „Newsweek” nie skupia siê tak bardzo na historii jak na przyk³ad „Polityka”, a jednak
to na jego ³amach ukaza³ siê ten tekst. Ponadto na przestrzeni badanych dziesiêciu
miesiêcy nie ukaza³ siê ¿aden artyku³ inaczej traktuj¹cy o podejœciu Rzeczypospolitej wobec budowania pañstwa ukraiñskiego.
Społeczeństwo ukraińskie pokrzywdzone przez nawyki polityczne
okresu radzieckiego
Z analizy treœci artyku³ów publikowanych w cytowanych polskich czasopismach wynika wniosek, ¿e ukraiñska polityka prowadzona jest przez rywalizuj¹ce ze sob¹ klany. Oligarchowie przyczyniaj¹ siê do zacofania kraju, wol¹ niejasne prawo, które ³atwo nagi¹æ. Za przyk³ad mo¿e pos³u¿yæ artyku³ £. B¹ka
z „Newsweeka” na temat jakoœci wczasów na Krymie i wyzwañ, jakie stoj¹ przed
21
Tam¿e.
Tam¿e.
23 Tam¿e.
22
20
inwestorami, czyli za³atwianiu spraw formalnych poprzez wrêczanie ³apówek24.
W artykule pt. „Pomarañczowi” przeciwko „sowieckim” mowa o korupcji – pozosta³oœci po zwyczajach panuj¹cych za czasów Zwi¹zku Radzieckiego25. Takie
realia odstraszaj¹ inwestorów zachodnich. Nieuczciwe metody s¹ równie¿ stosowane podczas prowadzenia kampanii wyborczej przez Wiktora Janukowycza,
a przynajmniej tylko jemu s¹ wypominane. „Korupcja i przekupstwo – to najciê¿sze grzechy Ukrainy, których do tej pory nikt nie rozwi¹za³”26. Oligarchowie chêtnie wspieraj¹ polityków, by ci realizowali interesy swoich bogatych przyjació³ finansuj¹cych kampanie wyborcze. Najczêœciej wymienian¹ grup¹ jest klan doniecki. Jest on szeroko i bardzo negatywnie opisywany, a to dlatego, ¿e wspiera W. Janukowycza, który w dyskursie jest ukazywany bardzo niekorzystnie. Poza tym
sam Donbas jest przedstawiany w bardzo z³ym œwietle, jako region ludzi bezwiednie poddaj¹cych siê lokalnym w³adcom.
W tekœcie, który ukaza³ siê na ³amach „Polityki” pt. S³owo o wyprawie Wiktora czytamy o Wiktorze Janukowyczu, który przekupuje mieszkañców Ukrainy
Wschodniej obietnicami podwy¿ek, a ponadto wykorzystuje w kampanii ró¿nice,
jakie wystêpuj¹ pomiêdzy wschodem a zachodem kraju27. Co wiêcej, autor podkreœla powi¹zania klanu donieckiego z Rosj¹. Grupa wp³ywowych ludzi jawi siê
polskiemu czytelnikowi jako podmiot, który „(…) odgrywa w Ukrainie kluczow¹
rolê. Kiedyœ kr¹¿y³o po Ukrainie powiedzenie, ¿e Kijów robi politykê, a Donieck
pieni¹dze, w ostatnich latach Donieck robi jedno i drugie”28. O tym samym wspomina Micha³ Kacewicz w artykule pt. Dwie twarze Ukrainy29. Wojciech Maziarski w tekœcie pt. Pomarañczowa alternatywa równie¿ podkreœla powi¹zania klanu donieckiego z Rosj¹: „Rz¹dz¹ca Donbasem oligarchia, wspierana przez zwolenników odrodzenia imperium rosyjskiego, ma w swym rêku pe³niê w³adzy
i kontroluje wszystkie media”30. Z kolei Jagienka Wilczak, pisz¹ca dla „Polityki”,
tak przybli¿a nam postaæ W. Janukowycza wkraczaj¹cego do krêgu ludzi stolicy:
„Przyjecha³ do Kijowa z Doniecka, a za nim ci¹gnê³y t³umy krajan. Pochodzili
z jednego klanu, donieckiego, szokowali Kijów bogactwem: to wtedy d¿ipy
z przyciemnionymi szybami sta³y siê najmodniejszymi autami, a Mercedesów zaczê³o jeŸdziæ po Kijowie wiêcej ni¿ w Berlinie. Donieccy dostawali najlepsze posady, wykupywali ziemiê i mieszkania. To siê rzuca³o w oczy. Klan doniecki,
który zainwestowa³ w Janukowycza, odcina³ kupony od lokaty”31. Mieszkañcy
Doniecka ukazani s¹ jako przekupni, pozbawieni zasad. Micha³ Kacewicz przy24
£. B¹k, Piaski coraz bardziej z³ote, „Newsweek”, nr 36/2004.
[bez autora], „Pomarañczowi” przeciwko „sowieckim”, www.newsweek.pl/artykuly/sekcje/Europa/-quot-pomaranczowi-quot-przeciwko-quot-sowieckim-quot-,45709,3, dostêp: 11.2010 r.
26 M. Kacewicz, Dwie twarze Ukrainy, „Newsweek”, nr 44/2004.
27 A. Szostkiewicz, S³owo…
28 Tam¿e.
29 M. Kacewicz, Dwie…
30 W. Maziarski, Pomarañczowa alternatywa, „Newsweek”, nr 49/2004.
31 J. Wilczak, Nas nie podo³aty, „Polityka”, nr 49/2004.
25
21
Beata Kapinos
wo³uje w „Newsweeku” obraz nowo¿eñców, dla których huczne wesele i mieszkanie sfinansowa³ W. Janukowycz w imiê dbania o start m³odych ludzi. Poza
tym „swój” Janukowycz obiecuje podwy¿ki rent i emerytur. Dziennikarz wypowiada stanowczy pogl¹d: „ukraiñskich wyborców ³atwo kupiæ”32. Dzieje siê tak
dlatego, poniewa¿ spo³eczeñstwo ukraiñskie jest biedne i daje siê zwieœæ najprostszym chwytom populistycznym.
W dyskursie dominuje obraz cz³owieka Donbasu, który – gdy jest u siebie – jasno mówi, ¿e popiera Wiktora Janukowycza, lecz brakuje mu tego entuzjazmu
i zaanga¿owania, co Ukraiñcom popieraj¹cym Wiktora Juszczenkê, gotowym staæ
na mrozie godzinami. Donieccy górnicy nie jad¹ do Kijowa z potrzeby serca, by
zamanifestowaæ swoje pogl¹dy. Jad¹, poniewa¿ tak im siê ka¿e, „(…) jest w nich
nadal cz³owiek sowiecki”33. Gdy ju¿ „(…) »niebiescy« pojawi¹ siê na Majdanie,
to nie potrafi¹ siê zorganizowaæ, mog¹ jedynie podpatrywaæ akcje »pomarañczowych«”34. Kieruj¹cy kampani¹ wyborcz¹ W. Janukowycza wykorzystuj¹ animozje miêdzy zachodem a wschodem kraju, a tak¿e niewiedzê i naiwnoœæ ludzi prostych. Wa¿ne jest wykorzystanie przez W. Janukowycza „swojskoœci”, która jest
niepodwa¿alnym argumentem dla spo³ecznoœci Donbasu. Wynika to ze specyfiki
regionu i to¿samoœci. Micha³ Kacewicz przywo³uje wypowiedŸ górnika: „My tu
siê polityk¹ nie zajmujemy. Wiadomo, ¿e Janukowycz to swój, a Juszczenko by³
u nas w Doniecku tylko raz i z górnikami rozmawiaæ nie chcia³”35. Dziennikarz
zauwa¿a, ¿e dla górnika liczy siê przede wszystkim patriotyzm lokalny. Sztab
Wiktora Janukowycza podkreœla szczególne wiêzi regionu z Rosj¹. Jedna z dzia³aczek mówi: „Tak naprawdê to my jesteœmy Azj¹. Bli¿ej nam do Rosji ni¿ do Europy”36. Poza tym Donieck podkreœla swoj¹ przewagê gospodarcz¹ nad Ukrain¹
Zachodni¹. Górnicy przekonani o swoim ogromnym wk³adzie w rozwój gospodarki kraju powtarzaj¹, ¿e to od nich pochodzi 75% PKB37. Przeciwnicy wytykaj¹ nierentownoœæ kopalni38. Wiêkszoœæ z nich utrzymuje siê na rynku dziêki subwencjom z Kijowa. Takie w³aœnie „wspieranie” górnictwa by³o sposobem na
utrzymanie poparcia dla obozu w³adzy. Pisa³ o tym J. Urbanowicz dla „Wprost”:
„Dziêki sojuszowi kijowskich w³adz i donbaskich oligarchów w epoce kuczmizmu kupowano g³osy wyborcze w zamian za subwencje bud¿etowe, które sz³y na
podtrzymywanie nieefektywnych gigantów. Mieszkañcom regionu wmawiano, ¿e
wypracowuj¹ 80 proc. PKB pañstwa”39. W swych artyku³ach polscy publicyœci
ca³y czas pisz¹ o manipulacji, jakiej podlega czêœæ spo³eczeñstwa, której celem
jest zwyciêstwo w kolejnych wyborach. To stymulowanie opinii publicznej odby32
M. Kacewicz, Dwie…
J. Wilczak, Nas…
34 M. Kacewicz, Barwna rewolucja na Wschodzie, „Newsweek”, nr 49/2004.
35 Tego¿, Dwie…
36 Tam¿e.
37 Tam¿e.
38 J. Wilczak, Nas…
39 J. Urbanowicz, Dekuczmizacja, „Wprost”, nr 10/2005.
33
22
wa siê dziêki temu, ¿e lokalni oligarchowie kontroluj¹ lokalne media, s¹ po prostu ich w³aœcicielami. Oligarcha musi dokonaæ wyboru, którego kandydata bêdzie
popieraæ. Specyfika Donbasu jest w tym wypadku o tyle istotna, ¿e z racji patriotyzmu lokalnego, spo³eczeñstwo czerpie informacje z regionalnych œrodków masowego przekazu. O wyj¹tkowoœci regionu pisze równie¿ Micha³ Kacewicz w artykule pt. My, sowiecki naród40. Z jednej strony autor ukazuje mieszkañców regionu w bardziej pozytywnym œwietle, podkreœla, ¿e w Doniecku jest wielu studentów ambitnych. Jednak zmienia ton pisz¹c o finansach uczelni. Pojawia siê wymieniany czêsto Rinat Achmetow, oligarcha, który popar³ W. Janukowycza,
a póŸniej zosta³ wraz z Wiktorem Pinczukiem rozliczony z kupna kombinatu metalurgicznego Kriwori¿stal. Nic dziwnego, ¿e ludzie doceniaj¹ jego wk³ad w edukacjê m³odzie¿y i rozwój ich ma³ej ojczyzny. Znów pojawia siê wniosek, ¿e zwolennicy Wiktora Janukowycza s¹ omamieni wizj¹ korzyœci.
Si³¹ pomarañczowej rewolucji by³y w du¿ej mierze media. To dziêki wizerunkowi rozentuzjazmowanego t³umu na Placu Niepodleg³oœci do „rewolucji” przy³¹czy³y siê inne miasta. W opinii dziennikarzy mediom ukraiñskim brak niezale¿noœci i ró¿norodnoœci. Winni s¹ temu oligarchowie, którzy wykorzystuj¹ œrodki
masowego przekazu do realizacji swoich interesów. Szczególnie ostrej krytyce
poddano media z Donbasu. Mo¿na siê domyœlaæ, ¿e powodem tak stanowczej postawy jest fakt, ¿e w pozytywnym œwietle stawia³y W. Janukowycza, a nie – jak
polskie – W. Juszczenkê. Tak o prasie i telewizji dostêpnej w Doniecku pisze Jagienka Wilczak w artykule pt. Na Wschodzie bez zmian: „Kijowskie gazety le¿¹
w kioskach, ale ludzie kupuj¹ miejscowe, bo bardziej im wierz¹. «G³os Donbasu»
jest kontrolowany przez Janukowycza. «Region» – przez partiê Regiony, która go
popiera w parlamencie, «Sa³on» – najwiêkszy dziennik, «Donieckie Nowoœci»
i «Wieczernyj Donieck» te¿ wspieraj¹ Janukowycza. Trzy gazety w regionie nale¿¹ do Rinata Achmetowa, najwiêkszego i najbardziej wp³ywowego donieckiego
oligarchy. Podobnie jak najpopularniejszy rosyjskojêzyczny kana³ telewizyjny
Ukraina, który ma zasiêg ogólnokrajowy”41. Dalej dziennikarka wymienia jeszcze
kilka stacji telewizyjnych, które s¹ nadawane na ca³ej Ukrainie i ciesz¹ siê du¿¹
popularnoœci¹. Nale¿¹ do nich: kana³ KRT Donieck, 1+1, Info. Podkreœla siê jednostronnoœæ tych¿e mediów i przewidywalnoœæ treœci przekazu. Przeciwwag¹ dla
„niebieskich” mediów jest Kana³ 5 i „(…) coraz bardziej niezale¿na Era”42, jednak mog¹ je ogl¹daæ tylko u¿ytkownicy telewizji kablowej. Z regu³y Kana³ 5 ukazywany jest w pozytywnym œwietle, nie dostrzega siê braku obiektywizmu w prezentowanych treœciach. Szerzej na temat tej stacji pisze Micha³ Kacewicz dla
„Newsweeka” w artykule pt. Ekran wolnoœci43. Tak zwana Pi¹tka sta³a siê wizytówk¹ pomarañczowej rewolucji na ca³ym œwiecie, chocia¿ nie by³a stacj¹ dzia³aj¹c¹ profesjonalnie i mo¿e w tym tkwi³ sposób na wiarygodnoœæ przekazu. Si³¹ te40
M. Kacewicz, My, sowiecki naród, „Newsweek”, nr 50/2004.
J. Wilczak, Na wschodzie bez zmian, „Polityka”, nr 50/2004.
42 Tam¿e.
43 M. Kacewicz, Ekran wolnoœci, „Newsweek”, nr 51/2004.
41
23
Beata Kapinos
go kana³u by³o zaanga¿owanie m³odych ludzi, czêsto wolontariuszy, osób z ma³ym b¹dŸ bez doœwiadczenia w pracy dziennikarza. Pi¹tka te¿ nale¿y do Piotra Paroszenki, który popar³ Wiktora Juszczenkê. Stacja zmaga³a siê z ró¿nymi problemami od samego pocz¹tku, najpierw z uzyskaniem licencji, potem po otruciu
przywódcy pomarañczowej rewolucji, gdy dziennikarze ostro skrytykowali przewodnicz¹cego komisji œledczej maj¹cej wyjaœniæ ten wypadek. Wtedy przed
upadkiem stacjê uratowa³a g³odówka, która przyczyni³a siê do rozs³awienia kana³u. Pi¹tka jest popularna w Kijowie, lecz na wschodzie postrzegana jest za narzêdzie „galicyjskich nacjonalistów ze Lwowa”44. W innym tekœcie ten sam autor
mówi o sposobie ukazywania mieszkañców Donbasu w Pi¹tce. Stacja wyœmiewa
tych ludzi, przedstawiaj¹c ich jako alkoholików, osoby bez ambicji45. Dziennikarz
zauwa¿a, ¿e jest to telewizja propagandowa. „Nawet sprzyjaj¹cy Pi¹tce kijowscy
dziennikarze przyznaj¹, ¿e to telewizja jednej opcji. Wystarczy przez dwie minuty pos³uchaæ informacji, by zauwa¿yæ, ¿e z niektórych relacji przebija wrêcz bezkrytyczne uwielbienie dla Juszczenki”46. W dyskursie podkreœla siê jednak wolnoœciow¹ rolê Pi¹tki. Stacja nie jest bezstronna, ale jest przeciwwag¹ dla mediów
kontrolowanych przez stronników W. Janukowycza. Bardzo pochlebne opinie na
temat stacji mo¿na znaleŸæ w artyku³ach „Wprost”. Juliusz Urbanowicz podkreœla³ znaczenie Pi¹tki w promowaniu piosenek ukraiñskojêzycznych47. Ten sam
dziennikarz podkreœla niepowtarzalnoœæ stacji na tle pozosta³ych, przedstawiaj¹c
j¹ jako jedyn¹ niezale¿n¹, niekontrolowan¹ przez w³adzê i oligarchów48. Z kolei
Jagienka Wilczak pisze o Kanale 5 jako o telewizji prawdy, której obawia siê
sztab W. Janukowycza. To dziêki temu medium ludzie dowiedzieli siê na przyk³ad
o kryminalnej przesz³oœci kandydata niebieskich49.
Zarówno W. Janukowycz, jak i g³osuj¹cy na niego obywatele, s¹ prezentowani w negatywnym œwietle. Jak to wygl¹da w przypadku pomarañczowych? Na
pierwszy plan wysuwa siê W. Juszczenko – bohater rewolucji, który poniós³ ofiarê w imiê walki o demokracjê. Zosta³ otruty, a mimo to nie podda³ siê. Korzystnie
te¿ opisuje siê pomarañczowych wyborców. Wiktorowi Janukowyczowi wytyka
siê kumoterstwo i chuligañskie rozboje w m³odoœci, zaœ W. Juszczenkê przedstawia siê jako œwietnego ekonomistê, polityka-mened¿era. Jednak zdarzaj¹ siê odosobnione wypowiedzi na temat powi¹zañ oligarchicznych W. Juszczenki. G³ównie mówi siê o P. Paroszence – w³aœcicielu Kana³u 550. Najwiêksz¹ skaz¹ pomarañczowych jest Julia Tymoszenko – jedna z g³ównych postaci na Majdanie. Poza
tym dziennikarze niezbyt pozytywnie odnosz¹ siê do kwestii umowy, jak¹ zawarli Tymoszenko i Juszczenko. O uk³adzie pisze Jagienka Wilczak w artykule pt. Ta44
Tam¿e.
Tego¿, My,…
46 Tego¿, Ekran…
47 J. Urbanowicz, Wyciskanie…
48 Ten¿e, Szczerbienie tryzuba, „Wprost”, nr 43/2004.
49 J. Wilczak, Na wschodzie…
50 M. Kacewicz, W objêciach Moskwy, „Newsweek”, nr 50/2004.
45
24
Pogłębianie i instrumentalne wykorzystywanie
podziału etnoregionalnego kraju przez elity ukraińskie
Zarówno sztab wyborczy W. Janukowycza, jak i W. Juszczenki, wykorzystywa³y dla swoich celów podzia³ jêzykowy, który wystêpuje na Ukrainie. Wiktor Juszczenko zwraca³ siê do t³umów na Majdanie wy³¹cznie po ukraiñsku, podczas
gdy jedn¹ z obietnic wyborczych W. Janukowycza by³o ustanowienie jêzyka rosyjskiego drugim jêzykiem urzêdowym54. W dyskursie powszechna jest krytyka
Janukowycza za b³êdy ortograficzne, jakie pope³ni³ w zg³oszeniu do komisji wyborczej55. Poza tym przy komentowaniu niebieskiej kampanii czêsto przywo³uje
siê temat podzia³u etnoregionalnego, jaki wystêpuje w spo³eczeñstwie ukraiñskim. W tym miejscu nale¿y zauwa¿yæ brak logiki w toku myœlenia dziennikarzy.
Pisz¹ bowiem o podziale, który jest uwarunkowany historycznie, jest czymœ, co
krystalizowa³o siê latami. Mimo to krytykuj¹ Wiktora Janukowycza za pos³ugiwanie siê jêzykiem rosyjskim, choæ to oczywiste, ¿e u¿ywa jêzyka, w jakim mówi
wiêkszoœæ jego wyborców. Odpowiednim przyk³adem opisywania wy¿ej
omówionej kwestii jest fragment artyku³u M. Kacewicza: „Tatiana mówi oczywiœcie po rosyjsku, jak wszyscy w sztabie Janukowycza i wiêkszoœæ mieszkañców
wschodniej Ukrainy. Ekipa Juszczenki natomiast konsekwentnie pos³uguje siê tylko ukraiñskim, podobnie jak ca³a zachodnia czêœæ kraju. Janukowycz twierdzi, ¿e
czas przestaæ udawaæ, i¿ Ukraina jest jêzykowym monolitem i chce nadaæ rosyjskiemu status drugiego oficjalnego jêzyka. Dla zachodnich Ukraiñców to policzek
– nikt nie chce wracaæ do znienawidzonego „jêzyka Moskali”. Sam Janukowycz,
wype³niaj¹c wniosek kandydata na prezydenta po ukraiñsku, pope³ni³ a¿ kilkadziesi¹t b³êdów ortograficznych. Nic dziwnego – ukraiñskiego nauczy³ siê dopie-
lia Julii. „Julia Tymoszenko dosta³a urz¹d premiera dopiero wtedy, gdy po³o¿y³a
na stole tekst porozumienia zawartego z Wiktorem Juszczenk¹ przed rokiem: Juszczenko obieca³ Julii stanowisko w zamian za poparcie wyborcze”51. Równie¿
sama Julia Tymoszenko wypowiedzia³a siê na ten temat w wywiadzie dla „Newsweeka”. Mówi³a wprost o umowie i podkreœla³a, ¿e jej kandydatura ma najwiêksze szanse na uzyskanie poparcia w parlamencie52. W dyskursie czêsto pojawiaj¹
siê uwagi dotycz¹ce przesz³oœci kolejnej ¯elaznej Damy. G³ównie chodzi o jej
niejasne interesy prowadzone wraz z mê¿em w sektorze energetycznym, których
konsekwencj¹ jest proces wytoczony w Rosji. W rezultacie J. Tymoszenko nie
mog³a udaæ siê do Moskwy z wizyt¹ dyplomatyczn¹, poniewa¿ zosta³aby zatrzymana na granicy i oddana w rêce s¹du. Szerzej na ten temat pisze J. Wilczak w artykule pt. Bia³a dama, czarna dama53.
51
J. Wilczak, Talia Julii, „Polityka”, nr 7/2005.
Made in Ukraine, wywiad O. Szamy z J. Tymoszenko, „Newsweek”, nr 2/2005.
53 J. Wilczak, Bia³a dama, czarna dama, „Polityka”, nr 51/2004.
52
25
Beata Kapinos
ro niedawno. – Przecie¿ to lepiej jak bêd¹ dwa jêzyki, nikomu to nie przeszkadza,
tak jak w Belgii czy Kanadzie – mówi Elena Bondarenko, szefowa administracji
z Doniecka. Tu, na wschodzie, przywi¹zanie do oficjalnego statusu jêzyka ukraiñskiego odbierane jest wrêcz jako oznaka twardego nacjonalizmu. A nam szowinizm niepotrzebny – powtarzaj¹ wyuczon¹ formu³kê miejscowi dzia³acze”56.
Warto zastanowiæ siê nad tym, w jaki sposób podzia³ jêzykowy odzwierciedla siê
w sferze kultury. Micha³ Kacewicz pisze o artystach, którzy wystêpowali na Majdanie: „Pomys³em racjonalizatorskim Ukraiñców by³o wykorzystanie si³y muzyki. Juszczenko – w m³odoœci sympatyzuj¹cy z ruchem hipisów – chcia³, by ukraiñski rock sta³ siê jednym z symboli rewolucji. W efekcie na scenie ustawionej na
placu Niepodleg³oœci wyst¹pili wszyscy najbardziej znani ukraiñscy muzycy –
Rus³ana, VV, Okean Elzy, Aleksandr Ponamariew i setki innych. Specjalnie dla
pomarañczowych powstawa³y nowe piosenki, które z miejsca stawa³y siê hitami,
jak np. hiphopowy hymn «Razom nas Bohato» («Razem jest nas wielu»)”57.
Wspomniana piosenka by³a ukraiñskojêzyczna, podobnie jak zespo³y wystêpuj¹ce na Majdanie.
Ukraina jest zró¿nicowana nie tylko pod wzglêdem jêzykowym. Na wielobarwn¹ to¿samoœæ sk³ada siê równie¿ wyznanie. Podzia³y na tej p³aszczyŸnie tak¿e mo¿na by³o wykorzystaæ w kampanii. W dyskursie dominuje pogl¹d, ¿e to prawos³awna Ukraina Wschodnia jest najbardziej nietolerancyjna wobec pozosta³ych
Koœcio³ów. Czêsto te¿ stanowiska Cerkwi prawos³awnych ró¿nych patriarchatów
zostaj¹ uproszczone i przedstawione jednostronnie. Krytykowane s¹ wp³ywy rosyjskie. Przede wszystkim, daje siê zauwa¿yæ tendencja do deprecjonowania
wszystkiego, co wspólne miêdzy Ukraiñcami a Rosjanami. Tak o rosyjskich wp³ywach pisze J. Urbanowicz w artykule dla „Wprost”: „Lobby rosyjskie na Ukrainie chcia³o z walki, w której stawk¹ by³a demokracja, uczyniæ konflikt etnicznoreligijny, podzieliæ kraj na promoskiewski, rosyjskojêzyczny i prawos³awny
wschód oraz proeuropejski, ukraiñskojêzyczny i greckokatolicki zachód”58.
W tym miejscu nale¿y przywo³aæ fragment tekstu, który ukaza³ siê w „Newsweeku” tu¿ po œmierci Jana Paw³a II: „Ukraina zawdziêcza papie¿owi odrodzenie Koœcio³a greckokatolickiego, z arcybiskupstwem, akademi¹ teologiczn¹, uznaniem
prawnym”59. Z regu³y wp³ywy polskie, czy te¿ bliskie polskim, s¹ uznawane za
korzystne. Zaœ gdyby znaleŸæ przez analogiê przyk³ady oddzia³ywania rosyjskiego na Ukrainê, to z pewnoœci¹ natrafimy na opinie negatywne. Artyku³em, którego nie mo¿na pomin¹æ przy omawianiu tego w¹tku jest tekst Adama Szostkiewicza pt. Ikona z Wiktorem. Dziennikarz skupia siê na omówieniu kampanii obozu
Janukowycza pod k¹tem wykorzystania zró¿nicowania wyznaniowego. Wielu
prawos³awnych duchownych z Doniecka i £ugañska bardzo aktywnie wspiera³o
56
M. Kacewicz, Dwie…
Ten¿e, Marketing rewolucyjny, „Newsweek”, nr 2/2005.
59 [bez autora], Polski papie¿ Koœcio³a powszechnego, www.newsweek.pl/artykuly/sekcje/Europa/polski-papiez-kosciola-powszechnego,45599,10, dostêp: 11.2010 r.
57
26
kandydata niebieskich. Jego fotografie obecne s¹ podczas nabo¿eñstw, a jego nazwisko wymawiane jest czêsto podczas modlitw, gdy¿ rekomenduje siê jego osobê jako wybranego przez Boga. Zaœ Wiktor Juszczenko uwa¿any jest wrêcz za antychrysta, odszczepieñca. Jednak w³¹czenie tej p³aszczyzny do kampanii wzbudza
obawy przeciêtnego cz³owieka, który przewiduje, ¿e jeœli Juszczenko zostanie
prezydentem to „(…) odbierze Ukraiñcom cerkwie i wiarê prawos³awn¹”60. Istnieje te¿ obraz Juszczenki d¹¿¹cego do dominacji Ukraiñskiego Koœcio³a Prawos³awnego Patriarchatu Kijowskiego b¹dŸ Ukraiñskiego Autokefalicznego Koœcio³a Prawos³awnego nad Koœcio³em Patriarchatu Moskiewskiego. O tych lêkach pisze J. Wilczak: „W Doniecku jest tylko jedna cerkiew partiarchatu kijowskiego,
i to od niedawna. Duchowni obawiaj¹ siê, ¿e zwyciêstwo Juszczenki umocni narodow¹ cerkiew, a to, w ich przekonaniu, odstêpcy od prawdziwej wiary moskiewskiego patriarchatu”61. Adam Szostkiewicz zauwa¿a, ¿e Koœció³ Prawos³awny Patriarchatu Moskiewskiego zawdziêcza swoje wp³ywy w³adzy radzieckiej (tak!), która uprzywilejowa³a w³aœnie ten zwi¹zek wyznaniowy. Dziennikarz
przywo³uje s³owa prezesa Zwi¹zku Ukraiñców w Polsce Piotra Tymy: „Cerkiew
jest okropnie serwilistyczna na ca³ym obszarze postsowieckim, a ani w Rosji, ani
na Ukrainie nie przesz³a lustracji”62. Polak, ¿yj¹cy ca³e ¿ycie w kraju, w którym
dominuje katolicyzm, przyzwyczajony do tego, jak¹ rolê odgrywa Koœció³, a jednoczeœnie nieznaj¹cy specyfiki prawos³awia, oceni postawê Cerkwi bardzo negatywnie. Cerkiew Patriarchatu Moskiewskiego zosta³a przedstawiona jako czynnik
decyduj¹cy: „(…) ok. 1 mln obywateli Ukrainy mo¿e kierowaæ siê stanowiskiem
Cerkwi promoskiewskiej. Kiedy kandydaci id¹ ³eb w ³eb, milion g³osów jest na
wagê z³ota”63. Obóz Janukowycza zaostrza antyokcydentalizm Cerkwi i w ten
sposób równie¿ pog³êbia istniej¹ce podzia³y. W artykule czytamy: „Tu¿ przed powtórk¹ wyborów kolportowano odezwê Janukowycza do ukraiñskich prawos³awnych: »Pamiêtamy z historii, ¿e ksi¹¿ê W³odzimierz Wielki odrzuci³ ofertê chrztu
w obrz¹dku rzymskim. Dziœ pomarañczowi wys³annicy narzucaj¹ nam na naszej
prawos³awnej ziemi rozwi¹z³oœæ i pustkê duchow¹ rodem ze œredniowiecza. Jej
idolami s¹ ma³¿eñstwa homoseksualne, pornografia, muzyczne widowiska inspirowane kultem szatana. Ostrzega³ nas przed tym ju¿ pustelnik Teofan: Pan ukara³
nas Zachodem! Nasze stosunki z Zachodem nie mog¹ siê opieraæ na ska¿onych
wartoœciach, tylko na prawdziwych«”64. Dziennikarz przywo³uje przyk³ady duchownych, których usi³owano przekupiæ, by w³¹czyli siê do dzia³añ agitacyjnych.
Obrazu dope³nia stanowisko Cerkwi Patriarchatu Moskiewskiego po sfa³szowanej
drugiej turze wyborów – jako jedyna nie potêpi³a oszustw. Pozytywnie pisze siê
tylko o wzywaniu do pojednania przez metropolitê i niechêci wielu duchownych
wobec aktywnego udzia³u w kampanii W. Janukowycza. Adam Szostkiewicz uka60
J. Wilczak, Nas…
Tej¿e, Na wschodzie…
62 A. Szostkiewicz, Ikona z Wiktorem, „Polityka”, nr 5/2005.
63 Tam¿e.
64 Tam¿e.
61
27
Beata Kapinos
zuje nam obraz Placu Niepodleg³oœci, na którym króluje ekumenizm. Sam Wiktor
Juszczenko podkreœla, ¿e wiara jest kwesti¹ indywidualn¹ i ¿e nie bêdzie chcia³
wp³ywaæ na tê p³aszczyznê. To, ¿e nie akcentuje swojej religijnoœci ukazane jest
jako zaleta, zaœ krytykuje siê postawê Janukowycza, który otwarcie mówi o przynale¿noœci do Koœcio³a prawos³awnego. Jednak zauwa¿a siê ostro¿noœæ Juszczenki. Na jego wizerunek wp³ynê³a przysiêga na Bibliê tu¿ po sfa³szowanej turze wyborów. Czêœæ jego najbli¿szych wspó³pracowników obchodzi³a prawos³awne
Œwiêto Jordanu.
II. Ukraina na rozdrożu przed dziejowym wyborem
Przełom jako zmiana jakości elit politycznych
W dyskursie, zw³aszcza do momentu ostatniej tury wyborów, istnieje obraz
Ukrainy stoj¹cej na rozdro¿u, Ukrainy, która w tym momencie dokonuje historycznego wyboru. Kijów ma zdecydowaæ, czy chce iœæ na Zachód, czy na
Wschód. Niepodjêcie ¿adnych konkretnych dzia³añ oceniane jest bardzo negatywnie, postrzegane jako dalsze oddalanie siê od Zachodu. Z analizy materia³u badawczego wynika, ¿e dziennikarze polscy widz¹ miejsce Ukrainy w strukturach
zachodnioeuropejskich, w Unii Europejskiej i NATO.
Dziennikarze podkreœlaj¹ zerwanie z radzieckimi normami zachowañ: biernoœci¹, apati¹ i brakiem wiary we wp³yw jednostki na losy kraju. Podkreœlaj¹, ¿e
obywatele maj¹ prawdziwy wybór. Zdaniem Jagienki Wilczak elity s¹ bardziej
zró¿nicowane. „Z jednego mo¿na siê cieszyæ: Ukraiñcy stanêli przed prawdziwym
wyborem. Elekcja prezydenta nie jest plebiscytem jak w Rosji. Nie jest te¿ wyborem miêdzy d¿um¹ a choler¹, jak w poprzedniej kampanii, kiedy zmierzyli siê
urzêduj¹cy prezydent Kuczma i lider komunistów – i nawet zdesperowana opozycja popar³a Kuczmê”65 – pisze publicystka. Jak¹ zmianê wœród elit przynios³a pomarañczowa rewolucja? Wed³ug wielu dziennikarzy pomarañczowi to pod wieloma wzglêdami inni, lepsi politycy, co mo¿e byæ to zastanawiaj¹ce, poniewa¿ nie
s¹ to osoby politycznie niedoœwiadczone. Wielu z nich tworzy³o dotychczasowe
rz¹dy i pracowa³o wed³ug dotychczasowych standardów. Pomarañczowi maj¹
jednak obraæ inny kurs, zwróciæ siê ku Europie. Od decyzji „nowej” ekipy maj¹
zale¿eæ zmiany na geopolitycznej mapie Europy. Wo³odymyr Pawliw jest zdania,
¿e polityka zagraniczna W. Juszczenki bêdzie oznaczaæ wrêcz odwrócenie siê od
Rosji66. Ola Hnatiuk pisa³a o tym rozdarciu pomiêdzy Wschodem i Zachodem:
„Z ust dziennikarzy i polityków, ekspertów czy indagowanych przypadkowych
przechodniów w ci¹gu ostatnich tygodni wielokrotnie pada³y stwierdzenia, ¿e
Ukraina tkwi na rozdro¿u czy te¿ wrêcz jest rozdarta pomiêdzy Wschodem a Zachodem. Zdaniem czêœci obserwatorów, Ukraiñcy nie tyle mieli uczestniczyæ
65
66
28
J. Wilczak, Pomarañczowa alternatywa, „Polityka”, nr 44/2004.
W. Pawliw, Wektor kijowski, „Newsweek”, nr 32/2004.
Ukraińcy doby przełomu – budzące się społeczeństwo obywatelskie
w akcie wyborczym, ile w geopolitycznym b¹dŸ moralnym wyborze miêdzy
Wschodem a Zachodem. W tym czarno-bia³ym schemacie Wschodowi przyporz¹dkowano znak minus, jakby demokracja mog³a siê udaæ tylko na Zachodzie”67.
W dyskursie dominuje pogl¹d, ¿e pomarañczowa rewolucja narodzi³a siê na
Ukrainie Zachodniej, która ma d³u¿sze tradycje demokratyczne.
Powagi pomarañczowej rewolucji dodaj¹ przeœladowania opozycji i wszelkie
utrudnienia tworzone przez niebieskich, którzy robi¹ wszystko, by zachowaæ stary porz¹dek. Pomarañczowi musz¹ ponieœæ ofiarê w walce o idea³y demokracji
i spo³eczeñstwa obywatelskiego. Wojciech Maziarski tak pisa³ dla „Newsweeka”:
„Im bli¿ej wyborów, tym wiêcej doniesieñ o likwidowaniu niezale¿nych mediów,
o rewizjach, aresztowaniach, oskar¿eniach o terroryzm i innych formach represji
wymierzonych w tych, którzy chcieliby popchn¹æ Ukrainê ku Europie”68. W publicystyce istnieje przekonanie o dokonywaniu fa³szerstw wyborczych przez dotychczas rz¹dz¹cych. W „Newsweeku” znajdujemy s³owa: „Bo w to, ¿e manipulacje by³y, i to na du¿¹ skalê, nie w¹tpi nikt z obserwuj¹cych wybory. Jeden z wy¿ej postawionych obserwatorów OBWE, anonimowo powiedzia³ «Newsweekowi», ¿e skala fa³szerstw by³a tylko niewiele mniejsza ni¿ podczas wyborów na
Bia³orusi”69. Bia³oruœ w ogóle traktowana jest czêsto jako groŸne porównanie.
Obserwatorzy OBWE s¹ bezbronni. Nie mog¹ jawnie skrytykowaæ wyborów, poniewa¿ w ten sposób sprowokowaliby niebieskich, którzy wykorzystaliby okazjê
do krytyki OBWE za wtr¹canie siê w sprawy wewnêtrzne Ukrainy.
Jednym z najwa¿niejszych obrazów „rewolucyjnej” Ukrainy jest wizerunek
spo³eczeñstwa walcz¹cego o demokracjê. W materiale badawczym ³atwo znajdujemy kwieciste opisy rozentuzjazmowanego t³umu na Majdanie. „Rewolucja” jest
momentem pogrzebu „cz³owieka radzieckiego”70 i pocz¹tkiem budowania spo³eczeñstwa ludzi œwiadomych wp³ywu na losy kraju. W „Polityce” ukaza³ siê list
kilku Ukraiñców z podziêkowaniami dla Polaków za bratersk¹ pomoc. Trafiamy
tam na taki opis „rewolucjonistów”: „W ci¹gu tych dwóch tygodni ukszta³towa³y
siê nowe postawy obywatelskie. Zrodzi³o siê prawdziwe poczucie w³asnej godnoœci narodowej. Pojawi³y siê wspania³e nowe piosenki i wiersze. Okaza³o siê, ¿e
prawo mo¿e spe³niaæ oczekiwania spo³eczne, czego dowodem jest decyzja S¹du
Najwy¿szego. Ludzie stali siê bardziej tolerancyjni wzglêdem siebie, uœmiechaj¹
siê na ulicach, czego nigdy wczeœniej nie by³o, wspieraj¹ siê nawzajem, bardziej
siê szanuj¹. I jeszcze jedno: pojawi³ siê nowy fenomen, którego nie mo¿e wyt³u67
O. Hnatiuk, U siebie, a nie „miêdzy Wschodem a Zachodem”,
www.newsweek.pl/artykuly/sekcje/Europa/u-siebie-a-nie-quot-miedzy-wschodem-a-zachodemquot-,45717,2, dostêp: 11.2010 r.
68 W. Maziarski, Czarne chmury ze Wschodu, „Newsweek”, nr 44/2004.
69 [bez autora], Zero do zera, www.newsweek.pl/artykuly/zero-do-zera,18597,1, dostêp: 11.2010 r.
70 W. Laskowski, Pomarañczowe domino?, „Wprost”, nr 3/2005.
29
Beata Kapinos
maczyæ ¿aden politolog i ¿aden filozof – fenomen Dobra. Majdan Niepodleg³oœci
rozprzestrzeni³ tê »epidemiê« na ca³¹ Ukrainê, poniewa¿ ta aura, która jest tu
wszechobecna, nie podlega ¿adnej analityce. I niech Bóg da, ¿eby ta wielka si³a
Dobra rozprzestrzeni³a siê na ca³y œwiat”71. Autorzy idealizuj¹ pomarañczow¹ rewolucjê, a ¿ywio³owi rewolucyjnemu przypisuj¹ cudown¹ moc. Tu¿ po drugiej turze wyborów, zanim jeszcze S¹d Najwy¿szy uzna³ j¹ za sfa³szowan¹, Adam Szostkiewicz równie¿ akcentowa³ wp³yw pomarañczowej rewolucji na zmianê postaw Ukraiñców. Artyku³ utrzymany jest w pesymistycznym tonie, brak w nim
nadziei na powtórzenie drugiej tury, lecz publicysta podkreœla znaczenie narodzin
nowoczesnego spo³eczeñstwa ukraiñskiego, które w nastêpnych wyborach opowie siê za demokracj¹72. Równie¿ sam Wiktor Juszczenko mówi³: „Na tym placu
urodzi³ siê nowy naród ukraiñski”73. Jagienka Wilczak w artykule pt. Nas nie
podo³aty pisze o wp³ywie pomarañczowej rewolucji, zarówno na spo³eczeñstwo,
jak i na sytuacjê geopolityczn¹ Ukrainy. Dziennikarka przywo³uje rozmowy
z osobami z t³umu, buduje obraz Majdanu bardzo jednostronnie. Pisze o zachowaniach Ukraiñców jako o zupe³nie spontanicznym zrywie. Jej zdaniem to dziêki
rozbudzeniu d¹¿eñ wolnoœciowych w ludziach odezwa³a siê jednoczeœnie potrzeba czynienia dobra, dziêki której na Majdanie ka¿dy znajdzie miejsce do spania
i coœ do jedzenia. Mo¿na przywo³aæ wypowiedŸ jednego z demonstruj¹cych, który
uwa¿a „rewolucjê” za niezbêdn¹ dla uzdrowienia Ukrainy: „Zginane na si³ê drzewo albo siê ³amie, albo wyprostowuje, odrzucaj¹c tych, co je przygiêli”. Ktoœ inny mówi³ o „(…) potrzebie ³yku œwie¿ego powietrza”74. Tak¿e Micha³ Kacewicz
akcentowa³ niesamowitoœæ pomarañczowej rewolucji i wyj¹tkowoœæ atmosfery na
Majdanie: „Po chwili z 200 tys. garde³ wydoby³o siê skandowanie: Juszczenko,
Juszczenko, Juszczenko! Gdy tylko kandydat na prezydenta opozycji pojawia³ siê
na scenie miêdzy dwoma wielkimi telebimami, ludzie wpadali w euforiê. W powyborcz¹ noc kolor opozycji – pomarañczowy – zala³ ca³¹ stolicê Ukrainy. Nurt
barwnej rzeki run¹³ centraln¹ ulic¹ Kreszczatik. To tutaj postawiono dwieœcie namiotów, w których przez ca³y tydzieñ mieszkali studenci deklaruj¹cy »gotowoœæ
do walki z re¿imem Kuczmy«. Z dnia na dzieñ rewolucyjny nastrój ogarnia³ kolejne miasta – Lwów, Tarnopol, Iwano-Frankowsk, Charków, Truskawiec”75. Pomarañczowa rewolucja jawi siê jako ¿ywio³, którego nie da siê ju¿ powstrzymaæ.
Zdaniem Oli Hnatiuk przewrót zacz¹³ siê zupe³nie niespodziewanie, nie przewidzieli go ani specjaliœci, ani przeciêtni Ukraiñcy76. Autorka przedstawia jednoczeœnie spo³eczeñstwo ukraiñskie jako dojrza³e, maj¹ce cele okreœlone. Wojciech Maziarski twierdzi: „Sprawcom fa³szerstw i manipulacji do g³owy nie przysz³o, ¿e
71 O. Lakhwatska, O. Gerasymiv, S. Toichkina, L. Liptus, Drodzy Polscy Przyjaciele, „Polityka”, nr 2/2005.
72 A. Szostkiewicz, Widzia³em szczêœliwych Ukraiñców, „Polityka”, nr 48/2004.
73 J. Wilczak, Nas…
74 Tam¿e.
75 M. Kacewicz, Barwna…
76 O. Hnatiuk, U siebie…
30
Pomarańczowa rewolucja jako zmiana Europy, obszaru postradzieckiego
i stosunków z Polską
Ukraina na rozdro¿u to kraj, który poprzez dokonanie dziejowego wyboru
zmieni sytuacjê geopolityczn¹ w Europie. Adam Szostkiewicz pisze: „Ukraina
sta³a siê krajem frontowym i mo¿e zmieniæ uk³ad si³ w Europie Wschodniej”79.
Kijów jawi siê nam z jednej strony jako pole zimnowojennej walki o wp³ywy pomiêdzy Wschodem i Zachodem, a z drugiej – jako podmiot kreuj¹cy sytuacjê
w Europie. Pierwsze podejœcie oddaje fragment artyku³u z „Wprost”: „Ukraina
pozostaje dla ambitnego w³odarza Kremla i jego ekipy najwa¿niejszym polem
walki o odzyskanie imperialnej pozycji Rosji oraz polem rywalizacji z USA o zakres wp³ywów na terenie by³ego ZSRR i Eurazji”80. Wojciech Maziarski w artykule pt. Pomarañczowa alternatywa pisze w podobnym tonie. Jego zdaniem
Ukraina doby pomarañczowej rewolucji to „poligon walki o demokracjê, na
którym œwiatowe potêgi bior¹ siê za bary i próbuj¹ na nowo wytyczyæ granice
swych wp³ywów politycznych i cywilizacyjnych”81. Dziennikarz akcentuje przy
okazji wagê mediacji europejskich, s¹dzi, ¿e po ich zakoñczeniu zmieni siê uk³ad
si³ na naszym kontynencie. Ivan Krastev jest przekonany, ¿e przewrót pomarañ-
lud mo¿e siê zbuntowaæ i zagroziæ ich w³adzy. ¯e mo¿e poczuæ siê w pañstwie gospodarzem i suwerenem. I ¿e w tym buncie, miast bezmyœlnej œlepej furii, mo¿e
okazaæ wielkie zdyscyplinowanie, propañstwowy zmys³, przezornoœæ i umiarkowanie”77. Z regu³y nie mówi siê o pragmatycznych motywach wyjœcia ludzi na
ulice, takich jak nadzieja na bardziej dostatnie ¿ycie po przeprowadzeniu reform.
Mnóstwo jest zaœ tyrad na temat demokracji i wartoœci europejskich. Dziennikarze staraj¹ siê udowodniæ europejskoœæ Ukrainy. Tak sytuacjê oceni³a Ola Hnatiuk: „Eksperci i politycy nie zawsze dostrzegaj¹ europejski wymiar ukraiñskich
wydarzeñ. Tymczasem najbardziej istotne jest w nich to, ¿e ukraiñscy wyborcy –
uczestnicy protestów na terytorium ca³ego kraju, a przede wszystkim w Kijowie
na placu Niepodleg³oœci – opowiedzieli siê jednoznacznie za wartoœciami europejskimi. Odnieœli siê z ca³¹ powag¹, odpowiedzialnoœci¹ i odwag¹ cywiln¹ do sytuacji, w której naruszono prawa obywatela do wolnego wyboru. Postanowili broniæ swych praw w sposób w³aœciwy dla krajów demokratycznych – przez akcjê
obywatelskiego niepos³uszeñstwa. Dowiedli, ¿e pragn¹ ¿yæ w kraju demokratycznym, otwartym i nowoczesnym; ¿e chc¹ i potrafi¹ byæ jego gospodarzami. Gdy
dosz³o do konfrontacji ze zwolennikami starego re¿ymu, protestuj¹cy pokazali, ¿e
potrafi¹ prowadziæ dialog nawet w tak dramatycznej sytuacji. Nie wszyscy obserwatorzy s¹ sk³onni to dostrzec”78.
77
W. Maziarski, Pomarañczowa…
O. Hnatiuk, U siebie…
80 J. Urbanowicz, Szczerbienie…
81 W. Maziarski, Pomarañczowa…
78
31
Beata Kapinos
czowy zdeterminuje zmianê w stosunkach na linii Bruksela – Kijów. W jego opinii Unia Europejska bêdzie czu³a siê zobowi¹zana do zaoferowania cz³onkostwa
Ukrainie – w koñcu „rewolucjoniœci” walcz¹ o realizowanie wartoœci europejskich82. Z kolei Robert Conquest wypowiedzia³ siê na temat napiêcia w relacji Kijów – Moskwa. Jego zdaniem sytuacja mo¿e staæ siê na tyle niebezpieczna, ¿e istnieje nawet groŸba wojny. Czego tak bardzo obawia siê Rosja? Rozbudzenia nastrojów rewolucyjnych wœród swojego spo³eczeñstwa. Wed³ug R. Conquesta kraje Zachodu powinny poprzeæ Ukrainê, by wytyczyæ Kremlowi granicê wp³ywów83. W artykule pt. „Pomarañczowi” przeciwko „sowieckim” pada okreœlenie
Wielkiej Geopolitycznej Rywalizacji84. Mowa o œcieraniu siê dwóch ¿ywio³ów,
Wschodu i Zachodu. Ukraina przedstawiona jest jako wzór dla Rosji w wykorzystaniu ró¿norodnoœci, podczas gdy Moskwa nastawiona jest na „zderzenie cywilizacji”. Dla Kremla zmiana polityki ukraiñskiej oznacza konkretne straty. Wiktor
Juszczenko zapowiedzia³ uniezale¿nienie siê gospodarcze od Rosji, a realizacjê
tego za³o¿enia rozpocz¹³ od ograniczenia importu broni zza granicy wschodniej.
Zmiana w przemyœle zbrojeniowym jest przyk³adem konsekwencji pomarañczowej rewolucji i skierowania siê ku Zachodowi. Kijów chce spe³niaæ standardy
NATO, dlatego musi przeorganizowaæ przemys³ obronny, choæ okupi to sporymi
kosztami85.
Zdaniem wielu dziennikarzy pomarañczowa rewolucja zmienia nie tylko
Ukrainê, ale ma wp³yw tak¿e na ca³y obszar postsowiecki. Istnieje przekonanie
o „rozlewaniu siê” nastrojów rewolucyjnych. Juliusz Urbanowicz tak pisze dla
„Wprost”: „Rosja z niezwyk³¹ determinacj¹ broni swych interesów w Kijowie nie
tylko dlatego, ¿e 90 proc. rosyjskiego gazu trafia do Europy Zachodniej przez
Ukrainê, ale przede wszystkim po to, by nie dopuœciæ do zmiany sposobu dzia³ania elit rz¹dz¹cych na ca³ym obszarze postsowieckim. Pi¹ta kolumna rosyjska na
Ukrainie broni wiêc interesów klanów sprawuj¹cych w³adzê w Moskwie, Miñsku,
Baku i Duszanbe, a napuszcza na opozycjê górników z Donbasu wedle scenariusza wypróbowanego na przyk³ad przez Iona Iliescu, postkomunistycznego prezydenta Rumunii”86. Czêsto w³aœnie w ten sposób dziennikarze spogl¹daj¹ na rozprzestrzenianie siê nastrojów rewolucyjnych. Spogl¹daj¹ na kraje sk³onne do
przewrotu przez pryzmat Rosji, która utraci wp³ywy w regionie. W „Newsweeku”
ukaza³ siê wywiad z Genem Sharpem, twórc¹ pojêcia aksamitnej rewolucji. Jego
zdaniem „Idea bezkrwawej rewolucji przenosi siê ¿ywio³owo. Wkrótce mo¿e pojawiæ siê na Bia³orusi albo w Mo³dawii”87. G. Sharp objaœnia, na czym polega fe82 I. Krastev, Fatalne zauroczenie Europ¹, www.newsweek.pl/artykuly/sekcje/Europa/fatalnezauroczenie-europa,45726,1, dostêp: 11.2010 r.
83 [bez autora], Wokó³ Ukrainy narasta niebezpieczny konflikt, www.newsweek.pl/artykuly/sekcje/Europa/wokol-ukrainy-narasta-niebezpieczny-konflikt,45708,1, dostêp: 11.2010 r.
84 [bez autora], „Pomarañczowi…
85 M. Kacewicz, Po¿egnania z broni¹, „Newsweek”, nr 6/2005.
87 Pokój rodzi pokój, Wywiad T. Zachurskiego z Genem Sharpem, „Newsweek”, nr 9/2005.
32
nomen ³agodnego przewrotu, co jest tak atrakcyjne dla kolejnych spo³eczeñstw.
„Podstawowa zasada jest prosta: nale¿y znaleŸæ piêtê achillesow¹ re¿imu. Potem
trzeba wywo³aæ erozjê jak najwiêkszej liczby czynników, na których opiera siê
w³adza. Trac¹c ideologiê, symbole, poparcie niektórych grup spo³ecznych, pos³uszeñstwo aparatu przemocy i kontrolê ekonomiczn¹, dyktatura ulega os³abieniu.
Jeœli rz¹d nie jest w stanie kontrolowaæ w pe³ni gospodarki, to tak jakby nogi sto³u by³y powoli zjadane przez korniki i w rezultacie blat spada. W koñcu re¿im
umrze z powodu, jak ja to nazywam, politycznego zag³odzenia”88. Amerykañski
politolog s¹dzi, ¿e krajem, w którym bêdzie mia³a miejsce rewolucja aksamitna,
mo¿e byæ na przyk³ad Iran, Bia³oruœ czy jedna z by³ych po³udniowych republik
Zwi¹zku Radzieckiego. Równie¿ A. Szostkiewicz pisze z przekonaniem o wp³ywie pomarañczowej rewolucji na Bia³oruœ89. Henryk Suchar wi¹¿e w „Polityce”
przewrót w Kirgistanie z wydarzeniami ukraiñskimi. W jego artykule znajdujemy
znów s³owa o wyzwalaniu siê spod kurateli Moskwy. „W Moskwie wyznawcy
szowinistycznej idei dier¿awnej, wielkoruskiej, ostrzegali: Rosja nie mo¿e sobie
pozwoliæ na pora¿kê w Kijowie. Z kijowskiej wyprawy Putin wróci³ jednak na tarczy. Triumf pomarañczowej rewolucji by³ dobitnym znakiem, ¿e satelickie niegdyœ republiki optuj¹ za inn¹ orbit¹. Wczeœniej udowodni³a to ju¿ Gruzja ze swoj¹ rewolucj¹ ró¿. Kto nastêpny? Ju¿ wiadomo – Kirgistan”90. Pomarañczowa rewolucja i inne, które maj¹ miejsce na terenie tak zwanej bliskiej zagranicy, oceniane s¹ jako policzek dla Rosji. Bior¹c pod uwagê przypadek ukraiñski, czêsto
powtarzane s¹ s³owa o utracie per³y w koronie imperium rosyjskiego.
Ukraina – poprzez opowiedzenie siê za Zachodem – zbli¿a siê do Polski, która
chêtnie stanie siê jej adwokatem w Unii Europejskiej. Kijów, który odwraca siê od
Rosji, jest po prostu naszym sojusznikiem. Jerzy Surdykowski jest zdania, ¿e Polska powinna zdobyæ trwa³e zaufanie Ukrainy91. Julia Tymoszenko w wywiadzie
udzielonym dla „Newsweeka” mówi o zmianie w relacji miêdzy Warszaw¹ a Kijowem: „mam wra¿enie, ¿e rewolucja ogarnê³a nie tylko Ukrainê, ale i stosunki
polsko-ukraiñskie. Praktycznie rzecz bior¹c, dokonaliœmy tej rewolucji razem, bo
na placu Niepodleg³oœci by³o mnóstwo Polaków. Wspierali nas polski rz¹d i prezydent, w³aœciwie ca³e spo³eczeñstwo. To ju¿ dziœ jest wa¿n¹ i piêkn¹ kart¹ w historii naszych wzajemnych kontaktów”92. Z wypowiedzi J. Tymoszenko wynika,
¿e „rewolucja” ma obj¹æ równie¿ stosunki z Rosj¹. „Zwi¹zki miêdzy Rosj¹
a Ukrain¹ s¹ trwa³e. Mamy wspóln¹ granicê, wspólny system paliwowo-energetyczny, mieszane rodziny, d³ug¹ historiê. Wielu z nas mówi tym samym jêzykiem.
Jednak Rosja sk³onna by³a traktowaæ Ukrainê jak swoj¹ prowincjê czy wasala,
a to musi odejœæ w przesz³oœæ. Rosyjskie elity polityczne przyzwyczai³y siê do tego, ¿e na Ukrainie jest du¿o wp³ywowych osób, sk³onnych zrobiæ wszystko, byle
88
Tam¿e.
A. Szostkiewicz, S³owo…
90 H. Suchar, Wiatr stepowy, „Polityka”, nr 13/2005.
91 J. Surdykowski, Dziej¹ siê…
92 Made…
89
33
Beata Kapinos
tylko przypodobaæ siê starszemu bratu. Ale to ju¿ nie wróci. Myœlê, ¿e Rosja szybko zmieni swój paternalistyczny stosunek do Ukrainy”93.
Ukraina rozdarta między Wschodem i Zachodem
Na czym polega rozdro¿e, na którym znajduje siê nasz s¹siad? Ukraina to kraj
zró¿nicowany pod wzglêdem etnoregionalnym. W dyskursie jest obecny pogl¹d
dotycz¹cy rozdarcia Ukrainy pomiêdzy dwa œwiaty, Ukrainê Zachodni¹ – nale¿¹c¹ do cywilizacji Zachodu – i Ukrainê Wschodni¹ – bêd¹c¹ w strefie wp³ywów
cywilizacji rosyjskiej, azjatyckiej. W ten sposób rozumuje Juliusz Urbanowicz:
„Premier kandyduj¹cy na prezydenta obieca³ dodatkowo uznanie rosyjskiego za
drugi – obok ukraiñskiego – jêzyk urzêdowy w pañstwie, a tak¿e wprowadzenie
zasady podwójnego obywatelstwa, które mog³oby ugruntowaæ dwoist¹, rosyjskoukraiñsk¹ to¿samoœæ znacznej czêœci spo³eczeñstwa oraz wzmocniæ i tak ju¿ ewidentny prymat rosyjskiej kultury, zw³aszcza popularnej. Janukowycz uzna³, ¿e nie
ma wyboru – musi postawiæ na Rosjê, gdy¿ jego rywal Juszczenko jest popierany
przez Zachód”94.
Kolejn¹ kwesti¹ obecn¹ w dyskursie by³y d¹¿enia separacyjne kilku ukraiñskich miast. Wszyscy dziennikarze skupiaj¹ siê przede wszystkim na Doniecku,
chocia¿ pierwszym miastem, które wyda³o akt o separacji by³ Siewierodonieck.
Gdy publicyœci pisz¹ o ¿¹daniach autonomii, to podkreœlaj¹ wagê sytuacji. Z regu³y s¹ zdania, ¿e w ten sposób przejawia siê podzia³ spo³eczeñstwa ukraiñskiego. Poza tym kolejne „separacje” gro¿¹ rozpadem kraju. W tym tonie wypowiada³ siê Adam Szostkiewicz. Dziennikarz krytykuje postawê „zbuntowanych”, poniewa¿ tym samym daj¹ wyraz poparcia dla Wiktora Janukowycza. „W³adze Doniecka zapowiedzia³y referendum w sprawie autonomii Ukrainy wschodniej na
15 grudnia. To nie tylko gest politycznego poparcia dla Wiktora Janukowycza,
oficjalnego zwyciêzcy sfa³szowanych wyborów prezydenckich. To tak¿e eskalacja nacisku na obóz Juszczenki i urzêduj¹cego prezydenta Kuczmê. Bo co w³aœciwie mia³aby oznaczaæ „autonomia”? Zapewne coœ ca³kiem innego ni¿ myœl¹
ludzie przyzwyczajeni do demokratycznych tradycji zachodnich. W warunkach
ostrej polaryzacji has³o autonomii brzmi jak wezwanie do dwuw³adzy na Ukrainie, a nie ¿aden postulat reformy ustrojowej”95. Z kolei Jagienka Wilczak jako jedyna pisze dok³adniej, czego oczekuj¹ „zbuntowani”: „Donieccy radni obwodowi podjêli uchwa³ê o przeprowadzeniu referendum: »O nadaniu obwodowi statusu samodzielnego podmiotu w ramach terytorialnej jednoœci Ukrainy«. Termin
wyznaczono na 9 stycznia: obywatele wypowiedz¹ siê, czy chc¹ zmian w konstytucji, które pozwala³yby na niezale¿noœæ od Kijowa, na razie w kwestiach finansowych, rozwoju regionu i bezpoœredniego wyboru gubernatora. – Jeœli odpowiedŸ bêdzie pozytywna, Ukraina ma szansê staæ siê federacj¹. Donbas zyska³by
93
Tam¿e.
J. Urbanowicz, Szczerbienie…
94
34
identyczn¹ autonomiê jak Krym – wyjaœnia BliŸniuk”96. Wzniecenie dyskusji na
temat autonomii niew¹tpliwie bardzo podgrza³o atmosferê i uwypukla³o ró¿nice
miêdzy Wschodem i Zachodem, a tak¿e mia³o wp³yw na wizerunek Donbasu.
Nale¿y zauwa¿yæ, ¿e nie wszyscy mieszkañcy, a nawet oligarchowie, byli za autonomi¹. Powodem do kpin by³a sama nazwa nowego tworu – skrót utworzony
z pierwszych liter brzmia³ PISUAR (Piwdenno-Schidna Autonomiczna Ukrainska Respublika)97. Jagienka Wilczak podaje przyk³ad biznesmena przeciwnego
autonomii, który woli posiadaæ „sprawdzony” paszport ukraiñski ni¿ eksperymentowaæ. Dziennikarka mówi równie¿ o reakcji opozycji i jej zamiarze wytoczenia procesu „zbuntowanym” gubernatorom. W artykule znajdziemy w³aœnie
wypowiedŸ jednego z nich – gubernatora obwodu donieckiego. Po pierwsze,
podkreœla on bogactwo regionu i uwa¿a, ¿e to Donbas utrzymuje biedniejsz¹
Ukrainê Zachodni¹. Po drugie, jest zdania, ¿e „(…) jeœli kraj siê rozpadnie, to
z winy opozycji, ona nakrêca wojnê miêdzy zachodem i wschodem Ukrainy”98.
Wojciech Maziarski z „Newsweeka” podkreœla³ odmiennoœæ d¹¿¹cych do separacji: „Donbas na wschodzie i Galicja na zachodzie to dwa ró¿ne œwiaty. W komentarzach coraz czêœciej wiêc pojawia siê wizja pêkniêcia kraju. Na horyzoncie majaczy wspomnienie prorosyjskiego Naddniestrza, które oderwa³o siê od rumuñskojêzycznej Mo³dawii”99. Zupe³nie inne stanowisko zajmuje Ola Hnatiuk. Autorka jest zdania, ¿e podgrzewanie dyskusji na temat ogromnych ró¿nic pomiêdzy Ukrain¹ Wschodni¹ i Zachodni¹ oraz nag³aœnianie d¹¿eñ separatystycznych
przez któryœ z regionów, jest form¹ straszaka, i to u¿ywanego nie po raz pierwszy100. Tym samym narzêdziem pos³ugiwa³ siê Michai³ Gorbaczow, czy te¿ analitycy amerykañscy. Nie mo¿na zapomnieæ o specjalistach rosyjskich, którzy
chêtnie podkreœlaj¹ u³omnoœci Ukrainy. Nasuwa siê pytanie, czy ró¿norodnoœæ
Ukrainy to oznaka jej s³aboœci. Ola Hnatiuk oddaje wielobarwnoœæ problemu poprzez przybli¿enie stanowisk nie tylko wspó³czesnych, ale równie¿ ju¿ historycznych postaci. Co szczególnie interesuj¹ce, nawi¹zuje ona do wypowiedzi Adama
Szostkiewicza, który jako jeden z wielu, pisa³ o g³êbokim podziale Ukrainy.
Dziennikarka tak ocenia jego podejœcie: „W wypowiedzi Szostkiewicza, pozostaj¹cej w nurcie myœlenia «Russia first», dostrzec mo¿na brak poszanowania dla
podmiotowoœci Ukrainy”101. Ola Hnatiuk celnie zauwa¿a paradoks, jaki istnieje
w polskim dyskursie – z jednej strony podkreœlamy, ¿e Ukraina jest wa¿nym krajem pod wzglêdem geopolitycznym, bytem niepodleg³ym, zaœ z drugiej – zauwa¿amy, jak wiele kwestii w ukraiñskim ¿yciu publicznym jest kontrolowanych
przez „Wielkiego Brata”. Dziennikarka zaznacza, ¿e ten styl myœlenia, stawiaj¹cy Ukrainê zawsze w cieniu Rosji, jest popularny równie¿ w literaturze zacho96
J. Wilczak, Na wschodzie...
Tam¿e.
98 Tam¿e.
100 O. Hnatiuk, U siebie…
101 Tam¿e.
97
35
Beata Kapinos
dnioeuropejskiej i œwiatowej. Jednak po tych s³owach krytyki, kolej na t³umaczenie Polaków – ulegamy ogólnoœwiatowej tendencji i dlatego spogl¹damy na s¹siada w ten zimnowojenny sposób. „Polsce przypisuje siê (w rosyjskich, a tak¿e
niektórych zachodnich mediach) niezbyt szlachetne pobudki zaanga¿owania
w rozwi¹zanie ukraiñskiego konfliktu. Dla jednych to ci¹gotki imperialne, swego rodzaju atawistyczne odruchy (rzekomo po I Rzeczypospolitej), dla innych –
spisek polski (b¹dŸ amerykañsko-polski). Mo¿na powiedzieæ, ¿e to nic nowego:
obydwa »argumenty« wykorzystywano ju¿ w propagandzie sowieckiej, a tak¿e
dawniej, w XIX w., kiedy o ukraiñskim ruchu niepodleg³oœciowym pisano w Rosji »polska intryga«”102. Ola Hnatiuk próbuje w tych paru zdaniach oczyœciæ Polskê z zarzutów o interesownoœæ naszego zaanga¿owania w pomarañczow¹ rewolucjê. Przedstawia nas jako ofiarê imperializmu rosyjskiego.
W publicystyce istnieje pogl¹d, ¿e Ukraina, kieruj¹c siê ku Zachodowi, wyrywa siê z kleszczy imperializmu rosyjskiego. Igor T. Miecik poœwiêci³ ca³y artyku³
kwestii podejœcia Rosji do historii, tego co pisze siê w szkolnych podrêcznikach103. Pokrzywdzonymi s¹ w zasadzie wszystkie by³e republiki radzieckie, ale
i Polska. Imperializm objawia siê te¿ poprzez nastawienie zarówno rosyjskich elit
politycznych, jak i przeciêtnych obywateli tego kraju, wobec pañstwa i narodowoœci ukraiñskiej. Na innej p³aszczyŸnie temat ten przedstawia Wojciech Maziarski
w artykule pt. Pomarañczowa alternatywa. Mowa tam zarówno o Putinie, jako
jednym z „wyznawców rosyjskiej ideologii mocarstwowej”, jak i o postawie szarego obywatela. Rosjanie nie wierz¹ w odrêbnoœæ kultury ukraiñskiej. „Tak naprawdê bowiem znaczna czêœæ Rosjan do dziœ nie pogodzi³a siê z faktem, ¿e po
upadku ZSRR Ukraina jest odrêbnym pañstwem, a naród ukraiñski realnie istnieje – nie jest wymys³em polskich nacjonalistów, pragn¹cych oderwaæ braci Ma³orusów od wszechruskiej macierzy. Wci¹¿ jeszcze dla przeciêtnego Rosjanina termin »Ukrainiec« to nie nazwa narodowoœci, a raczej termin etnograficzny, podobnie jak polski Kaszub czy Œl¹zak”104. O tym samym pisze J. Urbanowicz w artykule pt. Wyciskanie pomarañczy. Wytyka siê Rosjanom, ¿e traktuj¹ Ukrainê jako
„blisk¹ zagranicê”, czyli naturaln¹ – ich zdaniem – strefê wp³ywów. „Mimo trzynastu lat niepodleg³oœci Ukrainy Rosja traktuje ten kraj jak koloniê”105. Przywo³uje siê pogl¹dy Panarina, który podkreœla³ wagê jednoœci Rosji i Ukrainy. Uwa¿a³, ¿e jeœli te dwa podmioty nie bêd¹ wspó³pracowaæ, to ka¿dy z nich poniesie
stratê. Dzia³ania Moskwy ukazuje siê w ciemnych barwach. Wszystkie jej posuniêcia oceniane s¹ negatywnie. W dyskursie obecne s¹ obrazy Rosji, która próbuje zd³awiæ pomarañczow¹ rewolucjê. Kreuje ona sytuacjê na Ukrainie poprzez oddzia³ywanie na kampaniê W. Janukowycza, na przyk³ad poprzez jej finansowanie.
„Rosyjscy spece od politycznego PR organizowali kampaniê Janukowycza, a pieni¹dze rosyjskich oligarchów (300 mln dolarów, z czego 200 mln wy³o¿y³ Gaz102
Tam¿e.
I.T. Miecik, Ani kroku wstecz, „Polityka”, nr 18/2005.
103
36
prom) stanowi³y po³owê bud¿etu tej kampanii!”106. Swoj¹ drog¹ rachuby dotycz¹ce kosztów kampanii W. Janukowycza s¹ ró¿ne. W artykule pt. „Pomarañczowi”
przeciwko „sowieckim” mowa o kwocie rzêdu 800 milionów dolarów. Pomijaj¹c
nieœcis³oœci, istotny jest fakt, ¿e tak jak krytykuje siê udzia³ podmiotów zagranicznych w kampanii W. Janukowycza, tak nie pisze siê o wsparciu finansowym, jakie W. Juszczenko otrzyma³ od ró¿nych organizacji zachodnich. Wielokrotnie powtarza siê, ¿e g³ównym prowadz¹cym kampaniê kandydata niebieskich jest Gleb
Paw³owski – ten sam technolog polityczny, który czuwa³ nad kampani¹ W³adimira Putina. Mimo tego, ¿e walka pomiêdzy mocarstwow¹ Rosj¹ a dojrzewaj¹cym
spo³eczeñstwem obywatelskim jest nierówna, to – jak akcentuj¹ publicyœci – pomarañczowa rewolucja wygrywa. Dzieje siê tak dlatego, ¿e Kreml nie nad¹¿a za
zmianami, jakie zachodz¹ w spo³eczeñstwie ukraiñskim, w ich postawie wobec
pañstwa, elit politycznych. Dla potwierdzenia mo¿na przytoczyæ fragment wskazanego wy¿ej artyku³u: „Dlaczego Rosja zaczê³a przegrywaæ na Ukrainie? Gleb
Paw³owski, czo³owy rosyjski strateg polityczny i doradca sztabu Janukowycza,
odpowiedzia³ na to pytanie bez ogródek: »Najwiêksz¹ szkodê kampanii wyborczej wyrz¹dzi³a rewolucja, której nie dano na czas po mordzie!«”107. Rosja ma
w³asn¹ wizjê tego, co powinno siê dziaæ w s¹siednim kraju. Potrafi kierowaæ debat¹ polityczn¹, a wszystko dziêki przebieg³oœci Gleba Paw³owskiego. „Dziêki
umiejêtnemu rozegraniu «karty rosyjskiej» uda³o siê przenieœæ polemikê z p³aszczyzny rywalizacji osobowoœci na p³aszczyznê konfliktu geopolitycznego, a nawet – zderzenia cywilizacji. Paw³owski dokona³ czegoœ niemo¿liwego, gdy¿
wiêkszoœæ zwolenników Janukowycza zapomnia³a o jego karalnoœci, a spora
czêœæ wyborców zorientowana na wspó³pracê z Rosj¹ uzna³a go za swojego.
W celu eskalacji sytuacji politycznej osobiœcie zosta³ zaanga¿owany Putin, co
zmusi³o w koñcu sztab Juszczenki, ca³y czas «graj¹cy na zwyciêstwo», do przyjêcia taktyki polaryzacji politycznej. Paw³owski pos³u¿y³ siê prezydentem Putinem jak asem wyci¹ganym przez szulera z rêkawa”108. Z jednej strony akcentuje
siê spryt G. Paw³owskiego, a z drugiej coœ zupe³nie odwrotnego – brak pomys³owoœci, którym wykaza³ siê skierowuj¹c debatê polityczn¹ na temat g³êbokiego
podzia³u spo³eczeñstwa ukraiñskiego. Poza tym podkreœla siê zacofanie Rosji
i fakt, ¿e jej metody nie s¹ skuteczne w warunkach ukraiñskich. „Gleb Paw³owski
wydelegowany do Kijowa przez Putina i jego ekipa «technologów politycznych»
nie tylko nie wygrali wyborów, ale postawili swojego szefa na równi pochy³ej,
która prowadzi do politycznego niebytu za met¹ opatrzon¹ napisem »Koniec imperium«”109. W³adimir Putin jest uosobieniem mocarstwowych d¹¿eñ Rosji, osob¹, która poprzez wydanie jednego polecenia mo¿e wp³yn¹æ na L. Kuczmê, W. Janukowycza, czy te¿ bieg wydarzeñ w Kijowie. Mówi siê nawet o doktrynie puti106
Tam¿e.
[bez autora], „Pomarañczowi…
108 Tam¿e.
109 J. Urbanowicz, Ukraina kontra Ruskraina, „Wprost”, nr 49/2004.
107
37
Beata Kapinos
nizmu110. W kampaniê Wiktora Janukowycza zaanga¿owane by³y równie¿ inne
osobistoœci rosyjskie. Mer Moskwy Jurij £u¿kow i ambasador Rosji Wiktor Czernomyrdin wspierali d¹¿enia separatystyczne uczestników zjazdu w Siewierodoniecku111.
Jednym z podstawowych instrumentów kontrolowania sytuacji na Ukrainie s¹
si³y specjalne. O zaanga¿owaniu jednostek Specnazu pisze J. Urbanowicz w artykule pt. Wyciskanie pomarañczy. Dziennikarz k³adzie nacisk na postawê strony rosyjskiej pe³n¹ pewnoœci siebie i przekonania o prawie do ingerencji w wewnêtrzne sprawy s¹siada. O misji Specnazu pisze nawet rosyjska gazeta „Kommiersant”.
„Jej zdaniem, oddzia³y rosyjskich si³ specjalnych zaczê³y przybywaæ na Ukrainê
23 listopada, a wiêc dwa dni po drugiej turze wyborów prezydenckich, kiedy
trwa³y ju¿ masowe protesty opozycji, która oskar¿y³a w³adze o sfa³szowanie wyników wyborów na korzyœæ Wiktora Janukowycza, ciesz¹cego siê poparciem Moskwy”112. W odbiorze czytelnika Ukraina to nie tylko kraj nêkany, ale jednoczeœnie nieumiej¹cy broniæ suwerennoœci. Dochodzi siê do takiego wniosku po przeczytaniu tych¿e s³ów: „Jak wynika z przecieków informacyjnych, które wyp³ynê³y z ukraiñskiej s³u¿by bezpieczeñstwa (SBU), rosyjskie samoloty transportowe
typu An-26 oraz I³-76, które przywioz³y speckomanda na Ukrainê, wraca³y do Rosji za³adowane tajnymi dokumentami administracji prezydenta Ukrainy. Niektórzy pracownicy obs³ugi lotnisk próbowali nie dopuœciæ do l¹dowania w Kijowie tajemniczych samolotów z Rosji. Gdy to siê nie uda³o, jeden z nich, podpu³kownik Liaszenko, mia³ z³o¿yæ rezygnacjê”113.
Przyk³adem na bezwzglêdnoœæ Kremla jest otrucie Wiktora Juszczenki. W materiale badawczym nie oskar¿a siê o spowodowanie tego wypadku nikogo innego.
Argumentem przemawiaj¹cym za tym twierdzeniem jest choæby trucizna, jakiej
ponoæ u¿yto – rycyna to jeden z najpopularniejszych œrodków rosyjskich s³u¿b
specjalnych. Juliusz Urbanowicz przywo³uje opinie kilku osób, opatruj¹c je odpowiednim komentarzem: „(…) – Dla mnie jest jasne, ¿e w sprawie trucia Juszczenki musia³y maczaæ palce nieukraiñskie s³u¿by – mówi «Wprost» Konstantin Bondarenko, dyrektor ukraiñskiego Instytutu Narodowej Strategii. Nie chce jednak
wyraŸnie stwierdziæ, ¿e chodzi mu o s³u¿by rosyjskie”114. W dyskursie podkreœla
siê cierpienie, jakie ponosi W. Juszczenko w walce o s³uszn¹ sprawê. Choroba te¿
bardzo ogranicza kandydata w aktywnym uczestnictwie w kampanii115. Zauwa¿a
siê równie¿, ¿e odmienienie twarzy Wiktora Juszczenki w jakimœ stopniu przyczyni³o siê do zaktywizowania obywateli. Wiele osób przychodzi³o na Majdan, czy
jego spotkania z wyborcami w innych miastach, poniewa¿ chcia³o zobaczyæ chorego na w³asne oczy. Poza tym otrucie przysporzy³o mu s³awy, zarówno w kraju,
110
Tego¿, Wyciskanie…
O. Hnatiuk, U siebie…
112 J. Urbanowicz, Wyciskanie….
113 Tam¿e.
114 Tego¿, Szczerbienie…
111
38
jak i zagranic¹. „Sam Juszczenko potrafi wygraæ tak¿e swój wygl¹d: – Moja twarz
mo¿e siê komuœ nie podobaæ, ale taka jest twarz Ukrainy – powiedzia³”116. A byli tacy, którym twarz siê nie podoba³a i komentowali to w dosadny sposób. Niebiescy pokazywali w mediach nowe oblicze W. Juszczenki bardzo wyraŸnie
i mówili, podobnie jak manifestanci z Doniecka, ¿e to „(…) kara boska za pychê”117.
Kolejn¹ sfer¹ ¿ycia Ukrainy, na któr¹ oddzia³uje Rosja jest gospodarka. Micha³
Kacewicz pisze w artykule pt. W objêciach Moskwy o powi¹zaniach miêdzy biznesem rosyjskim i ukraiñskim. „Zwi¹zany z Kremlem energetyczny potentat
i oligarcha Anatolij Czubajs ju¿ w ubieg³ym roku og³osi³ tzw. doktrynê liberalnego imperium, czyli umacniania wp³ywów Rosji na obszarze posowieckim za pomoc¹ petrodolarów. Dzisiaj inwestycje zastêpuj¹ w rosyjskiej geopolityce dywizje pancerne, a przejmowanie strategicznie wa¿nych sektorów gospodarki – sieæ
baz wojennych. Tam, gdzie pieniêdzy nie wystarcza, Rosja bez skrupu³ów ucieka
siê do szanta¿u i nacisków na najwa¿niejszych polityków w innych krajach. Metody mog¹ ewoluowaæ, ale cel tej polityki jest niezmienny – sterowanie by³ymi republikami sowieckiego imperium”118. Dziennikarz cytuje równie¿ s³owa Olega
Rybaczuka, który popiera W. Juszczenkê: „Kreml uwa¿a, ¿e skoro sprzedaje nam
gaz i ropê, to mo¿e te¿ sprzedaæ nam prezydenta”119. Inwestycje rosyjskie nie zamykaj¹ siê jedynie w sektorze energetycznym, lecz dotycz¹ choæby telekomunikacji, czy handlu surowcami.
Zosta³a ju¿ omówiona kwestia sposobu jakim Rosja próbuje zd³awiæ pomarañczow¹ rewolucjê, warto wiêc zobaczyæ w jaki sposób obóz W. Juszczenki i popieraj¹cy go Zachód próbuje j¹ rozpêtaæ. W materiale badawczym przewa¿a wizerunek spontanicznego zrywu, obywatelskiego niepos³uszeñstwa, zmieniaj¹cego
oblicze Ukrainy. Jednym z zarzutów wobec obozu pomarañczowych jest sterowanie „rewolucj¹” i uleganie wp³ywom choæby amerykañskim czy polskim. Jest to
stanowisko przede wszystkim rosyjskie, ale niewy³¹cznie. Z regu³y o wp³ywach
amerykañskich mówi siê bardzo zdawkowo. I tak w artykule pt. S³owo o wyprawie Wiktora czytamy: „Ukraina balansowa³a dot¹d miêdzy Rosj¹ a Zachodem.
Unia Europejska za przewodnictwa Romano Prodiego robi³a Ukrainie du¿o
mniejsze nadzieje na cz³onkostwo ni¿ Turcji. Chyba tylko Amerykanie i Polacy
traktowali serio potencja³ wolnej Ukrainy”120. Tyle tylko, ¿e czytelnik wie, w jaki sposób Polska „docenia” Ukrainê, natomiast nie znajduje informacji o dzia³aniach podjêtych przez Stany Zjednoczone. Niewiele przeczytamy o oddzia³ywaniu USA na Ukrainê, a tym bardziej rzadko natkniemy siê na komentarze na temat
œrodków finansowych, jakie pomarañczowi czerpi¹ ze Ÿróde³ zachodnich, g³ównie
amerykañskich. W materiale badawczym trafiamy na takie, wykpiwane przez
116
J. Wilczak, Nas…
Tam¿e.
118 M. Kacewicz, W objêciach…
119 Tam¿e.
117
39
Beata Kapinos
dziennikarzy, oskar¿enia wobec W. Juszczenki jak „agent CIA, «Bushczenko»”121. Te okreœlenia t³umaczy siê z regu³y nie faktycznym moderowaniem „rewolucji” przez Amerykanów, lecz karier¹ drugiej ¿ony W. Juszczenki, Kateryny
Czumaczenko. Po pierwsze, wychowa³a siê ona w Stanach Zjednoczonych, a po
wtóre, pracowa³a w Departamencie Stanu i Departamencie Skarbu USA. Z kolei
J.M. Nowakowski s¹dzi, ¿e Amerykanie nie interesuj¹ siê zanadto sprawami ukraiñskimi. „Amerykanie za³atwiaj¹ z Putinem bliskowschodnie interesy, o Kijów
upominaj¹c siê tylko wtedy, gdy nie jest to sprzeczne z globaln¹ gr¹ Ameryki”122.
Daniel Hamilton w wywiadzie udzielonym dla „Newsweeka” mówi, ¿e G.W. Bushowi brakuje pomys³u na Ukrainê123.
Artyku³em, którego nie mo¿na pomin¹æ jest tekst profesor Jadwigi Staniszkis
pt. Strefa buforowa. Pani profesor analizuje uwarunkowania wybuchu pomarañczowej rewolucji. Wed³ug niej jest ona wynikiem gry ró¿nych aktorów, miêdzy innymi Stanów Zjednoczonych, Unii Europejskiej i Rosji. Co wa¿ne obóz pomarañczowych równie¿ bierze udzia³ w tej grze. J. Staniszkis omawia rywalizacjê pomiêdzy ró¿nymi grupami oligarchów, a tak¿e polityków, którzy równie¿ chc¹ odnieœæ finansowe korzyœci. I nie wa¿ne, pod jakimi barwami wystêpuj¹, pomarañczowymi czy niebieskimi. Jadwiga Staniszkis pisze o powi¹zaniach biznesowych
J. Tymoszenko z krêgami rosyjskimi. Widzimy wiêc, ¿e pomarañczowi równie¿
tkwi¹ w uk³adach i ich zaanga¿owanie w „rewolucjê” niekoniecznie jest bezinteresowne. Pani profesor komentuje te¿ nastawienie W. Juszczenki do prywatyzacji
kombinatu metalurgicznego Kriwori¿stal. Pomarañczowi d¹¿¹ do os³abienia w³aœcicieli, W. Pinczuka i R. Achmetowa, a tym samym dzia³aj¹ na korzyœæ amerykañskiej korporacji US Steel124.
Drugim szczególnie istotnym artyku³em jest tekst autorstwa Micha³a Kacewicza pt. Marketing rewolucyjny. Dziennikarz przedstawia tam zupe³nie inny obraz
„rewolucji” i rewolucjonistów, tak¿e w porównaniu ze swoimi innymi tekstami.
Ju¿ na wstêpie zastanawia siê, na ile wydarzenia na Ukrainie by³y rewolucj¹
w œcis³ym znaczeniu tego s³owa. W pierwszym akapicie czytamy: „Na Ukrainie
po raz pierwszy w tej czêœci œwiata zastosowano metody prowadzenia kampanii
przeniesione ¿ywcem z Ameryki”125. Micha³ Kacewicz pisze wprost o wp³ywach,
jakim uleg³ W. Juszczenko i o tym, kto namawia³ go do zastosowania takich, a nie
innych instrumentów. „Do kampanii politycznej nowego typu Wiktora Juszczenkê przekonali amerykañscy doradcy, tacy jak Mark Brzeziñski, doradca Johna
Kerry’ego, czy s³ynny finansista George Soros. Namawia³a go te¿ ¿ona, Amery121
J. Urbanowicz, Hetman wolnoœci, „Wprost”, nr 1/2005.
J.M. Nowakowski, Ukraiñska Republika Rosji, „Wprost”, nr 32/2004.
123 George Bush nie umie przyznaæ siê do b³êdów, wywiad £. Warzechy z D. Hamiltonem,
www.newsweek.pl/artykuly/sekcje/Europa/george-bush-nie-umie-przy-znac-sie-do-bledow,45787,1, dostêp: 11.2010 r.
124 J. Staniszkis, Strefa buforowa, www.newsweek.pl/artykuly/sekcje/Europa/strefa-buforowa,45727,2, dostêp: 11.2010 r.
125 M. Kacewicz, Marketing...
122
40
kanka Jekateryna Czumaczenko”126. Scenariusz rewolucji takiej jak pomarañczowa zosta³ ju¿ nie raz wypróbowany. Micha³ Kacewicz pisze te¿ o tworz¹cej siê
sieci zawodowych rewolucjonistów. Zanim Ukraina trafi³a na pierwsze strony europejskich gazet, do Kijowa przyjechali cz³onkowie serbskiej organizacji Otpor,
którzy w 2000 roku obalali re¿im S. Miloszevicia. Serbom „pomaga³a” ta sama
amerykañska organizacja – Freedom House. Specjaliœci od przeprowadzenia przewrotu najpierw skupili siê na szkoleniu m³odzie¿y nale¿¹cej do takich organizacji
jak Pora. Ca³a pomarañczowa kampania by³a dok³adnie przemyœlanym przedsiêwziêciem. Ju¿ w styczniu 2004 roku Wiktor Juszczenko nawi¹za³ wspó³pracê
z ró¿nymi grupami interesu. Byli to przede wszystkim ludzie biznesu. PóŸniej dosz³o do tworzenia koalicji politycznych. Wtedy to W. Juszczenkê popar³a Julia Tymoszenko. Za rad¹ amerykañskich specjalistów „rewolucjoniœci” wybrali kolor
swoich gad¿etów oraz zadbali o muzyczne hity kampanii. Dochodz¹c do kwestii
samych demonstracji na Majdanie, mo¿na przytoczyæ s³owa M. Kacewicza: „Bardziej praktyczn¹ stron¹ rewolucji zajêli siê Serbowie i Gruzini. To oni przez kilka
miesiêcy æwiczyli setki aktywistów z opozycyjnych partii i ruchów, jak sterowaæ
t³umem. Na kijowskim placu re¿yserzy nastroju dzia³ali dyskretnie, ale skutecznie. Wtapiali siê w t³um, ale w odpowiednim momencie wznosili okrzyki, wymachiwali flagami, budz¹c entuzjazm stoj¹cych najbli¿ej ludzi”127. Miasteczko rewolucyjne mia³o równie¿ swoj¹ s³u¿bê logistyczn¹. Sztab ludzi pilnowa³ bezpieczeñstwa i zaopatrzenia, na przyk³ad w namioty. Z za³o¿enia nie mia³o dojœæ do
staræ ani prowokacji. Ostatni akapit artyku³u M. Kacewicza wywo³uje mieszane
uczucia. Pisze on miêdzy innymi: „Na szczêœcie w Kijowie dobry plan zbieg³ siê
z sytuacj¹ rewolucyjn¹, której sprawne wykorzystanie doradza³ ju¿ sto lat temu
Lenin. Inna rzecz, ¿e tym razem z jego nauk skorzystano w taki sposób, ¿e wódz
bolszewickiego buntu z pewnoœci¹ przewraca siê w moskiewskim mauzoleum”128. Na Ukrainie nie by³o a¿ takich napiêæ spo³ecznych, a mo¿na stwierdziæ,
¿e sytuacja „rewolucyjna” zosta³a wykreowana. W koñcu pracowa³ nad tym zespó³ specjalistów. Dziennikarz w ca³ym artykule podkreœla zatem, ¿e pomarañczowa rewolucja nie by³a w pe³ni spontanicznym zrywem, a w ostatnim zdaniu
akcentuje jej szczytne cele.
Pomarańczowi w nowej sytuacji
Motyw prze³omowoœci jest obecny w dyskursie zw³aszcza na pocz¹tku pomarañczowej rewolucji. To wtedy najwiêcej pisze siê o narodzinach spo³eczeñstwa
obywatelskiego i zapowiada inny, lepszy sposób zarz¹dzania krajem. Z tego nastroju podekscytowania i oczekiwania na zmiany nastêpuje przejœcie do rozwa¿añ
o przysz³oœci. Daj¹ siê zauwa¿yæ obawy, co do posuniêæ W. Juszczenki. Czy za126
Tam¿e.
Tam¿e.
128 Tam¿e.
127
41
Beata Kapinos
wrze kompromis? Dziennikarze s¹dz¹, ¿e nie ma innego wyjœcia, jest w koñcu
prezydentem ca³ego kraju, równie¿ jego niebieskiej czêœci. Pojawia siê mroczne
widmo kompromisu i lêk przed zaprzedaniem „rewolucji”. Jerzy Pilch ju¿ w grudniu 2004 roku przestrzega³, ¿e to, z czym spo³eczeñstwo bêdzie musia³o siê
zmierzyæ po „rewolucji”, mo¿e okazaæ siê zbyt du¿ym wyzwaniem: „Juszczenko,
jak wygra, jako polityk sprawny (czyli cyniczny) zrobi trzy rzeczy. Po pierwsze,
zanim nie opadnie fala euforii, wprowadzi reformy ekonomiczne, co siê przek³ada na przykrêcenie œruby, ³agodniej zwane zaciskaniem pasa. Po drugie, zechce
udowodniæ, ¿e jest prezydentem wszystkich Ukraiñców, czyli rozmaitymi gestami
«Niebieskich» pozyskiwa³ bêdzie. Po trzecie, jasno wy³o¿y i w czyn wprowadzi
dobros¹siedzkie stosunki z Rosj¹ jako g³ówny – obok, ma siê rozumieæ, bliskich
(nader bliskich!) zwi¹zków z Europ¹ – priorytet polityki zagranicznej. To s¹ rzeczy elementarne, tyle ¿e dok³adnie odwrotne od tych, których oczekuje lud zgromadzony pod pomarañczow¹ jutrzenk¹ wolnoœci. Lud ten oczekuje wszelkiego
dobrobytu, powszechnej jednolitoœci pomarañczowej tonacji i ca³kowitej izolacji
oœciennego mocarstwa. A tu reforma przyjdzie taka, ¿e pomarañczowe apaszki
trzeba bêdzie w lombardzie zastawiaæ i jak prezydent Putin do was z wizyt¹ przybêdzie, nie bêdziecie nawet mia³y – boskie Ukrainki – czym mu pomachaæ”129.
Z kolei Ilya Prizel tak pisze dla „Wprost”: „Tragedi¹ Ukrainy jest miêdzy innymi
to, ¿e ¿adna z jej rewolucji nie by³a klasycznym przewrotem politycznym prowadz¹cym do obalenia starej elity. Nastêpowa³o raczej jej dostosowanie do nowej
rzeczywistoœci”130. To gorzkie podsumowanie pomarañczowej rewolucji, która
nie by³a prawdziw¹ rewolucj¹ i trudno udowadniaæ, ¿e przynios³a Ukrainie uzdrowienie.
III. Ukraina potrzebująca pomocy
Obraz zagubionego społeczeństwa
W opinii Polaków istnieje obraz Ukraiñców pogr¹¿onych w apatii. Warto
w tym miejscu przeanalizowaæ tekst pt. Tryzub bez zêbów. W tym¿e artykule znajdziemy opis prowincji, w której ludzie ¿yj¹ w nêdzy i staæ ich jedynie na odzie¿
u¿ywan¹, przywo¿on¹ z Zachodu. Ludzie pogr¹¿eni s¹ w marazmie. Tak wypowiada siê starsza kobieta: „Nic od nas nie zale¿y. Ju¿ za póŸno na zmiany!”131. Postêpuje rozwarstwienie spo³eczne, obok ¿ebraków przeje¿d¿aj¹ luksusowe samochody, a dla sprz¹taczek, œmieci bogatych stanowi¹ du¿¹ wartoœæ. Ponadto Ukraina jest krajem o nieprzejrzystym systemie prawnym, a i to prawo nie jest egzekwowane. Podkreœla siê te¿ kwestie narodowe, niedopracowanie god³a pañstwowego, mniej wydawanych jest ukraiñskich dzie³ ni¿ w czasach, gdy u¿ywanie jê129
J. Pilch, Wpuszczeni w pomarañcze, „Polityka”, nr 50/2004.
I. Prizel, Miny Juszczenki, „Wprost”, nr 13/2005.
131 A. Bobkiewicz, Tryzub bez zêbów, „Polityka”, nr 50/2004.
130
42
(Nie)altruistyczny, biurokratyczny Zachód
W materia³ach publicystycznych pojêcia Unia Europejska, Europa i Zachód
czêsto s¹ stosowane wymiennie. Zachód z regu³y jednak oznacza Europê Zachodni¹, a nie szerszy kr¹g, wraz ze Stanami Zjednoczonymi. Zdaniem wielu dziennikarzy pomoc Zachodu ma s³u¿yæ eliminowaniu wp³ywów rosyjskich na Ukrainie.
Poparciem tej tezy s¹ s³owa Adama Szostkiewicza w artykule opublikowanym ju¿
24 lipca 2004 roku: „Europa nie powinna wzmacniaæ wra¿enia, ¿e dla Ukrainy nie
ma w niej miejsca. Takie wra¿enie s³u¿y w polityce ukraiñskiej si³om antyzachodnim i prorosyjskim”133. Pomoc Zachodu dla Ukrainy jest rozumiana g³ównie jako wspieranie reform, co oznacza przekazywanie œrodków finansowych na ten cel.
Poza tym Ukraina oczekuje wzrostu inwestycji zagranicznych czy u³atwienia migracji swoim obywatelom. Witalij Portnikow w artykule pt. Duch zgni³ego kompromisu rozpatruje pomaganie Ukrainie jako rywalizacjê miêdzy Rosj¹ a Zachodem. Jest zdania, ¿e kto wiêcej pomo¿e, ten bêdzie mia³ wiêkszy wp³yw na przysz³e dzieje Ukrainy. Zwraca te¿ uwagê na pewn¹ wa¿n¹ kwestiê – gdy Rosja decyduje siê na pomoc w kampanii W. Janukowycza, efekt jest widoczny bardzo szybko, lecz gdy z inicjatyw¹ wychodzi Zachód, czêsto koñczy siê na deklaracjach. Autor podkreœla wiêc pewn¹ u³omnoœæ Zachodu134. W artykule z „Newsweeka” autorstwa Wojciecha Maziarskiego mo¿emy przeczytaæ: „Im wiêcej nici powi¹¿e
spo³eczeñstwa postsowieckie z Europ¹, w im wiêkszym stopniu Europa udzieli im
zyka ukraiñskiego by³o Ÿle widziane. Nawi¹zano równie¿ do wa¿niejszych wydarzeñ z historii Ukrainy, jak na przyk³ad ruchu kozackiego, dzia³alnoœæ nacjonalistów, trudnych dziejów radzieckich. Autor negatywnie odnosi siê do pob³a¿liwego stosunku w³aœnie do tych kwestii z okresu radzieckiego, uwa¿a ¿e ludzie s¹
zbyt tolerancyjni dla pomników z tamtych czasów i ¿e nie pielêgnuj¹ wspominania krzywd z tych lat. Pozwalaj¹, by rz¹dzili nimi ludzie wywodz¹cy siê z radzieckich elit, które mia³y na rêkach krew ukraiñsk¹. Ukraiñscy oligarchowie maj¹
wp³yw na szkolnictwo, w tym kadry edukacyjne. Budynki publicznych szkó³
i uczelni s¹ w op³akanym stanie, zaœ w prywatnych, o lepszym standardzie, jest
drogo. Jakoœæ kszta³cenia jest niska, mo¿na na przyk³ad kupiæ gotow¹ pracê dyplomow¹. Ostatnie zdanie artyku³u brzmi: „Teraz, po sfa³szowaniu wyborów,
o swoje prawa upomnia³a siê ogromna czêœæ spo³eczeñstwa. Ukraiñcy, podejrzliwi i zamkniêci w sobie, poszli do urn i nie dali siê oszukaæ. Nadzieja wiêc istnieje”132. Niemniej jednak Ukraina maluje siê czytelnikowi jako kraj bardzo s³aby
wewnêtrznie, z niedojrza³ym narodem. Artyku³ opisuj¹cy same negatywy powoduje u odbiorcy przeœwiadczenie, ¿e temu krajowi bez pomocy z zewn¹trz grozi
nieuchronna klêska.
132
Tam¿e.
A. Szostkiewicz, Bardzo bliska zagranica, „Polityka”, nr 30/2004.
134 W. Portnikow, Duch zgni³ego kompromisu, „Polityka”, nr 1/2005.
133
43
Beata Kapinos
duchowego azylu i materialnego wsparcia, tym wiêksza jest szansa, ¿e w którejœ
kolejnej rundzie zmagañ opcja proeuropejska odniesie tam zwyciêstwo”135. Kolejny raz zaznacza siê wagê materialnej pomocy i okreœla Ukrainê jako pole rywalizacji Zachodu ze Wschodem. Ilya Prizel w artykule dla „Wprost” proponuje, by
UE uzna³a ukraiñsk¹ gospodarkê za rynkow¹, a Stany Zjednoczone znios³y ograniczenia gospodarcze136. Robert Conquest w wywiadzie udzielonym „Newsweekowi” mówi³ o konkurowaniu o wp³ywy na Ukrainie i o koniecznoœci wytyczenia
granic Kremlowi. Krytykuje te¿ powolne dzia³ania Unii Europejskiej, jej etatyzm
i biurokratyzm. Z drugiej strony podkreœla, ¿e ¿adna ze stron – ani Rosja, ani Zachód – nie mo¿e niczego narzuciæ Ukrainie. „Ukraiñcy musz¹ je (nowe pañstwo
ukraiñskie) budowaæ w zgodzie ze swoj¹ tradycj¹ i kultur¹ polityczn¹”137. W tygodniku „Wprost” popularne jest rozpatrywanie pomocy dla Ukrainy w kontekœcie
Rosji. Udzielona pomoc ma oddalaæ od siebie te dwa kraje. Czêsto pojawia siê
twierdzenie, ¿e Ukraina jest per³¹ w koronie rosyjskiej, a jej utrata oznacza koniec
imperium rosyjskiego138. Brak dobrych relacji z Ukrain¹ os³abi gospodarkê rosyjsk¹ i negatywnie wp³ynie na si³ê oddzia³ywania Rosji w regionie.
Zachowanie Unii Europejskiej, Europy, Zachodu wzglêdem Ukrainy jest czêsto widziane jako egzamin. Wielu autorów artyku³ów przeœwiadczonych jest
o obowi¹zku pomocy Zachodu. Rysuje to Zachód jako podmiot, który ju¿ zawini³
w historii i teraz, w wa¿nym momencie dziejowym dla Ukrainy, zostanie rozliczony ze swojego postêpowania. Polska czuje siê uprawniona do wydawania ocen,
poniewa¿ sama przyjê³a postawê aktywn¹ wobec swojego s¹siada i stara siê równie¿ oddzia³ywaæ na postawy innych pañstw. W badanym materiale Ukraina jawi
siê jako kraj o strategicznym znaczeniu, znajduj¹cy siê na granicy Wschodu z Zachodem. W materiale badawczym mo¿na odnaleŸæ takie sformu³owania jak „historyczny egzamin dojrza³oœci”139 czy „ukraiñski test Europy”140. Najwiêcej artyku³ów prezentuj¹cych taki punkt widzenia znajduje siê w „Newsweeku” i „Polityce”. „Wprost” skupia siê przede wszystkim na roli Polski w procesie kreowania
sytuacji na Ukrainie.
Szczególna rola Polski
Z analizy materia³u badawczego wynika, ¿e Polska powinna pomagaæ Ukrainie, poniewa¿ jest z ni¹ zwi¹zana historycznie, a wspó³czesna polska polityka
wschodnia jest konsekwencj¹ dzia³alnoœci Jerzego Giedroycia. Ponadto Ukraina
mo¿e czerpaæ z polskiego doœwiadczenia w przechodzeniu transformacji.
135
W. Maziarski, Czarne…
I. Prizel, Miny…
137 [bez autora], Wokó³ Ukrainy…
138 J. Urbanowicz, Ukraina…
139 W. Maziarski, Czarne…
140 [bez autora], Ukraiñski test Europy, www.newsweek.pl/artykuly/wydanie/685/ukrainski-testeuropy,18693,1, dostêp: 11.2010 r.
136
44
W artyku³ach przewa¿a przekonanie, ¿e Polska obowi¹zkowo musi pomóc
Ukrainie. Nie mo¿e odwróciæ siê od s¹siada, z którym jest zwi¹zana w sposób
szczególny. Zauwa¿a siê, ¿e relacje polsko-ukraiñskie nie nale¿a³y do naj³atwiejszych. Ludwik Stomma w artykule pt. Niekochana Ja³ta pisze: „Dumni jesteœmy
dzisiaj z pomocy, jakiej udzieliliœmy pomarañczowej rewolucji Juszczenki. Ba,
staramy siê wejœæ w rolê ¿yczliwego poœrednika miêdzy Ukrain¹ a Zachodem”141.
L. Stomma zauwa¿a, ¿e gdybyœmy kiedyœ nie „stracili” Ukrainy, dziœ nie wystêpowalibyœmy w roli jej przyjaciela i obroñcy. Choæ zaznacza siê, ¿e stosunki polsko-ukraiñskie by³y trudne, to jednak nie komentuje tego szerzej. W artyku³ach
nie zwraca siê uwagi czytelnika na zarzewia konfliktów polsko-ukraiñskich.
W materiale badawczym dominuje przekonanie, ¿e pomoc Polski dla Ukrainy
jest czymœ naturalnym. Rzadko poddaje siê tê kwestiê pod dyskusjê. Mówi³ o tym
choæby Jerzy Hoffman przy okazji wypowiedzi na temat re¿yserowanego przez
niego filmu Ukraina: „Robiê ten film tak¿e dlatego, ¿e jestem obywatelem polskim i nikomu dziœ ju¿ chyba nie trzeba t³umaczyæ, jakie znaczenie dla nas, dla
Polski, ma niepodleg³a, silna, bogata i demokratyczna Ukraina”142. Z kolei Adam
Szostkiewicz w artykule z 24 lipca 2004 roku pisze: „Nasze poparcie dla przyst¹pienia Ukrainy do Unii jest teraz jeszcze bardziej potrzebne”. Polska zawsze
wspiera³a Ukrainê, a teraz, po wst¹pieniu do UE, nie mo¿e tego zaniechaæ. Powinna wykorzystaæ cz³onkostwo i lobbowaæ w UE na rzecz utworzenia spójnej unijnej polityki wschodniej. Jednoczeœnie Polska tym samym popiera powiêkszanie
unii. Dyskusje na temat rozszerzenia czêsto dotycz¹ porównywania Ukrainy do
Turcji. Bierze siê to czêœciowo z faktu, i¿ koniec 2004 roku by³ okresem gor¹cej
debaty politycznej dotycz¹cej rozpoczêcia rokowañ z Turcj¹. Ostatecznie 1 grudnia 2004 roku Polska popar³a otwarcie negocjacji z tym krajem. W badanych artyku³ach pojawiaj¹ siê opinie, z których wynika, ¿e Polska popiera akcesjê Turcji
niejako z przymusu, bo jeœli oka¿e niechêæ Turcji, to nielogicznym bêdzie wspieranie Ukrainy w integracji. Porównuje siê europejskoœæ Ukrainy i Turcji, a pomija historiê integracji Turcji z uni¹ i fakt, ¿e mia³a ona status pañstwa stowarzyszonego ju¿ w 1963 roku. Dominuje argument bliskoœci Polski z Ukrain¹ na ró¿nych
p³aszczyznach i pierwszeñstwo w dbaniu o s¹siadów. Mo¿na tu przywo³aæ s³owa
M. Ostrowskiego z artyku³u pt. Turcja czy Ukraina: „Polska powinna, rzecz jasna,
troszczyæ siê przede wszystkim o swoich s¹siadów. Niech zabiega, by Unia – zaraz po uczciwych wyborach na Ukrainie – z³o¿y³a Kijowowi jak najdalej p³yn¹ce
propozycje. To jest program minimum: przypominaæ, ¿e Ukraina nie jest mniej
europejska ni¿ Turcja”143. Z drugiej strony, w innym artykule „Polityki” ruga siê
Uniê za oci¹ganie w przyjêciu Turcji: „Ukraina nie chce podzieliæ losu Turcji, od
40 lat relegowanej do unijnej poczekalni”144. W tygodniku tym przywo³ano rów141
L. Stomma, Niekochana Ja³ta, „Polityka”, nr 11/2005.
J. Hoffman, Jerzy Hoffman o przygotowywanym przez siebie dokumencie „Ukraina”, „Polityka”, nr 2/2005.
143 M. Ostrowski, Turcja czy Ukraina, „Polityka”, nr 52/2004.
144 A. Szostkiewicz, Bardzo bliska…
142
45
Beata Kapinos
nie¿ takie s³owa Janusza Lewandowskiego: „Na has³o „Turcja” powinniœmy odpowiadaæ „Ukraina”, dlaczego nie najpierw Ukraina?”. Zaœ dalej autor, dziennikarz Witold Paw³owski, pisze: „Pod ka¿dym wzglêdem Turcja wyprzedza dziœ
Ukrainê w przygotowaniach do cz³onkostwa UE. Jeœli popieramy mimo to kandydaturê Ukrainy, nie mo¿emy odsuwaæ Turcji. Jeœli chcemy milczeæ w sprawie Turcji, powinniœmy tak¿e zamilkn¹æ w sprawie Ukrainy”145.
Jednym z argumentów popieraj¹cych wyci¹gniêcie pomocnej d³oni dla Ukrainy jest przywo³ywanie postaci Jerzego Giedroycia, uwa¿anego za niekwestionowany autorytet. W duchu postulatów Giedroycia Adam Szostkiewicz pisa³, ¿e
Polska „nie powinna zdradzaæ Ukrainy”146. Na dziedzictwo dzia³alnoœci Jerzego
Giedroycia powo³uj¹ siê dziennikarze „Polityki” i „Newsweeka”. Podkreœla siê,
¿e zainteresowanie sprawami ukraiñskimi istnieje w Polsce od dawna i od dawna
Polska stara siê budowaæ przyjazne stosunki z tym s¹siadem. Dorobek J. Giedroycia jest uznawany za coœ, czym mo¿na siê chwaliæ. W artykule pt. Pomarañczowa alternatywa czytamy: „W¹tpliwe, by ktokolwiek w Brukseli s³ysza³ nazwisko
Jerzego Giedroycia. Zachód ma wiêc prawo nie wiedzieæ, ¿e wydarzenia ostatniego tygodnia by³y triumfem myœli rzuconej przed pó³wieczem przez tego w³aœnie
cz³owieka”147. Dla „Polityki” wypowiedzia³ siê profesor Jan Widacki, by³y ambasador RP na Litwie: „Bardzo dobrze wiêc, ¿e w Kijowie stawili siê Lech Wa³êsa
i Aleksander Kwaœniewski – nasza polityka prowadzona przez MSZ i prezydenta
by³a m¹dra i jeœli w³adze ukraiñskie zaprosi³y Kwaœniewskiego jako mediatora, to
jest to efekt tej m¹drej polityki prowadzonej w duchu Giedroycia”148. Mo¿na
stwierdziæ, ¿e przywo³ywanie postaci Giedroycia ma s³u¿yæ przekonaniu czytelnika o sta³oœci intencji Polski wzglêdem Ukrainy. G³oszone przez niego idee nie
straci³y na aktualnoœci równie¿ po wst¹pieniu Polski do Unii Europejskiej. Adam
Szostkiewicz pisa³ o tym szerzej w przywo³anym wczeœniej artykule pt. Bardzo
bliska zagranica. Jego zdaniem nie mo¿na odrzuciæ takiego testamentu politycznego na rzecz pragmatyzmu polityczno-ekonomicznego. By³oby to zaniechanie
obowi¹zku, który postawi³a przed nami historia. Nie mo¿emy, my Polacy, po zrealizowaniu swojego celu dotycz¹cego akcesji przestaæ solidaryzowaæ siê z naszymi wschodnimi s¹siadami i odbieraæ im szansê na realizacjê „europejskiego marzenia”149. Dziedzictwo J. Giedroycia zobowi¹zuje nas do dzia³ania na forum UE
dla tworzenia „wschodniego wymiaru wspólnej polityki Unii”150.
Polska jako kraj, który przeszed³ ju¿ proces transformacji, mo¿e przekazaæ swoje doœwiadczenia Ukrainie i pomóc w budowaniu w pe³ni demokratycznego porz¹dku. Porównywanie przemian ukraiñskich do polskich odbywa siê na ró¿nych p³aszczyznach. Najczêœciej sam okres pomarañczowej rewolucji i t³umy manifestuj¹ce
145
W. Paw³owski, Co z t¹ Turcj¹?, „Polityka”, nr 41/2004.
A. Szostkiewicz, Bardzo bliska…
149 Tego¿, Bardzo bliska…
150 Tam¿e.
146
46
na Majdanie konfrontuje siê z sierpniowymi strajkami z 1980 roku w Polsce. Zauwa¿a siê podobieñstwa w zachowaniu spo³eczeñstwa, które przez Adama Szostkiewicza zosta³o okreœlone jako „obywatelskie przebudzenie”151. Witalij Portnikow pisa³ o pobudkach wyjœcia t³umów na Plac Niepodleg³oœci. Wyrazi³ on nadziejê, ¿e
Ukraiñcy zdobyli siê na takie zachowanie nie tylko dlatego, aby wyraziæ poparcie
dla Wiktora Juszczenki, lecz po to, by daæ wyraz swojej wiary w wartoœci demokratyczne i wolnorynkowe. W. Portnikow porównuje wiêc zwolenników opozycji do
dzia³aczy „Solidarnoœci”, a Juszczenkê do Wa³êsy. Artyku³ pochodzi z 8 stycznia
2005 roku, z okresu gor¹cych dyskusji na temat przysz³oœci Ukrainy i drogi, jak¹
obierze obóz Juszczenki. Sam tekst zatytu³owano Duch zgni³ego kompromisu. Witalij Portnikow s¹dzi, ¿e jeœli Ukraiñcy wkrótce zaczn¹ krytykowaæ W. Juszczenkê
i entuzjazm opadnie – to mimo tego – nie strac¹ wiary w „ponadczasowe wartoœci”.
Dziennikarz pisze: „Idealni przywódcy – jak wiadomo – nie istniej¹. Polacy, których
Lech Wa³êsa rozczarowa³ do tego stopnia, ¿e swego czasu zamiast lidera Solidarnoœci wybrali na prezydenta przedstawiciela lewicy, wiedz¹ to lepiej ni¿ ktokolwiek
inny”. Polacy i Ukraiñcy s¹ tu ukazani jako bratnie narody152. Obraz bliskiego nam
spo³eczeñstwa ukraiñskiego wy³ania siê z pierwszych s³ów artyku³u Micha³a Kacewicza pt. Barwna rewolucja na Wschodzie: „Ukraiñcy chc¹ pañstwa bez korupcji
i klanowych uk³adów, niepodleg³ego i demokratycznego. Jak kiedyœ my”153. W nastêpnym numerze tego tygodnika czytamy: „Na walcz¹cych na mrozie o swoj¹ godnoœæ i prawa Ukraiñców patrzymy z wyrozumia³¹ sympati¹, bo oni maj¹ swoj¹
wspania³¹ Solidarnoœæ”154. Nale¿y zauwa¿yæ, ¿e takie opinie s³u¿¹ dowartoœciowaniu siê Polaków. Nasze spo³eczeñstwo jest bowiem ukazane jako bardziej doœwiadczone. Nasza transformacja jest oceniana w artyku³ach pozytywnie, bo przecie¿ to
nie czas na samokrytykê. Robert Conquest równie¿ dostrzega podobieñstwo w polskiej i ukraiñskiej transformacji. Jego zdaniem zbie¿noœæ dotyczy wystêpowania
„paratotalitarnego re¿imu prorosyjskiego” w Polsce przed 1980 rokiem i na Ukrainie do czasów pomarañczowej rewolucji155. Donald Tusk równie¿ wyrazi³ poparcie
dla porównania wydarzeñ ukraiñskich do polskiego Sierpnia ’80, gdy komentowa³
przyznanie W. Juszczence tytu³u Cz³owieka Roku tygodnika „Wprost”. Podkreœli³
on zdeterminowanie opozycjonisty i wiarê w sukces, który wydawa³ siê wrêcz nierealny156. W artykule pt. W objêciach Moskwy Micha³ Kacewicz zaakcentowa³ ró¿nicê pomiêdzy wydarzeniami polskimi z 1980 roku a pomarañczow¹ rewolucj¹.
Polska nie by³a pod takim wp³ywem Rosji, jak jest to w przypadku Ukrainy. Mowa
jest o „oligarchiczno-biznesowych uk³adach imperium”157. Poza tym Polska, wy151 „Obywatelskie przebudzenie obozu Wiktora Juszczenki przypomina³o nam najlepsze czasy
Solidarnoœci”, za: tego¿, Widzia³em…
152 W. Portnikow, Duch…
153 M. Kacewicz, Barwna…
154 J. Surdykowski, Dziej¹ siê…
155 [bez autora], Wokó³ Ukrainy…
156 D. Tusk, za: R. Pleœniak, A. Koziñski, Prezydent Obywateli, „Wprost”, nr 1/2005.
157 M. Kacewicz, W objêciach…
47
Beata Kapinos
chodz¹c z komunizmu, by³a w innej sytuacji. Starania o cz³onkostwo w Unii Europejskiej i przynale¿noœæ równie¿ do innych organizacji miêdzynarodowych odbywa³y siê w duchu powrotu na Zachód. W przypadku Ukrainy skierowanie „ku Europie” wymaga zupe³nego przewartoœciowania polityki zagranicznej.
Z kolei Leszek Balcerowicz w artykule dla „Wprost” pt. Ukraina w przemianach
przedstawia analizê sytuacji gospodarczej na Ukrainie158. Polski ekonomista zauwa¿a, ¿e istnia³y du¿e podobieñstwa w sytuacji obu krajów na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych. Mo¿na do nich zaliczyæ poziom PKB na mieszkañca, ogromn¹ inflacjê,
czy umieralnoœæ niemowl¹t. Jednak polska gospodarka by³a bardziej samodzielna,
a polskie pañstwo wymaga³o mniej reform ustrojowych. Gospodarka ukraiñska potrzebowa³a zdecydowanych i konkretnych zmian, lecz w rezultacie reformy by³y
przeprowadzane powolnie i ma³o rygorystycznie. Leszek Balcerowicz bardzo pozytywnie ocenia zmiany dokonane przez W. Juszczenkê podczas pe³nienia funkcji szefa banku centralnego, a potem premiera. Równie korzystnie wypowiada siê na temat
Julii Tymoszenko. Ukraina by³a w 2004 roku krajem w o wiele gorszej sytuacji gospodarczej, któr¹ cechowa³ ni¿szy poziom PKB, gorsza jakoœæ instytucjonalnych
warunków gospodarowania, systemu prawnego, bardziej ograniczona wolnoœæ gospodarcza. G³ównym problemem ukraiñskiej gospodarki jest skupienie w³adzy gospodarczej i politycznej w rêkach kilku klanów. Tê patologiczn¹ sytuacjê wzmaga
nieprawid³owo przeprowadzany proces prywatyzacji, do którego niedopuszczani s¹
inwestorzy z zagranicy, co jest zaprzeczeniem wolnej konkurencji i równoœci wobec
prawa. Leszek Balcerowicz podkreœla, ¿e walka Ukraiñców o pañstwo prawa jest
jednoczeœnie staraniem o rozwój gospodarczy i poprawê bytu.
Formy polskiej pomocy dla Ukrainy
Polska pomoc dla Ukrainy przybiera³a ró¿ne formy, by³y to na przyk³ad: udzia³
w mediacjach, promowanie Ukrainy w Polsce poprzez organizowanie imprez kulturalnych, wspó³pracê artystów. W artyku³ach podkreœlana jest kluczowoœæ mediacji europejskich, w których uczestniczyli miêdzy innymi Aleksander Kwaœniewski i Lech Wa³êsa. Wa¿ny jest tak¿e sposób opisywania poszczególnych
osób. Mediacje s¹ ukazane jako najlepszy sposób pomocy Ukrainie i rozwi¹zania
najbardziej nagl¹cych problemów. Ukraiñski okr¹g³y stó³ ma pomóc w ustaleniu
kluczowych kwestii, takich jak: utworzenie nowej ordynacji wyborczej, przygotowanie kalendarza wyborczego, omówienie konsekwencji dla winnych fa³szerstw,
czy wycofanie siê L. Kuczmy na p³aszczyŸnie przeprowadzania reform159. Zdaniem Lecha Wa³êsy celem mediacji jest uchronienie Ukrainy przed zdarzeniami
podobnymi do okresu stanu wojennego w Polsce. Podkreœla jednak, ¿e „przysz³oœci Ukraiñców nie zbuduje nikt poza nimi samymi”160. W „Polityce” najwiêcej
uwagi poœwiêca siê Aleksandrowi Kwaœniewskiemu. W wywiadzie zatytu³owa158
L. Balcerowicz, Ukraina w przemianach, „Wprost”, nr 52/2004.
M. Ostrowski, Jeszcze nie zwyciêstwo, „Newsweek”, nr 50/2004.
160 Tam¿e.
159
48
nym Misja kijowska prezydent podkreœla³, ¿e mediacje nie by³y przez nikogo narzucone, lecz to strona ukraiñska o nie poprosi³a. Przewodnicz¹cy mediacji d¹¿y³
do nag³oœnienia ich na forum miêdzynarodowym i zabiega³ o poparcie przede
wszystkim George’a W. Busha i wykorzystanie jego dobrych relacji z Rosj¹ do
nak³onienia jej do przybrania ³agodniejszego tonu. Równie¿ zaanga¿owanie Unii
Europejskiej Aleksander Kwaœniewski rozpatrywa³ w kontekœcie Rosji. Jego zdaniem UE dojrza³a do aktywnego oddzia³ywania na Rosjê, by ta nie by³a tak nieprzejednana w swoim negatywnym stosunku wobec zmian na Ukrainie. Tygodnik
„Wprost” nieco inaczej przedstawia³ rolê A. Kwaœniewskiego. Krytykuje nie tyle
jego udzia³ w mediacjach, co w ogóle politykê prowadzon¹ wobec Ukrainy na
przestrzeni lat jego prezydentury. J.M. Nowakowski uwa¿a j¹ za wrêcz szkodliw¹
dla Kijowa. Aleksander Kwaœniewski nie koordynowa³ swoich dzia³añ z innymi
polskimi podmiotami, co powodowa³o brak rozwoju stosunków z Ukrain¹ w polityce prowadzonej przez rz¹d. Poza tym wspó³pracowa³ jedynie z ludŸmi z krêgu
L. Kuczmy. Zdaniem J.M. Nowakowskiego polityka A. Kwaœniewskiego w rezultacie oddali³a Ukrainê od Zachodu. W tym samym artykule pojawia siê porównanie poczynañ L. Wa³êsy do A. Kwaœniewskiego na niekorzyœæ tego drugiego:
„Kiedy Lech Wa³êsa rozmawia³ z ekip¹ George’a Busha ojca, zdawa³o siê, ¿e marzenie Józefa Pi³sudskiego o niepodleg³ych pañstwach miêdzymorza i Rosji w³aœnie siê zmaterializowa³o. Dwanaœcie lat póŸniej – w wyniku pustej polityki zagranicznej Aleksandra Kwaœniewskiego – czujemy znów na plecach oddech Wielkiej Rosji”161. Z kolei w wywiadzie udzielonym w³aœnie dla tygodnika „Wprost”
Wiktor Juszczenko wypowiada³ siê bardzo pozytywnie na temat A. Kwaœniewskiego: „od pocz¹tku wasz kraj i prezydent Kwaœniewski wspierali demokracjê na
Ukrainie i szanowali wybór naszego narodu”162.
Polska zaoferowa³a Ukrainie równie¿ pomoc pod innymi postaciami. Przyk³adem mo¿e byæ obecnoœæ m³odych Polaków na Majdanie163, szkolenie urzêdników
nowej dyplomacji ukraiñskiej w polskim Urzêdzie Komitetu Integracji Europejskiej164, organizowanie wydarzeñ kulturalnych dotycz¹cych pomarañczowej rewolucji (festiwal Teraz Ukraina – proza, poezja, muzyka165), spotkania z cyklu Salon Polityki (np. spotkanie z Jerzym Hoffmanem i rozmowa na temat filmu Ukraina. Narodziny narodu166), wspó³praca artystów polskich i ukraiñskich (np.
A. Stasiuka z J. Andruchowyczem167).
161
J.M. Nowakowski, Ukraiñska…
Przebudzenie Ukrainy, wywiad J. M. Nowakowskiego, M. Króla z W. Juszczenk¹, „Wprost”,
nr 1/2005.
163 J. Wilczak, Nas...; M. Karnowski, A. £ukasiak, B. Waszkielewicz, www.normalnykraj.pl,
„Newsweek”, nr 8/2005.
164 [bez autora], Poszerzyæ Uniê, www.newsweek.pl/artykuly/wydanie/700/poszerzycunie,18309,1, dostêp: 11.2010 r.
165 M. Sawicka, M. Wolski, K. Œmia³kowski, Menu, „Wprost”, nr 15/2005.
166 K.M., Hoffman o Ukrainie, „Polityka”, nr 2/2005.
167 [bez autora], Andruchowycz opró¿nia skrzynkê na listy, www.newsweek.pl/artykuly/sekcje/Europa/andruchowycz-oproznia-skrzynke-na-listy,45739,1, dostêp: 11.2010 r.
162
49
Beata Kapinos
Pisz¹c o testamencie politycznym redaktora paryskiej „Kultury”, nale¿y zastanowiæ siê, jakie wskazówki by³y w nim zawarte. Adam Szostkiewicz pisze o solidarnoœci z naszymi wschodnimi s¹siadami zaœ w przywo³anym wczeœniej artykule „Newsweeka” znajdujemy dalej takie s³owa: „To on [J. Giedroyæ – przyp. B.K.] pierwszy
odwa¿y³ siê z³amaæ tabu i powiedzieæ: Polacy we w³asnym dobrze pojêtym interesie
musz¹ siê wyrzec praw i pretensji do dawnych ziem wschodnich Rzeczypospolitej.
Choæ i Lwów, i Wilno, i Grodno s¹ drogie polskim sercom – argumentowa³ – trzeba
je z³o¿yæ na o³tarzu dobrych stosunków z ukraiñskimi, litewskimi i bia³oruskimi s¹siadami. Przyjazne Polsce, niepodleg³e pañstwa Litwinów, Bia³orusinów i Ukraiñców to najlepsze zabezpieczenie przed ekspansj¹ i mocarstwowymi ambicjami Rosji. Ta posiana przed laty idea wyda³a teraz spektakularny plon w postaci kilkusettysiêcznego t³umu, skanduj¹cego na ulicach Kijowa «Polska, Polska!» i wiwatuj¹cego
na czeœæ polityków z Warszawy”168. Ów dziennikarz pisze równie¿, ¿e os³abiona
Ukraina nie przyniesie korzyœci ani Polsce, ani Europie, ani te¿ samym Ukraiñcom169. Te s³owa s¹ przyk³adem innego prezentowanego podejœcia do relacji polskoukraiñskich i zaanga¿owania Polski w wydarzenia rewolucyjne. Z tego punktu widzenia pobudk¹ do dzia³ania jest oczekiwanie korzyœci. Jest to argument wspominany równie¿ w innych artyku³ach. I tak na przyk³ad Zbigniew Brzeziñski mówi³:
„Zwyciêstwo Wiktora Juszczenki to historyczny triumf, którego skutki bêd¹ dobre
nie tylko dla Ukrainy, ale dla ca³ej Europy, a zw³aszcza dla Polski”170.
* * *
Podsumowuj¹c, wizerunek Ukrainy i Ukraiñców w polskim dyskursie publicznym nie jest spójny. Wystêpuj¹ obrazy pozytywne – przyk³ady rozwoju Ukrainy, jej
bogatej kultury – lecz podtrzymuje siê wiêcej negatywnych obrazów – na przyk³ad
kraju zacofanego, zagubionego spo³eczeñstwa potrzebuj¹cego pomocy z zewn¹trz.
Ukazanie naszego wschodniego s¹siada w gorszym œwietle s³u¿y kreowaniu pozytywnego wizerunku Polski. Warszawa postêpuje szlachetnie, udziela pomocy potrzebuj¹cemu, spe³nia jak¹œ dziejow¹ misjê, któr¹ postawi³a przed ni¹ historia. Nasz
kraj, udzielaj¹c pomocy bratniej Ukrainie, zadaje cios imperialnej Rosji.
S³owa kluczowe: dyskurs publiczny, wizerunek, Ukraina, Ukraiñcy, pomarañczowa rewolucja, Polska
The image of Ukraine and the Ukrainians in the public discourse in Poland
The article shows the image of Ukraine and the Ukrainians in the public discourse in Poland
at the end of 2004 and the beginning of 2005, when the Orange Revolution took place. The
168
W. Maziarski, Pomarañczowa…
A. Szostkiewicz, Widzia³em…
170 Z. Brzeziñski, za: R. Pleœniak, A. Koziñski, Prezydent Obywateli.
169
50
L’image de l’Ukraine et des Ukrainiens dans le discours politique polonais
L’article est consacré a l’image de l’Ukraine et des Ukrainiens dans le discours publique
polonais lors du tournant 2004–2005, quand se produisit la révolution orange. Dans le partie intitulée l’Ukraine lésée, l’auteur analyse l’approche des journalistes de trois hébdomadaires polonais par rapport aux relations historiques polono- et russo-ukrainiennes. Au passage est constatée
une asymétrie au niveau de la maniere dont est évalué le comportement de Varsovie et de
Moscou. Se dégage en outre une image des élites politiques ukrainiennes selon laquelles ces
élites seraient l’ennemi interne des Ukrainiens. Dans la partie intitulée l’Ukraine devant un
choix historique, l’auteur décrit les moyens par lesquelles est construite une ambiance de grand
tournant. Tournant qui concernerait la société, les élites et la situation géopolitique. Dans la
derniere partie il est question des attentes des éditorialistes envers l’Union Européenne, envers
l'Occident comme celui qui a l’obligation d'apporter son aide a l’Ukraine dans un moment historique particulier. L’auteur parle aussi des raisons et des formes de l’engagement des autorités
polonaises ainsi que des jugements que cet engagement a suscités.
9; !
! !8' ' #3"0 9<"'0 !""
20042005 ., !
". #
„ $” %, -&
-& , ' ( ) % *%. +! & )
'%, ! . „$ ” & #%,
"
, )
'% )
.
#
) % ) !& %& %& /" ;
/% !" "
$. ; $% < . , )%, #% !
.
approach of journalists of three Polish weeklies towards historical Polish- and Russian-Ukrainian
relations is analyzed in the chapter Ukraine aggrieved. The thing that can be noticed easily is
the lack of symmetry in the way of assessing the actions of Warsaw and Moscow. The image of
the Ukrainian political elite – which appears as an inner enemy of the Ukrainians – is presented
in the text as well. In the chapter Ukraine at the crossroads before a historical choice the author
outlines methods of building the atmosphere of turning point, which concerns changes in the
society, the elite, and the geopolitical situation. The expectations of columnists towards the
European Union and the West, as those who are obliged to help Ukraine in this crucial moment
of its history, are discussed in the last chapter. Furthermore, the author focuses her mind on
introducing the reasons, the forms, and the assessment of Polish actions in this scope.
51
Karolina Miller
Obrazy Europy
i Unii Europejskiej
w polskich środowiskach
prawicowych
Uwagi wprowadzające
Europa oraz Unia Europejska (UE) sta³y siê tematem powszechnym w polskich mediach ju¿ od momentu rozpoczêcia przez Polskê rokowañ w sprawie
uk³adu stowarzyszeniowego1. Na dobre jednak temat ten zagoœci³ w prasie polskiej, kiedy rozpoczêto negocjacje akcesyjne. Okres 1998–2003 to lata, kiedy Europa i Unia Europejska w ka¿dej niemal konfiguracji pojawia³y siê w artyku³ach,
w przeró¿nych czasopismach zwi¹zanych z lewicowymi, prawicowymi czy te¿
centrowymi opcjami politycznymi. Sposób prezentacji Europy i UE bezpoœrednio
wp³ywa na pogl¹dy i kszta³tuje decyzje obywateli. Zapewne oddzia³ywa³o tak¿e
na wybór, przed jakim zosta³o postawione spo³eczeñstwo polskie w dniach referendum akcesyjnego.
Sposoby opisywania Europy oraz Unii Europejskiej w mediach – a zw³aszcza
w prasie – znalaz³y siê w zakresie zainteresowañ autorki ju¿ kilka lat temu. Baczna obserwacja mediów zosta³a skupiona na dzia³alnoœci prawej strony sceny politycznej. Analizie poddano artyku³y zawarte w trzech czasopismach: „Najwy¿szy
Czas! Pismo Konserwatywno-Liberalne”2, „Goœæ Niedzielny”3 oraz „Myœl Polska”. Praca odwo³uje siê tak¿e do pogl¹dów prezentowanych przez dwie partie:
Ligê Polskich Rodzin oraz Uniê Polityki Realnej. Ka¿de z analizowanych czasopism traktowane jest powszechnie jako prasa prawicowa, ze wzglêdu na typ przekonañ prezentowany w artyku³ach sk³adaj¹cych siê na dany tytu³. Uzyskane treœci by³y analizowane pod k¹tem zawarcia w nich ró¿nych obrazów zarówno Eu1
Pe³na nazwa to: Uk³ad Europejski ustanawiaj¹cy stowarzyszenie miêdzy Rzecz¹pospolit¹ Polsk¹, z jednej strony, a Wspólnotami Europejskimi i ich Pañstwami Cz³onkowskimi, z drugiej strony,
sporz¹dzony w Brukseli dnia 16 grudnia 1991 r., Dz.U. 1994, nr 13 poz. 38.
2 Dalej: „Najwy¿szy Czas!”.
3 Czasopismo jest wydawane przez Wydawnictwo Kurii Metropolitalnej w Katowicach.
W zwi¹zku z tym, pogl¹dy w nim prezentowane zwi¹zane s¹ z hierarchi¹ Koœcio³a katolickiego.
52
Obrazy Europy i Unii Europejskiej w polskich środowiskach prawicowych
ropy rozumianej szerzej, jak i zawê¿onej do Unii Europejskiej. Ze wzglêdu na
okreœlone polityczne ukierunkowanie ka¿dego z trzech wy¿ej wymienionych
pism, obrazy Europy i Unii Europejskiej bêd¹ siê skupia³y wokó³ jednej – prawicowej, choæ nieco zró¿nicowanej osi. Wystarczy zestawiæ ze sob¹ „Myœl Polsk¹”
– reprezentuj¹c¹ opcjê narodowo-katolick¹ – oraz „Najwy¿szy Czas!” – zwi¹zany z prawic¹ konserwatywno-liberaln¹. Zawart¹ w pracy klasyfikacjê obrazów
Europy i Unii Europejskiej zaczerpniêto z publikacji Anny Horolets pt. Obrazy
Europy w polskim dyskursie publicznym, pozostawiaj¹c j¹ w niemal niezmienionej formie, ³¹cznie z nazewnictwem poszczególnych obrazów4. Zamys³ ten wynika z braku sensu pomna¿ania bytów pojêciowych.
Zadaniem artyku³u jest ukazanie obrazów Europy oraz Unii Europejskiej
w wybranych polskich œrodowiskach prawicowych. Ze wzglêdu na ograniczon¹
objêtoœæ pracy oraz liczbê potencjalnych materia³ów, analiza zawê¿ona zosta³a do
czasu pomiêdzy 1 stycznia a 8 czerwca 2003 roku5. Ograniczenie to podyktowane jest tak¿e faktem, ¿e w okresie prawie szeœciu miesiêcy przed referendum akcesyjnym ugrupowania partyjne oraz inne grupy zwi¹zane ze œrodowiskami politycznymi prowadzi³y wytê¿on¹ kampaniê.
Tez¹ niniejszego artyku³u jest stwierdzenie, i¿ obrazy Europy i Unii Europejskiej
w polskich œrodowiskach prawicowych s¹ zró¿nicowane. Nie funkcjonuje jedna typowa dla przekonañ prawicowych wizja Europy czy UE. G³ównym problemem,
który postawi³a sobie autorka, jest uporz¹dkowanie oraz ukazanie obrazów Europy
i Unii Europejskiej tworzonych i funkcjonuj¹cych w polskich œrodowiskach prawicowych. Dokonanie analizy materia³ów pozwoli³o na stworzenie pewnego „katalogu” funkcjonuj¹cych obrazów Europy i jednoczeœnie dokonanie pewnej ich klasyfikacji. Poszukiwana jest tak¿e odpowiedŸ na kilka pomniejszych pytañ, które bêd¹
podsumowaniem prowadzonych analiz. Przede wszystkim, wa¿ne jest dotarcie do
przyczyn tworzenia samych obrazów, do tego, co powoduje, ¿e Europa wt³aczana
jest w pewne schematy. Kolejnym problemem, jest wyjaœnienie, dlaczego akurat takie a nie inne obrazy Europy pojawiaj¹ siê wœród polskiej prawicy przed referendum
akcesyjnym. Warto jest te¿ wspomnieæ o roli, jak¹ odgrywaj¹ w spo³ecznym postrzeganiu wspomniane wizerunki. Odpowiedzi na te pytania, to g³ówne wyzwania
jakie stanê³y przed autork¹. Dostrze¿enie zale¿noœci pomiêdzy przyczynami powstawania obrazów, ich treœci¹ oraz rol¹, jak¹ pe³ni¹, jest zasadniczym celem artyku³u. Udzielenie tych¿e odpowiedzi stanowi³o g³ówn¹ oœ dla prowadzonych badañ.
G³ówn¹ metod¹ badawcz¹ przyjêt¹ w pracy jest analiza dyskursu. Przy czym
metoda ta, podobnie jak u Anny Horolets, oznacza zbiór pewnych technik badawczych pozwalaj¹cych na odnalezienie odpowiedzi na postawione wczeœniej pytania badawcze6. Analizie poddany jest pewien element dyskursu, jakim jest s³owo
4
A. Horolets, Obrazy Europy w polskim dyskursie publicznym, Kraków 2006.
Jako koñcow¹ granicê czasu, z którego pochodz¹ analizowane materia³y, wyznaczono drugi
dzieñ referendum akcesyjnego, jako ¿e analiza mia³a obejmowaæ czas oko³o szeœciu miesiêcy, ale
równie¿ ze wzglêdu na znaczenie tego wydarzenia.
6 Por. A. Horolets, Obrazy Europy..., s. 68–69.
5
53
Karolina Miller
pisane. Badania oparto na œciœle wyznaczonym materiale mieszcz¹cym siê
w okreœlonym kontekœcie kulturowym oraz wyznaczono wczeœniej wspomniane
ramy czasowe. Analiza dyskursu jako metoda badawcza wymaga dostrze¿enia jego kontekstu spo³eczno-kulturowego. Metoda ta jest zdecydowanie interdyscyplinarna, gdy¿ czerpie z technik i procedur interpretacyjnych tak ró¿nych dziedzin
jak: psychologia, socjologia, lingwistyka czy filozofia. Istotne jest jednak dostrzeganie wspomnianych wy¿ej kontekstów. Badaniu podlega u¿ycie jêzyka w dyskursie, procesy poznawcze oraz interakcje w spo³eczno-kulturowych kontekstach7.
Europa obaw czy nadziei?
Obrazy Europy w czasopismach prawicowych w du¿ej mierze koncentruj¹ siê
wokó³ takich kategorii jak: strach, zguba, z³o, obcoœæ, upadek, zagro¿enie, obawa.
Nietrudno jest zauwa¿yæ, i¿ wszystkie wymienione s³owa posiadaj¹ w jêzyku polskim konotacjê negatywn¹. Takie te¿ s¹ w du¿ej mierze obrazy Europy i Unii Europejskiej w polskiej prasie prawicowej. Odnosz¹c siê zarówno do kwestii gospodarczych, politycznych, jak i kulturowych, pozostaj¹ w wiêkszoœci w negatywnym stosunku do UE. Mimo tego, zdarzaj¹ siê równie¿ pozytywne obrazy – czêœciej samej Europy, rzadziej Unii Europejskiej. Jest ich jednak zdecydowanie
mniej ni¿ obrazów negatywnych.
Obawy zwi¹zane s¹ nie z pozostaniem Polski poza granicami zjednoczonej Europy, a wrêcz przeciwnie – z uzyskaniem cz³onkostwa w UE8. Akcesja budzi lêki
dotycz¹ce ró¿nych obszarów funkcjonowania pañstwa. Przede wszystkim dotycz¹
one niekorzystnych warunków, na jakich Polska ma wst¹piæ do UE. Lêk przed
gorsz¹ kategori¹ cz³onkostwa pozostaje bardzo wyraŸny. „Bêdziemy te¿ krajem
drugiej kategorii, wyraŸnie oddalonym od politycznego i ekonomicznego centrum
Unii, czyli krajów takich jak Francja, Niemcy, Anglia”9 – takie sformu³owanie pojawia siê w artykule pochodz¹cym z „Najwy¿szego Czasu!”. Widoczna jest wyraŸna obawa o rolê Polski i jej umiejscowienie w integruj¹cej siê Europie. Jednoczeœnie nastêpuje bezpoœrednie wskazanie, co uznaje siê za centrum, od którego Polska bêdzie oddalona. Podobna kwestia pojawia siê w „Nowej Myœli Polskiej”,
w której padaj¹ s³owa: „Ale co dla nas? Limity produkcji, restrykcyjna polityka
monetarna, wygaszanie ca³ych ga³êzi przemys³u, wzrost bezrobocia… No i status
pañstwa drugiej kategorii”10. Tygodnik ten, reprezentuj¹cy narodowo-katolicki
nurt prawicy wraca niejednokrotnie do wspomnianego problemu. W jednym z kolejnych numerów pojawia siê on wraz z – popularnym motywem w tym typie
przekonañ – obaw¹ o to, i¿ bêdziemy tylko rynkiem drugiej kategorii dla Niemiec.
7
Por. A. Duszak, Tekst, dyskurs, komunikacja miêdzykulturowa, Warszawa 1998.
A. Horolets, Obrazy Europy..., s. 158.
9 Korzyœci ju¿ tylko polityczne – z Kazimierzem Ujazdowskim rozmawia Rafa³ Pazio, „Najwy¿szy Czas!”, nr 2/2003, s. 9.
10 J. Engelgard, Tysi¹cletnia rzesza, „Nowa Myœl Polska”, nr 1–2/2003, s. 1.
8
54
Lêk zwi¹zany z pozycj¹ Polski w unii po podpisaniu traktatu akcesyjnego i charakterem jej cz³onkostwa jest niezwykle wyraŸny: „podpisanie tego Traktatu bêdzie pierwszym aktem w historii Polski, w którym rz¹d polski uzna na arenie miêdzynarodowej, ze nie jesteœmy pañstwem równym z innymi pañstwami, dlatego,
¿e w Traktacie Akcesyjnym znajduj¹ siê zapisy mówi¹ce o tym, ¿e Polska jest krajem drugiej kategorii i z tego powodu bêdzie to pierwszy w historii, przynajmniej
wspó³czesnej, tego typu akt”11. Nawet w dokumentach akcesyjnych upatruje siê
Ÿród³a klasyfikowania Polski jako kraju mniej wa¿nego, nieznacz¹cego w spo³ecznoœci miêdzynarodowej tyle, co inne pañstwa. Co charakterystyczne, problem
tego typu nie wystêpuje w wyraŸny sposób w „Goœciu Niedzielnym”. Jak daje siê
zauwa¿yæ, to narodowo-katolicki nurt prawicy najbardziej skupia siê na obawach
zwi¹zanych z nierówn¹ pozycj¹ Polski wobec innych pañstw w Unii Europejskiej.
Pojawia siê tak¿e obawa przed dominacj¹ niemieck¹ uzasadnian¹ rol¹ tego
pañstwa w UE, ale te¿ – a mo¿e nawet bardziej – uwarunkowaniami historycznymi. Uniê Europejsk¹ – uto¿samian¹ czêsto z Niemcami – przedstawia siê jako
Ÿród³o dominacji nad Polsk¹ i jako efekt spisku maj¹cego na celu przejêcie kontroli nad pañstwem polskim poprzez negocjacje, których efektem bêdzie wypracowanie z³ych warunków cz³onkostwa. NajwyraŸniej ten typ obaw prezentuje narodowo-katolicki nurt prawicy. „Szczyt UE w Kopenhadze uznano za epokowe
wydarzenie. W rzeczywistoœci by³ to jednak tylko wielki szwindel, na którym najlepiej wyjd¹ Niemcy”12 – taki podpis widnieje pod zdjêciem, które ilustruje artyku³ odnosz¹cy siê do szczytu kopenhaskiego, który odby³ siê w dniach 12–13 grudnia 2002 roku. Mo¿na w nim dostrzec niemal spiskow¹ teoriê, w której Niemcy
odgrywaj¹ rolê g³ówn¹. Maj¹ przewagê w UE, wiêc wszelkiego rodzaju przedsiêwziêcia –w tym rozszerzenie UE o kolejne pañstwa – s¹ tak kszta³towane, aby odpowiada³y ich zamys³om, przez co z kolei mog¹ dominowaæ nad innymi pañstwami – w tym nad Polsk¹. Idealnie wrêcz obrazuje to cytat pochodz¹cy z innego numeru „Nowej Myœli Polskiej”: „Najbli¿sze bêdzie okreœlenie UE jako spó³ki akcyjnej, w której najwiêcej do powiedzenia ma ten, kto ma najwiêcej udzia³ów. Poniewa¿ najwiêcej udzia³ów finansowych maj¹ Niemcy, oni te¿ maj¹ decyduj¹cy
g³os”13. W tym fragmencie autor stara siê doœæ racjonalnie wyt³umaczyæ, dlaczego to zachodni s¹siad Polski odgrywa w unii tak ogromn¹ rolê. W równie wyraŸny sposób problem dominacji niemieckiej porusza nurt konserwatywno-liberalny. Niemcy w toku historii nie wyzby³y siê swoich mocarstwowych zapêdów
i nadal chc¹ je realizowaæ. Tym razem bêd¹ to robiæ ju¿ nieco innymi metodami
ni¿ kiedyœ: „Celem Niemiec podczas pierwszej i drugiej wojny œwiatowej by³o
przekszta³cenie Europy w federacjê podporz¹dkowanych Berlinowi, fasadowo
niepodleg³ych pañstw. To, czego nie uda³o siê dokonaæ Niemcom na polach bitew,
11
Leszek Miller w roli Judasza?, rozmowa z pos. Romanem Giertychem (LPR), „Nowa Myœl
Polska”, nr 16/2003, s. 3.
12 Czy zrobi¹ nam wodê z mózgu? Debata sejmowa na temat UE, „Nowa Myœl Polska”,
nr 1–2/2003, s. 3.
13 A. Owsiñski, Z czym wchodzimy do Unii, „Nowa Myœl Polska”, nr 15/2003, s. 14.
55
Karolina Miller
staraj¹ siê teraz osi¹gn¹æ innymi metodami”14. Wkrada siê tak¿e lêk zwi¹zany
z zasz³oœciami historycznymi i kwesti¹ potencjalnych roszczeñ niemieckich
w stosunku do ludnoœci zamieszkuj¹cej tereny, z których po II wojnie œwiatowej
wysiedlano Niemców. W zwi¹zku z powy¿szym w jednym z artyku³ów pojawia
siê pytanie: „Czy po wejœciu Polski do Unii – do Polski wejd¹ Niemcy?”15. Obaw
zwi¹zanych z dominacj¹ niemieck¹ licznych, zarówno w prawicy narodowo-katolickiej, jak i konserwatywno-liberalnej, nie znajdziemy w stanowisku Koœcio³a
katolickiego. Dostrzec wrêcz mo¿na próby obalania owego mitu oraz postrzeganie Niemiec przez pryzmat historycznego s¹siedztwa, a nie dominatora w ramach
struktur, do których Polska chce przyst¹piæ.
Obawy w analizowanych artyku³ach wi¹¿¹ siê równie¿ z utrat¹ suwerennoœci
przez Polskê po akcesji. Przy czym warto zauwa¿yæ, ¿e suwerennoœæ rozumiana
jest bardzo szeroko. Przede wszystkim jednak jej pojmowanie skupia siê na samodzielnoœci pañstwa w zakresie podejmowania ró¿nego rodzaju decyzji zwi¹zanych zarówno z kwestiami wewnêtrznymi pañstwa, jak te¿ z szeroko rozumian¹
polityk¹ zagraniczn¹. Lêk ten t³umaczony jest w bardzo prosty sposób. Najpierw
pojawia siê odniesienie do okresu Polski Ludowej, który traktuje siê jako utratê
suwerennoœci na rzecz „Moskwy” i tutaj przedstawia siê szereg przyk³adów, które
œwiadczy³y o bezsprzecznym uzale¿nieniu Polski od ZSRR w latach 1945–1989.
Analogiczn¹ opcjê utraty niezale¿noœci przez Polskê upatruje siê w jej przyst¹pieniu do UE. T³umaczy siê to takim samym oddaniem mo¿liwoœci decydowania
o sprawach kraju, jakim by³o uzale¿nienie od ZSRR. „Demokracja owszem, ale
pod warunkiem, ze bêdzie to «nasza» demokracja – w okreœlonych przez nas ramach. Sk¹d my to znamy?”16. Sformu³owanie to obecne w jednym z artyku³ów
„Nowej Myœli Polskiej” jest wyraŸn¹ analogi¹ do okresu PRL. Próba narzucenia
jedynego akceptowalnego modelu ustroju, wyzwala emocje identyczne z tymi,
które powstawa³y kilkadziesi¹t lat temu. Próba unifikacji, narzucenie okreœlonych
norm to pewne przejawy odbierania suwerennoœci, które tak ³atwo kojarz¹ siê
z okresem politycznego uzale¿nienia od Wschodu. Motyw utraty suwerennoœci
powraca w opcji narodowo-katolickiej tak¿e w innej formie, wyra¿ony doœæ bezpoœrednio: „Unia Europejska zmierza ku superpañstwu federalnemu, a to oznacza,
¿e wejœcie Polski do Unii bêdzie siê wi¹zaæ z utrat¹ suwerennoœci pañstwa polskiego”17. Pada nawet stwierdzenie, i¿ „cz³onkostwa Polski w Unii nie da siê pogodziæ z suwerennoœci¹ pañstwa”18. Wskazuje to jednoczeœnie poœrednio na koniecznoœæ wyboru pomiêdzy cz³onkostwem w unii a suwerennoœci¹ w³asnej ojczyzny. U¿ycie takiego sformu³owania, wraz z przedstawieniem dwóch wykluczaj¹cych siê opcji, stawia odbiorcê postrzegaj¹cego siebie jako patriotê w zasadzie bez wyboru. W nieco inny sposób, zachowuj¹c jednak kwintesencjê proble14
M. B³ach, IV Rzesza, „Najwy¿szy Czas!”, nr 5/2003, s. 5–7.
M. Masny, Niemieckie roszczenia powracaj¹, „Najwy¿szy Czas!”, nr 23/2003, s. 8–9.
16 T. JaŸwiñski, Rz¹dowa deklaracja nie ma znaczenia, „Nowa Myœl Polska”, nr 9/2003, s. 4.
17 Ten¿e, Europa zmierza ku superpañstwu, „Nowa Myœl Polska”, nr 18–19/2003, s. 16.
18 Ten¿e, Co z suwerennoœci¹ Polski w UE?, „Nowa Myœl Polska”, nr 21/2003, s. 7.
15
56
mu, obawy prezentuje nurt konserwatywno-liberalny, chocia¿by w nastêpuj¹cym
fragmencie: „unijna polityka zatarcia granic miêdzy narodami doprowadzi do zupe³nego ich wyeliminowania i stworzenia homogenicznego «spo³eczeñstwa europejskiego»”19. Widaæ wyraŸnie lêk przed degradacj¹ spo³eczeñstwa i postêpuj¹c¹
unifikacj¹. UE jest wiêc czynnikiem powoduj¹cym utratê suwerennoœci, rozpad
polskiej pañstwowoœci i likwidacjê narodowoœci pañstwowej na rzecz „narodu europejskiego”. W innym miejscu pada po prostu stwierdzenie: „gdy ju¿ na dobre
znajdziemy siê w Unii Europejskiej, wyzbywaj¹c siê suwerennoœci pañstwowej”20. Œwiadczy ono o wzajemnym wykluczaniu siê tych dwóch zjawisk –
podobnie, jak przywo³ywane w przypadku nurtu narodowo-katolickiego stwierdzenie, i¿ nie mo¿liwe jest pogodzenie suwerennoœci z akcesj¹. Sytuacjê Polski
nara¿onej na utratê suwerennoœci przedstawia siê bardzo jednostronnie, pomijaj¹c
ka¿dy punkt widzenia ró¿ni¹cy siê od tego prezentowanego w artyku³ach. Strach
zwi¹zany z utrat¹ suwerennoœci pojawia siê g³ównie w artyku³ach „Myœli Polskiej” oraz „Najwy¿szego Czasu!”, w których jest przedstawiany w sposób szczególnie dramatyczny. Unia Europejska ukazana jest zatem jako „z³odziej suwerennoœci”, twór chc¹cy pozbawiæ pañstwo polskie tego istotnego elementu21. „Goœæ
Niedzielny” tak¿e dotyka tego problemu, jednak w sposób zdecydowanie odmienny, t³umacz¹c raczej niezasadnoœæ obaw o utratê suwerennoœci: „Zreszt¹ Unia Europejska opiera siê na jasnych zasadach i nie ma w niej ¿adnej analogii do doœwiadczeñ, które w przesz³oœci sta³y siê naszym udzia³em. Obawy o utratê suwerennoœci wi¹¿¹ siê z nasz¹ przesz³oœci¹”22. Takie ujêcie sprawy jest jakby polemik¹ ze stanowiskiem reprezentowanym w dwóch innych nurtach prawicy.
W artyku³ach pojawia siê tak¿e lêk zwi¹zany z kwestiami gospodarczymi.
Ujawnia siê strach przed zalaniem polskiej gospodarki przez obcy kapita³23. Ponownie wraca w pewien sposób problem „niesamodzielnoœci” Polski wyra¿aj¹cy
siê poprzez zdominowanie gospodarki kapita³em pochodz¹cym zza naszej granicy zachodniej. Obawy te dotycz¹ dominuj¹cej pozycji innych pañstw, jak równie¿
czêsto ukrytej obawy przed globalizacj¹ jako tak¹. W artyku³ach prezentowane s¹
pogl¹dy odnosz¹ce siê do niezbyt wysokiego poziomu konkurencyjnoœci przedsiêbiorstw polskich w porównaniu z przedsiêbiorstwami z krajów UE oraz do
ogólnie niezbyt dobrej pozycji polskiej gospodarki jako konkurenta dla gospodarek pañstw UE. Pojawiaj¹ siê tak¿e obawy, i¿ wejœcie do Unii Europejskiej pogorszy i tak nie najlepszy stan polskiej gospodarki, gdy¿ bêdzie od nas wymaga³o p³acenia sk³adek do unijnego bud¿etu, a na to Polski nie staæ. Ten typ obaw najczêœciej prezentuje „Najwy¿szy Czas!”. Stwierdzenie, ¿e „na wejœcie do UE po prostu nas nie staæ i decydowanie siê na tak wielkie koszty graniczy z szaleñ19
£. Olkowicz, 101 powodów na ‘NIE’, „Najwy¿szy Czas!”, nr 9/2003, s. 47.
D. Hybel, Czas kryteriów, „Najwy¿szy Czas!”, nr 13/2003, s. 13–14.
21 A. Horolets, Obrazy Europy…, s. 159.
22 Idziemy w duchu pokory – z abp. Henrykiem Muszyñskim rozmawia ks. Marek £uczak, „Goœæ
Niedzielny”, nr 17/2003, s. 16.
20
57
Karolina Miller
stwem”24, pokazuje w wyraŸny sposób stanowisko nurtu konserwatywno-liberalnego koncentruj¹cego siê poniek¹d na kwestiach ekonomicznych (bêdzie to widoczne tak¿e dalej przy problemie wolnego rynku, a raczej w mniemaniu tego
nurtu – jego braku). Potencjalna akcesja ukazywana jest jako ogrom kosztów, jakie Polska bêdzie zmuszona ponieœæ, a na jakie zdecydowanie jej nie staæ przy
obecnym stanie gospodarki. „Wst¹pienie do Unii, a konkretnie koszty tego procesu prawdopodobnie zupe³nie nieoczekiwanie dla polskich polityków, mo¿e siê
okazaæ gwoŸdziem do trumny naszej gospodarki”25. Pojawia siê kwestia Polski jako potencjalnego p³atnika netto do wspólnego europejskiego bud¿etu oraz poniesionych strat: „W pierwszych trzech latach cz³onkostwa bêdziemy zdecydowanie
na minusie”26. „Najwy¿szy Czas!” oprócz nawi¹zañ do ogólnej sytuacji polskiej
gospodarki po akcesji, tworzy te¿ obraz horroru ekonomicznego dla obywateli,
strasz¹c cenami rosn¹cymi w ekspresowym tempie produktów (zw³aszcza ¿ywnoœciowych). Bêdzie dro¿yzna27 – grzmi tytu³ jednego z artyku³ów. Nieco inaczej odnosi siê do ekonomicznych obaw prawica narodowo-katolicka. Pojawiaj¹ siê
obrazy rolnika pokrzywdzonego przez uniê: „A najgorzej to majom [tak w oryginale – przyp. K.M.], jak zwykle, rolnicy”28 oraz unii niszcz¹cej polski przemys³:
„Polska nie wykorzystuje nawet 50 proc. swojego potencja³u hutniczego, a mimo
to ¿¹da siê od nas jeszcze przed wst¹pieniem do Unii dalszego zmniejszania produkcji”29. Warto zauwa¿yæ brak podobnych, emocjonalnie nacechowanych obaw
w stanowisku Koœcio³a katolickiego. Dostrzec tam raczej mo¿na racjonalne zauwa¿anie ekonomicznych wyzwañ, jakie niesie akcesja i próby potraktowania ich
raczej jako szans, które – wykorzystane w odpowiedni sposób – mog¹ Polsce
przynieœæ wymierne korzyœci.
Obawy zwi¹zane z kwestiami kulturowymi s¹ w prasie prawicowej poruszane
bardzo szeroko, co jest oczywiste w obliczu wartoœci, z jakimi zwi¹zany jest ten
nurt polityczny. Ogólne lêki, jakie wystêpuj¹ w tym zakresie, wi¹¿¹ siê z mo¿liwoœci¹ degradacji polskiej kultury przez wp³ywy zachodnioeuropejskie. W analizowanych artyku³ach pojawiaj¹ siê perspektywy upadku moralnoœci oraz ca³kowitej laicyzacji spo³eczeñstwa w obliczu przyst¹pienia Polski do UE30. Wi¹¿e siê to
w pewien sposób z powszechnie dostrzegan¹ rol¹ religii katolickiej w tworzeniu
polskiej to¿samoœci narodowej. Efektem takiego postrzegania staje siê upatrywanie w akcesji zagro¿enia dla katolicyzmu jako podpory i podstawy polskoœci. We
wszystkich analizowanych pismach wyra¿ana jest te¿ obawa zwi¹zana z postêpuj¹c¹ komercjalizacj¹ kultury oraz pozbawieniem ¿ycia spo³ecznego sfery ducho24
T. Sommer, Kiedy zbankrutujemy, czyli jakie mog¹ byæ efekty naszego wejœcia do UE?, „Najwy¿szy Czas!”, nr 1/2003, s. 5–8.
25 Tam¿e, s. 5–8.
26 M. Marczuk, Dop³acimy miliard euro, „Najwy¿szy Czas!”, nr 7/2003, s. 5–7.
27 P. Tobo³a-Pertkiewicz, Bêdzie dro¿yzna, „Najwy¿szy Czas!”, nr 23/2003, s. 29.
28 Europejskie œwinie, „Nowa Myœl Polska”, nr 8/2003, s. 20.
29 A. Owsiñski, Z czym…, s. 14.
30 A. Horolets, Obrazy Europy..., s. 163.
58
woœci. Degradacja kultury czy powszechnie funkcjonuj¹cych wartoœci narodowych zwi¹zanych z katolicyzmem równie¿ jest popularnym motywem pojawiaj¹cym siê w periodykach prawicowych. Unia Europejska jako zagro¿enie dla religijnoœci Polaków i wartoœci religijnych to tak¿e czêsto powracaj¹cy w¹tek. Ma to
zwi¹zek z powszechnie funkcjonuj¹cym stereotypem Polaka-katolika, który ³atwo
wpisuje siê w prawicowy sposób widzenia rzeczywistoœci. Unia Europejska rozumiana jako pewien system wartoœci oraz jako tzw. kultura Zachodu, jawi siê jako
ewidentne zagro¿enie. Najwiêcej obaw zwi¹zanych z wartoœciami prezentuje
opcja narodowo-katolicka. Z zamieszczonego w jednym z numerów „Nowej Myœli Polskiej” artyku³u stwierdzono, ¿e masoñski charakter UE eliminuje Koœció³
oraz idee chrzeœcijañskie. Nie ma tam te¿ miejsca dla narodowej i katolickiej tradycji Polski31. Pojawia siê tak¿e motyw braku zgody na wprowadzenie do Traktatu Konstytucyjnego Invocatio Dei. Prowokuje to do wydawania kolejnych opinii kszta³tuj¹cych obawy: „O tym, ¿e Unia Europejska jest przesi¹kniêta duchem
przeciwnym chrzeœcijañstwu, œwiadcz¹ bezskuteczne zabiegi wprowadzenia do
przysz³ej konstytucji Unii Europejskiej odwo³añ do wartoœci religijnych i do Boga”32. Pominiêcie Boga w konstytucji europejskiej traktowany jest wrêcz jako zamach na chrzeœcijañstwo w Unii Europejskiej. Wœród opcji narodowo-katolickiej
pojawiaj¹ siê równie¿ obawy zwi¹zane z niezale¿noœci¹ polskiego dziedzictwa
kulturowego w dobie integracji z UE: „Nale¿y siê wiec spodziewaæ usuniêcia
z naszej kultury tych w¹tków, które wspieraj¹ nasze d¹¿enia do ca³kowitej samodzielnoœci, a tak¿e tych, które podkreœlaj¹ te momenty konfliktów polsko-niemieckich, które nadawa³y mu charakter ostateczny”33. Problem poruszony ³¹czy
siê z powracaj¹c¹ ci¹gle w retoryce „Nowej Myœli Polskiej” kwesti¹ Niemiec.
Unia Europejska jest wrêcz odhumanizowanym tworem wspó³czesnoœci, niedbaj¹cym o godnoœæ cz³owieka i ochronê podstawowej wartoœci, jak¹ jest ludzkie ¿ycie: „Tam aborcja na ¿yczenie, tam cz³owieka upodlenie”34. Nie ma w niej równie¿ miejsca dla powszechnie uznawanych wartoœci, do jakich nale¿y na przyk³ad
prawda: „Unia nie zna prawdy, litoœci i wiary, bo w niej rz¹dzi diabe³ stary spod
znaku swastyki, sierpa i m³ota”35. Fragment ten odnosi siê jednoczeœnie do UE jako „spuœcizny” po III Rzeszy Niemieckiej i ZSRR, co w pewien sposób t³umaczyæ
mog³oby brak miejsca w niej dla wspomnianych wczeœniej wartoœci. W nieco inny sposób do tej kwestii odnosi siê nurt konserwatywno-liberalny. Jednym z wyraŸniejszych motywów jest kwestia popularyzacji aborcji przez Uniê Europejsk¹:
„Unijni technokraci wydaj¹ w ten sposób pieni¹dze podatników europejskich na
propagowanie aborcji i mentalnoœci antynatalistycznej”36. Aborcjê przedstawia
siê jako jeden ze standardów panuj¹cych w unii, któremu musz¹ siê poddaæ pañ31
M. Giertych, Kto chce nas wepchn¹æ do euroko³chozu, „Nowa Myœl Polska”, nr 5/2003, s. 4.
T. JaŸwiñski, Rz¹dowa…, s. 4.
33 T. Szczepañski, Demoliberalny dyktat, „Nowa Myœl Polska”, nr 11/2003, s. 14.
34 Rozmówki warszawskie – Prosto w szambo!, „Nowa Myœl Polska”, nr 23/2003, s. 20.
35 Tam¿e.
36 D. Hybel, Unia Europejskich aborcjuszy, „Najwy¿szy Czas!”, nr 1/2003, s. 14–15.
32
59
Karolina Miller
stwa kandyduj¹ce: „Dyduch zaznaczy³, ¿e powinniœmy wcielaæ w ¿ycie „standardy europejskie”, zgodnie z którymi nale¿y zezwoliæ na zabijanie dzieci nie narodzonych z tzw. wzglêdów spo³ecznych (…). Standardy europejskie przyniesione
2000 lat temu przez chrzeœcijañstwo nie dopuszczaj¹ aborcji. Standardy unijne
tworzone przez laickich fundamentalistów to co innego”37. Co ciekawe, widoczne jest wyraŸne oddzielenie tego, co europejskie i tego, co unijne. Europa to wartoœci, a unia to pseudowartoœci. Uniê Europejsk¹ ukazano jako bastion zwolenników aborcji. Podobnie kwestia ta wraca w artykule pt. Unia Europejska finansuje aborcjê38. Pojawia siê te¿ obawa, ¿e narzuci Polsce prawo zezwalaj¹ce na aborcjê mimo, ¿e takiej sytuacji siê w prawie europejskim nie przewiduje. Subtelniej,
ale równie¿ z trosk¹, odnosi siê do tych elementów „Goœæ Niedzielny”. Dostrzega siê odchodzenie ludzi od wartoœci chrzeœcijañskich, jednak ca³a sytuacja nie
podlega demonizowaniu, a raczej stosunkowo racjonalnemu podejœciu: „W Unii
Europejskiej nie ma przeœladowania wiary, ale wielu ludzi ¿yje tam «jakby Boga
nie by³o»”39. Zdecydowana wiêkszoœæ obaw zwi¹zanych z wartoœciami mieœci siê
w nurcie narodowo-katolickim, mniej jest ich w przypadku prawicy konserwatywno-liberalnej, a najmniej – w opcji katolickiej. Przy tym nale¿y zauwa¿yæ, i¿
ta ostatnia stara siê owe kwestie przedstawiaæ w sposób najbardziej wywa¿ony,
natomiast najbardziej emocjonalne podejœcie daje siê zauwa¿yæ w artyku³ach
w „Nowej Myœli Polskiej”.
Mimo faktu, ¿e lêki objawiaj¹ siê znacznie wyraŸniej ni¿ nadzieje, to te drugie
równie¿ zaznaczaj¹ – choæ mniej wyraŸnie – swoj¹ obecnoœæ. Charakterystyczne
jest to, ¿e zdecydowana wiêkszoœæ obrazów Europy i UE nacechowanych nadziej¹, zwi¹zana jest z tymi opcjami, które sympatyzuj¹ z Koœcio³em katolickim.
Przede wszystkim to nadzieje zwi¹zane z polepszeniem sytuacji gospodarczej kraju, która mimo transformacyjnych reform, ci¹gle niedomaga. Rozwój ekonomiczny jest wyraŸn¹ zachêt¹, jednak mimo wszystko czêsto poci¹ga on strach przed
koniecznoœci¹ dokonywania zmian, aby rozwój ten by³ w pe³ni mo¿liwy.
Nadzieje pojawiaj¹ siê te¿ w zwi¹zku ze wzrostem bezpieczeñstwa i ogóln¹
stabilizacj¹, jaka ma nast¹piæ po wejœciu Polski do Unii Europejskiej. Na te kwestie zwraca uwagê „Goœæ Niedzielny”. „Przestañmy ulegaæ pomys³om, ¿e Unia
chce nas zniszczyæ, bo Unia na pewno nie chce niszczyæ samej siebie. Trzeba wypracowaæ mo¿liwie najlepsze dla obu stron rozwi¹zania, ale trzeba te¿ zdawaæ sobie sprawê z tego, ¿e w naszym interesie jest znalezienie siê w Unii Europejskiej
jak najszybciej ze wzglêdu na byt naszego pañstwa”40. Widoczne jest przedstawienie UE jako najbardziej korzystnej opcji z punktu widzenia interesów pañstwa,
ale tak¿e chêæ jak najszybszej integracji, aby móc czerpaæ korzyœci, które z niej
wynikaj¹. „Unia to nie tylko finanse, ale równie¿ wiele innych spraw, takich jak
chocia¿by stabilizacja systemu prawa. Unia to tak¿e dodatkowa kotwica naszego
37
Tam¿e.
K. Urban, Unia Europejska finansuje aborcjê, „Najwy¿szy Czas!”, nr 14/2003, s. 29.
39 Prymas Polski: ewangelizowaæ Uniê, „Goœæ Niedzielny”, nr 3/2003, s. 25.
40 Z. Najder, Ziemia obiecana, „Goœæ Niedzielny”, dodatek „Azymut”, nr 14/2003, s. 4–6.
38
60
Obrazy Europy i Unii Europejskiej w polskich środowiskach prawicowych)
bezpieczeñstwa, które w dzisiejszych czasach jest wyj¹tkowo wa¿ne. Cz³onkostwo w Unii jest naturalnym uzupe³nieniem cz³onkostwa w NATO”41 – UE jawi
siê jako gwarant bezpieczeñstwa, nadzieja na stabilizacjê, tak¿e wewnêtrzn¹, pañstwa. Pojawia siê tak¿e nawi¹zanie do stabilizacji z jednej strony ekonomicznej –
tak¹ zapewnia UE, a tak¿e militarnej – w ramach NATO. Z uwagi jednak na spadaj¹ce znaczenie sojuszu – coraz wiêksze nadzieje na stabilizacjê sytuacji Polski
w œwiecie, wi¹zane s¹ z uni¹: „Po drugiej wojnie œwiatowej dosz³o do pêkniêcia
wzd³u¿ £aby, która sta³a siê „¿elazn¹ kurtyn¹”, dziel¹c¹ œwiat wolny od komunistycznego imperium. By prze¿yæ, ludzie wolni musieli zjednoczyæ siê w dwóch
organizmach: obronnym – NATO i ekonomicznym – Unii Europejskiej. Po upadku komunizmu i zakoñczeniu zimnej wojny NATO zesz³o na dalszy plan, natomiast Unia Europejska sta³a siê zasadniczym elementem integruj¹cym Europê,
która na d³ugie lata mo¿e zapewniæ na naszym kontynencie spokój i dobrobyt”42.
Unia Europejska ma spe³niaæ rolê g³ównego integratora na kontynencie, przez co
zapewniaæ bêdzie wymierne korzyœci pañstwom cz³onkowskim, w tym Polsce –
o ile ta powie w referendum „tak”. Warto dostrzec, ¿e tego typu nadzieje nie pojawiaj¹ siê ani w przypadku opcji narodowo-katolickiej, ani konserwatywno-liberalnej. Wrêcz przeciwnie – UE bywa przez nie traktowana jako destabilizator sytuacji w Europie i struktura negatywnie wp³ywaj¹ca na sytuacjê miêdzynarodow¹
Polski.
Pewne nadzieje Polacy wi¹¿¹ tak¿e z potencja³em w³asnym. Niektóre oczekiwania dotycz¹ tak¿e kwestii ekonomicznych, które mia³yby ulec zmianom po
przyst¹pieniu Polski do Unii Europejskiej. S¹ to jednak nadzieje najrzadziej wyra¿ane przez komentatorów sytuacji spo³eczno-politycznej w Polsce w okresie
przedakcesyjnym43. Dostrzega siê pewne korzyœci, które mo¿e odczuæ polska gospodarka. „Nie mo¿na zaprzeczyæ, ¿e przyst¹pienie do UE otworzy nam tamtejsze
rynki”44 – pisze „Najwy¿szy Czas!”. Nurt zwi¹zany z Koœcio³em katolickim opiera siê raczej na dostrzeganiu wyzwañ, nie tylko ekonomicznych, w akcesji i rozwa¿aniach o tym, czy Polska im sprosta, pytaj¹c na przyk³ad: „Czy jesteœmy gotowi wyci¹gn¹æ z cz³onkostwa maksimum korzyœci?45. Jesteœmy œwiadomi, ¿e
jednocz¹c siê w ramach Wspólnoty Europejskiej stajemy nie tylko przed szans¹,
ale tak¿e i przed nowymi wyzwaniami”46. W S³owie biskupów Polskich w sprawie
wejœcia Polski do Unii Europejskiej, akcesja jawi siê zarówno jako szansa, jak
i wyzwanie dla kraju. Nie jest to jednak wyzwanie wyraŸnie ekonomiczne, ale
wielop³aszczyznowe, postrzegane jako pewna z³o¿ona ca³oœæ. £atwo wiêc do41 Skorzystaj¹ obie strony – z Jackiem Saryusz-Wolskim rozmawia Alicja Wysocka, „Goœæ Niedzielny”, nr 19/2003, s. 16.
42 S. Tkocz, za: „Goœæ Niedzielny”, nr 22/2003, s. 2.
43 A. Horolets, Obrazy Europy…, s. 154–155.
44 S. Wojtera, Dlaczego NIE, „Najwy¿szy Czas!”, nr 23/2003, s. 5.
45 A. Podolski, Eurosocjal?, „Goœæ Niedzielny”, nr 7/2003, s. 3.
46 S³owo biskupów polskich w sprawie wejœcia Polski do Unii Europejskiej, „Goœæ Niedzielny”,
nr 20/2003, s. 7.
61
Karolina Miller
strzec, ¿e motyw nadziei ekonomicznych pojawia siê bardzo rzadko. Nie ma go
w ogóle w opcji narodowo-katolickiej. Kwestie te traktuje siê raczej jako wyzwania uto¿samiane jednoczeœnie z szansami do wykorzystania.
Pojawiaj¹ siê tak¿e nadzieje na mo¿liwoœæ przywrócenia Europie chrzeœcijañskich wartoœci, na reewangelizacjê. S¹ one charakterystyczne dla opcji zwi¹zanej
z Koœcio³em katolickim. Ponowne wniesienie do krajów starego kontynentu wartoœci p³yn¹cych z chrzeœcijañstwa, traktuje siê wrêcz jako misjê dziejow¹ Polski
w obliczu jej akcesji do UE. „Wchodz¹c do struktur europejskich, nale¿y pamiêtaæ o postulacie ewangelizacji”47 – tak zadanie Polski komentuje w jednym z numerów „Goœcia Niedzielnego” ówczesny Prymas. „Europa Zachodnia odczuwa
pewien brak energii duchowej. Œrodkowowschodnia czêœæ kontynentu mo¿e mieæ
swój udzia³ w odkrywaniu Ÿróde³ «europejskoœci» podkreœlaj¹c ich chrzeœcijañski
fundament”48. Dostrzegany jest brak konkretnych wartoœci, Europa znajduje siê
w kryzysie ideowym. Polska jest dla niej natomiast szans¹ na wniesienie tych wartoœci, które w spo³eczeñstwach Europy Zachodniej zanik³y, a w Polsce s¹ ci¹gle
¿ywe. Takiemu przedstawieniu sytuacji sprzeciwia siê stanowisko prezentowane
zarówno w „Nowej Myœli Polskiej”, jak i „Najwy¿szym Czasie!”. Oba czasopisma kpi¹ z idei misji ewangelizacyjnej, któr¹ tak popularyzuje Koœció³ katolicki.
Jeœli ju¿ dostrzegaj¹ jak¹œ jej zasadnoœæ, to oddzielaj¹ akcesjê od ewentualnej
ewangelizacji: „Jeœli jednak rzeczywiœcie mamy ocaliæ stary kontynent przed pogañstwem, to nasze pañstwo wcale nie musi wstêpowaæ do UE, aby ewangelizowaæ Europê. Po pierwsze cele, do których d¹¿y Koœció³, nie zawsze s¹ zbie¿ne
z celami, do których d¹¿y pañstwo. Po drugie, mamy przecie¿ têgich ewangelizatorów na eksport”49. Nawi¹zanie do tego problemu podejmuje „Nowa Myœl Polska” tak¿e w satyryzuj¹cym felietonie prezentuj¹cym rozmowê ksiêdza z wiernym: „– Musimy ponieœæ ryzyko krzewienia na Zachodzie naszej wiary. – W tem
celu mo¿em tam wysy³aæ ksiê¿y z kazaniami, a nie musiem siê tam wszyscy udawaæ. Chiba, ¿e na raty i turystycznie. A jak potem i nasze ludziska tak siê wykolejom jak tamte, to kto nam pomo¿e?! [tak w oryginale – przyp. K.M.]”50. Prezentuje siê pogl¹d, ¿e nawet ewentualne niesienie Europie chrzeœcijañskich wartoœci
nie musi siê odbywaæ zbiorowo, za poœrednictwem ca³ego narodu, a przez wybrane osoby, co do których i tak istnieje ryzyko, ¿e zdegraduj¹ siê moralnie pod wp³ywem obyczajów panuj¹cych na Zachodzie.
Widaæ wyraŸnie, ¿e dla polskich czasopism prawicowych zdecydowanie bardziej charakterystyczna pozostaje prezentacja obaw zwi¹zanych z akcesj¹, ni¿
nadziei. Lêki ³atwo wyra¿alne, oparte o utarte przekonania, dominuj¹ nad potencjalnymi nadziejami. Proporcje obaw w zasadzie po równo rozk³adaj¹ siê pomiê47
Prymas Polski: ewangelizowaæ Uniê, „Goœæ Niedzielny”, nr 3/2003, s. 25.
Byæ œwiadkiem – z George Wiegelem rozmawia Sebastian Musio³, „Goœæ Niedzielny”,
nr 14/2003, s. 16.
49 Moja Europa to nie UE – rozmowa ze Stanis³awem Michalkiewiczem, „Nowa Myœl Polska”,
nr 1–2/2003, s. 4.
50 Rozmówki warszawskie – Jak lis kurê…, „Nowa Myœl Polska”, nr 14/2003, s. 20.
48
62
Europa na osi swój–obcy
O pojêciach „wstydu” i „strachu” oraz ich prze³o¿eniu na podzia³ „my” i „oni”
pisa³ miêdzy innymi Jurij £otman. Stwierdza on, i¿ „Strach i przymus okreœlaj¹
nasz stosunek do «innych»”51. Grupa obrazów Europy mieszcz¹cych siê w kategorii strachu jest wiêc w postrzeganiu Europy uzasadniona. Jeœli weŸmie siê pod
uwagê umieszczenie Unii Europejskiej na osi postrzegania w kategoriach
swój–obcy, to w przewa¿aj¹cej mierze bêdzie ona traktowana jako obcy, mimo tego, ¿e nie padnie dos³ownie takie okreœlenie. To postrzeganie jej przez pryzmat
strachu bêdzie warunkowa³o takie stwierdzenie. Obcoœæ Unii Europejskiej bêdzie
siê przejawia³a tak¿e w kolejnych obrazach wyp³ywaj¹cych z artyku³ów prasowych i bêdzie ona rzutowa³a na sposób jej prezentowania, ale tak¿e postrzegania
przez potencjalnych odbiorców wymienionych wczeœniej tytu³ów prasowych. Poczucie ni¿szoœci wobec krajów Europy Zachodniej, œwiadomoœæ odró¿niania siê
w pewien sposób, wp³ywa na zachwianie naturalnej – mog³oby siê wydawaæ –
„europejskoœci” Polaków52.
Dyskutowanie nad UE w kwestiach swojskoœci czy obcoœci by³o wa¿nym
aspektem tocz¹cej siê debaty medialnej. Wa¿ne jest dostrze¿enie podwójnej roli
umieszczania UE na biegunie swojskoœæ–obcoœæ, bowiem z jednej strony warunkowa³o to proces integracji, a z drugiej strony stawa³o siê w pewien sposób jego
efektem. Prowadzenie analizy w takim w³aœnie kontekœcie spowodowane jest czêsto pojawiaj¹cym siê odwo³aniem do kategorii strachu, obaw, a tak¿e wstydu53.
Samo u¿ywanie negatywnie nacechowanych okreœleñ czy sformu³owañ powoduje automatyczne odrzucenie opcji postrzegania Europy czy UE jako swojej. Czê-
dzy nurt narodowo-katolicki i konserwatywno-liberalny. Zdecydowanie wyró¿nia
siê opcja zwi¹zana z Koœcio³em katolickim, w której obaw jest najmniej, a sposób
ich prezentowania jest najbardziej wywa¿ony. Do kwestii najbardziej charakterystycznych dla nurtu prawicy reprezentowanego przez „Now¹ Myœl Polsk¹” nale¿¹: utrata suwerennoœci (w zwi¹zku z niemieck¹ dominacj¹), status cz³onka UE
drugiej kategorii i wartoœci chrzeœcijañskie. Z kolei dla nurtu reprezentowanego
przez „Najwy¿szy Czas!” najbardziej typowe s¹ kwestie zwi¹zane z utrat¹ suwerennoœci oraz gospodark¹. „Goœæ Niedzielny” ukazuje natomiast troskê o wartoœci chrzeœcijañskie i postêpuj¹c¹ laicyzacjê ¿ycia ludzkiego. Jest on jednoczeœnie
reprezentantem nurtu, który z akcesj¹ wi¹¿e najwiêksze nadzieje – na stabilizacjê,
szerzenie wartoœci chrzeœcijañskich oraz ogólne podo³anie wyzwaniom, przed jakimi staje Polska. Nadzieje zarówno w opcji narodowo-katolickiej, jak i konserwatywno-liberalnej, s¹ nieliczne. Wydaj¹ siê one byæ wrêcz przypadkowe wœród
obaw ukazywanych przez te nurty.
51
J. £otman, O semiotyce pojêæ ‘wstyd’ i ‘strach’ w mechanizmie kultury, w: Semiotyka kultury, red. E. Janus, M.R. Mayenowa, Warszawa 1977.
52 Por. M. Grabowska, K. Kose³a, T. Szawiel, Europejska to¿samoœæ Polaków, Warszawa 1998.
53 A. Horolets, Obrazy Europy..., s. 228.
63
Karolina Miller
stsze pos³ugiwanie siê w prasie prawicowej tymi w³aœnie kategoriami powoduje,
¿e wy³ania siê obraz Europy obcej, wrêcz niekiedy wrogiej w stosunku do Polski
czy polskoœci jako takiej. Z obcoœci wyp³ywa natomiast pewna granica pomiêdzy
tym, co polskie–swojskie i tym, co europejskie–obce. Analizuj¹c debatê nad Europ¹, która mia³a miejsce w Polsce przed referendum akcesyjnym, mo¿na odwo³aæ siê do pewnych elementów, które powoduj¹ oddzielenie polskiego od europejskiego, swojskiego od obcego.
Tym, co wytwarza granice, bêdzie zapewne pogl¹d na rolê polityczn¹ pañstwa
narodowego we wspó³czesnym œwiecie, kwestie zwi¹zane z rozwojem gospodarczym oraz sytuacja geopolityczna Polski54. Spore znaczenie maj¹ te¿ odrêbnoœci
w kwestiach kultury, obyczajów i moralnoœci. Problemy te przek³adaj¹ siê na sposób postrzegania Europy i UE.
Warto jednak zacz¹æ od samego faktu ukazywania w pogl¹dach wyraŸnego
b¹dŸ te¿ poœredniego oddzielenia Europy i Polski. Europa prezentowana jest czêsto jako pewna ca³oœæ, poza któr¹ znajduje siê Polska, a do której jednak aspiruje
w okreœlony sposób. W retoryce „Goœcia Niedzielnego” nastêpuje nawi¹zanie do
postrzegania Europy jako rodziny, do której Polska chcia³aby siê „w¿eniæ”, ale poza któr¹ w dalszym ci¹gu pozostaje: „Czy my ju¿ nie mo¿emy popieraæ Anglii,
Hiszpanii i W³och? My co prawda jesteœmy poza rodzin¹, ale czy rodzina to tylko Francja i Niemcy?”55. Spersonifikowane ukazanie granicy pomiêdzy cz³onkami rodziny, a osob¹ obc¹, w doœæ prosty sposób oddaje powy¿sz¹ sytuacjê. Nieco
innych sformu³owañ u¿ywa „Najwy¿szy Czas!”, gdy¿ dokonuje bezpoœredniego
okreœlenia za pomoc¹ zestawu s³ów „my–oni”: „Jest znacznie gorzej – oni chc¹
robiæ nam dobrze! Pod przymusem”56. Zastosowanie tego typu fraz powoduje wyraŸne oddzielenie pomiêdzy „nami”, a „nimi”. Pos³u¿enie siê w powy¿szym fragmencie s³owem „przymus”, posiadaj¹cym negatywn¹ konotacjê w jêzyku polskim, powoduje utwierdzenie wra¿enia obcoœci Europy. W kolejnym natomiast
nastêpuje ukazanie UE jako okupanta Europy – „pod okupacj¹ UE Europa ledwie
dyszy”57. Widoczne jest rozdzielenie Europy od UE. Uderzaj¹ca obcoœæ bije od
okreœlenia „okupacja”, gdy¿ z za³o¿enia okupant to ktoœ przychodz¹cy z zewn¹trz,
dokonuj¹cy tego aktu wbrew woli podmiotu poddanego. Równie¿ w „Nowej Myœli Polskiej” pojawiaj¹ siê wyraŸne odniesienia ukazuj¹ce Europê w kategoriach
obcoœci: „Unia Europejska jest jakimœ konglomeratem zarz¹dzanym przez bezideowych biurokratów”58. Obraz struktury administrowanej przez bezdusznych urzêdników wpisuje siê w schemat czegoœ dalekiego i niechêtnego nam. Wymieniony
w cytacie konglomerat to nic innego, jak ca³oœæ, która jest zlepkiem ró¿nych, czêsto niepasuj¹cych do siebie czêœci lub elementów. Jeœli do³o¿ymy do tego biuro54
Tam¿e, s. 228.
M. Sablik, Arszenik i stare koronki, „Goœæ Niedzielny”, nr 9/2003, s. 29.
56 J. Korwin-Mikke, Poradnik agitatora, czyli… 102 powody, by nie wchodziæ…, „Najwy¿szy
Czas!”, nr 23/2003, s. 28.
57 Tego¿, Jankes na dworze Króla Zygmunta, „Najwy¿szy Czas!”, nr 23/2003, s. 41.
58 A. Koniuszewski, Wspólny europejski grób, „Nowa Myœl Polska”, nr 3/2003, s. 5.
55
64
kracjê, to otrzymujemy obraz wyj¹tkowo niesprzyjaj¹cy uznaniu Europy za „swoj¹”. W innym miejscu Europa zyskuje nie tylko etykietê obcego, ale wrêcz wroga: „Ani Bia³oruœ, ani Berlin, ani Moskwa – tylko nasza wolna Polska! C³a przywrócimy, z³odziei rozliczymy, gospodarkê rozwiniemy i dobrobyt zbudujemy. Ale
najpierw odrzuæmy propagandê wroga, bo musimy staæ na w³asnych nogach, ¿eby zdecydowaæ o sobie. Ka¿dy m¹dry to powie!”59. Za cel traktuje siê odrzucenie
propagandy UE ukazanej jako wroga oraz oparcie siê na w³asnych doœwiadczeniach. W³asnych znaczy tyle co swoich, a nie europejskich – obcych. £atwo zauwa¿yæ, i¿ w ka¿dym z prezentowanych typów przekonañ wystêpuje nawi¹zanie
do obcoœci Europy czy Unii Europejskiej, jednak najbardziej wyraŸne pozostaje
ono w przypadku nurtu narodowo-katolickiego.
Polityczna rola pañstwa narodowego w pewien sposób pozostaje, w zwi¹zku
z poruszanym ju¿ problemem utraty suwerennoœci prezentowanym szeroko w badanych tytu³ach prasowych. W przypadku Polski du¿a rola przypisywana pañstwu
narodowemu ma zwi¹zek z dziejami kraju. Wieloletnia utrata niepodleg³oœci oraz
okres Polski Ludowej sprawi³y, ¿e przywi¹zanie do w³asnego niezale¿nego pañstwa jest ogromne. Przywi¹zanie to przek³ada siê na przypisywanie pañstwu narodowemu du¿ej roli. Eurosceptyczne pogl¹dy œrodowisk prawicowych s¹ w tej
kwestii bardzo wyraŸnie. W artyku³ach „Nowej Myœli Polskiej” widoczny jest
niepokój i charakterystyczn¹ wrogoœæ. Pojawia siê stwierdzenie, ¿e Unia Europejska d¹¿y do zupe³nej degradacji pañstw narodowych i w efekcie tak¿e do zarz¹dzania spo³ecznoœci¹ Europy jedynie poprzez ponadnarodowe struktury, bêd¹ce
Ÿród³em ucisku i postêpuj¹cej degradacji tej spo³ecznoœci. Œwiadczyæ mog¹ o tym
chocia¿by nastêpuj¹ce s³owa: „Unia wyraŸnie zmierza do coraz wiêkszego ograniczania roli pañstw cz³onkowskich, co szczególnie dotyczy pañstw mniejszych
i nowych cz³onków”60. W tym typie przekonañ mieœci siê równie¿ wizja ca³kowitej unifikacji i likwidacji struktur krajowych w ró¿nych obszarach (zarówno politycznym, jak i ekonomicznym): „Z biegiem czasu kompetencje Brukseli bêd¹ ros³y; parlament w Strasburgu bêdzie zastêpowa³ parlamenty narodowe. Gospodarki poszczególnych pañstw stan¹ siê jedn¹ gospodark¹”61. Uniê Europejsk¹ traktuje siê jako narzêdzie podboju narodów, coœ przecz¹cego suwerennoœci pañstwa,
d¹¿¹cego do nieskrêpowanego federalizmu. Jednoczeœnie taki model przeciwstawia siê wizji Europy Ojczyzn – „Gdyby Polacy, a szerzej – przedstawiciele narodów i pañstw kandydackich z Europy Œrodkowej i Wschodniej przeczytali co ich
czeka w najbli¿szej przysz³oœci po wejœciu do europejskiego raju, wszyscy oni
mogliby zacz¹æ powa¿nie myœleæ o realnej dla Brukseli alternatywie – o powrocie do Europy Ojczyzn, Europy Suwerennych Pañstw Narodowych, Europy œwiêtych Cyryla i Metodego… Póki jeszcze nie jest na to za póŸno”62. W równie jaskrawy sposób stosunek Europy do pañstwa narodowego widzi konserwatywno59
Rozmówki warszawskie – Towarzysze! Do raj(ch)u!, „Nowa Myœl Polska”, nr 20/2003, s. 20.
A. Owsiñski, Nie ta Unia i nie te elity, „Nowa Myœl Polska”, nr 1–2/2003, s. 5.
61 A. Wielomski, Historyczna decyzja, „Nowa Myœl Polska”, nr 6/2003, s. 19.
62 P. Po³anecki, Narzêdzie do podboju narodów 2, „Nowa Myœl Polska”, nr 21/2003, s. 13.
60
65
Karolina Miller
liberalny „Najwy¿szy Czas!”: „Tymczasem wraz z wejœciem do Unii nasze pañstwo bêdzie podlegaæ degradacji i powolnej likwidacji (z czasem rozbite na kilka
euroregionów, podleg³ych bezpoœrednio Brukseli)”63. Z przytoczonych s³ów wynika, i¿ widmo federalizmu kr¹¿y nad Uni¹ Europejsk¹, a dzia³ania sprzyjaj¹ce takiemu stanowi bêd¹ podejmowane bez wp³ywu pañstw. Wizji UE depcz¹cej suwerennoœæ pañstw nie ma natomiast w opcji zwi¹zanej z Koœcio³em katolickim.
Brak jest powy¿ej prezentowanych obaw. ZnaleŸæ mo¿na raczej próby uspokojenia odbiorców, ¿e dyskusje nad opcjonaln¹ utrat¹ suwerennoœci to tylko przebrzmia³e g³osy przesz³oœci, niemaj¹ce podstaw w racjonalnym rozumowaniu.
Mimo i¿ funkcjonuje ogólne, poparte faktami przekonanie, ¿e pañstwo narodowe w Europie ca³y czas jest podstaw¹ do tworzenia jakichkolwiek innych struktur, to w analizowanych materia³ach, za wyj¹tkiem wspomnianego nurtu katolickiego, uderza wrêcz paniczny strach przed przyst¹pieniem Polski do struktur UE,
rozumianym jako przekazywanie pewnych kompetencji pañstwa na rzecz struktur
ponadnarodowych, co przewiduje w artykule 90. Konstytucja RP. Jedynie w pañstwie niezale¿nym od ponadnarodowych struktur, dostrzega siê mo¿liwoœæ pe³nego i realnego wyra¿enia interesów narodu.
Drugim polem, na którym nastêpuje rozdŸwiêk pomiêdzy tym co „europejskie”, a tym co polskie, jest sfera gospodarcza. Bóle transformacji s¹ ca³y czas odczuwalne. Odwo³aniami do transformacji gospodarki z centralnego planowania do
wolnego rynku próbuje siê w pewien sposób usprawiedliwiaæ ci¹gle nie najlepsz¹
sytuacjê gospodarcz¹ Polski. Podkreœla siê zwi¹zek nadal niezbyt dobrej sytuacji
gospodarczej w 2003 roku z koniecznoœci¹ dostosowywania siê do standardów
europejskich wskazuj¹c, ¿e pojawi³y siê pewne dziedziny gospodarki, które okaza³y siê generowaæ trudnoœci w wiêkszym stopniu ni¿ inne dziedziny. By³o to miêdzy innymi rolnictwo, przemys³ spo¿ywczy, system bankowoœci, kwestie ekologii
i ochrony œrodowiska oraz problemy zwi¹zane z nowoczesnymi technologiami64.
S³aboœæ polskiej gospodarki sta³a siê wyraŸnym czynnikiem tworz¹cym barierê
miêdzy „nami” a „nimi”. Potêga gospodarcza Zachodu przyt³acza³a Polaków maj¹cych œwiadomoœæ trudnoœci, na jakie trafia ich gospodarka, znajduj¹c siê ci¹gle
jeszcze w procesie transformacji. Pogarszanie siê sytuacji ekonomicznej w Polsce
b¹dŸ utrzymywanie siê jej w z³ym stanie, ³¹czy siê zdaniem Marka Kotlinowskiego z LPR z wdra¿aniem standardów unijnych: „My ³¹czymy akcesjê do Unii, standardy, które Unia nam narzuca, z tym, ¿e ¿yje siê coraz gorzej i stajemy siê pañstwem, które rozwija siê bardzo wolno lub wcale”65. Czêsto pojawia³y siê tak¿e
s³owa œwiadcz¹ce o postrzeganiu gospodarki polskiej i gospodarki UE jak konkurentów, a ich wzajemnych relacji – jak gry nierównowa¿nych partnerów. Skoro
partnerzy nie s¹ sobie równi, to sama relacja nie mo¿e byæ gr¹ o jasnych regu³ach.
Analizowane teksty czêsto przedstawiaj¹ przerysowany obraz UE, sprowadzaj¹cy
63
£. Olkowicz, 101 powodów na ‘NIE’…, s. 47.
A. Horolets, Obrazy Europy…, s. 231.
65 LPR a wolny rynek – z Markiem Kotlinowskim rozmawia Marcin Pazio, „Najwy¿szy Czas!”,
nr 6/2003, s. 16–17.
64
66
66
67
siê do nakreœlania jej jako tego, który odrzuca, odpycha i zniechêca Polskê, ukazuj¹c tym samym celowo w³asn¹ wy¿szoœæ nie tylko ekonomiczn¹, ale tak¿e polityczn¹. W charakterystyczny sposób do ró¿nic ekonomicznych nawi¹zuje opcja
konserwatywno-liberalna. Ze wzglêdu na charakter przekonañ przezeñ prezentowanych, dokonuje siê nawi¹zañ do kwestii wolnego rynku. „Najwy¿szy Czas!”
dostrzega przepojony interwencjonizmem rynek europejski, bêd¹cy opozycj¹ dla
rodz¹cej siê w Polsce gospodarki wolnorynkowej w pe³nym tego s³owa znaczeniu: „Niestety wci¹¿ s³yszymy same peany na temat rzekomego wolnego rynku –
«œwiêtej krowy», któr¹ jest prze¿arta interwencjonizmem Unia Europejska”66. Pokazywanie powy¿szych zale¿noœci w taki oto sposób nie pozostawia w¹tpliwoœci
wobec tego, czy Europa jest swoja czy obca, gdy¿ obcoœæ Europy widaæ w powy¿szych s³owach wyraŸnie. Nale¿y jednak zaznaczyæ, ¿e kwestie tego typu nie pojawiaj¹ siê w bardzo wyraŸny sposób w artyku³ach „Goœcia Niedzielnego”. Dostrzega siê tam ró¿nice w rozwoju gospodarczym Polski i Europy Zachodniej, jednak
traktowane s¹ one jako motor zmian dla kraju.
Sytuacja geopolityczna Polski jest doœæ specyficzna, a okreœlanie jej jako po³o¿enie „miêdzy m³otem a kowad³em” okazuje siê byæ wysoce trafne. Doœæ ciekawym posuniêciem jest umieszczenie przez Annê Horolets w publikacji pt. Obrazy Europy w polskim dyskursie publicznym satyrycznego rysunku Andrzeja
Mleczki, który po³o¿enie geopolityczne Polski t³umaczy jako z³oœliwoœæ samego
Boga67. Usytuowanie Polski w Europie mia³o zapewne niema³y z reszt¹ wp³yw na
jej historyczne losy. Nie cofaj¹c siê daleko w historiê, mo¿na stwierdziæ, ¿e osi¹gniêcie ca³kowitej stabilnoœci pañstwa polskiego wi¹¿e siê czêsto w mediach
z przyst¹pieniem do struktur NATO. Ma byæ ono gwarantem bezpieczeñstwa,
zw³aszcza ze strony Rosji. W analizowanych tytu³ach prasowych zarówno NATO,
jak i UE, przedstawiane bywa jako wybór mniejszego z³a –czy wybierze siê bycie
„w” czy „poza” dan¹ struktur¹, bêdzie to rozwi¹zanie dla Polski niekorzystne.
Wobec swoistego lêku przed Wschodem, pojawiaj¹ siê tak¿e propozycje, aby
i Rosja, która znajduje siê poza strukturami paktu, przyst¹pi³a do niego. Podaje siê
takie propozycje po to, aby nie mog³a ona konkurowaæ z Polsk¹ bêd¹c¹ ju¿ w tych
strukturach, co mog³oby spowodowaæ niebezpieczne napiêcia pomiêdzy oboma
pañstwami. Pakt Pó³nocnoatlantycki, który niew¹tpliwie bywa czynnikiem wspomagaj¹cym polsk¹ sytuacjê geopolityczn¹, okazuje siê tak¿e byæ podmiotem prowadz¹cym do ustanawiania pewnych granic miêdzy tym co europejskie, a tym co
polskie. Cz³onkostwo w NATO (notabene uwa¿ane za pewien filar europejskoœci,
b¹dŸ przynale¿noœci do Zachodu) okazuje siê wcale nie byæ dobrym rozwi¹zaniem wobec tego, jak kszta³tuj¹ siê stosunki pomiêdzy Polsk¹ a Federacj¹ Rosyjsk¹. Stosunki polsko-rosyjskie w mniemaniu prawicowych komentatorów okazuj¹ siê byæ du¿o bardziej cenne oraz warte zdecydowanie wiêkszego poœwiêcenia.
Przyst¹pienie Polski do UE, a tak¿e wczeœniejsza akcesja do NATO, traktowana
D. Hybel, Dotacje czas zacz¹æ, „Najwy¿szy Czas!”, nr 10/2003, s. 16–17.
A. Horolets, Obrazy Europy…, s. 233–234.
67
Karolina Miller
jest przez nich jako raczej „zdrada” interesów narodowych w kontekœcie stosunków wschodnich, ni¿ dzia³ania maj¹ce przynieœæ pañstwu okreœlone korzyœci. Wed³ug konserwatywno-liberalnych komentatorów sytuacji politycznej, czas NATO
przemin¹³, co mo¿e byæ jednak niebezpieczne z uwagi na powstaj¹cy problem
bezpieczeñstwa – „No w³aœnie – na co faktycznie w razie zagro¿enia mo¿e liczyæ
Polska w Unii Europejskiej, skoro NATO de facto przesta³o istnieæ jako skuteczny sojusz militarny?”68. Kpi siê tak¿e z pogl¹du, jakoby UE by³a jedynym wyjœciem dla interesów miêdzynarodowych Polski. W jednym z opublikowanych artyku³ów w „Najwy¿szym Czasie!” wyœmiewa siê prelegenta twierdz¹cego, ¿e
„Nie mamy ¿adnej alternatywy. Rosja nas nie chce, NAFTA nas nie chce, nikt nas
nie chce, a w Europie byliœmy, jesteœmy i bêdziemy”69. Mimo naturalnych przypuszczeñ, popartych geopolitycznym po³o¿eniem Polski, nie czyni siê z Unii Europejskiej jedynego wyjœcia, wrêcz przeciwnie – wyjœcie to siê odrzuca na rzecz
samodzielnego rozwoju b¹dŸ te¿ powrotu do intensywnych stosunków polsko-rosyjskich, jak czyni to „Nowa Myœl Polska”: „Jeœli nie wejdziemy do Unii, jedynym rozwi¹zaniem jest nawi¹zanie bli¿szej wspó³pracy z Rosj¹. Ale niestety (…),
bêdzie to ju¿ powrót na kolanach”70.
Powraca tak¿e motyw „wejœcia Polski do Europy”, skrytykowany zw³aszcza
przez prawicê konserwatywno-liberaln¹ i narodowo-katolick¹. Nieco inne podejœcie w tej kwestii prezentuje opcja zwi¹zana z Koœcio³em katolickim: „Dziœ s³yszymy czasem, ¿e jesteœmy Europejczykami od wieków, wiêc po co nam wstêpowaæ do Europy? I to ju¿ jest pierwsze nadu¿ycie, bo choæ jesteœmy Europejczykami, to pytaj¹ nas o wst¹pienie do Unii. Pytaj¹ o to, czy chcemy byæ Europejczykami na peryferiach, czy te¿ uczestniczyæ na równych prawach w najwiêkszej pokojowo budowanej wspólnocie w dziejach œwiata”71. Takie podejœcie do sprawy
zwraca uwagê na rozró¿nienie miêdzy Europ¹, której czêœci¹ jesteœmy bezsprzecznie od wieków, a Uni¹ Europejsk¹ – do której mo¿emy przyst¹piæ b¹dŸ
nie. Widaæ przy tym wyraŸn¹ zachêtê do popierania integracji, która ma nam daæ
wp³yw na decyzje we wspólnocie pañstw europejskich.
Pewne granice, miêdzy Europ¹ i Polsk¹, wskazuje tak¿e stosunek do kultury,
obyczajów i szeroko pojêtej moralnoœci. Powstaj¹ one najczêœciej w oparciu
o podejœcie do wartoœci, które niesie chrzeœcijañstwo, ale tak¿e nawi¹zuj¹ do modelu rodziny, czy problemu unifikacji kultury w ramach UE, co dla Polski mog³oby byæ kwesti¹ niekorzystn¹. Dotykaj¹c problemu wartoœci, „Goœæ Niedzielny”
publikuje w jednym ze swych numerów rozmowê z kardyna³em Paulem Poupardem, który stwierdza, i¿ „dziœ „Europa bez Boga” jest coraz bardziej widoczna.
Zauwa¿amy to tak¿e w debacie nad przysz³oœci¹ Unii Europejskiej. Wœród jej reformatorów jest zbyt wiele symptomów niechêci do najdelikatniejszych nawet od68
M. B³ach, Polski protektorat, „Najwy¿szy Czas!”, nr 23/2003, s. 10–11.
R. Malczyk, Sacrum Officium UE, „Najwy¿szy Czas!”, nr 11/2003, s. 8–9.
70 A. Owsiñski, Z czym…, s. 14.
71 M. Sablik, Rocznica, „Goœæ Niedzielny”, nr 18/2003, s. 29.
69
68
niesieñ chrzeœcijañskich”72. Os³abienie tych wzorców w Europie, podczas gdy
w Polsce pozostaj¹ one ca³y czas widoczne w ¿yciu publicznym, pokazuje pewien
rozdŸwiêk pomiêdzy tym, co europejskie i tym, co polskie. Z drugiej jednak strony istnieje œwiadomoœæ, ¿e z tych w³aœnie wartoœci Europa wyros³a i le¿¹ one
u podstaw wielu aspektów jej funkcjonowania. „Cywilizacja europejska przepojona jest wartoœciami chrzeœcijañstwa”73 – s³owa te padaj¹ w kontekœcie tego, jak
wiele kwestii pozornie zwi¹zanych tylko z religi¹, wesz³o w codzienny u¿ytek,
równie¿ œwiecki, na przyk³ad kalendarz gregoriañski. Odwo³anie to ma na celu
przypomnienie roli chrzeœcijañstwa w Europie. Pojawia siê tak¿e bardziej intensywny motyw rozdzielaj¹cy to, co u nas i to, co tam: „Tam upadek moralny i zepsucie, a tutaj tylu ludzi, którzy wiedz¹ jak to naprawiæ – czy¿ nie mo¿e byæ
szczytniejsze wyzwanie dla Polaka i katolika od ruszenia na pomoc zagubionym
bliŸnim?”74. Nastêpuje po³¹czenie dwóch kwestii – z jednej strony okreœlenie obcego, a z drugiej pomys³ na oswojenie go poprzez jego zmianê. Z narodowo-katolickiego nurtu prawicy wy³ania siê kolejny obraz wrogiej Europy, atakuj¹cej liberalizmem i brakiem wartoœci. Janusz Sperka, prezes czêstochowskiego oddzia³u Stronnictwa Narodowego, powiedzia³ miêdzy innymi: „przed Polsk¹ staje szansa obrony przed zliberalizowan¹ i pobawion¹ wartoœci Uni¹ Europejsk¹”75.
Podobne motywy powracaj¹ w opublikowanych przez „Now¹ Myœl Polsk¹” postulatach Stronnictwa Narodowego wobec integracji Polski z Uni¹ Europejsk¹.
Pojawia siê tam stwierdzenie, ¿e „Unia Europejska jest oparta na fundamencie
ideowym sprzecznym z zasadami przez nas wyznawanymi”76. Sprzecznoœæ zasad
funkcjonuj¹cych w UE z powszechnie uznawanymi w Polsce powoduje automatyczne ustawienie Europy na stanowisku obcego.
Wymienione kategorie: spojrzenie na pañstwo narodowe, kwestie gospodarcze, sytuacja geopolityczna oraz problem kultury, obyczajów i moralnoœci, sprawiaj¹, ¿e pomiêdzy Polski a Europ¹ wytwarza siê wyraŸna granica kszta³tuj¹ca
podzia³ na swoje i obce. W ten sposób Europa zaczyna siê oddalaæ. Postrzeganie
przyst¹pienia Polski do UE jest negatywne, bo traktuj¹c j¹ jako obc¹ nie mo¿na
„oddaæ jej” swojej ojczyzny.
Warto jednak zauwa¿yæ pewn¹ specyfikê w ka¿dym z omawianych nurtów. Europa jest najmniej obca w „Goœciu Niedzielnym”, poniewa¿ jesteœmy czêœci¹
wspólnoty europejskich pañstw, budowanej od wieków za pomoc¹ tych samych
wartoœci, które jednak trzeba Europie koniecznie przypomnieæ (co mo¿emy to zrobiæ wstêpuj¹c w szeregi pañstw UE). Nie zmienia to jednak faktu postrzegania Europy raczej pozytywnie ni¿ negatywnie, bardziej swojsko ni¿ obco. Europa zachêca w pewien sposób, oferuje te¿ pewne potencjalne korzyœci, które mog¹ zostaæ
72
Dialogiem kultur zasypujemy przepaœcie – Z kard. Paulem Poupardem rozmawia³ Micha³
Góra, „Goœæ Niedzielny”, nr 18/2003, s. 16.
73 Takiej Europy nie chcemy, „Goœæ Niedzielny”, nr 9/2003, s. 17.
74 M. Sablik, Przekrêty, „Goœæ Niedzielny”, nr 22/2003, s. 29.
75 Nie dla UE w Czêstochowie, „Nowa Myœl Polska”, nr 17/2003, s. 9.
76 „Nie” dla UE, „tak” dla Polski, „Nowa Myœl Polska”, nr 22/2003, s. 3.
69
Karolina Miller
osi¹gniête po akcesji (m.in. stabilnoœæ ekonomiczna czy prawna), uzupe³niaj¹ce rolê pañstwa narodowego. Perspektywa ta pozwala dostrzec zbli¿anie siê Polski do
Europy i jednoczeœnie Europy do Polski. Nale¿y skonfrontowaæ to stanowisko
z wyraŸn¹ obcoœci¹ Europy wyzieraj¹c¹ z pogl¹dów zarówno konserwatywno-liberalnych, jak i narodowo-katolickich. Obydwa te nurty umieszczaj¹ Europê (uto¿samian¹ niekiedy, choæ nie zawsze z UE) daleko od Polski. Jawi siê wiêc ona jako
obcy, biurokratyczny twór wprowadzaj¹cy na si³ê postanowione przez siebie rozwi¹zania. Zarzuca siê jej brak wartoœci i poszanowania dla uniwersalnie przyjêtych
prawide³. Linie podzia³u miêdzy europejskim i polskim s¹ wiêc doœæ wyraŸne, ukazywane w kontekœcie pewnych kategorii oraz konkretnych sytuacji.
Europa o wielu twarzach
Warto zauwa¿yæ, ¿e w analizowanych artyku³ach prasowych Unia Europejska
nie jest rozpatrywana jako ca³oœæ, czyli z³o¿ona, wieloaspektowa struktura. Autorzy koncentruj¹ siê siê na jakimœ okreœlonym wydarzeniu, które przyczynia siê do
wydawania os¹dów, przypuszczeñ, kszta³towania obrazów77. Zwrócenie uwagi na
wybran¹ sprawê powoduje postrzeganie UE jedynie przez jej pryzmat, a co za tym
idzie – dostrzeganie tylko wybranych cech. Analizowanie dyskursu pozwala na
wyodrêbnienie pewnych obrazów, stworzenie ich katalogu. Elementem, który je
spaja jest negatywna ocena Europy. W zale¿noœci od tego, jak bardzo intensywna
by³a ta ocena, mo¿na dostrzec obrazy odrzucaj¹ce Europê b¹dŸ te¿ d¹¿¹ce do jej
zmiany, aby ze „z³ej” sta³a siê „dobra”. Pojawiaj¹ siê tak¿e jednak obrazy „dobrej
Europy”, choæ nieliczne i w specyficznych kontekstach. Obrazy bêd¹ce esencj¹
analizowanych artyku³ów tworz¹ powtarzalne schematy przedstawiania Europy.
Pierwszym ze schematów wy³aniaj¹cych siê z analizowanych artyku³ów, jest
„Europa dominuj¹ca”. Unia Europejska ukazana jest jako struktura polityczno-gospodarcza góruj¹ca wyraŸnie nad Polsk¹. Dominacja wydaje siê z jednej strony
cech¹ naturaln¹, okreœlaj¹c¹ Europê jako ca³oœæ. Taka pozycja Europy mo¿e wynikaæ w du¿ej mierze z jej rozwoju historycznego i utrwalanego w toku dziejów
poczucia wy¿szoœci. Dominacja przejawia siê w chêci sprawowania kontroli nad
innymi, w tym Polsk¹. Traktowana jest wiêc jako coœ negatywnego. Kontrol¹ s¹
normy, które Polska musi spe³niaæ; terminy, których musi dotrzymywaæ. Obligatoryjnoœæ takich dzia³añ w obliczu chêci przyst¹pienia Polski do UE jest w³aœnie
elementem kontroli. Ustanawianie wymagañ, warunków do spe³nienia to narzêdzie, które pozwala UE kontrolowaæ Polskê. Obraz taki pojawia siê najwyraŸniej
w prawicy narodowo-katolickiej, nie ma go natomiast w stanowisku Koœcio³a katolickiego. Jeden z ówczesnych polityków LPR, Dariusz Szczêsny wypowiada³
siê nastêpuj¹co: „[UE – przyp. K.M.] ju¿ dziœ grozi nam uruchomieniem klauzul
ochronnych i wykluczeniem Polski z wielu obszarów polityki”78. Dominacja Eu77A.
78
70
Horolets, Obrazy Europy…, s. 167.
LPR i UPR przeciwko UE, „Nowa Myœl Polska”, nr 12/2003, s. 2.
ropy wyra¿a siê w³aœnie w tym, jakie kroki mo¿e ona poczyniæ w stosunku do krajów kandyduj¹cych, w tym Polski.
Obraz „wrogiej Europa” zwi¹zany jest z jej obcoœci¹, traktowan¹ jako „innoœæ”. Porównuje siê go z poprzednim – „Europ¹ dominuj¹c¹”. Trzeba jednak zauwa¿yæ, ¿e odró¿nia go przypisywanie Europie jeszcze wiêkszej odrêbnoœci, która
przechodzi we wrogoœæ. Przechodzenie to spowodowane jest nieporównywalnie
wiêkszym potencja³em politycznym i gospodarczym, a podmioty o nierównym
potencjale traktowane s¹ jako wrogie sobie nawzajem. Taki sposób postrzegania
Europy wynika z interpretacji historycznej i czêstego uto¿samiania Europy
z Niemcami, które znajduj¹ siê w czo³ówce pañstw Unii Europejskiej zarówno ze
wzglêdu na znaczenie polityczne, jak i gospodarcze. Do uto¿samiania UE z Niemcami czêsto odwo³uje siê „Nowa Myœl Polska”, u¿ywaj¹c w jednym z artyku³ów
chocia¿by okreœlenia „niemiecki gotowiec”79. W znacz¹cej roli Niemiec upatruje
siê przyczyn decyzji, które s¹ dla Polski trudne do realizacji, politycznie niewygodne. Z tego wynika tak¿e obawa przed ekspansyjnym charakterem dzia³añ UE.
Wracaj¹ w tej interpretacji ci¹gle ¿ywe i czêsto poruszane obawy o to, ¿e „Niemcy zabior¹ nam nasz¹ ziemiê”80. Strach przed utrat¹ ziemi traktowanej zarówno jako czêœæ maj¹tku, ale te¿ jako zakrawaj¹ca na niemal religijn¹ kategoriê „ojcowizna”, powoduje utrwalanie siê obrazu wrogiej Polsce Europy. Dostrzegana wrogoœæ UE przedstawiana jest jednak w ró¿ny sposób. Dochodzi nawet do ukazania
przez „Najwy¿szy Czas!” skrajnego pogl¹du, jak ten, ¿e „W Brukseli siedz¹ ludzie chc¹cy Polskê zniszczyæ…”81. „Nowa Myœl Polska” natomiast odwo³uje siê
do wrogiego charakteru ideowych podwalin UE, nieakceptowanych dla Polski,
a wrêcz godz¹cych w jej podstawowe wartoœci. Pisze siê o nich, i¿: „S¹ to fundamenty zrodzone w dobie Oœwiecenia, a potem rewolucji francuskiej, wrogie idei
narodowej i chrzeœcijañskim wartoœciom, a wiêc tak¿e sprzeczne z tradycj¹ europejsk¹”82. Wrogoœæ Europy bêdzie powraca³a tak¿e w innych jej wizerunkach. Bêdzie to cecha doœæ charakterystyczna dla wiêkszoœci obrazów Europy w prawicy
konserwatywno-liberalnej i narodowo-katolickiej.
Innym obrazem Europy, który wy³ania siê z poddanych analizie artyku³ów, jest
„Europa kolonialna”. Kolonializm jest niezaprzeczalnie istniej¹cym faktem w historii starego kontynentu. Poruszanie tych kwestii w polskiej prasie nie jest jednak zbyt czêste, dlatego ¿e kwestie zwi¹zane z dekolonizacj¹, problemami imigracyjnymi, wymieszaniem kultur czy innymi sprawami wynikaj¹cymi z tego procesu, nie dotykaj¹ Polski w taki sposób, jak Wielkiej Brytanii czy Francji. Kolonializm Europy w przypadku Polski ma nieco inny wydŸwiêk. Takie nazewnictwo
Anna Horolets t³umaczy jako obraz retoryczny, konieczny do scharakteryzowania
obaw zwi¹zanych z podporz¹dkowaniem Polski ponadnarodowym strukturom po
przyst¹pieniu do Unii Europejskiej. „Kolonizowanie” jest te¿ rozumiane przez
79
A.J. Horodecki, Kiedy prawdziwie Polacy powstan¹, „Nowa Myœl Polska”, nr 1–2/2003, s. 11.
A. Horolets, Obrazy Europy..., s. 170.
81 J. Korwin-Mikke, Poradnik…, s. 28.
82 „Nie” dla UE…, s. 3.
80
71
Karolina Miller
pryzmat opanowania Europy Œrodkowo-Wschodniej przez Uniê Europejsk¹, politycznego jej podporz¹dkowania, czy wykorzystywania jej potencja³u gospodarczego oraz si³y roboczej. Pojawia siê wizja Europy zjednoczonej jako „drugiego
Zwi¹zku Radzieckiego”. Obraz ten wskazuje tak¿e na powi¹zanie z kolonializmem, chêci¹ bezwzglêdnego podporz¹dkowania, dostosowania oraz ca³kowitego
wykorzystania innych krajów Europy. Kolonializm w przypadku Polski ma wiêc
raczej specyficzne znaczenie, odmienne od tego pierwotnego, standardowego83.
Obraz Europy kolonizuj¹cej, a wrêcz okupuj¹cej, pojawia siê w prawicy konserwatywno-liberalnej oraz narodowo-katolickiej, przy czym w obu przypadkach
wraz z motywem Europy jako drugiego ZSRR84. Samo sformu³owanie „pod okupacj¹ UE Europa ledwie dyszy”85 pokazuje, ¿e tak naprawdê UE zachowuje siê
jak kolonizator zdobywaj¹cy kolejne tereny i rz¹dz¹cy nimi „tward¹ rêk¹”.
Z analizowanych artyku³ów wy³ania siê obraz „Europa liberalna”. Rozumienie
liberalizmu jest uto¿samiane z kapitalizmem, wolnym rynkiem, w którym wygrywaj¹ silniejsi. Obraz ten pojawia siê dosyæ czêsto w prawicy narodowo-katolickiej,
a obawy zwi¹zane z takim postrzeganiem Europy s¹ powszechne. Wyra¿a siê to
w strachu przed „wyzyskiem gospodarczym” krajów maj¹cych przyst¹piæ do Unii
Europejskiej, w tym w szczególnoœci Polski. Mo¿na tê kwestiê po³¹czyæ z wizerunkiem silnej, dominuj¹cej Europy, d¹¿¹cej do osi¹gniêcia jak najwiêkszych korzyœci w³asnych kosztem biedniejszych i s³abszych krajów. Skoro wiêc wygrywa silniejszy, to w konkurowaniu z gospodark¹ UE, pojedyncze pañstwo nie ma praktycznie ¿adnych szans. To powoduje z kolei postrzeganie Europy jako wroga, a tak¿e jak konkurenta. Czêste jest równie¿ pe³ne obaw postrzeganie Europy zjednoczonej przez pryzmat unii walutowej – strefy Euro. Obawa przed wspóln¹ walut¹ jest
jednoczeœnie wyra¿eniem lêku przed utrat¹ niezale¿noœci politycznej i ekonomicznej, kontrolowaniem przez podmioty zewnêtrzne kwestii gospodarczych, zw³aszcza tych zwi¹zanych z bankowoœci¹ i systemem finansowym. Wczytuj¹c siê w te
obawy dostrzegamy tak¿e lêk przed globalizacj¹ i unifikacj¹. Euro obrazuje siln¹,
dobrze rozwijaj¹c¹ siê gospodarkê Europy Zachodniej, bêd¹c¹ jednoczeœnie konkurentem dla gospodarki polskiej86. Obraz Europy liberalnej w kwestiach ekonomicznych nie funkcjonuje natomiast w prawicy konserwatywno-liberalnej. Wrêcz
przeciwnie, padaj¹ tam okreœlenia, ¿e europejski rynek jest przesycony interwencjonizmem – samo sformu³owanie „królestwo interwencjonizmu”87 jest ukoronowaniem tej wizji. Powraca tak¿e liberalizm w sferze wartoœci i sposobu ¿ycia. Taki motyw pojawia siê zarówno w przypadku prawicy konserwatywno-liberalnej,
jak i narodowo-katolickiej. O ile „Nowa Myœl Polska” przestrzega, ¿e „Si³y posiadaj¹ce w UE w³adzê kulturow¹ – to jest formacja demoliberalna”88, to w „Najwy¿83
A. Horolets, Obrazy Europy...., s. 171.
Obraz ten zostanie przedstawiony jako odrêbny.
85 J. Korwin-Mikke, Jankes…, s. 41.
86A. Horolets, Obrazy Europy…, s. 171.
87 D. Hybel, Prawo do… skomplikowanego ¿ycia, „Najwy¿szy Czas!”, nr 15/2003, s. 8–9.
88 T. Szczepañski, Demoliberalny dyktat, „Nowa Myœl Polska”, nr 11/2003, s. 14.
84
72
szym Czasie!” znaleŸæ mo¿na nawet pogl¹d mówi¹cy nie tyle o liberalizmie obyczajowym w ramach UE, co o libertynizmie: „Jak wiadomo, tamtejsi libertyni, jakobini i postmoderniœci uwa¿aj¹, ¿e mo¿na korumpowaæ siê i kraœæ, jak tam komu
wygodnie”89. Warto dodaæ, i¿ wizje Europy liberalnej nie pojawiaj¹ siê w wyraŸny
sposób w stanowisku Koœcio³a.
Europa bywa tak¿e postrzegana jako „brukselska biurokracja”. Wizerunek ten
bezpoœrednio uto¿samia Europê z instytucjami Unii Europejskiej, których podstaw¹ funkcjonowania jest zatrudniony aparat urzêdniczy. S³owo „biurokracja” jest
dodatkowo rozumiane jako wieloœæ i niezrozumia³oœæ funkcjonuj¹cych przepisów
prawnych. Czêsto przepisy obowi¹zuj¹ce obywateli UE s¹ postrzegane jako wrêcz
absurdalne. Tworzone przepisy – choæ niekorzystne – s¹ niezale¿ne od Polski,
która mo¿e jedynie biernie im siê poddaæ. Cech¹, która charakteryzuje „brukselsk¹ biurokracjê” jest zbyt du¿a liczba urzêdników, na których utrzymanie przeznacza siê lwi¹ czêœæ bud¿etu UE. Urzêdnicy s¹ jednoczeœnie skorumpowani, a zjawisko takie jak nepotyzm równie¿ nie jest im obce. Krytyce poddaje siê tak¿e
przywileje, jakimi dysponuj¹. Europa jawi siê wiêc w tym obrazie jako bezduszny
aparat urzêdniczy zasypuj¹cy obywatela absurdalnymi przepisami, którym mo¿na
siê jedynie podporz¹dkowaæ90. Taka wizja jest ³atwo dostrzegalna w pogl¹dach
prawicy narodowo-katolickiej: „Nasze rolnictwo, a szczególnie administracja nie
s¹ absolutnie przygotowane do przebrniêcia przez biurokratyczne utrudnienia wymyœlone przez urzêdników w Brukseli”91. Pojawia siê wyraŸne odniesienie do z³ej
woli urzêdników, ustanawiaj¹cych takie warunki, z których spe³nieniem Polska
bêdzie mia³a problemy. Biurokratyczny system Brukseli to tak¿e podmiot poch³aniaj¹cy pieni¹dze, które maj¹ trafiæ do pañstw cz³onkowskich: „nasze pieni¹dze
(10 mld z³ rok w rok do kasy w Brukseli) zje unijna biurokracja oraz ¿eruj¹ce na
nowym systemie firmy paso¿yty”92. Marek Kotlinowski w wywiadzie dla „Najwy¿szego Czasu!” nazywa Uniê Europejsk¹ wprost „biurokratycznym molochem”93, którego naœladowanie nie jest bynajmniej przedsiêwziêciem dla Polski
korzystnym. W jednym z kolejnych numerów tego tygodnika pojawia siê dodatkowo stwierdzenie, ¿e ,,Wchodz¹c do Unii w³¹czamy siê w absurdalny system
wszechregulacij”94. Sugeruje ono wyraŸnie, ¿e nie wchodz¹c do UE, uniknêlibyœmy tych problemów. Jednoczeœnie pojawia siê stwierdzenie przeciwstawiaj¹ce
taki stan rzeczy cywilizacji: „dopiero w nowej rozszerzonej Unii ujrzymy prawdziw¹ biurokracjê i to na skalê nieznan¹ dot¹d ludziom cywilizowanym”95. Motyw zbiurokratyzowanych struktur nie pojawia siê w retoryce „Goœcia Niedzielnego”. Dostrzega siê problem koniecznoœci dostosowania siê do norm prawnych
89
S. Michalkiewicz, W poczuciu misji, „Najwy¿szy Czas!”, nr 16–17/2003, s. 56.
91 A. Owsiñski, Rozszerzenia w interesie Niemiec, „Nowa Myœl Polska”, nr 17/2003, s. 14.
92 Zap³acimy s³ono, „Nowa Myœl Polska”, nr 23/2003, s. 6.
93 LPR a wolny rynek, „Najwy¿szy Czas!”, nr 6/2003, s. 16–17.
94 D. Hybel, Prawo…, s. 8–9.
95 R. Pucek, O Chiñczykach, Unii Europejskiej i Ko³odce, „Najwy¿szy Czas!”, nr 23/2003, s. 16.
90
73
Karolina Miller
p³yn¹cych z UE, ale nie jest to rozumiane jako urzêdnicza z³a wola, a jedynie jako nieod³¹czna czêœæ procesu integracji. Oczywiœcie, mo¿na zauwa¿yæ pewne
obawy o realizacje okreœlonych norm, jednak s¹ nie s¹ one motywem dominuj¹cym.
W analizowanych artyku³ach pojawia siê tak¿e obraz „Europy-z³a”. Do takiego przedstawiania Europy i u¿ywania religijnej retoryki posuwa siê najczêœciej
„Nowa Myœl Polska”: „Nienarodzonych kasuj¹ jak Herody. Starszych usypiaj¹
jak, nie przymierzaj¹c, psy (…). I tylko za pieni¹dzem goni¹. A koœció³ki zamykaj¹ – i jak bolszewiki – w muzea albo sklepy zamieniajom. Taki to œwiat, to ani
chybi diabelski! [tak w oryginale – przyp. K.M.]”96. Zamkniête koœcio³y i odwrócone zasady moralne s¹ postrzeganie jako emanacja si³y piekielnej w UE.
Unia jest szatanem, siedliskiem z³a i wodzi na pokuszenie Polskê – wiern¹ od wieków chrzeœcijañskiej tradycji córê Koœcio³a katolickiego. Przypisuje siê UE jednoczeœnie wszelkie mo¿liwe negatywne elementy zwi¹zane z wspomnian¹ wczeœniej retoryk¹ biblijn¹. Skoro kusi ona Polskê, to jej celem mo¿e byæ tylko zguba
tego kraju. Kuszenie to odbywa siê poprzez sk³adanie mami¹cych obietnic ogólnej poprawy sytuacji kraju po przyst¹pieniu do UE. Zdarza siê, ¿e obraz ten ³¹czy
siê z wizerunkiem Polski jako jedynej ¿ywej ostoi katolicyzmu i wartoœci chrzeœcijañskich w Europie. Jako rolê Polski wskazuje siê ponowne przyci¹gniêcie zdegradowanych moralnie krajów Europy Zachodniej na ³ono Koœcio³a i rewitalizacjê w nich wartoœci, które zanik³y ca³kowicie b¹dŸ zanikaj¹. Rozpatrywanie Europy w kategorii z³a prowadzi do jednoznacznego jej odrzucenia w przeciwieñstwie
do poprzednich poddanych analizie obrazów. W kategorii tej mieœci siê równie¿
postrzeganie Europy jako „wie¿y Babel”. Porównanie to opiera siê na podobieñstwie mierzonym tak¹ sam¹ niewykonalnoœci¹ projektu i pych¹ kieruj¹c¹ twórcami jednocz¹cej siê Europy. Niejednorodnoœæ, wielokulturowoœæ UE jest synonimem pomieszania jêzyków z biblijnej przypowieœci. Ma to powodowaæ niemo¿liwoœæ porozumienia siê w sprawach kluczowych dla dalszego jednoczenia Europy i utrudniaæ jakiekolwiek prace zmierzaj¹ce w tym kierunku. „Europa-z³o” interpretowana w kontekœcie retoryki religijnej, pojawia siê najczêœciej w pogl¹dach
o zabarwieniu narodowo-katolickim97. Obraz ten w pewien sposób funkcjonuje
tak¿e w pogl¹dach konserwatywno-liberalnych. Nie pojawia siê on natomiast
w stanowisku Koœcio³a katolickiego. Widaæ tam jednak pewne nawi¹zania do zanikaj¹cych wartoœci chrzeœcijañskich i ewentualnej roli Polski jako ewangelizatora Europy.
Jeszcze jednym negatywnym obrazem jest „Europa-d³u¿nik”. „Nie pierwszy
raz przysz³o w dziejach Polsce ratowaæ Europê przed prób¹ jej zniewolenia,
wspomnê chocia¿by Legnicê, Wiedeñ, Cud nad Wis³¹, czy wrzesieñ”98 – takie s³owa pad³y w wyst¹pieniu Macieja Giertycha w debacie nad informacj¹ ministra
96
Rozmówki warszawskie. Jak lis…, s. 20.
98 M. Giertych, Kto chce nas wepchn¹æ…, s. 4.
97
74
spraw zagranicznych W³odzimierza Cimoszewicza na temat polskiej polityki zagranicznej 22 stycznia 2003 roku. Zas³ugami, które Polska spe³ni³a wobec Europy, by³o jej wielokrotne „ratowanie” przed niebezpieczeñstwem, przez co rozumie
siê bitwê pod Wiedniem (obrona chrzeœcijañstwa) czy te¿ „cud nad Wis³¹” (powstrzymanie bolszewizmu). Europa zobowi¹zana jest do rekompensaty tego d³ugu Polsce. Jednoczeœnie jest ona niewdziêcznym d³u¿nikiem, niezapewniaj¹cym
godziwej sp³aty zobowi¹zañ. Pieni¹dze, jakie UE oferuje Polsce w ramach funduszy europejskich, a które traktowane s¹ jako swoista forma sp³acania d³ugu, uwa¿a siê za zdecydowanie niewystarczaj¹ce, a wrêcz œmiesznie ma³e. D³ug, jaki historycznie wytworzy³a Europa wobec Polski, jest tak wielki, ¿e wysokoœæ jego
sp³aty powinna byæ równie¿ stosownie du¿a. Za rzecz bezwzglêdnie obligatoryjn¹ uwa¿a siê sam fakt koniecznoœci sp³acenia owego d³ugu. Wizerunek „Europyd³u¿nika” wydaje siê nieco odstawaæ od poprzednich obrazów starego kontynentu. D³ug, jaki ma Europa wobec Polski, nie stawia jej tym razem na pozycji silniejszego i z góry wygrywaj¹cego w tym zestawieniu podmiotu. Historyczny d³ug
ma sprawiaæ, ¿e to Polska staje siê tym, który przewy¿sza Europê za spraw¹ swoich dokonañ i wi¹¿e j¹ zobowi¹zaniami. Faktycznie jednak skromna sp³ata d³ugu
b¹dŸ w ogóle niedostrzeganie przez Europê faktu jego istnienia, powoduje ponownie postawienie Polski na pozycji pokrzywdzonej mimo jej historycznych dokonañ99. Motyw ten w ró¿nych kontekstach oraz z ró¿nym nasileniem pojawia siê
we wszystkich trzech typach prezentowanych w pracy przekonañ prawicowych.
Najbardziej wyraŸny jest on jednak w œrodowisku narodowo-katolickim.
Nie sposób jest nie poruszyæ kwestii wspomnianego wczeœniej wizerunku UE
zwi¹zanego z postrzeganiem jej jako kolejnego wcielenia ZSRR. Taki sposób ukazywania Europy wi¹¿e siê zarówno z kwestiami gospodarczymi, politycznymi,
jak te¿ odnosi siê do wspomnianego wy¿ej obrazu zbiurokratyzowanych struktur
w³adzy. W ró¿nych aspektach obraz ten jest bardzo widoczny zarówno w prawicy narodowo-katolickiej, jak i konserwatywno-liberalnej. W rozmowie z dziennikarzem „Najwy¿szego Czasu!” W³odzimierz Bukowski100 stwierdza, ¿e UE „to
w istocie powtórzenie Zwi¹zku Sowieckiego w ³agodnym wydaniu”101. Zdanie to
nie pozostawia w¹tpliwoœci co do intencji nadawcy. UE jest dla niego kolejnym
wcieleniem ZSRR. W artykule napisanym przez W. Bukowskiego, pojawiaj¹ siê
bardziej szczegó³owe porównania. Porównuje on kwestie zarz¹dzania strukturami
UE oraz jego charakter z ZSRR: „W jaki sposób Zwi¹zek Sowiecki by³ rz¹dzony?
By³ rz¹dzony przez piêtnastu nie wybranych przez nikogo ludzi, którzy przed nikim nie odpowiadali i przez nikogo nie mogli zostaæ zwolnieni. W jaki sposób rz¹dzona jest Unia Europejska? Przez 20 ludzi, których nikt nie wybra³, którzy przed
nikim nie odpowiadaj¹ i przez nikogo nie mog¹ zostaæ zwolnieni. Czym by³ Zwi¹99
A. Horolets, Obrazy Europy…, s. 174–175.
Oryginalnie W³adimir Bukowskij – dysydent radziecki, wiele lat przetrzymywany w „psychuszkach”.
101 £agodne wydanie ZSRR, z W³odzimierzem Bukowskim rozmawia Dariusz Hybel, „Najwy¿szy Czas! Pismo Konserwatywno-Liberalne”, 2003 nr 13, s. 5–7.
100
75
Karolina Miller
zek Sowiecki? Zwi¹zek Sowiecki by³ zwi¹zkiem socjalistycznych republik.
A czym jest Unia Europejska od momentu swojego powstania w 1992 roku? Uni¹
socjalistycznych republik”102. Motyw UE jako kolejnego wcielenia ZSRR pojawia siê te¿ w pogl¹dach prawicy narodowo-katolickiej. Dotyka on kwestii œwiatopogl¹dowej, poruszaj¹c problem „homo sovieticus” w odniesieniu do tworzenia
to¿samoœci europejskiej: „Celem w tamtym okresie by³o wyrobienie «nowego
cz³owieka – homo sovieticus», przeœwiadczonego o nierozerwalnoœci sojuszu polsko-radzieckiego, myœl¹cego kategoriami walki klas, dzisiaj natomiast zmieni³ jedynie siê kierunek westchnieñ pedagogów, a metody niby pozosta³y te same, tyle
¿e stosuje siê zamiast drelichowych jedwabne rêkawiczki, a celem jest «wykszta³cenie nowoczesnego obywatela Europy»”103. W jednym z artyku³ów ówczesnego
redaktora naczelnego „Nowej Myœli Polskiej” pada okreœlenie, ¿e Unia Europejska to nic innego, jak tylko „Euroko³choz made in Germany”104. Tak ukszta³towany obraz nie ma odzwierciedlenia w stanowisku Koœcio³a katolickiego.
Obok wizerunku „czerwonej Europy” powracaj¹cej jako drugi Zwi¹zek Radziecki, pojawiaj¹ te¿ wizje „Europy masoñskiej”. Mo¿na je odnaleŸæ w pogl¹dach konserwatywno-liberalnych oraz narodowo-katolickich. „To germanofile
i sympatycy masonerii próbuj¹ nas na si³ê do tego euroko³chozu wprowadziæ” –
twierdzi Maciej Giertych105. Sugeruje, i¿ masoneria znajduje siê w UE i przyci¹ga swoich zwolenników z Polski. Si³y te maj¹ rzekomo ogromny wp³ywa na dzia³ania Unii Europejskiej. Oprócz mocy jak¹ posiadaj¹ w Europie, zd¹¿y³y tak¿e
„przekonaæ do siebie” w³adze polskie i nakazaæ im dzia³anie zgodne z ich wytycznymi. „Zarówno o rozbiorach jak i o wejœciu do UE, chc¹ decydowaæ œrodowiska
masoñskie, które uzyska³y bardzo szeroki wp³yw na nasze w³adze”106 – dowodzi³
Stanis³aw Krajski. Okreœlanie zasad, na jakich ma funkcjonowaæ Europa, postrzega siê jako element spisku masoñskiego, czyli decyzji zale¿¹cych od kilku wp³ywowych osobistoœci: „Wœród aktualnych tematów, nad którymi dyskutuj¹ ‘bracia’, znajduje siê oczywiœcie «urz¹dzanie Europy»”107. Tytu³ artyku³u, z którego
pochodzi powy¿szy cytat – Ekspansja Masonerii – wydaje siê ju¿ mówiæ wiele.
Motyw masonerii nie pojawia siê w ¿aden sposób w analizowanym stanowisku
Koœcio³a katolickiego. Brak jest te¿ jakichkolwiek nawi¹zañ do takiego typu przekonañ.
Ostatni negatywny obraz Europy to wizja, któr¹ autorka zdecydowa³a siê nazwaæ „nieprzyzwoit¹ Europ¹”. W pojêciu tym mieœci siê odniesienie do podszytej
seksem rzeczywistoœci unijnej oraz kwestii homoseksualizmu. Co charakterystyczne, taki obraz wy³ania³ siê g³ównie z pogl¹dów konserwatywno-liberalnych:
102
W. Bukowski, Unia Europejska jak Zwi¹zek Sowiecki, „Najwy¿szy Czas! Pismo Konserwatywno-Liberalne”, 2003 nr 16–17, s. 8–10.
103 R. Dobrowolski, Szko³a unioeuropejska, „Nowa Myœl Polska”, nr 23/2003, s. 9.
104 J. Engelgard, Niemcy osaczone?, „Nowa Myœl Polska”, nr 6/2003, s. 1.
105 M. Giertych, Kto chce nas wepchn¹æ…, s. 4.
106 W. Ba³a¿ak, T³umy na Krajskim, „Nowa Myœl Polska”, nr 7/2003, s. 3.
107 B. Dobosz, Ekspansja masonerii, „Najwy¿szy Czas!”, nr 8/2003, s. 25.
76
Orazy Europy i Unii Europejskiej w polskich środowiskach prawicowych
„Tak, tak, w Unii Europejskiej ¿ycie polityczne podszyte jest seksem (...). Oczyma wyobraŸni widzê ju¿ te promocje polityczne: »Iksiñski to wprawdzie zero, ale
jak on potrafi p…«. »Ygrekowska to ptasi mó¿d¿ek, ale klasa dziewucha…«”108.
Wystêpuj¹ce zobrazowanie dowodzi odejœcia od merytorycznego postrzegania
kwestii polityki i sprowadzenia jej do podtekstów seksualnych. W jednym z licznych artyku³ów Janusz Korwin-Mikke stwierdza wprost, i¿ „czo³ówka euro-kratów to zazwyczaj pedofile lub homosie [tak w oryginale – przyp. K.M.]”109. Takie stwierdzenie to bezpoœrednie zagranie na emocjach i nieœwiadomoœci czytelników. Autor tworzy w ten sposób bezpodstawne i nieuzasadnione uprzedzenia.
W kilku przypadkach mo¿na by³o odnaleŸæ podobne nawi¹zania równie¿ w prawicy narodowo-katolickiej. Œwiadczyæ mo¿e o tym chocia¿by nastêpuj¹cy cytat –
„zboczeñcom prawa dajom [tak w oryginale – przyp. K.M.]”110. Odnosiæ siê on
ma zapewne do zalegalizowania ma³¿eñstw homoseksualnych w niektórych krajach Unii Europejskiej. Nale¿y dostrzec, ¿e ukazany powy¿ej obraz Europy nie
pojawia siê natomiast w opcji zwi¹zanej ze stanowiskiem Koœcio³a katolickiego.
Obrazy mieszcz¹ce siê w kategorii „z³ej Europy” s¹ charakterystyczne dla nurtu konserwatywno-liberalnego oraz narodowo-katolickiego. Opieraj¹ siê o ró¿ne
cechy, czêsto skupiaj¹ na jednostronnym postrzeganiu danej kwestii. Bardzo charakterystyczne jest pos³ugiwanie siê negatywnymi, nieskomplikowanymi stereotypami, które ³atwo trafiaj¹ do odbiorcy. Efektem tego jest szybkie rozprzestrzenianie siê danego pogl¹du i wzrost jego mocy kszta³towania opinii w spo³eczeñstwie.
Obok obrazów „Europy z³ej” funkcjonuj¹ w analizowanych Ÿród³ach tak¿e
obrazy „Europy dobrej”. Elementem ³¹cz¹cym te wizerunki jest dostrzeganie jej
pozytywnych cech, szans jakie mo¿e dawaæ. Ocena Europy w ramach tej kategorii wi¹¿e siê zarówno z jej cechami jako funkcjonuj¹cego bytu polityczno-gospodarczego, ale te¿ z tymi, które wynikaj¹ z historycznego dziedzictwa cywilizacji
europejskiej. Warto zauwa¿yæ jednak, ¿e pozytywne wizerunki skupione w kategoriê „Europy dobrej” pojawiaj¹ siê w analizowanych Ÿród³ach rzadziej w stosunku do obrazów zebranych w kategoriê „Europy z³ej”. Co wa¿ne, s¹ one charakterystyczne zw³aszcza dla œrodowiska zwi¹zanego z Koœcio³em katolickim,
w którym pozytywne obrazy s¹ najbardziej wyraŸne oraz najczêœciej prezentowane. Ich liczba w stosunku do pozytywnych obrazów Europy w prawicy konserwatywno-liberalnej i narodowo-katolickiej jest nieporównywalnie wiêksza.
Pierwszym obrazem ukazuj¹cym pozytywne cechy, który wy³ania siê ze wspomnianych Ÿróde³, jest „Europa chrzeœcijañska”. Chrzeœcijañstwo jest jednym
z podstawowych filarów cywilizacji europejskiej. Znacz¹ca jest tak¿e jego rola historyczna, bowiem to w³aœnie kwestie zwi¹zane z religi¹ by³y przyczyn¹ wielu
znacz¹cych wydarzeñ, które ukszta³towa³y historiê starego kontynentu. Chrzeœcijañstwo jest nierozerwalnie zwi¹zane z to¿samoœci¹ europejsk¹. To tak¿e istotny
108
M. Miszalski, Dintojra wœród spekulantów, „Najwy¿szy Czas!”, nr 14/2003, s. 8–9.
J. Korwin-Mikke, Jankes…, s. 41.
110 Rozmówki Warszawskie. Jak lis…, s. 20.
109
77
Karolina Miller
element europejskiej to¿samoœci Polaków111. Pozwala ono na traktowanie Europy
jako wspólnoty spojonej pewn¹ ide¹. Odwo³anie to mimo wszystko pojawia siê
jednak raczej w kontekœcie Europy bêd¹cej kolebk¹ chrzeœcijañstwa i chrzeœcijañskiej cywilizacji ni¿ faktycznego realizatora wartoœci religijnych. Zauwa¿a siê, jak
bardzo obecnie Europa oddala siê od swoich chrzeœcijañskich korzeni, a proces
ten traktuje siê jako wyraŸnie niepokoj¹cy112. Tak prezentowany obraz wy³ania siê
najczêœciej z pogl¹dów zwi¹zanych z Koœcio³em katolickim. W jednym z numerów „Goœcia Niedzielnego” mo¿na przeczytaæ, ¿e „pieczêæ chrzeœcijañstwa stanowi specyfikê Europy; dziedzictwa tego nie wolno siê wyrzec, uznanie go nie oznacza zaprzeczenia zasady œwieckoœci, lecz w³aœciw¹ jej interpretacjê”113. Nastêpuje wskazanie na wartoœci chrzeœcijañskie jako wytyczne dla postrzegania Europy
w kategorii okreœlonej ca³oœci przesyconej jednoczeœnie owymi wartoœciami. Czêsto wskazuje siê równie¿ na religiê jako element jednocz¹cy i ³agodz¹cy ró¿nice
kulturowe na kontynencie europejskim. „Europa jest zjednoczona. Nie sta³o siê to
na mocy miêdzynarodowych traktatów czy unii walutowej. Jej duchow¹ jednoœæ
tworzyli ludzie g³osz¹cy Dobr¹ Nowinê, daj¹cy swym ¿yciem œwiadectwo o Zbawicielu”114. Widaæ próbê wykazania, ¿e to nie gospodarka ma byæ spoiwem Europy zjednoczonej, ale w³aœnie wartoœci, które skupia w sobie i wyra¿a chrzeœcijañstwo. Nale¿y dostrzec, ¿e podobne obrazy nie wystêpuj¹ w pismach prawicy konserwatywno-liberalnej i narodowo-katolickiej. Wprawdzie w przypadku drugiego
z wymienionych nurtów mo¿na natrafiæ na pojedyncze sformu³owania œwiadcz¹ce o istotnoœci chrzeœcijañstwa w Europie, jak na przyk³ad: „Czym dla Polaków
jest Europa jeœli nie idea³em, który niesie przez wieki chrzeœcijañstwo i cywilizacjê ³aciñsk¹?”115, jednak – jak widaæ nawet w powy¿szym fragmencie – czêœciej
s¹ to wyobra¿enia Polaków o tym, jaka Europa jest, ani¿eli stwierdzenie stanu faktycznego. Natomiast w dwóch wymienionych wy¿ej obok siebie typach prawicy
widaæ nawi¹zania do problemu odejœcia od wartoœci chrzeœcijañskich w pañstwach starego kontynentu.
Kolejnym obrazem mieszcz¹cym siê w kategorii „Europy dobrej” jest „Europa solidarna”. Jako wartoœæ solidarnoœæ przeciwstawiana jest rywalizacji. Podkreœla siê, ¿e mimo istniej¹cych podzia³ów, Europa potrafi³a siê zintegrowaæ po to,
aby zapobiec wybuchowi kolejnej wyniszczaj¹cej wojny, anga¿uj¹cej ca³y kontynent. Wspó³czeœnie Europa zjednoczona zaprasza kraje Europy Œrodkowej
i Wschodniej, proponuj¹c im jednoczeœnie pomoc i przy³¹czenie siê do postêpuj¹cego procesu integracji. Taki wizerunek pokazuje Europê funkcjonuj¹c¹ w zgodzie z zasad¹ równoœci narodów, równoœci pañstw. Jest to jednak nie tylko równoœæ, ale tak¿e równa solidarnoœæ i konsekwentne trwanie w owej solidarnoœci
111
Por. Z. Mach, Heritage, Dream, and Axiety: The European Identity of Poles, w: European Enlargement and identity, red. tego¿, D. NiedŸwiedzki, Kraków 1997, s. 48.
112 A. Horolets, Obrazy Europy...., s. 175–176.
113 Status Koœcio³ów w Konstytucji UE, „Goœæ Niedzielny”, nr 6/2003, s. 17.
114 A. Kasprzykowski, Œwiêci wspólnej Europy, „Goœæ Niedzielny”, nr 7/2003, s. 34.
115 A.J. Horodecki, Unia Antyeuropejska, „Nowa Myœl Polska”, nr 23/2003, s. 17.
78
wyra¿aj¹ce siê chocia¿by przez uznanie solidarnoœci za jedn¹ z zasad, w oparciu
o które funkcjonuje Unia Europejska116. Warto dodaæ, ¿e solidarnoœæ wywodzi siê
z tego istotnego komponentu cywilizacji europejskiej, jakim jest chrzeœcijañstwo117. Procentuje to dodatkowo po³¹czeniem tych dwóch aspektów, co w efekcie wzmacnia rolê chrzeœcijañstwa jako czynnika konstytuuj¹cego œwiadomoœæ
europejsk¹. Takie postrzeganie mo¿na zauwa¿yæ, jak w przypadku poprzedniego
obrazu, w zdecydowanym nasileniu w pogl¹dach zwi¹zanych z Koœcio³em katolickim. Œwiadcz¹ o tym choæby nastêpuj¹ce s³owa: „Podstaw¹ Unii jest coœ trudnego do zdefiniowania i uchwycenia, ale nies³ychanie wa¿nego, mianowicie poczucie europejskiej solidarnoœci, która wynika z innych ni¿ sprzeczne interesy
ekonomiczne przes³anek”118. Co istotne, zdanie to próbuje ukazaæ podstawê zjednoczenia Europy. T³umaczy, ¿e – wbrew funkcjonuj¹cej opinii – zjednoczenie nie
zaczê³o siê od kwestii ekonomicznych, ale od wspólnych idei. Taka wizja Europy
nie pojawia siê ani w prawicy konserwatywno-liberalnej, ani narodowo-katolickiej. Mo¿na w nich natomiast znaleŸæ nawi¹zania do pañstw kieruj¹cych siê partykularnymi interesami, przy czym najczêœciej w tym kontekœcie nawi¹zuje siê do
Niemiec, Francji, W³och oraz Wielkiej Brytanii.
W badanych pismach mo¿na dostrzec obraz „Europy-obiekt uczuæ”, nazywany te¿ „Kochan¹ Europ¹”. U Anny Horolets pojawia siê odniesienie do twórczoœci Slavoja ika, który w swojej publikacji Przekleñstwo fantazji tworzy obraz
„kochanej Europy”119. W poddanych analizie tekstach prasowych spersonifikowana Europa traktowana jest jako obiekt uczuæ. Bywa ona obiektem po¿¹dania i pragnieñ, spe³nieniem marzeñ. Trzeba jednak zauwa¿yæ, ¿e uczucia te silnie kierowane w stronê Europy, czêsto pozostaj¹ nieodwzajemnione. Personifikacja Europy
w tekstach prasowych podkreœla emocjonalny do niej stosunek oraz charakter relacji z Polsk¹. Kwestie tego, kto w tej parze po¿¹da, a kto jest obiektem po¿¹dania, mo¿na rozumieæ dwojako. Z jednej strony, to Polska po¿¹da Europy ze wzglêdu na korzyœci, jakie mo¿e przynieœæ integracja. Patrz¹c jednak z drugiej strony,
Polska dla Europy tak¿e jest obiektem po¿¹dania chocia¿by ze wzglêdu na rolê
europejsk¹, jak¹ mo¿e spe³niæ (kolejny rynek zbytu): „rozszerzenie op³aca siê Zachodowi. Jeœli jego skutkiem bêdzie coraz wiêksza przestrzeñ dobrobytu i stabilizacji wokó³ unijnych granic, Zachód jest gotów zap³aciæ za to odpowiedni¹ cenê.
I ta postawa nie mo¿e dziwiæ, bo jest wynikiem rozs¹dku i odpowiedzialnoœci za
kszta³t Europy”120. Europa jawi siê tu jako „Zachód” zainteresowany rozszerzeniem dla realizacji w³asnych korzyœci, ale jednoczeœnie dbania o kszta³t jednocz¹cej siê Europy. Unia Europejska chce tak¿e odnaleŸæ w Europie ŒrodkowoWschodniej korzenie cywilizacji, od której zdaje siê oddalaæ, ale tak¿e traktuje
116
Por. M. Gierycz, Chrzeœcijañstwo i Unia Europejska. Rola religii w procesie integracji europejskiej, Kraków–Warszawa 2008.
118 Z. Najder, Ziemia obiecana…, s. 4–6.
120 J. Dzielny, Wspólnota wartoœci?, „Goœæ Niedzielny”, nr 14/2003, s. 12.
117
79
Karolina Miller
siebie jako obiekt, który z punktu widzenia tych krajów mo¿e byæ po¿¹dany. Jeœli
potraktujemy ow¹ „mi³oœæ” do Europy faktycznie jako uczucie, czyli rzecz z natury irracjonaln¹, to znajdziemy proste wyjaœnienie braku logicznych podstaw postrzegania Europy w tym wizerunku w kategorii dobra. Racjonalnie niewyt³umaczalny jest fakt, dla którego takie a nie inne odczucia wobec Europy siê ¿ywi. Europa jest po prostu Polsce potrzebna121. Sama Unia Europejska jest czêsto przedstawiana jako adresat pewnych emocji p³yn¹cych z Polski, zwi¹zanych tak¿e
z pewnymi oczekiwaniami. „Wœród licznych w¹tków debaty o wejœciu Polski do
Unii Europejskiej na plan pierwszy wysuwa siê pytanie, czy nam siê miejsce
w zjednoczonej Europie nale¿y i czy nas tam lubi¹. To emocjonalne podejœcie do
sprawy zbyt czêsto zag³usza kwestia, czy wejœcie do Unii bêdzie dla Polski korzystne”122. Przepojony emocjami stosunek do Europy jest efektem pewnych nadziei,
ale tak¿e i lêków zwi¹zanych z tocz¹cym siê procesem integracji oraz zbli¿aj¹c¹
siê mo¿liwoœci¹ dokonania akcesji przez Polskê.
Z powy¿szej analizy wynika, i¿ obrazy dobrej Europy s¹ charakterystyczne dla
nurtu prawicy zwi¹zanego z hierarchi¹ Koœcio³a katolickiego w Polsce. Tworzone
by³y one w oparciu o sam¹ religiê, okreœlone wartoœci takie, jak na przyk³ad solidarnoœæ, a tak¿e wi¹za³y siê z emocjami, jakie niesie ze sob¹ ca³y proces integracji.
Uwagi zamykające
Zgodnie z przewidywaniami obrazy Europy oraz Unii Europejskiej powsta³e
i funkcjonuj¹ce wœród polskich œrodowisk prawicowych, s¹ zró¿nicowane. Pomimo tego, i¿ wszystkie trzy typy przekonañ analizowanych w pracy mieszcz¹ siê
w pojêciu „prawicy”, to konieczne jest dostrze¿enie wyraŸnie zaznaczaj¹cej siê
dywersyfikacji tych¿e obrazów.
Wœród stanowisk i pogl¹dów reprezentowanych przez prawicê konserwatywno-liberaln¹ mo¿emy zauwa¿yæ wyraŸn¹ dominacjê kilku szczególnych motywów. W zasadzie stale pojawia siê obraz jako pogorszenia sytuacji gospodarczej
Polski przez UE. Problem ekonomiczny to jedna z g³ównych osi, wokó³ której
koncentruj¹ siê w tym nurcie wizje Europy. Niekiedy dostrzec mo¿na obraz Europy socjalistycznej z du¿¹ ingerencj¹ struktur ponadnarodowych w sferê gospodarek krajowych oraz zbiurokratyzowanego mechanizmu administracyjnego. Czêsto
pojawia siê te¿ motyw zmuszania do aborcji lub finansowania jej przez struktury
w³adzy oraz wzgardzenia chrzeœcijañskimi wartoœciami przez „eurokratów”.
Wœród obrazów prezentowanych przez nurt narodowo-katolicki doœæ wyraŸnie
wy³ania siê kilka problemów. Pierwszym z nich jest dominacja niemiecka w Europie i Unii Europejskiej, która jednoczeœnie zagra¿a bytowi pañstwowemu Polski. Intensywnie zaznacza siê równie¿ problem degradacji wartoœci oraz laickiego, przesi¹kniêtego liberalizmem obyczajowym, stylu ¿ycia. Powraca tak¿e, jak
121A.
122
80
Horolets, Obrazy Europy..., s. 177.
W. Roszkowski, Czy nas lubi¹?, „Goœæ Niedzielny”, dodatek „Azymut”, nr 1/2003, s. 15.
S³owa kluczowe: dyskurs publiczny, wizerunek, Europa, Unia Europejska, prawica konserwatywno-liberalna, prawica narodowo-katolicka, Koœció³ katolicki
The images of Europe and the European Union in Polish right-wing circles
The paper shows the images of Europe and the European Union in Polish right-wing circles.
It also comprises characteristic images of Europe that make it impossible for us to perceive her
in terms of fears (connected with cultural, economic and political questions) and hopes.
Moreover, the matters which were presented, as separating Poland form Europe, are depicted in
the text as well as the differences and lines of division – Europe is placed on the axis of perception,
which includes the categories of familiarity and strangeness. The article closes with a catalogue
of images of Europe and the European Union, which were picked out from analyzed material.
w prawicy konserwatywno-liberalnej, obraz instytucjonalno-biurokratycznego
chaosu. Dla obu wspomnianych wy¿ej nurtów charakterystyczna jest tak¿e obawa
o utratê przez Polskê suwerennoœci po przyst¹pieniu do UE.
Odmienny typ pogl¹dów popularyzuje nurt zwi¹zany ze stanowiskiem hierarchii Koœcio³a katolickiego w Polsce. Obaw¹, jaka siê czêsto pojawia, jest lêk
o moralnoœæ, nieszanowanie wartoœci chrzeœcijañskich i odhumanizowanie cz³owieka. Powszechne jest domaganie siê szerokiej obecnoœci Koœcio³a katolickiego
w procesach integracji i póŸniejszym – jednak oczekiwanym mimo pojawiaj¹cych
siê obaw – funkcjonowaniu Polski w UE. Cz³onkostwo jawi siê jak szansa opatrzona jednak pewnym realnym ryzykiem, które przy podjêciu odpowiednich wysi³ków mo¿na za¿egnaæ. W retoryce „Europa” pojawia siê nieco czêœciej ni¿
„Unia Europejska”. Kwestie ewangelizacji czêsto podnoszone w „Goœciu Niedzielnym” stoj¹ w opozycji do naigrywania siê z „pseudoewnagelizacji” zawartej
w artyku³ach „Nowej Myœli Polskiej” i „Najwy¿szego Czasu!”.
Les images de l’Europe et de l’Union Européenne dans les milieux de la droite
polonaise
Le contenu de l’article présente les images de l’Europe et de l’Union Européenne qui sont
véhiculées au sein des milieux polonais de droite. Ces images incluent les traits caractéristiques
de crainte (liée aux aspects culturels, économiques et politiques) et d’espoir. L’article décrit
aussi ce qui fut considéré comme l’obstacle séparant la Pologne et l’Europe. L’auteur fait émerger les différences et les lignes de clivage, en mettant l’Europe sur un axe de perception
« proche/étranger ». Pour conclure l’auteur présente une revue d’images de l’Europe et de
l’Union Européenne, telles quelles furent relevées lors de l’études des documents analysés.
9; '
! '"(; ' #3"!$ '
$ %$
/% /" & %& &,
/%, %, ' !
. +!
)
! /
. /% % „
” „)!
”. = ) /%
/", %& .
81
Aleksander
Sucharski
Problematyka polityczna
w tekstach
Kazika Staszewskiego
Kazimierz Staszewski, popularnie zwany Kazikiem, to postaæ maj¹ca znacz¹cy wp³yw na polsk¹ scenê muzyczn¹ i stale obecna w œwiadomoœci publicznej.
Aktywny jako muzyk ju¿ ponad trzydzieœci lat ci¹gle publikuje nowe nagrania
m.in. w Kulcie (g³ównym zespole od wczesnych lat osiemdziesi¹tych), Kaziku
Na ¯ywo, w ramach projektu El Dupa, oraz solo – jako Kazik lub Kazik Staszewski. Jego teksty prawie zawsze dotykaj¹ aktualnej sytuacji w kraju i na œwiecie,
b¹dŸ przynajmniej poœrednio odwo³uj¹ siê do niej. On sam, jako doœwiadczony
rockman i publicysta (pisywa³ regularnie felietony do magazynu „Machina” oraz
„Gazety Wyborczej”), sta³ siê jedn¹ z najbardziej rozpoznawalnych postaci
w polskiej kulturze masowej. Ze wzglêdu na fakt, ¿e teksty Kazika s¹ w dalszym
ci¹gu znane, a sympatia dla jego dokonañ rozci¹ga siê ju¿ na trzecie pokolenie,
mo¿na stwierdziæ, ¿e jest jedn¹ z najwa¿niejszych postaci w polskiej kulturze
masowej, która zajmuje siê szeroko rozumian¹ analiz¹ i krytyk¹ rzeczywistoœci
spo³ecznej. On sam jest w powszechnej opinii uwa¿any za osobê o pogl¹dach
„prawicowych”, jednak nie zwi¹za³ siê na sta³e z ¿adn¹ opcj¹ polityczn¹, ani nie
zwyk³ wypowiadaæ siê w superlatywach na temat ¿adnego przedstawiciela polskiej klasy politycznej.
Spoœród wielu artystów-muzyków aspiruj¹cych do miana postaci medialnych
Kazikowi, jako jednemu z niewielu, uda³o siê zapracowaæ na wizerunek cz³owieka posiadaj¹cego horyzonty intelektualne i kieruj¹cego siê pewn¹ „misj¹”. On sam
jest œwiadom swojego wp³ywu na ludzi, w szczególnoœci na m³odzie¿, jednak traktuje tê kwestiê z pewn¹ doz¹ dystansu1. Teksty, które pisze, dotykaj¹ w zasadzie
wiêkszoœci p³aszczyzn: od uczuæ i prze¿yæ osobistych po jawn¹ krytykê klasy politycznej. W niniejszej pracy chcê skupiæ siê na spo³eczno-politycznym wymiarze
tych tekstów, zostawiaj¹c poza jej przedmiotem kompozycje natury osobistej.
1
Wywiad z czerwca 2003 r., www.staszewski.art.pl/wywiady/index.php?id=guru, dostêp:
02.2011 r.
82
Problematyka polityczna w tekstach Kazika Staszewskiego
W roli Ÿróde³ wykorzystane zostan¹ g³ównie teksty piosenek nagrywanych w ramach ró¿nych projektów, w których Kazik Staszewski bra³ udzia³, a poza tym felietony z m.in. „Gazety Wyborczej”, „Tylko Rocka” (obecnie czasopismo ukazuje
siê pod tytu³em „Teraz Rock”) i „Machiny”2. Uwzglêdniona zostanie tak¿e niedawno powsta³a biografia Kultu3 oraz wywiady radiowe, prasowe i telewizyjne.
Lata osiemdziesi¹te, ze wzglêdu na panuj¹cy wówczas typ re¿imu politycznego, wi¹¿¹ siê ze stosunkowo ogólnym potraktowaniem przez artystê kwestii politycznych. Wiêkszoœæ tekstów, które uzyska³y zgodê cenzury na publikacjê, dotyczy zagadnieñ geopolitycznych, jest form¹ krytyki ca³ego „systemu” czy raczej ³adu miêdzynarodowego lat póŸno zimnowojennych. Brak w nich bezpoœrednich
odwo³añ do dzia³alnoœci PZPR, ze wzglêdu na oczywisty brak mo¿liwoœci upublicznienia tego typu przemyœleñ. Warto zauwa¿yæ, ¿e nawet teksty zespo³ów
punk rockowych, z za³o¿enia antysystemowych, oscylowa³y wtedy wokó³ kwestii
ogólnych lub operowa³y ironi¹. Dobrym przyk³adem bêd¹ tutaj utwory Spytaj milicjanta4 oraz Ku przysz³oœci5, obie kompozycje dzia³aj¹cej do dzisiaj grupy Dezerter. Teksty w teorii opieraj¹ siê na optymistycznym opisywaniu rzeczywistoœci,
z zastosowaniem jêzyka bardzo przypominaj¹cego nowomowê partyjn¹, lecz forma (s³owa, co nie zaskakuje w przypadku estetyki punk rockowej, s¹ bardzo agresywnie wykrzyczane) nie pozostawia z³udzeñ co do przeœmiewczego, a nawet wyraŸnie kpiarskiego charakteru tych kompozycji. Dyskurs ten, oparty na ironii, zosta³ w zasadzie „zaw³aszczony” przez nurt muzyki punk rockowej. Innym artystom, próbuj¹cym zmierzyæ siê w jakikolwiek sposób z problematyk¹ polityczn¹
póŸnego PRL-u, pozosta³y wieloznacznoœci i teksty o charakterze parabolicznym6
lub przeniesienie tematyki na kwestie bardziej ogólne, czego przyk³adem bêd¹
wczesne utwory Kultu.
Rok 1989 i transformacja ustrojowa przynios³y wielk¹ zmianê w tekstach Kazika. Nieskrêpowany cenzur¹ prewencyjn¹, zaczyna pisaæ bardzo dos³ownie, atakuj¹c bezpoœrednio konkretne osoby – u¿ywaj¹c nazwisk, co jeszcze kilka lat
2 G³ównym Ÿród³em jest strona internetowa www.kazik.pl. Dostêpna jest tak¿e ksi¹¿ka Staszewskiego pt. Niepiosenki (Warszawa 2008), bêd¹ca zbiorem felietonów.
3 W. Weiss, Kult. Bia³a Ksiêga, czyli wszystko o wszystkich piosenkach, Warszawa 2009.
4 Dezerter, Spytaj milicjanta, w: Ku przysz³oœci, Tonpress, 1983 (s³owa: Krzysztof Grabowski)
5 Dezerter, Ku przysz³oœci, w: Ku przysz³oœci, Tonpress, 1983 (s³owa: Krzysztof Grabowski).
6 Perfekcjê w tej „metaforycznej kontestacji” [okreœlenie w³asne] osi¹gn¹³, moim zdaniem,
Grzegorz Ciechowski – nie¿yj¹cy ju¿, by³y lider, wokalista, flecista i klawiszowiec formacji Republika. Muzyka, stylistycznie przynale¿¹ca do nurtu tzw. nowej fali, znakomicie podkreœla³a atmosferê tajemniczoœci, daj¹c¹ siê wyczuæ w tekstach. Do tych zawieraj¹cych rzeczone odwo³ania mo¿na
zaliczyæ, osobiœcie nale¿¹cy do moich ulubionych, utwór Nieustanne tango (w: Nieustanne tango,
Polton, 1984, s³owa: Grzegorz Ciechowski), w którym to artysta opisuje egzystencjê jednostki w re¿imie autorytarnym jako nieprzerwany taniec, grê pozorów z w³adzami re¿imu, przy bardzo pesymistycznym ujêciu kwestii: „Nie strzelajcie do orkiestry/ Jeœli oni zgin¹ – przyjd¹ lepsi”. Tekst odpowiada pesymizmowi czasu stanu wojennego i okresu, który nast¹pi³ zaraz po nim, kiedy to nadzieja zwi¹zana z NSZZ „Solidarnoœæ” zosta³a rozwiana w wyniku maj¹cych miejsce wydarzeñ. Warto
tu nadmieniæ, ¿e Grzegorz Ciechowski z wykszta³cenia by³ polonist¹ i publikowa³ tak¿e wiersze, co
ma oczywisty wp³yw na jakoœæ metafor wykorzystanych przez niego w Republice.
83
Aleksander Sucharski
wczeœniej by³o niemo¿liwe i grozi³o represjami ze strony aparatu pañstwowego.
Zmiana dyskursywna nie wi¹¿e siê jednak ze zmian¹ tonacji jego tekstów, pesymistyczny ton dominuje niezale¿nie od czasu, w którym Staszewski tworzy. Zdarza mu siê jeszcze wracaæ do kwestii ogólnopolitycznych, bez utrzymania personalnego kontekstu i ograniczenia pola obserwacji do Polski, lecz s¹ to jednostkowe przyk³ady, dodatkowo ³¹cz¹ce siê w mniej lub bardziej bezpoœredni sposób
z Ojczyzn¹ artysty.
Okres realnego socjalizmu
Aby zaakcentowaæ wskazan¹ wy¿ej cezurê, analizê rozpocznê od jednej z najstarszych kompozycji Kultu, pochodz¹cej z drugiej p³yty piosenki Hej, czy nie
wiecie7. Strukturalnie utwór opiera siê na dwóch anaforach, powtórzeniu s³owa
„widzia³em” na pocz¹tku ka¿dego wersu zwrotki oraz powtarzaniu przez ca³y refren sformu³owania „Hej, czy nie wiecie/ Nie macie w³adzy na œwiecie”, z jedynie delikatnymi modyfikacjami, niezmieniaj¹cymi w ¿aden sposób sensu, przez
co raczej podtrzymuj¹cymi zainteresowanie s³uchacza, bez zawierania dodatkowych treœci. Z punktu widzenia przydatnoœci do analizy nale¿y skupiæ siê na
zwrotkach (druga zwrotka jest powtórzeniem pierwszej, ale ze zmienion¹ kolejnoœci¹ wersów), w których (przez anaforê „widzia³em”) wyliczenia staj¹ siê, w kontekœcie refrenu, manifestem – do pewnego stopnia politycznym – Staszewskiego.
Artysta nie uœciœla w tekœcie, o jakiej grupie ludzi mówi, mo¿na siê domyœlaæ, ¿e
ma na myœli szeroko rozumianych „wielkich tego œwiata”, gdy¿ œpiewa: „Widzia³em, siadali na tronie w koronie”, co w ¿aden sposób nie pasuje do zachowañ pospolitych ludzi. Owi „oni” zajmuj¹ siê tym, czym wed³ug negatywnego stereotypu mog¹ zajmowaæ siê ludzie u w³adzy, czyli walk¹ ze sob¹ nawzajem („Widzia³em, wyrywali sobie œcierwo zêbami/ Widzia³em, grozili sobie karabinami/ (…)
Widzia³em, chodzili po sobie butami/ Widzia³em, jeŸdzili po sobie czo³gami”)
i dyplomacj¹ („Widzia³em, podawali sobie z uœmiechem d³onie”), która w kontekœcie nieustaj¹cej walki zapewne jest ucieleœnieniem fa³szywoœci tych ludzi, prawdopodobnie tak¿e fa³szu wielkiej polityki jako takiej. Tropem interpretacyjnym
mog¹ byæ same s³owa „butami” oraz „czo³gami”, co sugerowa³oby tak¿e odniesienie do stanu wojennego, czyni¹c utwór nie wprost, ale wymierzonym przeciwko w³adzy PZPR.
Interesuj¹cy jest fakt, ¿e utwór ten dla samego autora nie wyra¿a tak bardzo
bólu i niemocy, jak mog³oby to wynikaæ z lektury tego tekstu i pobie¿nej interpretacji. Kazik o kompozycji mówi tak: „Ale chocia¿ w tekœcie zwracam siê bezpoœrednio do kogoœ, komu wydaje siê, ¿e trzyma w rêku w³adzê i ma realny wp³yw
na to, co siê dzieje wokó³, chodzi³o mi raczej o pokrzepienie serc tych, którzy byli zdo³owani sytuacj¹ w kraju, stanem wojennym… (…). Zawsze powtarzam, ¿e
7
Kult, Hej, czy nie wiecie, w: Pos³uchaj, to do Ciebie, Klub p³ytowy „Razem”, 1987 (s³owa Kazik Staszewski).
84
moje zarzuty pod adresem systemu s¹ zarzutami pod adresem systemu w ogóle.
Akurat historia potoczy³a siê u nas tak, ¿e w tamtym czasie mieliœmy genera³a Jaruzelskiego i do³uj¹c¹ komunê, ale piosenka w takim samym stopniu dotyczy³a
systemu babiloñskiego w wydaniu zachodnim, z kultem pieni¹dza i wyœcigiem
szczurów, czemu te¿ mia³em sposobnoœæ choæby przez krótki czas siê przyjrzeæ.
Tak¿e chodzi³o o system babiloñski ogólnoœwiatowy. I o to, ¿e konflikty tych czy
innych racji politycznych s¹ niewa¿ne. Ostatnia wojna jest ju¿ wygrana, a wy nie
macie w³adzy na tym œwiecie. Kto inny poci¹ga za sznurki. Konflikt realny dotyczy czegoœ zupe³nie innego – dotyczy walki dobra ze z³em, dotyczy wiecznoœci.
A konflikt ró¿nych koncepcji politycznych jest konfliktem z³a ze z³em”8.
W dalszej czêœci wypowiedzi Kazik uœciœla, ¿e prawdziwa w³adza nad œwiatem i tak nale¿y do Boga, jest zwi¹zane z tym, ¿e w czasach kiedy ten utwór powstawa³ (rok 1983, pierwsze wykonanie w listopadzie tego¿ roku9) artysta spotyka³ siê ze Œwiadkami Jehowy, aby studiowaæ wspólnie Bibliê, o czym sam te¿
wspomina przy okazji komentowania tej kompozycji. Ca³a jego wypowiedŸ uwiarygodnia hipotezy dotycz¹ce stanu wojennego, jak równie¿ stanowi kontestacjê
polityki i podleg³oœci w ujêciu generalnym i globalnym.
Mimo ¿e Kazik nie móg³ byæ bardziej bezpoœredni, ni¿ w przytoczonym utworze, to jednak pisanie w sposób ma³o uszczegó³owiony, w tym przypadku w oparciu o przytoczone wczeœniej s³owa, nie by³o jedyn¹ form¹ ucieczki od jednoznacznego atakowania ówczesnego aparatu pañstwowego. Kazik, bêd¹c pod silnym
wp³ywem Œwiadków Jehowy, widz¹c ca³y otaczaj¹cy go œwiat jako Babilon Wielki (okreœlenie to dotyczy³o g³ównie Koœcio³a katolickiego, jednak w kontekœcie
przytoczonej wypowiedzi termin dotyczy tak¿e kwestii stricte politycznych,
w tym ludzi decyduj¹cych o ³adzie miêdzynarodowym), jest spokojny. Wie, ¿e jest
to tylko przejœciowy etap, oczekiwanie na powrót panowania Boga na ziemi.
Trudno doszukiwaæ siê tutaj postawy zbli¿onej do tej prezentowanej przez Diogenesa z Synopy, Kazik nie rezygnuje ca³kowicie z „walki”, nie emigruje te¿ wewnêtrznie – wiara w tymczasowoœæ opresyjnego systemu pozwala mu po prostu
przetrwaæ, zachowaæ nadziejê na lepsz¹ przysz³oœæ, czy te¿ mo¿e ¿ycie wieczne.
Inn¹ kompozycj¹, równie¿ pochodz¹c¹ z tego okresu, o podobnie antyteraŸniejszym przes³aniu, jest Wspania³a nowina10. Utwór ten, którego pierwotny tytu³ mia³
brzmieæ Ostatnia wojna (nieoficjalnie wœród zespo³u i fanów dalej funkcjonuje pod
t¹ nazw¹)11, równie¿ opiera siê na swoistych wyliczeniach. Artysta enumeruje walcz¹ce ze sob¹ strony, bêd¹ce w pewien sposób swoimi przeciwieñstwami: „Ameryka chce zwyciê¿yæ Afrykê/ Afryka – Amerykê/ Socjalista chce zwyciê¿yæ faszystê/ Faszysta – socjalistê/ A Japonia chce zwyciê¿yæ Rosjê/ A Rosja – Japoniê”.
Przywo³anie dwóch najskrajniejszych ideologii (oryginalnie zamiast s³owa „socja8
W. Weiss, Kult…, s. 112.
Tam¿e.
10 Kult, Wspania³a nowina, w: Kult, Polton, 1986 (s³owa: Kazik Staszewski).
11 W. Weiss, Kult…, s. 64.
9
85
lista” mia³ siê pojawiæ „komunista”, lecz Kazik postanowi³ zmodyfikowaæ tekst
w tym wypadku, aby uzyskaæ zgodê cenzury12), wielkich po³aci geopolitycznych
(choæ mo¿na przypuszczaæ, ¿e mia³ tu na myœli Stany Zjednoczone, a nie Amerykê w sensie geograficznym) i dwóch wielkich miêdzynarodowych potêg, ma na celu ukazanie œwiata zapl¹tanego w wojnê totaln¹, nieustaj¹cego konfliktu œcieraj¹cych siê mocarstw, który de facto inkorporuje wszystkie osoby ¿yj¹ce. Przez u¿ycie tak dobitnych przyk³adów Kazik wprowadza w nastrój przygnêbienia, budz¹c
w s³uchaczu uczucie nieuchronnoœci zag³ady oraz bycia pionkiem na szachownicy
– po to, aby za chwilê, w refrenie, zburzyæ to uczucie. Refren brzmi: „A ostatnia
wojna jest ju¿ wygrana/ Nie bêdziesz padaæ na kolana/ Chocia¿ wiemy kto zwyciê¿y/ Wiêc stañmy po stronie zwyciêzcy”. W tych s³owach Staszewski równie¿, jak
w poprzednim utworze, znajduje odpowiedŸ: jest ni¹ Bóg. Mówi: „Bo to przecie¿
wspania³a nowina, ¿e ostatnia wojna jest ju¿ wygrana. To oczywiœcie wp³yw moich paroletnich studiów ze Œwiadkami Jehowy. Ich doktryna mówi, ¿e w³aœciwie
czekamy tylko na powtórne przyjœcie Chrystusa i ostatnia wojna Armagedonu jest
ju¿ wygrana, potem nast¹pi tysi¹c lat powrotu do sytuacji ¿ycia rajskiego, a po tym
tysi¹cu lat powtórne nastanie raju na Ziemiê. I chodzi tylko o to, ¿eby siê za³apaæ
i znaleŸæ siê wœród tych, którzy otrzymaj¹ dar nieœmiertelnoœci”13.
Druga zwrotka utrzymuje ten – w pewien sposób radosny – ton. Stanowi jednak zaprzeczenie pierwszej. Ponownie wymienione zostaj¹ œcieraj¹ce siê potêgi
z jedn¹, znacz¹c¹ zmian¹ w tekœcie. Zamiast s³ów „chce zwyciê¿yæ” w kolejnych
wersach wybrzmiewa „nie zwyciê¿y” – z tej w³aœnie przyczyny, ¿e „ostatnia wojna jest ju¿ wygrana”. Tekst ten, jak i poprzedni, w doœæ dobry sposób oddaje atmosferê zdystansowania, daj¹c¹ siê wyczuæ na pierwszych p³ytach Kultu. Obcowanie ze Œwiadkami Jehowy, którzy w powszechnym odczuciu s¹ co najmniej
nietypowym wyznaniem, czêsto uwa¿anym za sektê14 i ciesz¹cym siê powszechn¹ niemal pogard¹ wœród Polaków, musia³o w pewnym stopniu powodowaæ takie
poczucie u Kazika. Co ciekawe, przy próbach interpretacji utworu bez kontekstu
religijnego, mo¿na dojœæ do wniosku, ¿e kompozycja jest ironiczn¹ zachêt¹ do
oportunizmu. „Chocia¿ wiemy, kto zwyciê¿y/ Stañmy po stronie zwyciêzcy” – te
s³owa interpretowane w oparciu o monistyczne podejœcie do œwiata wydaj¹ siê to
w³aœnie sugerowaæ. Sam Kazik o mo¿liwoœci niezrozumienia utworu mówi:
„Czu³em siê do tego stopnia uniesiony moimi studiami ze Œwiadkami Jehowy, ze
dwa metry w górê, ¿e w ogóle siê nie zastanawia³em, czy przekaz tej piosenki trafi do ludzi. Dla mnie by³o to absolutnie jasne i czytelne”15.
12
Tam¿e.
Tam¿e.
14 Hierarchowie Koœcio³a katolickiego czêsto wyra¿aj¹ siê w ten sposób o tym wyznaniu – co
w sytuacji, w której z punktu widzenia cz³onków tego ostatniego s¹ Babilonem Wielkim, nie dziwi.
Wpisane w przegl¹darce Google has³o „Œwiadkowie Jehowy” daje w pierwszym rezultacie notkê encyklopedyczn¹ z portalu wikipedia.org, a w drugim i trzecim portale poœwiêcone fa³szywej – z punktu widzenia Koœcio³a – oraz sekciarskiej dzia³alnoœci. ród³o: www.google.pl, dostêp: 08.2011 r.
15 W. Weiss, Kult…, s. 66.
13
86
Trzecim utworem zawieraj¹cym podobny przekaz jest Czekaj¹c na królestwo
J.H.W.H.16. Tekst interesuje ze wzglêdu na wyj¹tkow¹ bezpoœrednioœæ, czy wrêcz
swój „anarchistyczny charakter”17, który z³agodziæ mia³ dodany póŸniej tytu³ –
nawi¹zuj¹cy do Jahwe czy te¿ Jehowy. Trudno mówiæ tu o podziale na zwrotki
i refreny, gdy¿ wiêkszoœæ tekstu zostaje powtórzona parokrotnie z modyfikacjami,
st¹d nie ma potrzeby przytaczania ca³oœci. Z punktu widzenia analizy na pewno
wa¿ne s¹ wersety: „Po pierwsze, najlepszy król to ¿aden król/ Po drugie, najlepszy rz¹d to ¿aden rz¹d/ Po trzecie, najlepszy pan to ¿aden pan/ Najgorszy czas to
ostatni czas”, wypowiadane niemal na pocz¹tku czêœci wokalnej piosenki. Daj¹ce
siê zauwa¿yæ we wczeœniejszych tekstach wyobcowanie, ustêpuje uczuciu obrzydzenia do œwiata polityki (okreœlenie W. Weissa18), jawnemu przeciwstawieniu siê
idei jakiegokolwiek podporz¹dkowania, a nie tylko znoszeniu go w imiê przysz³ego ¿ycia.
Ta postawa rozkwitnie zarówno w póŸniejszych dzie³ach Kultu, jak i solowych
projektach Kazika, gdzie jego sprzeciw wobec szeroko rozumianej w³adzy bêdzie
aktywny, a nie tylko nadchodz¹cy z oddali. Nastêpne s³owa czyni¹ ten pogl¹d nawet bardziej dobitnym: „I ja mówiê ci, ¿e ci, co w³adzê maj¹/ Robi¹ syf i w tym
syfie siê tarzaj¹/ I mówiê ci, ¿e ten, kto ma w³adzê/ Niech zawsze, zawsze budzi
w tobie odrazê”. Nie ma tu mowy o PZPR, ani nawet sugestii, ¿e tylko o ni¹ mo¿e chodziæ, raczej o ca³y „system” jako taki – st¹d pojawiaj¹ce siê w ksi¹¿ce okreœlenie tekstu mianem w³aœnie „anarchistyczny”, mimo ¿e nie sposób spodziewaæ
siê po Kaziku powi¹zania z t¹ ideologi¹. Kwestia niechêci do wszelkiej w³adzy
bêdzie poruszana przez artystê jeszcze wielokrotnie w przysz³oœci, nie zawsze jako g³ówna myœl ca³ego utworu. Po co wolnoœæ19, utwór znany te¿ jako po prostu
Wolnoœæ, dotyka równie¿ miêdzy innymi tej kwestii.
Tekst piosenki jest jednym z najbardziej pesymistycznych, jakie napisa³ Kazik
i do dzisiaj stanowi ¿elazny punkt w repertuarze bisowym, zawsze wzbudzaj¹c
wielkie emocje wœród publicznoœci – co byæ mo¿e œwiadczy o tym, ¿e nie straci³
na aktualnoœci. Opiera siê, przez wiêksz¹ czêœæ, na ironicznym, anaforycznie powtarzanym pytaniu: „Wolnoœæ, po co wam wolnoœæ?” oraz ró¿nych dopowiedzeniach, zaczynaj¹cych siê od „macie przecie¿”, z ró¿nymi przyk³adami, wi¹¿¹cymi
siê z bezpiecznym – do pewnego stopnia filisterskim – ¿yciem. Pierwsza zwrotka
brzmi: „Wolnoœæ. Po co wam wolnoœæ?/ Macie przecie¿ telewizjê/ Wolnoœæ. Po co
wam wolnoœæ?/ Macie przecie¿ Interwizjê, Eurowizjê/ Wolnoœæ. Po co wam wolnoœæ?/ Macie przecie¿ tyle pieniêdzy/ Wolnoœæ. Po co wam wolnoœæ?/ I bêdziecie
ich mieæ coraz wiêcej”. Artysta nie stosuje tutaj metafor, tylko stanowczo wypunktowuje prymitywne rozrywki, które w jakiœ sposób maj¹ wype³niaæ lukê powstaj¹c¹ w³aœnie z braku wolnoœci. Nie ma pewnoœci, czy s³owa s¹ wyrazem rezygnacji Kazika, czy raczej (na co mo¿e wskazywaæ ton, w jakim je œpiewa – bar16
Kult, Czekaj¹c na królestwo J.H.W.H, w: Kaseta, Arston, 1989 (s³owa: Kazik Staszewski).
18 Tam¿e, s. 204.
19 Kult, Po co wolnoœæ, w: Kaseta, Arston, 1989 (s³owa: Kazik Staszewski).
17
87
dzo agresywnie, twardo) prób¹ oskar¿ania swojego otoczenia w sposób, który ma
sk³oniæ do refleksji i zmiany postêpowania przez rodaków, adresatów kompozycji. Ta rezygnacja z wolnoœci ma swoje bezpoœrednie konsekwencje, prze³o¿enie
na rzeczywistoœæ, które ujawnia siê w refrenie: „Maszerujmy ramiê w ramiê/ Ku
s³oñcu œwiata nowego/ Budujemy nowy most/ Imienia przewodnicz¹cego”. Wykorzystanie nowomowy partyjnej ma tutaj swoje uzasadnienie – Staszewski20,
ironizuj¹c, zestawia potrzebê wolnoœci z potrzeb¹ bezpieczeñstwa, udowadniaj¹c, ¿e ta ostatnia jest w stanie „wykupiæ” tê pierwsz¹. W póŸniejszych latach pojawi siê jeszcze bezpoœrednie odniesienie do tej kwestii, w postaci przywo³ania
klasycznego ju¿ dzie³a literackiego: „Kolonia karna, osobowoœæ autorytarna,/
Erich Fromm Ucieczka od wolnoœci, won!”21, z jednoczeœnie wyraŸnie negatywnym doñ stosunkiem.
Druga zwrotka piosenki Po co wolnoœæ w kwestii przes³ania stanowi uzupe³nienie pierwszej: „Wolnoœæ. Po co wam wolnoœæ? Macie przecie¿ do pracy autobusy/ Wolnoœæ. Po co wam wolnoœæ?/ I bezp³atny przydzia³ spirytusu/ Wolnoœæ.
Po co wam wolnoœæ?/ Macie komu oddawaæ czeœæ/ Wolnoœæ. Po co wam wolnoœæ?/ Dostaliœcie te¿ Mundial’86”. W tekœcie pojawia siê odniesienie do alkoholu, tym razem nie jako choroby, lecz przewrotnie – jako pewnego ma³ego komfortu ¿yciowego, który pozwala siê podporz¹dkowaæ. Temat ten by³ ju¿ poruszony
w utworze Wódka22, lecz w zupe³nie inny sposób. Tytu³owa wódka stanowi narzêdzie kontrolowania ludnoœci, jest „z³em z zewn¹trz”, którego zadaniem jest zatruwaæ ludzi i czyniæ ich podleg³ymi – pe³ni podobne zadanie jak „pigu³ka” w Seksmisji23. Ze wzglêdu na fakt pozostawania pewnym instrumentem w rêkach w³adzy, obywatel ma tutaj mo¿liwoœæ, do czego Kazik zachêca, odmówiæ przyjêcia
tego „daru” i dziêki temu pozostaæ niezale¿nym.
Ujêcie alkoholu w Po co wolnoœæ stanowi zupe³n¹ odwrotnoœæ – byæ mo¿e
czyni¹c tê substancjê w oczach Kazika jeszcze bardziej „demoniczn¹”, ze wzglêdu na jej omnipotencjê. O ile w dalszym ci¹gu alkohol (tutaj jego desygnatem jest
spirytus) stanowi instrument w rêkach w³adzy, to jednak nie jest on ju¿ trucizn¹,
som¹24, lecz darem, w imiê którego obywatel rezygnuje ze swojej wolnoœci – z ca20
Niejako wzorem grupy Dezerter.
Kazik Na ¯ywo, Las Maquinas de la Muerte, w: Las Maquinas de la Muerte, S.P. Records,
1999 (s³owa: Kazik Staszewski).
22 Kult, Wódka, w: Pos³uchaj, to do Ciebie, Klub p³ytowy „Razem”, 1987 (s³owa: Kazik Staszewski).
23 Seksmisja, re¿. Juliusz Machulski, 1984. Zadaniem wspomnianej pigu³ki by³o powstrzymywanie popêdu p³ciowego u kobiet tak, aby nie móg³ on wp³yn¹æ destrukcyjnie na idealn¹, z³o¿on¹
z samych kobiet, utopiê.
24 A. Huxley, Nowy wspania³y œwiat, Warszawa 2001. Soma jest oficjalnym narkotykiem dystrybuowanym przez pañstwo (Republikê Œwiata), dostêpnym dla ka¿dego. Narkotyk ten uœmierza nie tylko ból fizyczny, ale tak¿e psychiczny, eliminuj¹c, zwykle ze sta³ym skutkiem, z³owró¿bne dla ogólnego ³adu myœli buntowniczych jednostek, tym samym przyczyniaj¹c siê do zachowania spo³eczno-politycznego status quo. Okreœlenie zaczerpniêto ze staro¿ytnej kultury wedyjskiej (tereny dzisiejszych
Indii) – soma by³a roœlin¹, z której wytwarzano rytualny, halucynogenny napój o tej samej nazwie.
21
88
³¹ œwiadomoœci¹ tego faktu. Nastêpne dwa wersy ka¿¹ zadaæ pytanie, czy adresaci tego utworu w ogóle potrzebuj¹ owej somy, kiedy zostaje zaspokojona ich potrzeba bezpieczeñstwa i przynale¿noœci – „macie komu oddawaæ czeœæ”, a ca³oœæ
konkluduje odwo³anie do pi³ki no¿nej i sukcesów sportowych, które czêsto towarzysz¹ nie do koñca demokratycznym krajom – jako dowód si³y i „ogólnej kondycji” pañstwa, bez uciekania siê do œrodków militarnych (Polska nie by³a jedynym
krajem ze strefy wp³ywów ZSRR, który w taki sposób budowa³ swój presti¿ miêdzynarodowy. Najbardziej przejaskrawionym przypadkiem, spoœród tych ogólnie
znanych, by³o stosowanie mêskich hormonów p³ciowych w roli œrodka dopinguj¹cego na reprezentantkach NRD w dyscyplinach lekkoatletycznych, co powodowa³o w konsekwencji powa¿ne powik³ania zdrowotne). Pozwala to obywatelowi
poczuæ siê bardziej przynale¿nym, poprzez wspólne cieszenie siê z sukcesów
„pierwszych wœród równych”, co prawdopodobnie – ze wzglêdu na sposób, w jaki o tym pisze – nie satysfakcjonuje Kazika.
Puentê tego ataku na „³atwoœæ ¿ycia” Kazik ujmuje w ostatniej zwrotce: „Wolnoœæ. Po co wam wolnoœæ?/ Macie przecie¿ filmy fantastyczne/ Wolnoœæ. Po co
wam wolnoœæ?/ Czasem zezwolenie demonstracji ulicznych/ Wolnoœæ. Po co wam
wolnoœæ?/ Z ka¿dej wystawy dobrobyt tryska/ Wolnoœæ. Po co wam wolnoœæ?/
Macie przecie¿ chleb i igrzyska”. Zwrotka stanowi syntezê poprzednich treœci,
a druga i czwarta odpowiedŸ na pytanie zawiera w sobie praktycznie ca³y dotychczasowy tekst: odwo³anie do demonstracji ulicznych, prawdopodobnie w domyœle kwestii „Solidarnoœci”, jest nieprzypadkowe. Te pozory wolnoœci, mo¿liwoœci
ograniczonego dialogu z w³adz¹, wystarczaj¹ obywatelowi ze wzglêdu na „chleb
i igrzyska”. Tekst ten najmocniej uderza w obywatelsk¹ biernoœæ, co s³ychaæ
szczególnie na koncertach, gdy Kazik, czêsto wraz z publicznoœci¹, bardzo silnie
akcentuje te s³owa.
Po tym fragmencie tekst nieco zmienia swój charakter. Pojawia siê zmodyfikowany refren, który nie koñczy siê, a rozwija z przemyœleniami Kazika dotycz¹cymi sytuacji geopolitycznej. W rozbudowanym refrenie Kazik pozbawia z³udzeñ
dotycz¹cych mo¿liwego dialogu z w³adz¹ w s³owach: „Maszerujcie ramiê w ramiê/ Ku s³oñcu œwiata naszego/ Wszyscy po³o¿ycie g³owy/ Za przewodnicz¹cego”. Ofiara z³o¿ona z wyznawców nie zmieni nic, tylko zakonserwuje zastany ³ad,
uosabiany przez przewodnicz¹cego” – jest to tak¿e atak na nieumiejêtnoœæ (byæ
mo¿e zwi¹zan¹ z brakiem woli) adaptacji aparatu pañstwowego PRL czy te¿ ca³ego ³adu miêdzynarodowego. Do pisania o tym ostatnim przechodzi w nastêpnych wersach: „Co za fatalny œwiat/ Podzielony granicami/ Z ludŸmi, których kochasz/ Rozmawiasz tylko listami/ Czujesz ich jedynie przy pomocy pocztowego
kleju/ Tylko dlatego, ¿e mieszkaj¹ w innym kraju/ Na tym œwiecie ka¿dy jest zach³anny i pazerny/ Na tym œwiecie ka¿dy chce pieni¹dze i koncerny/ Kilku frajerów rz¹dzi œwiata tego polityk¹/ Najpotê¿niejsi z nich myœl¹ o w³adzy nad galaktyk¹”. Widaæ tu wyraŸnie rozczarowanie zastanym porz¹dkiem. Artysta nie znajduje ju¿ pocieszenia w wierze, a przynajmniej nie dzieli siê takimi spostrze¿eniami w tekœcie, wyra¿aj¹c bardziej gniew i niezgodê, tak jakby przenosz¹c swoj¹
89
sferê zainteresowañ bardziej na œwiat teraŸniejszy. Utwór powsta³ póŸniej ni¿
przytaczane poprzednio kompozycje, zawieraj¹ce odwo³ania do œwiata po triumfie Boga na ziemi, wiêc mo¿na przypuszczaæ, ¿e bardziej „teraŸniejsze spojrzenie”
to owoc odejœcia od œcis³ego interpretowania wydarzeñ (w tym Biblii) w zgodzie
z doktryn¹ Œwiadków Jehowy: „U mnie sama wiara w Jezusa wystarcza do pe³ni
szczêœcia, no i tutaj zosta³em [w 1989 roku – A.S.] po linii partyjnej skrytykowany (…). I na pewno by³o tak, ¿e jak on i Jacek Szymoniak odeszli z zespo³u, moje relacje ze Œwiadkami Jehowy si³¹ rzeczy uleg³y rozluŸnieniu. A mo¿e nawet by³y podminowane pewn¹ doz¹ z³oœci”25. Fakt ten nie zmieni³ jednak jego niechêci
do polityki jako takiej – ludzi w³adzy okreœla mianem „frajerów”, a samo pojêcie
„polityka” traktuje tylko jako instrument w rêkach w³adzy. Takie œcis³e rozumienie tego s³owa doskonale oddaje nastrój Staszewskiego – zostaje wzmocnione
w nastêpnym wersie, nios¹cym informacjê o próbach rozszerzenia stosunków
w³adczych poza granice Ziemi (np. przez program Gwiezdnych Wojen opracowywany pod kierownictwem Ronalda Reagana), co z punktu widzenia przeciêtnego
obywatela musi byæ kwesti¹ co najmniej abstrakcyjn¹, jeœli nie wrêcz absurdaln¹.
Nale¿y zwróciæ uwagê, ¿e mo¿liwoœæ publikacji takiego tekstu, jawnie wyszydzaj¹cego zarówno PZPR, spo³eczeñstwo polskie tamtych lat, jak i ³ad miêdzynarodowy, by³a mo¿liwa tylko pod koniec trwania re¿imu politycznego i z tej w³aœnie przyczyny stanowiæ bêdzie symboliczn¹ klamrê, gdy¿ transformacja systemu
polityczno-gospodarczego, rozpoczêta w roku 1989, sta³a siê przyczyn¹ wyrazistej zmiany stylistycznej w sferze tekstowej publikacji Kazika Staszewskiego.
Okres transformacji
Rok 1989, a w jego wyniku os³abienie wp³ywu i ostatecznie zniesienie cenzury prewencyjnej, zmiana gospodarki centralnie planowanej na wolnorynkow¹
w pañstwie, którego nazwa ponownie brzmia³a Rzeczpospolita Polska – to wszystko musia³o znaleŸæ swoje odbicie u artysty, którego teksty dotyczy³y w zdecydowanej wiêkszoœci otaczaj¹cego go œwiata. Mo¿liwoœæ, zwiastowana ju¿ w Po
co wolnoœæ, pisania w sposób bardziej wyrazisty, jednoznaczny i bezpoœredni,
sprawi³a, ¿e Staszewski po pierwsze zacz¹³ odnosiæ siê do okreœlonych osób,
a tak¿e u¿ywaæ miejscami bardziej dosadnego jêzyka, mniej kryj¹c swoje emocje
zwi¹zane z konkretnymi obserwacjami. Ta zmiana estetyki rozwinie siê bardzo
szybko, jednak pewne dzie³o ³¹czy w sobie, stanowi¹c swoisty pomost pomiêdzy
erami twórczoœci Kazika, oba sposoby pisania i artystycznego spojrzenia na œwiat
– zarówno ten bardziej ogólny, jak i bezpoœredni, szczegó³owy.
Mam na myœli kompozycjê, wydan¹ na pierwszym albumie po 1989 roku,
o wiele mówi¹cym tytule: 45-8926. Pierwsza piosenka z tej p³yty, bêd¹ca jednoczeœnie utworem tytu³owym27, nie posiada tekstu w klasycznym tego s³owa rozumieniu, zamiast niego s³ychaæ ró¿ne czêœci wyst¹pieñ m.in.: W³adys³awa Gomu³25
Kult, 45-89, Arston, 1991.
27 Kult, 45-89, w: 45-89, Arston, 1991.
26
90
ki, Edwarda Gierka i genera³a Wojciecha Jaruzelskiego. Fragmenty wypowiedzi
i mocno elektroniczny charakter kompozycji to rezultat acid jazzowych inspiracji
Kazika na prze³omie dekad28, które w³aœnie w tym utworze znalaz³y swoje ujœcie.
Najwa¿niejszy pozostaje jednak fakt, ¿e kompozycja ta po prostu mog³a siê ukazaæ i zabrzmieæ w stacjach radiowych, choæ nie bez problemów: „Chcieliœmy daæ
go do radia jako pierwszy numer z tej p³yty, ale Trójka powiedzia³a, ¿e nie bêdzie
tego puszczaæ, mimo ¿e dok³adnie w dniu ukoñczenia nagrañ zlikwidowano urz¹d
cenzury. Ktoœ szybko z³apa³ taœmê i polecia³ na Myœliwieck¹, ale koleœ, pamiêtam
nazwisko: Wiktor Legowicz, powiedzia³, ¿e nie bêdzie puszczania tego numeru
w ogóle, bo Jaruzelski jest prezydentem, jeszcze takie myœlenie by³o, nie ma wiêc
mowy, ¿eby jego g³os pojawi³ siê w jakieœ piosence. ¯ebyœmy zapomnieli”29.
Utwór ostatecznie ukaza³ siê jako singiel radiowy i – mimo odbywaj¹cej siê transformacji – wzbudza³ kontrowersje, bêd¹c heroldem wspomnianych ju¿ zmian
koncepcyjnych w twórczoœci Kazika. Pierwszy raz pojawi³y siê bezpoœrednie,
a nie tylko metaforyczne, odwo³ania do krajowych polityków. Od tego czasu pisanie „wprost” stanie siê ju¿ sta³ym atrybutem Kazika – czêsto wzbudzaj¹c znacz¹ce kontrowersje, jak w przypadku utworu 100 000 00030.
Kompozycja ta jest nietypowa ze wzglêdu na fakt, ¿e pierwszoosobowa narracja w utworze nie mo¿e byæ uto¿samiona z artyst¹, co u Staszewskiego ery wolnorynkowej nie by³o czêste. Narratorem w utworze jest robotnik, który opisuje
swój prosty œwiat, codzienn¹ drogê do pracy: „Wsta³em dziœ, tak jak zwykle,
o pi¹tej trzydzieœci/ Jeszcze szaro za oknami, dymy snuj¹ siê po mieœcie/ Zjad³em
to co zwykle, jak zwykle siê nie my³em/ Wyszed³em z domu, na autobus zaczeka³em/ Gdy autobus przyjecha³, ledwo wlaz³em do œrodka/ T¹ lini¹ ca³a huta jeŸdzi,
kogom ja nie spotka³”. Napiêcie wywo³uj¹ nastêpne dwa wersy: „Nagle jeden
krzykn¹³ – spójrzcie w okna na wystawy cen/ Patrzê, Jezu, w sklepach ceny obni¿one o sto procent”. Nastêpnie utwór przechodzi w refren, który stanie siê potem
jednym ze znaków rozpoznawczych „politycznego” Kazika: „Wa³êsa, dawaj moje sto milionów”, powtarzane cztery razy, œpiewane ochrypniêtym, gard³owym
g³osem. Pierwsze publiczne wykonanie utworu odby³o siê na festiwalu w Sopocie
w 1992 roku31, rok po s³ynnym wystêpie z suszark¹32 (wtedy koncert odby³ siê
w normalnych warunkach), wywo³uj¹c kontrowersje – na tyle du¿e, ¿eby sam zainteresowany, czyli urzêduj¹cy wówczas Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, odniós³ siê póŸniej do poruszonych w nim kwestii. Kazik t³umaczy³, ¿e utwór mia³
28
Tam¿e, s. 217.
30 Kazik, 100 000 000, w: Spalaj siê!, Wydawnictwo Muzyczne ESKA, 1993 (s³owa: Kazik Staszewski).
31 http://pl.wikipedia.org/wiki/100_000_000, dostêp: 08.2011 r.
32 Kazik otrzyma³ nakaz wyst¹pienia z playbacku, czemu nie chcia³ siê podporz¹dkowaæ. Aby
zakpiæ z organizatorów koncertu, zamiast mikrofonu na scenie pojawi³ siê z suszark¹, tak by nikt nie
mia³ w¹tpliwoœci, ¿e koncert nie odbywa siê na ¿ywo. Wystêp mo¿na obejrzeæ pod adresem:
www.youtube.com/watch?v=rR8aGmKPtHs, dostêp: 08.2011 r.
29
91
mieæ charakter ¿artobliwy, jak i zniechêciæ do „rzucania s³ów na wiatr”, a nie byæ
swoistym manifestem (braku) poparcia politycznego33. Kontrowersje wzmóg³
póŸniej fakt, ¿e Andrzej Lepper postanowi³ wykorzystaæ go w kampanii wyborczej w roku 199534, bez wiedzy i zgody autora kompozycji.
Zirytowany (u¿ywaj¹c bardzo dosadnego eufemizmu) t¹ sytuacj¹ Kazik napisa³ utwór dedykowany kontrowersyjnej kompozycji pt. Pierdolê Pera35, w du¿ej mierze bêd¹cy jednoczeœnie puent¹ ca³oœci, co staje siê jasne po wymówieniu tytu³u na g³os. Ca³y tekst oparty jest na wyra¿eniu dezaprobaty w stosunku
do bezprawnego wykorzystania utworu w celach promocyjnych, z podkreœleniem, ¿e gdyby nawet Andrzej Lepper stara³ siê o uzyskanie zgody na jego u¿ycie to i tak by jej nie otrzyma³: „Gdybyœ siê zapyta³ to, i tak bym siê nie zgodzi³/
Moja bajka zupe³nie innymi drogami chodzi/ Nie pytany nie mówiê, to jest jazda szczera/ Krzyczê wraz z innymi: «Pierdolê Pera!»”. Tak naprawdê g³ówna
innowacja (jakkolwiek trywialnie to w tym przypadku nie brzmi) utworu opiera
siê w³aœnie na u¿yciu wulgaryzmu w charakterze inwektywy w stosunku do
przedstawiciela ¿ycia politycznego, póŸniej bardzo wa¿nej postaci w polskim
¿yciu politycznym, bêd¹cego w latach 2006–2007 wiceprezesem Rady Ministrów, a wczeœniej wicemarsza³kiem Sejmu. Utwór sam w sobie nie wnosi wiele do problematyki politycznej artysty, pomijaj¹c fakt bycia jednym z najbardziej dosadnych w jego karierze, a ta dosadnoœæ stanowi jeden ze znaków rozpoznawczych Kazika.
Nie dziwi wszak, ¿e Andrzej Lepper nie postanowi³ u¿yæ bezprawnie kompozycji, bêd¹cej niejako odpowiedzi¹ na 100 000 000, wydanej rok póŸniej (w 1994
roku), o tytule 300 000 00036 – i to pomimo faktu, ¿e napisany do niej tekst jest
zdecydowanie bardziej zjadliwy. O ile ta pierwsza krytykowa³a g³ównie bezpodstawne obietnice, czy te¿ mo¿e próby uspokojenia nastrojów spo³ecznych demagogi¹ w wydaniu Lecha Wa³êsy (i œwietnie nadawa³a siê do u¿ycia w roli argumentu ad personam), o tyle jej kontynuacja, mimo bardzo podobnych s³ów, dotyka nieco innej tematyki. „Wsta³em dziœ, tak jak zwykle, o pi¹tej trzydzieœci/ Nie
ma dymów za oknami, nie ma huty ju¿ w mym mieœcie/ Zjad³em to co zwykle,
tym razem siê umy³em/ Wyszed³em z domu, na autobus zaczeka³em/ Gdy autobus
przyjecha³, ledwo wlaz³em do œrodka/ T¹ lini¹ bezrobotni je¿d¿¹, kogom ja nie
spotka³/ Nagle jeden krzykn¹³ – spójrzcie w okna, na wystawy cen/ Od zesz³ego
roku wszystko podro¿a³o o sto procent” – te s³owa stanowi¹ bolesne rozliczenie
z negatywnymi skutkami wprowadzenia gospodarki wolnorynkowej. Zwolnienia
i zamykanie nierentownych zak³adów pracy spowodowa³y bardzo du¿y niepokój
33 http://pl.wikipedia.org/wiki/100_000_000, dostêp: 08.2011 r., www.kult.art.pl/pl/informacje/wywiady/45.html, dostêp: 08.2011 r.
34 http://pl.wikipedia.org/wiki/100_000_000, dostêp: 08.2011 r.
35 Kazik Na ¯ywo, Pierdolê Pera, w: Las Maquinas de la Muerte, S.P. Records, 1999 (s³owa:
Kazik Staszewski).
36 Kazik Na ¯ywo, 300 000 000, w: Na ¿ywo, ale w studio, S.P. Records, 1999 (s³owa: Kazik
Staszewski).
92
spo³eczny oraz wykluczenie tych grup spo³ecznych, które nie zyska³y na zmianie
systemu gospodarczego.
Taki stan rzeczy musia³ znaleŸæ odbicie w rzeczywistoœci politycznej – w wyniku wyborów parlamentarnych z 1993 roku utworzono koalicyjny rz¹d SLD
i PSL. O przyczynach zmiany nastrojów politycznych mo¿na przeczytaæ dalej
w tekœcie: „Jêczy stary cz³owiek z ty³u – nie wiedzia³em, ¿e tak bêdzie/ ¯e zapomni o nas wszystkich i tylko gdy zwyciê¿y/ Mój brat na wsi te¿ ju¿ teraz nie ma
tam ju¿ czego szukaæ/ Widzia³eœ ty – tak daliœmy siê oszukaæ/ Wygnaliœmy komunistów, ale znowu ich b³agamy/ Jak siê jad³o i siê pi³o, pamiêtamy, wybieramy/
Popatrz, gospodarz przy w³adzy, wiêc powróci dobry dzieñ/ Brat chce, aby mu do
œwini dop³acali tysi¹c procent”. Od razu widaæ, ¿e Kazik dystansuje siê od takiego toku myœlowego. O ile zauwa¿a negatywne aspekty zmiany paradygmatu ekonomicznego, o czym traktuje pocz¹tek utworu, to jednak kiedy wk³ada w usta narratora s³owa „wygnaliœmy komunistów, ale znowu ich b³agamy”, które sugeruj¹
s³u¿alczoœæ i uni¿enie wzglêdem kasty politycznej, a które raczej nie pad³yby z ust
przeciêtnego wyborcy przy okazji okreœlania preferencji politycznych, mo¿na byæ
niemal pewnym, ¿e nie chce powrotu „komunistów” do w³adzy.
Ostatni refren, który (jak poprzednie w utworze) tak¿e mocno przypomina ten
ze 100 000 000 i zgodnie z logik¹ kompozycji zaanga¿owanej politycznie stanowi jej puentê: „Wa³êsa, dawaj moje trzysta milionów/ Wa³êsa, dawaj moje trzysta
milionów/ Waldemar, dop³aæ mi do moich plonów/ Waldemar, dop³aæ mi do moich plonów/ Cimoszcze, przynieœ sprawiedliwoœæ do domów/ Cimoszcze, przynieœ sprawiedliwoœæ do domów/ Waldemar, dop³aæ mi do moich plonów/ Wa³êsa,
dawaj moje trzysta milionów”. Staszewski wylicza: najpierw Lecha Wa³êsê,
którego obietnice okaza³y siê nie pokrywaæ z rzeczywistoœci¹ (a w œwietle tekstu
byæ od rzeczywistoœci ca³kowicie oderwane), nastêpnie Waldemara Pawlaka, ówczesnego premiera z formacji PSL, a na koniec W³odzimierza Cimoszewicza, piastuj¹cego wtedy stanowisko ministra w³aœciwego ds. sprawiedliwoœci – wymienienie go wynika prawdopodobnie z nieprzyjemnego uczucia, jakie musia³o
dosiêgn¹æ Kazika, gdy dawny dzia³acz PZPR piastowa³ tak wa¿ne stanowisko
w III Rzeczypospolitej.
Podobny szok, jaki wzbudzi³ w opinii publicznej utwór Pierdolê Pera oraz
100 000 000 (300 000 000 mimo faktu, ¿e by³ nawet bardziej dosadny, nie odbi³
siê tak wielkim echem w dyskursie publicznym. Mo¿na nawet powiedzieæ, ¿e
przeszed³ niezauwa¿ony), wywo³a³ te¿ chronologicznie nieco wczeœniejszy utwór
Jeszcze Polska…37, bêd¹cy jednoczeœnie jednym z pierwszych utworów rapowanych w historii polskiej muzyki38. Tekst jest form¹ opisu stanu, kondycji polskiego spo³eczeñstwa, stanowi pierwszy tak mocno pesymistyczny, daj¹cy siê zauwa¿yæ g³os w kulturze po transformacji ustrojowej – w czasie, w którym mimo k³o37
Kazik, Jeszcze Polska…, w: Spalam siê, Zic-Zac, 1991 (s³owa: Kazik Staszewski).
Za prekursorów rapu w Polsce uchodz¹ m.in.: raper Liroy, grupa Kaliber 44, grupa Wzgórze
Ya-Pa-3 – wszyscy wydaj¹cy swoje pierwsze (legalne) albumy i/lub kompozycje po 1994 roku, czyli kilka lat po debiucie Kazika.
38
93
potów zwi¹zanych z transformacj¹ gospodarki centralnie planowanej w kierunku
kapitalistycznej, w dyskursie medialnym dominowa³a tonacja optymistyczna.
Poza ogólnym rozczarowaniem polskim spo³eczeñstwem, o czym pisa³ ju¿
m.in. w Polsce, moim losie lub Nie ma litoœci…, Kazik obwinia tutaj klasê polityczn¹ o odpowiedzialnoœæ za stan tego pierwszego. Druga, trzecia i czwarta
zwrotka rozpoczynaj¹ siê s³owami: „Coœcie skurwysyny uczynili z t¹ krain¹?”,
które musi byæ wymierzone w „ludzi w³adzy”, jako ¿e tylko oni mog¹ mieæ mo¿liwoœæ tak dalekiego wp³ywu na „tê krainê”. W drugiej zwrotce po tym zawo³aniu nastêpuj¹ s³owa: „Pomieszanie katolika z mani¹ postkomunistyczn¹/ Ci modl¹cy siê co rano i chodz¹cy do koœcio³a/ Chêtnie by zabili ciebie tylko za kszta³t
twego nosa” – i dalej – „W ka¿dym jednym towarzystwie tylko mowa o pieni¹dzach/ Przedsiêbiorcy siê bogac¹, ale coraz brudniej w kiblach”. Widaæ, ¿e klasa
polityczna w ujêciu Kazika jest odpowiedzialna za degradacjê spo³eczeñstwa –
Staszewski nie uœciœla jednak w tekœcie, co konkretnie ma na myœli, pisz¹c o „manii postkomunistycznej”. Opêtanie ¿¹dz¹ pieni¹dza (prawdopodobnie odwo³anie
do dominuj¹cego na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych neoliberalizmu w dyskursie
publicznym39) oraz antysemityzm wœród Polaków s¹, w ujêciu tego tekstu, kwestiami wywo³anymi sztucznie przez krajowych polityków. Choæ artysta nie uœciœla czyim dziedzictwem maj¹ byæ, to jednak nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e win¹ za ten
stan rzeczy obarcza œwiat polityki w ujêciu generalnym. Ogólnie pesymistyczny
wydŸwiêk tekstu, zdystansowanie wobec œwiata polityki – ledwie dwa lata po
transformacji systemowej w Polsce – œwiadczy o tym, ¿e Staszewski musia³ bardzo szybko rozczarowaæ siê jej rezultatami. To uczucie bêdzie siê pog³êbia³o
w kolejnych latach. Mimo to, sam fakt przeszacowania nadziei nie sta³ siê powodem do rezygnacji ze sposobów wyra¿ania swojego ¿alu i rozczarowania, ani wyra¿ania niezgody na otaczaj¹c¹ go niesprawiedliwoœæ, czego jednym z najbardziej
dobitnych przyk³adów jest utwór £ysy jedzie do Moskwy40.
Kompozycja powsta³a jako komentarz na okolicznoœæ wizyty Józefa Oleksego
(st¹d „£ysy”) w Moskwie, w zwi¹zku z Dniem Zwyciêstwa 9 maja 1995 roku,
i by³ bardzo jednoznaczny: „To jest normalne, ¿e nie gadasz z bandytami/ Nie zapraszasz ich do domu, nie odwiedzasz ich samych/ Kto z kim przestaje, takim siê
staje/ Na d³ugo to w ka¿dej jednej g³owie zostaje”. Co ciekawe, sam tekst nie
odwo³uje siê wprost do dawnej przynale¿noœci partyjnej Józefa Oleksego (czego
mo¿na by³oby spodziewaæ siê po Kaziku, którego stosunek do w³adz PRL jest
znany powszechnie), lecz krytykuje jego postawê, jako wa¿nej w tamtym czasie
osoby publicznej, premiera Rzeczypospolitej Polskiej: „Bardzo to niesmaczne, ¿e
i ca³a ta afera/ Kto ma jechaæ, a kto nie, rozmiary przybiera/ Ale sedno sprawy nie
w nagrodzie Nobla/ Ale w nowych piêciu latach – czyli na poklask/ Bo to jest normalne, ¿e nie gadasz z bandytami/ Sam nie jedzie, lecz wiernymi ministrami/ Czas
39
Pierwsze lata po koñcu zimnej wojny i upadku Zwi¹zku Radzieckiego wi¹¿¹ siê z tryumfem
ideologii neoliberalnej, dominuj¹cej w dyskursie medialnym oraz intelektualnym, a uosabianej m.in.
przez Francisa Fukuyamê i jego s³ynny esej, a póŸniej ksi¹¿kê – Koniec historii (Warszawa 1996).
40 Kazik, £ysy jedzie do Moskwy, w: Oddalenie, S.P. Records, 1995 (s³owa: Kazik Staszewski).
94
chce uprzyjemniæ i jedyne co z³e/ ¯e £ysy te¿ do Moskwy pojechaæ chce”. Znamienitym jest tutaj fakt, i¿ prezydenci Litwy i Estonii odrzucili zaproszenie do
wziêcia udzia³u w uroczystoœciach – nie wiadomo, czy ze wzglêdu na politykê historyczn¹ kraju, osobiœcie odczuwan¹ „narodow¹ dumê”41, czy fakt prowadzenia
przez Rosjê równolegle wojny w Czeczenii, co akcentuje Kazik. Mimo ¿e jako rapowany utwór £ysy jedzie do Moskwy obejmuje wiele linijek tekstu, to jednak
sens mo¿na zawrzeæ w przytoczeniu pocz¹tkowych, wspomnianych ju¿ wersów,
i refrenie, który sk³ada siê z powtarzanego wielokrotnie jednego wersu, brzmi¹cego identycznie z tytu³em. Na ile nie stanowi to samo w sobie znacz¹cego materia³u interpretacyjnego, to dowodzi, ¿e Kazik mimo wrogoœci wzglêdem sceny politycznej, nie pozostaje obojêtny na jej poczynania.
Dodatkowo, na koñcu drugiej zwrotki, pojawiaj¹ siê stosunkowo wa¿ne s³owa,
wyra¿aj¹ce, w sensie ogólnym, stosunek Kazika do œwiata i kwestii politycznych
jako takich: „Sentymenty lat niedawnych – co siê dzia³o niedawno/ W stoczni to
by³o ¿ycie – siê pi³o, siê jad³o/ To se ne vrati, ale chocia¿ tymczasem/ Pojechaæ
i przypomnieæ sobie stare dobre czasy/ Chocia¿ te co s¹ teraz – nie ma co narzekaæ/ Ma siê w³adzê i pochodne jej, nie trzeba uciekaæ/ Jak Erich Honecker, chocia¿ te¿ mia³ szczêœcie/ Ludzie mówi¹, ¿e to w nieszczêœciu szczêœcie”. Fragment
ten interpretujê jako wyra¿enie przez Kazika stanowiska, ¿e niemo¿liwe jest wyzbycie siê przez Józefa Oleksego (chocia¿ w tym miejscu mo¿e to dotyczyæ praktycznie ka¿dego dzia³acza PZPR) sentymentu do sprawowania w³adzy w sposób
taki, jaki mia³ miejsce za czasów PRL. „Poprzypominaæ sobie stare czasy” – po to
w³aœnie by³y premier mia³ pojechaæ do Rosji: Dzieñ Zwyciêstwa, œwiêto którego
oficjalne obchody do dziœ mocno akcentuj¹ istniej¹cy wœród obywateli Rosji sentyment do czasów ZSRR, musi w tym ujêciu dzia³aæ nostalgicznie na polityka dorastaj¹cego w czasach „demokracji ludowej” i ju¿ wtedy aktywnego na p³aszczyŸnie politycznej. O ile wiêc Kazik nie atakuje Oleksego bezpoœrednio za przynale¿noœæ partyjn¹, to dotyka delikatnej kwestii, jak¹ jest sposób uprawiania polityki w typie odwo³añ do mocarstwowoœci i epatowania wielkimi has³ami. Trudno
nie zauwa¿yæ, ¿e s¹ to bardzo ciê¿kie oskar¿enia, utrzymane trochê w duchu dawniejszych jego dzie³, jak np. opisywana wczeœniej Po co wolnoœæ lub Hej, czy nie
wiecie.
Nie zawsze jednak twórczoœæ Kazika mia³a wymiar tak patetyczny, co mo¿na
us³yszeæ w popularnym na pocz¹tku poprzedniej dekady utworze Mars napada42.
Piosenka stanowi fikcyjn¹ opowieœæ o inwazji Marsjan na Polskê i zwi¹zanymi
z tym k³opotliwymi wydarzeniami w ca³ym kraju, zarówno w sferze spo³ecznej,
jak i politycznej – ka¿da wojna destabilizuje do pewnego stopnia ¿ycie w pañstwie bêd¹cym stron¹ konfliktu zbrojnego. Operuj¹c tutaj grotesk¹ (wzmacnian¹
przez nieco psychodeliczny podk³ad muzyczny), Kazik bardziej wykpiwa ni¿
41
Na co wskazywa³ w jednym z komentarzy Bart³omiej WoŸniak, publicysta miesiêcznika
„Aspekt Polski”, http://aspektpolski.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=43&Itemid=30, dostêp: 08.2011 r.
42 Kazik, Mars napada, w: Melassa, SP Records, 2000 (s³owa: Kazik Staszewski).
95
przenosi swój gniew na p³aszczyznê polityczn¹, m.in. w s³owach: „W Gdyni
zbiera siê pospiesznie sztab kryzysowy/ Albo anty, ryba psuje siê od g³owy/
A ka¿dy z prawem tutaj jest na bakier/ John Malkovich jak gra³ Ruska to mówi³
«madier fakier»/ Inwazja planetarna do pla¿y siê zbli¿a/ W tym czasie w sztabie
w Gdyni jeden drugim ubli¿a³”. Widaæ, ¿e wed³ug Staszewskiego nawet w obliczu wielkiego zagro¿enia, jakim jest utrata niepodleg³oœci, klasa polityczna nie
jest w stanie zjednoczyæ siê i dzia³aæ wspólnie, tylko spiera siê miêdzy sob¹, niekoniecznie w sposób merytoryczny. Byæ mo¿e s³uszne jest skojarzenie z problematyk¹ Polskiego Pañstwa Podziemnego oraz Rz¹du na emigracji, w czasach
II wojny œwiatowej.
Dalsze fragmenty dotycz¹ce szeroko rozumianej problematyki politycznej
równie¿ operuj¹ ironi¹, niekiedy nawet bardziej zjadliw¹: „Dziêki s³usznym decyzjom nie ma œladów paniki/ Stan wyj¹tkowy – zawsze smaczny i zdrowy”. Maj¹c
w pamiêci bardzo negatywny stosunek Kazika do stanu wojennego w Polsce mo¿na przypuszczaæ, ¿e jest to osobisty przytyk wzglêdem genera³a Jaruzelskiego,
mimo i¿ tekst powstaje niemal dwadzieœcia lat póŸniej. Wracaj¹c do teraŸniejszoœci, Staszewski wykpiwa politykê historyczn¹: „to Warszawa winna przyj¹æ sta³y
ciê¿ar ataku/ Bo jednostki doborowe i kompanie honorowe”. W tym fragmencie
widaæ, ¿e jest krytycznie nastawiony do idei militarystycznych, a tak¿e patriotyzmu opartego na upodobaniu do zbrojeñ43, i prawdopodobnie tak¿e ogólnie „polskiej martyrologii”, sta³ego obiektu kpin œrodowisk lewicowo-liberalnych44
(z którymi artysta jednak siê nie uto¿samia). W dalszej czêœci Kazik przechodzi
do kwestii klasy politycznej: „Uciekaj¹c z Sejmu pos³owie pogubili notatki/ Teraz
wszyscy siê dowiedz¹ jakie mia³y byæ podatki/ A ile nakradliœta, lecz co pocz¹æ
z tak¹ wiedz¹/ Kiedy okupanci z Marsa ju¿ nam na plecach siedz¹?”. Ukazuje siê
tutaj jego opinia na temat polityków jako z³odziei, która nie jest w zasadzie odleg³a od utartego przekonania przeciêtnego obywatela i ca³kowitego braku zaufania
do klasy politycznej w Polsce45. Ten utwór nie jest jedynym, który porusza tê
kwestiê. W Wieku XX46 pojawiaj¹ siê s³owa: „Ka¿dy minister to gangster – taki
efekt jest ca³oœci/ Ka¿dy gangster to minister – swojej w³asnej dzia³alnoœci/ S³udzy stali siê panami i poznali tajemnice/ Powiedz szybko jak bezpiecznie wyjœæ
wieczorem na ulicê”. S¹ one nawet bardziej dosadne, ni¿ te przytoczone wczeœniej
– „gangster” brzmi mocniej ni¿ „tylko” „z³odziej”, dodatkowo z „gangsterem” zostaje do pewnego stopnia zrównany to¿samoœciowo „minister”. Kazik daje tutaj
43
Swoistym pacyfistycznym, antymilitarystycznym manifestem jest utwór Kultu Totalna militaryzacja (w: 45-89, Arston, 1991 [s³owa: Kazik Staszewski]), w którym Kazik krytykuje wychowanie oparte na przywi¹zaniu do wojskowoœci oraz szeroko rozumiane zbrojenie i zmilitaryzowanie spo³eczeñstwa przez pañstwo.
44 Okreœlenie Zdzis³awa Krasnodêbskiego zawarte w ksi¹¿ce pt. Demokracja peryferii, Gdañsk
2003.
45 Wed³ug sonda¿u, na który powo³uje siê „Gazeta Wyborcza”, zaufanie do polityków deklaruje 3% Polaków, a brak zaufania – a¿ 89%. Zob. „Gazeta Wyborcza”, 14 marca 2011 r.
46 Kazik, Wiek XX, w: Melassa, SP Records, 2000 (s³owa: Kazik Staszewski).
96
upust swojej frustracji dotycz¹cej wyników transformacji ustrojowej, obrazuj¹c
zamianê ról – miêdzy PZPR-owsk¹ nomenklatur¹ partyjn¹, a dawn¹ opozycj¹
(„s³udzy…”) – w³aœnie przez zachowania uznawane przez Kazika za niedopuszczalne: „Bowiem nie ma lepszych Ÿróde³ ni¿ publiczne s¹ pieni¹dze/ Który m¹dry gangster by przepuœci³ lada tak¹ okazjê”.
Ten sam w¹tek zostanie tak¿e poruszony w innym utworze, pochodz¹cym z tej
samej p³yty: „Biurokracja od czasu upadku komuny rozros³a siê trzykrotnie/ Z t¹
ró¿nic¹, ¿e zamiast jednej stanowiska obsadzaj¹ cztery partie/ Pieni¹dze zasadniczo to samo w ramach jednego modelu, tak/ W³adza, korupcja i k³amstwa prowadz¹ najlepiej do celu/ A ró¿nica, ¿e jedni mówi¹, ¿e PRL by³a «cool» – a drudzy,
¿e nie/ I ¿e jedni mówi¹, ¿e pewno Boga nie ma – a drudzy mówi¹, ¿e jest/ Ale
zasadniczo to jest jedna formacja nad wyraz paso¿ytnicza/ Takie dwie strony jednej chor¹giewki tak tutaj zazwyczaj naliczam”47. To bardzo mocne s³owa. Trudno
uznaæ Kazika za zwolennika quasi-spiskowych teorii dotycz¹cych transformacji
ustrojowej, trudno te¿ uznaæ go za g³osiciela wy¿szoœci PRL nad III Rzeczpospolit¹ (daj¹ce siê us³yszeæ, szczególnie wœród starszych ludzi przys³owiowe ju¿ niemal powiedzenie „za Gierka by³o lepiej” nie pasuje ani do osobowoœci, ani do tekstów artysty), lecz nie uczestniczy³ on w bezkrytycznym entuzjazmie dla rzeczywistoœci posttransformacyjnej, a dawa³ upust frustracji w sposób daleko bardziej
bezpoœredni. Bardzo dosadne okreœlenie stanu faktycznego (w jego opinii) pañstwa polskiego: „Po¿era aparat administracyjno-urzêdniczy/ Socjalizm totalitarny
zmieni³ siê w koncesyjno-etatystyczny”, nie stanowi bynajmniej jego pochwa³y.
Warto zaznaczyæ, ¿e Kazik w tym czasie mia³ w pamiêci wizytê w Stanach Zjednoczonych z drugiej po³owy lat dziewiêædziesi¹tych, o której to wspomina³
w swoich felietonach48. Widaæ w nich, ¿e sk³ania siê ku amerykañskiemu, w porównaniu do Europy bardziej indywidualistycznemu, patrzeniu na œwiat, krytykuj¹c liczn¹ administracjê oraz szeroko zakrojon¹ politykê spo³eczn¹ (zwyciêstwo
Billa Clintona w 1997 roku nazwa³ zwyciêstwem komunistów): „W Stanach jednakowo¿ elementy normalnoœci s¹ wyraŸniejsze i bardziej liczne ni¿ u nas. Wynika to z tego prawdopodobnie, i¿ instytucje demokratyczne maj¹ tam ponad dwieœcie lat, a u nas ponad siedem”49.
Z tego punktu widzenia Europa, a w szczególnoœci Polska, wyró¿niaj¹ca siê na
tle USA do dnia dzisiejszego relatywnie rozbudowanym sektorem publicznym,
musia³a wed³ug Kazika funkcjonowaæ w sposób nieprawid³owy. Trudno pozbyæ
siê wra¿enia, ¿e w tamtym okresie uleg³ urokowi idei (neo)liberalnych (w innym
felietonie wyra¿a swój zachwyt nad czytanymi Dziennikami Stefana Kisielewskiego50), a ró¿nica miêdzy stanem faktycznym a rozbudzonymi po transformacji
ustrojowej nadziejami, zwi¹zanymi z reformami spo³eczno-gospodarczymi oraz
„uzdrowieniem” ¿ycia politycznego, spowodowa³a uczucie frustracji. Przywi¹za47
Kazik, Cztery pokoje, w: Melassa, SP Records, 2000 (s³owa: Kazik Staszewski).
K. Staszewski, Fosgen, „Tylko Rock” 1997, nr 1.
49 Tam¿e.
50 K. Staszewski, Pos³uchaj, to do ciebie – Rock min¹³, „Tylko Rock” 1997, nr 12.
48
97
nie do minimalistycznych koncepcji pañstwa nie sta³o siê jednak przyczynkiem do
bezkrytycznego traktowania osób ho³duj¹cych tego typu postawom.
Na nastêpnej p³ycie zawieraj¹cej autorski materia³ Kazik przedstawi³ utwór
dotycz¹cy specyficznej natury stosunków polsko-amerykañskich. Kompozycja
nosi nazwê George W. Bush kocha Polskê51, a jej tytu³ (jak zwykle u artysty) dobrze oddaje treœæ. Tekst opiera siê na wykpiwaniu ambiwalentnego stosunku
czterdziestego trzeciego Prezydenta USA do Polski oraz wykpiwaniu jego samego: „Zaprawdê powiadam on kocha Polskê/ tak jak siê kocha ma³¹, ciep³¹ maskotkê/ kocha George W. Bush Polskê czasami/ gdy o niej se przypomni pomiêdzy
modlitwami/ do boga amerykañskiego, w tym go utwierdza/ lokaj trzeciej kategorii z Krakowskiego Przedmieœcia/ powiadam wam George W. Bush kocha nad ¿ycie/ Polskê, ten lokaj siê wypina znakomicie”. Fakt, ¿e do dnia dzisiejszego
(osiem lat po opublikowaniu utworu) nie zosta³y zniesione wizy do USA dla obywateli Polski obrazuje pewn¹ prawdê w zawartych tutaj s³owach. Zwraca tak¿e
uwagê bardzo pogardliwe odniesienie siê do Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej – wówczas Aleksandra Kwaœniewskiego. Okreœlenie go mianem „lokaja
trzeciej kategorii” jest bardzo obraŸliwe, nawet jak na standardy Kazika. S³owa
zadaj¹ k³am powtarzanym wówczas czêsto wypowiedziom o „strategicznym sojuszu polsko-amerykañskim” (jeszcze do niedawna w obiegu – fiasko negocjacyjne
dotycz¹ce implementacji tarczy antyrakietowej w Polsce zmieni³o nieco powszechne postrzeganie tej kwestii) lub podobnym sformu³owaniom. Ten skrajnie
pesymistyczny wydŸwiêk utworu, umiejscowienie roli Rzeczypospolitej Polskiej
na mapie geopolitycznej jako „ma³ej, ciep³ej maskotki”, nale¿¹cej do Stanów
Zjednoczonych, nie stanowi powodów do dumy, lecz raczej kolejny przyczynek
do frustracji dla osoby podzielaj¹cej pogl¹dy Staszewskiego. Zwraca uwagê jeszcze jedna rzecz: ten, i wszystkie inne teksty, które pisze artysta, maj¹ swoje
Ÿród³o w rozczarowaniu sytuacj¹ polityczn¹ zarówno wewn¹trz, jak i poza granicami kraju. Jednak powodem do ich napisania nie mo¿e byæ tylko i wy³¹cznie
chêæ pognêbienia s³uchacza, tudzie¿ potrzeba artystycznego „roz³adowania siê”,
lecz pewna forma nadziei na zmianê. Tak gorzkie diagnozy polityczne, które oddzia³uj¹ negatywnie na emocje odbiorcy, w moim przekonaniu maj¹ sk³oniæ do refleksji i w rezultacie do dzia³ania – maj¹ byæ impulsem do zmiany.
Kazik nie bez powodu pisze o rozczarowaniu ¿yciem politycznym, jego krytyka jest silnie umotywowana i – mimo okreœlonego ³adunku emocjonalnego – nie
pozbawiona faktów, jednak sam nie pozwala sobie na myœlenie w kategoriach reakcyjnych, próby przywo³ania „dzieciñstwa czystego, rzêsistego” sam krytykuje
w jednym ze swoich najnowszych utworów, drugim singlu z p³yty Hurra!52. Tekst
opiera siê na przywo³aniu niemal romantycznego stosunku do czasów PRL, który
na zasadzie prostej reakcji psychologicznej pojawia siê czêsto u osób rozczarowa51 Kazik, George W. Bush kocha Polskê, w: Czterdziesty pierwszy, S.P. Records, 2004 (s³owa:
Kazik Staszewski).
52 Kult, Amnezja, w: Hurra!, S.P. Records, 2009 (s³owa: Kazik Staszewski).
98
53
nych teraŸniejszoœci¹ (wystêpuje pewna zbie¿noœæ tematów w stosunku do utworu £ysy jedzie do Moskwy, jednak tutaj kwestia ta dotyczy zwyk³ego obywatela,
a nie przedstawiciela elity politycznej kraju). Wyparcie z³ych wspomnieñ oraz akcentowanie lepszych stron czasów minionych mo¿e jednak w rezultacie prowadziæ do zak³amania historii i prób „upraszczania œwiata”, a rezultat takiego schematu myœlowego przedstawia w³aœnie Staszewski w swoim tekœcie: „My na monopol mamy prawdê/ Ja nie zabijam ani ja nie kradnê/ A by³y przecie¿ kiedyœ
piêkne dni/ Gierek, Jaruzel oraz my/ To by³y sobie piêkne czasy takie/ To nawet
wtedy papie¿ by³ Polakiem/ Rozmontowaliœmy razem komunê/ Lecz po co ja do
dzisiaj nie rozumiem”.
W tym ironicznym tekœcie widaæ jak osoba mówi¹ca (nieto¿sama bynajmniej
z artyst¹) wspomina sukcesy („papie¿ by³ Polakiem”), okreœla antagonizm w³adzy
wzglêdem ludzi jako „piêkne dni” i na koniec zwrotki poddaje sens ca³ej transformacji systemowej. Nastêpna podtrzymuje ten tok myœlowy, uzupe³niaj¹c go o nowe treœci: „To by³y s³uchaj czasy w³aœnie takie/ ¯e z dum¹ mo¿na by³o byæ Polakiem/ Z dziedzictwem bojowego chrztu Lenino/ I z palm¹ zdobywców Berlina”.
Pojawia siê (opisana wczeœniej w utworze Mars napada) kpina z militarystycznego pojmowania patriotyzmu, odwo³añ do zwyciêstw w trakcie II wojny œwiatowej, które daj¹ pewne poczucie przynale¿noœci – przyczynek do „narodowej dumy”, której wed³ug osoby mówi¹cej dzisiaj brakuje (st¹d nostalgia za czasami minionymi). Potrzeba przynale¿noœci zostaje skonkludowana w ostatniej zwrotce:
„To by³y takie super, super chwile/ Nie z³odzieje rz¹dzili, lecz debile/ Na olimpiadzie ca³y wór medali/ Po ulicach zomowcy nas ganiali/ Wyœcig pokoju – trzecie
miejsce w œwiecie/ Ale wy o tym dzisiaj nic nie wiecie”.
Przejœcie od wojskowoœci do sportu przypomina treœci zawarte dwadzieœcia lat
wczeœniej w utworze Po co wolnoœæ, uwiarygodniaj¹c do pewnego stopnia m³odzieñczy jeszcze wtedy bunt Kazika przeciwko postawom zachowawczym.
O swojej kompozycji z 2009 roku mówi: „To generalnie piosenka o PRL-u i o tym,
¿e zapomnieliœmy parê rzeczy. Ale te¿ pamiêæ ludzka jest wybiórcza. I raczej siê
ruguje to, co z³e. Czym¿e ten PRL by³? Jak siê okazuje z perspektywy czasu, ta
komuna nie by³a taka groŸna. Zapomnieliœmy, wyrzuciliœmy z pamiêci, ¿e przeciwników politycznych potrafili mordowaæ (…). A z drugiej strony dwa razy trzecie miejsce na Mistrzostwach Œwiata w Pi³ce No¿nej, Wyœcig Pokoju, szósta potêga gospodarcza œwiata w wêglu, dziesi¹ta w siarce i w ogóle. I pomniki temu
Gierkowi chc¹ stawiaæ”53. Widaæ w tym fragmencie, ¿e sam Kazik daleki jest od
idealizacji przesz³oœci i przyjmowania postaw nostalgicznych.
Jego stosunek do rzeczywistoœci nie opiera siê na jej ca³kowitym odrzuceniu –
klasa polityczna, któr¹ tak czêsto i intensywnie krytykuje, nazywaj¹c polityków
„gangsterami”, oskar¿aj¹c o kradzie¿e, niepotrzebne rozbudowywanie biurokracji, a nawet zdradê wszelkich idea³ów (£ysy jedzie do Moskwy), stanowi nieod³¹czn¹ czêœæ ¿ycia w Polsce. Jednak nie pojawiaj¹ siê nigdzie u Kazika manifeW. Weiss, Kult…, s. 523–524.
99
sty nihilistyczne czy te¿ anarchistyczne54, a utwór Amnezja stanowi dowód na to,
i¿ dla Staszewskiego musi byæ, mówi¹c kolokwialnie, lepiej ni¿ by³o. Kazik nie
chce ca³kowitego wywrócenia porz¹dku spo³eczno-politycznego, nie pojawiaj¹
siê w jego tekstach ani felietonach ¿adne przes³anki, by uznaæ, ¿e sk³ania siê ku
autorytaryzmom, szczególnie ¿e bardzo ceni sobie szeroko rozumian¹ wolnoœæ.
Brak wolnoœci, który doskwiera³ Kazikowi w okresie PRL-u, dodatkowo jeszcze wzmacniany przez poczucie pewnego osamotnienia wzglêdem po¿¹dania
jej dla samego faktu bycia wolnym, ust¹pi³ frustracji, ale zwi¹zanej z u³omn¹ realizacj¹ zmian, na które, jak wiêkszoœæ Polaków, liczy³ po transformacji ustrojowej. Kazik têskni za szeroko rozumian¹ „normalnoœci¹”, o której wspomina
w przytoczonym wczeœniej felietonie, krytykuj¹c jej brak, jednak w dalszym ci¹gu œpiewaj¹c o bol¹czkach, które nie s¹ niemodyfikowalne. Tak jak w latach
osiemdziesi¹tych znajdowa³ odpowiedŸ w studiowaniu Biblii i dystansowaniu siê
od spraw doczesnych, tak tutaj bezlitoœnie skupia siê na nich, chyba w³aœnie po to,
aby swoj¹ niezgod¹ zaraziæ – do dziœ bardzo liczne – grono s³uchaczy, w ten sposób pozostaj¹c pewnym autorytetem (s³owo wyeksploatowane, jednak pasuj¹ce
do jego osoby).
***
Szeroko rozumiana klasa polityczna jawi siê u Staszewskiego jako zbiorowisko kompletnie zdemoralizowanych jednostek, które potrafi¹ œwietnie ze sob¹
wspó³pracowaæ w celu zdobycia i utrzymania w³adzy, by zaraz potem „jeŸdziæ po
sobie czo³gami”55. Oczywisty jest fakt wrogiego odnoszenia siê do w³adzy w latach osiemdziesi¹tych, gdy¿ trudno by³o w tamtych czasach uznaæ legitymacjê legaln¹ w³adzy PZPR w Polsce, lecz po 1989 roku krytyka Staszewskiego tylko siê
zaostrzy³a. Jego nadzieje zwi¹zane z sanacj¹ ¿ycia publicznego, w tym politycznego, bardzo szybko zosta³y rozwiane – okaza³o siê, ¿e nowe elity w³adzy potrafi¹ zachowywaæ siê równie haniebnie. Osobiœcie atakowa³ Lecha Wa³êsê, Andrzeja Leppera, a tak¿e polityków postkomunistycznych, jak W³odzimierza Cimoszewicza czy Józefa Oleksego. Zawiedzione nadzieje Kazika zmieni³y retorykê na
ostrzejsz¹, ale oœ krytyki pozosta³a zbli¿ona do tej z problematyki spo³ecznej: atak
na dbanie o swoje interesy i to niekoniecznie w zgodzie z prawem, podporz¹dkowywanie sobie s³u¿b mundurowych, publiczne k³amstwa. To wszystko wynika
z braku wartoœci naczelnych, odejœcia od traktowania siebie nawzajem oraz spo³eczeñstwa w kategoriach podmiotowych, w kierunku przedmiotowym i jako mot³ochu, którym mo¿na manipulowaæ.
Zebrane pogl¹dy pozwalaj¹ okreœliæ Kazika jako osobê konserwatywn¹, przywi¹zan¹ do wartoœci zarówno duchowych, jak i œwieckich – i w³aœnie ta potrzeba
54 Kazik z postaw anarchistycznych nawet drwi, m.in. w utworze napisanym jeszcze w czasach
istnienia grupy Poland o wiele mówi¹cym tytule Anarchia w WC (w: Czterdziesty pierwszy, S.P. Records, 2004 [s³owa: Kazik Staszewski]).
55 Hej, czy nie wiecie…
100
S³owa kluczowe: warstwa tekstowa, spo³eczeñstwo, polityka, Kazik Staszewski,
Kult, Kazik, muzyka rockowa
Political issues in the texts of Kazik Staszewski
Through the textual analysis of Kazik Staszewski’s songs, the paper shows the artist’s attitude
towards political power. Some details of issues, which form part of this subject, were changing
during Kazik’s artistic career, but the matters as such remained bound up with defiance of political class and submission. Staszewski’s texts, which concern this sphere, were strongly connected with the present (then and now). Chronological criterion is adopted in the article: issues of
power in the texts until 1989 and after that time. In his songs Staszewski depicts political class as
a group of totally corrupted individuals. In the article it is shown, that the artist’s hopes of reform
of the public life, including the political life as well, after 1989 were dashed very quickly.
La problématique politique dans les textes de Kazik Staszewski
Au travers de l’analyse des textes des chansons de Kazik Staszewski le texte tente de montrer l’approche de cet artiste par rapport au pouvoir politique. Le contenu de cette approche évolua
avec le développement de la carriere artistique de Kazik Staszewski, néanmoins demeura une
certaine contestation de la classe politique et de la soumission entendue au sens large. Les
textes des chansons faisant référence a la politique sont tres liés aux déroulements contemporains. Le plan de l’article est construit selon le critere chronologique: la problématique du pouvoir dans les textes d’avant et d'apres 1989. La classe politique comprise au sens large est
présentée dans les chansons de Staszewski comme un groupe d’individus complétement
dépourvus de morale. L’auteur souligne aussi que les espoirs de l’artiste, de voir un assainissement de la vie publique, y compris politique, apres 1989, se sont vites soldés par une déception.
wskrzeszenia wartoœci na poziomie publicznym stanowi si³¹ napêdow¹ dla zdecydowanego przekazu, który zostaje zawarty w jego utworach. Jego pogl¹dy, wyra¿ane w publikacjach, stanowi¹ zarówno ciekawy materia³ badawczy z punktu widzenia si³y kreuj¹cej postawy, jak i pewnego zwierciad³a zmian spo³eczno-politycznych: Kazik dzia³a na polskiej scenie ju¿ od ponad trzydziestu lat i do dzisiaj
publikuje dzie³a mocno osadzone w realiach swojego czasu i miejsca, co w dalszym ci¹gu czyni ka¿de kolejne wydawnictwo czy te¿ napisany przezeñ artyku³
godnym polecenia.
0 '#"! ' !;'!=$ ;! &'"!
> )
% & =. ? ' ! )
%
, , = )" ) . @ ', " , %
% ( %).
&)
: & 1989
. $ = )
( %) ' %& . = " !, )", , !", 1989 '
!% ).
101
Agnieszka
Syliwoniuk
Kreowanie polityki
niezależności Malty
(1971–1987).
Retoryka i praktyka
Uwagi wprowadzające
Niepodleg³oœæ i niezale¿noœæ s¹ pojêciami blisko ze sob¹ zwi¹zanymi, ale nie
zawsze id¹cymi w parze. Malta sta³a siê pañstwem suwerennym w 1964 roku, jednak jeszcze przez wiele lat jej polityka i gospodarka pozostawa³y pod silnym
wp³ywem by³ej metropolii – Wielkiej Brytanii. W czasach kolonialnych wyspa
by³a nazywana „koloni¹-fortec¹”1, co ilustrowa³o jej strategiczne umiejscowienie
poœrodku Morza Œródziemnego oraz trudnoœæ jej zdobycia w razie wojny2. W latach siedemdziesi¹tych i osiemdziesi¹tych XX wieku po³o¿enie geograficzne kraju wykorzystano w inny sposób – Malta mia³a byæ „mostem pokoju”, ³¹cz¹cym
Europê i Afrykê Pó³nocn¹. Mostem nie tylko w kategoriach geografii i polityki,
ale tak¿e kultury. Z jednej strony Maltañczycy czuj¹ przynale¿noœæ do krêgu kulturowego Zachodu, z drugiej – pos³uguj¹ siê jedynym w Europie jêzykiem semickim. W znakomitej wiêkszoœci s¹ katolikami obrz¹dku ³aciñskiego, ale do Boga
zwracaj¹ siê Alla3. Malta jest krajem kontrastów, które s¹ œwiadectwem jej wyj¹tkowoœci i które umiejêtnie zastosowano w polityce.
Uzyskanie pe³nej niezale¿noœci w sferze politycznej i ekonomicznej by³o jednym z najwa¿niejszych zadañ, jakie stanê³y przed rz¹dem Partii Pracy, który
w 1971 roku przej¹³ w³adzê. Wagê tego wyzwania podkreœla du¿a liczba przemian, jakim musia³a zostaæ poddana Malta – zarówno tych o zasiêgu krajowym,
jak i tych na gruncie miêdzynarodowym. Gospodarka kraju wymaga³a przeprowadzenia g³êbokich reform, nale¿a³o tak¿e ulepszyæ funkcje pañstwa oraz zaprowadziæ znaczne zmiany w jego polityce zagranicznej. Sposoby osi¹gniêcia tych celów przedstawiono w trzech kolejnych exposé, które poddane zostan¹ analizie.
1
Ang. fortress colony.
Malta nie podda³a siê Turkom w czasie Wielkiego Oblê¿enia w 1565 roku, ani wojskom Osi
podczas II wojny œwiatowej (tzw. Drugie Wielkie Oblê¿enie w 1943 roku).
3 Po arabsku: Allâh.
2
102
Kreowanie polityki niezależności Malty (1971–1987). Retoryka i praktyka
Przedmiotem badañ jest kreowanie polityki niezale¿noœci Malty w latach
1971–1987. Ustaliwszy go, nale¿y okreœliæ problemy badawcze. Analiza dostêpnych Ÿróde³ pozwala stwierdziæ, ¿e w literaturze przedmiotu w jêzyku polskim tematyka Malty nie zosta³a opisana w sposób szczegó³owy. Wiêkszoœæ spoœród niewielkiej liczby publikacji przedstawia zarys historii kraju lub zagadnienia maj¹ce
bezpoœredni zwi¹zek z jego systemem politycznym. Du¿a czêœæ Ÿróde³ w jêzyku
angielskim odnosi siê do historii Malty w sposób ca³oœciowy lub w formie monografii dotycz¹cych poszczególnych jej aspektów. Brak publikacji ujmuj¹cych tematykê pracy holistycznie przyczyni³ siê do podjêcia w³asnych badañ w tym zakresie.
W artykule postaram siê pokazaæ, ¿e d¹¿enia rz¹du Partii Pracy do uzyskania
przez Maltê pe³nej niezale¿noœci w sferze polityki i gospodarki znalaz³y swoje
odbicie nie tylko w tekstach exposé, ale równie¿ w rzeczywistoœci. Choæ nie wszystkie z podjêtych inicjatyw zakoñczy³y siê pe³nym sukcesem, to jednak elity maltañskie uzyska³y realny wp³yw na decydowanie o losach swojego kraju.
Do podstawowych Ÿróde³ wykorzystanych w artykule nale¿¹ exposé przedstawione w latach 1971, 1976 i 1982, udostêpnione przez Departament Informacji,
bêd¹cy jednostk¹ nale¿¹c¹ do Biura Premiera Malty. Niezbêdne informacje uzyskano w drodze indywidualnych skategoryzowanych wywiadów ustnych, których
respondentami by³y osoby maj¹ce bezpoœredni wp³yw na kreowanie polityki Malty w opisywanym czasie lub pozostaj¹ce w bliskich relacjach zawodowych z rz¹dz¹cymi. Wywiady te zosta³y przeprowadzone podczas pó³rocznego pobytu na
Malcie (wrzesieñ 2009–luty 2010). Wielu danych dostarczy³a publikacja ci¹g³a
„Keesing’s Contemporary Archives”, w której przedstawiono wydarzenia historyczne w porz¹dku chronologicznym oraz ich znacz¹ce szczegó³y. Do opisu
exposé zastosowano elementy analizy retorycznej tekstu. Metoda ta zak³ada, ¿e
tekst „jest odpowiedzi¹ albo reakcj¹ na ró¿ne problemy spo³eczne i prowadzi do
pewnych dzia³añ lub powoduje jakieœ zmiany w œwiecie”4. Du¿e znaczenie ma
wiêc kontekst, w jakim dany tekst powsta³, a tak¿e w jakim jest on odbierany.
Uwarunkowania polityczne
Pomimo ¿e Malta uzyska³a niepodleg³oœæ w 1964 roku przez d³ugi czas pozostawa³a w pewnym stopniu zale¿na od polityki brytyjskiej. Chocia¿ relacja kolonia–metropolia formalnie ju¿ nie istnia³a, rz¹d utworzony przez Partiê Nacjonalistyczn¹ tu¿ po og³oszeniu niepodleg³oœci przez wiele lat utrzymywa³ bliskie relacje ze Zjednoczonym Królestwem. Jak to okreœla John Dowdall: „przez ca³e lata
szeœædziesi¹te wci¹¿ okazywa³a [Malta – A.S.] oznaki tego osobliwego stanu
umys³u, który czasami dotyka ma³ych terytoriów kolonialnych – bycia bardziej
brytyjskim ni¿ Brytyjczycy”5.
4
A.M. Gill, K. Whedbee, Retoryka, w: Dyskurs jako struktura i proces. Praca zbiorowa, red.
T.A. van Dijk, prze³. G. Grochowski, Warszawa 2001, s. 187.
5 J. Dowdall, The Political Economy of Malta. The Economics of Mr. Mintoff’s Independence,
„The Round Table. The Commonwealth Journal of International Affairs” 1972, t. 62, nr 248, s. 465.
103
Agnieszka Syliwoniuk
Bêd¹c po raz pierwszy w swojej historii suwerennym pañstwem, Malta musia³a uporaæ siê z pozosta³oœciami kolonializmu i zacz¹æ funkcjonowaæ samodzielnie. Nie by³o to zadanie ³atwe, zwa¿ywszy na to, ¿e g³ównym atutem archipelagu
by³o jego strategiczne po³o¿enie – przez wiele lat wykorzystywane przez kolonizatorów, co odbija³o siê na gospodarce kraju, w du¿ej mierze opieraj¹cej siê na
funkcjonowaniu brytyjskiej bazy wojskowej. W latach piêædziesi¹tych i szeœædziesi¹tych XX wieku ani Wielka Brytania, ani NATO, nie widzia³y koniecznoœci
utrzymywania si³ w³aœnie na Malcie, argumentuj¹c to tym, ¿e ich wojska mog¹
wykonywaæ swoje zadania równie dobrze stacjonuj¹c w innych miejscach. Jak
twierdzi Joseph V. Micallef, ju¿ w 1951 roku brytyjscy specjaliœci zajmuj¹cy siê
sprawami obronnoœci kwestionowali wagê militarnych zalet Malty, których znaczenie spad³o jeszcze po podjêciu decyzji o wycofaniu siê wojsk brytyjskich z Suezu w 1957 roku6. Interesuj¹c¹ tezê wysuwa Edgar Mizzi, pisz¹c, ¿e Wielka Brytania i NATO nie chcia³y zrezygnowaæ z mo¿liwoœci stacjonowania na Malcie,
jednoczeœnie próbuj¹c uchyliæ siê od swoich zobowi¹zañ. Jego zdaniem „ich pozorny brak zainteresowania by³ niczym wiêcej ni¿ tylko fortelem zastosowanym,
by zap³aciæ mo¿liwie najni¿sz¹ cenê”7.
Podczas prowadzenia rozmów dotycz¹cych niepodleg³oœci negocjowano tak¿e
warunki dwóch porozumieñ – o obronnoœci oraz finansowego (oba podpisano
w 1964 roku). Porozumienie o obronnoœci regulowa³o warunki stacjonowania
wojsk brytyjskich na Malcie8. Porozumienie finansowe stanowi³o zaœ o wysokoœci pomocy finansowej przyznanej Malcie przez Wielk¹ Brytaniê, jej podziale na
po¿yczki i pomoc bezzwrotn¹, sumie, jaka mog³a zostaæ wydana podczas pierwszego roku i pomocy bud¿etowej9. Z za³o¿enia oba dokumenty pozostawa³y
w stosunku zale¿noœci wobec siebie.
W 1971 roku, po latach rz¹dów Partii Nacjonalistycznej (1962–1971), do w³adzy dosz³a Partia Pracy. W wyborach uzyska³a 50,8% g³osów, co da³o jej 28 mandatów w parlamencie. Partia Nacjonalistyczna otrzyma³a 48,0% g³osów, co prze³o¿y³o siê na 27 mandatów. Tym samym dwie partie obsadzi³y wszystkie
55 miejsc w legislatywie10. Warto zauwa¿yæ, ¿e partia Doma Mintoffa dysponowa³a wiêkszoœci¹ tylko jednego g³osu.
Rok 1976 przyniós³ Partii Pracy reelekcjê. Otrzyma³a ona 51,54% g³osów, co
zagwarantowa³o jej 34 miejsca w parlamencie. Na Partiê Nacjonalistyczn¹ oddano 48,43% g³osów, co pozwala³o na objêcie 31 mandatów11. W 1981 roku Partia
6
J.V. Micallef, Mediterranean Maverick. Malta’s Uncertain Future, „The Round Table. The
Commonwealth Journal of International Affairs” 1974, t. 69, nr 275, s. 239.
7 Zob. E. Mizzi, Malta in the Making 1962–1987. An Eyewitness Account, [b.m.] 1995, s. 30.
8 E. Mizzi uwa¿a, ¿e ju¿ samo lotnisko Luqa stanowi³o istotn¹ wartoœæ dla Brytyjczyków i NATO,
gdy¿ Malta posiada³a kontrolê nad jednym z najwiêkszych Regionów Informacji Lotniczej na œwiecie, maj¹c dostêp do istotnych informacji dotycz¹cych lotnictwa cywilnego. W razie potrzeby mog³y byæ one u¿yte tak¿e to celów wojskowych. Zob. tam¿e, s. 31–32.
9 Tam¿e, s. 32.
10 A. Giglio, Malta. Analysis and Consequences of Elections 1921–2003, Valletta 2007, s. 76.
11 Tam¿e, s. 79.
104
Retoryka polityki niezależności
Mowa wyg³oszona przez Gubernatora Generalnego z okazji otwarcia pierwszej sesji Trzeciego Parlamentu, 16 sierpnia 1971 roku16.
W pierwszych s³owach exposé przedstawiony jest stan finansów pañstwa. Wed³ug informacji zawartych w przemówieniu, deficyt bud¿etowy szacowano na 7
milionów funtów maltañskich w przypadku bud¿etu sta³ego i 12 milionów funtów
maltañskich w przypadku bud¿etu inwestycyjnego. D³ug publiczny wynosi³ oko³o 40 milionów funtów maltañskich i stale wzrasta³. Sytuacja ekonomiczna Malty
ulega³a regularnemu pogorszeniu – do tego stopnia, ¿e niektóre p³atnoœci pokrywane z bud¿etu pañstwa musia³y zostaæ przerwane. Pieniêdzy ledwo wystarcza³o
na wyp³aty pensji i emerytur. W zwi¹zku z tak powa¿nymi problemami, rz¹d musia³ zastosowaæ radykalne zmiany w polityce finansowej pañstwa, a tak¿e poszukaæ dodatkowych Ÿróde³ dochodów, które zasili³yby mocno nadw¹tlony bud¿et.
Szans na finansowe uzdrowienie Malty upatrywano w na³o¿eniu op³at za korzystanie z obiektów wojskowych, udostêpnianych wówczas Wielkiej Brytanii.
Rz¹d Malty poinformowa³ rz¹d Wielkiej Brytanii, ¿e porozumienia dotycz¹ce
kwestii finansowych i obronnoœci zawarte z poprzednim rz¹dem wygas³y.
W zwi¹zku z tym nale¿a³o podpisaæ nowe, okreœlaj¹ce dok³adne zasady u¿ytkowania tych¿e obiektów oraz precyzuj¹ce wysokoœæ zap³aty za nie. Co istotne, pieni¹dze mia³y byæ p³acone w ramach czynszu, a nie jak dot¹d „tak zwanej pomo-
Pracy wygra³a wybory do legislatywy po raz trzeci z rzêdu. Tym razem jednak
kwestionowano jej zwyciêstwo, gdy¿ przypad³o jej w udziale 49,07% g³osów i 34
z 65 mandatów, podczas gdy Partia Nacjonalistyczna uzyska³a 50,92% i 31 mandatów12. W wyniku wtórnej deformacji wyborczej dosz³o do sytuacji, w której
partia wygrywaj¹ca g³osowanie przegrywa³a wybory. Wywo³a³o to liczne protesty, a przedstawiciele opozycji nie pojawili siê na otwarciu parlamentu oraz przez
piêtnaœcie miesiêcy nie brali udzia³u w jego obradach13. Zdaniem Henry’ego
Frendo Partia Nacjonalistyczna, która uzyska³a absolutn¹ wiêkszoœæ g³osów, „zosta³a oszustwem pozbawiona prawa do rz¹dzenia w wyniku ra¿¹cej manipulacji
okrêgami wyborczymi (gerrymander) ze strony re¿imu Mintoffa”. Zarzuca on
tak¿e premierowi, ¿e postanowi³ rz¹dziæ pomimo publicznie z³o¿onej obietnicy, i¿
odda w³adzê, jeœli nie uzyska poparcia wiêkszoœci g³osuj¹cych14.
Istotnym wydarzeniem trzeciej kadencji rz¹du Partii Pracy by³a zmiana premiera, która dokona³a siê w grudniu 1984 roku. Dom Mintoff zrezygnowa³ ze stanowiska szefa rz¹du, na którym zast¹pi³ go Karmenu Mifsud Bonnici15.
12
Tam¿e, s. 83.
Tam¿e, s. 84.
14 H. Frendo, Messages from Mintoff’s Malta, Quadrant” 1986, nr 229, s. 19.
15 „Keesing’s Contemporary Archives” 1985, t. 31, s. 33794.
16 Address by the Governor-General at the Opening of the First Session of the Third Parliament,
16th August 1971.
13
105
106
cy” i byæ od niej wy¿sze. W tej sprawie otwarto negocjacje z Wielk¹ Brytani¹,
która postanowi³a tak¿e przeprowadziæ konsultacje z pañstwami cz³onkowskimi
NATO odnoœnie mo¿liwoœci ich ewentualnego udzia³u w p³atnoœciach. Pomimo
zapewnieñ, ¿e obiekty wojskowe wci¹¿ powinny byæ dostêpne dla Brytyjczyków,
stanowisko Malty wywo³a³o burzliwe dyskusje w Izbie Gmin, które mia³y na celu pomniejszenie strategicznego znaczenia Malty i umniejszenie jej wartoœci
w oczach innych pañstw. Równie¿ brytyjska prasa odnosi³a siê bardzo niechêtnie
do powy¿szych postanowieñ, a nawet, jak to zosta³o okreœlone w exposé, „u¿y³a
najbardziej nikczemnych sposobów próbuj¹c nas zastraszyæ”. Decyzja o wynajmowaniu obiektów militarnych mia³a zapewniæ Maltañczykom mo¿liwoœæ dalszego zatrudnienia oraz polepszenie warunków ich ¿ycia, a tak¿e przyczyniæ siê do
niezale¿noœci ekonomicznej pañstwa. Co wa¿ne, rz¹d mia³ pewnoœæ, ¿e uzyska
silne poparcie dla swojej polityki ze strony narodu.
Kwesti¹, do której rz¹d Malty przywi¹zywa³ ogromn¹ wagê by³y stosunki z Libi¹. W exposé nie s¹ one omówione zbyt szeroko, jednak sposób w jaki zosta³y
opisane obrazuje ich si³ê i du¿e znaczenie. Podkreœlone zosta³y wspólne dzia³ania
obu rz¹dów oraz wsparcie udzielone Malcie przez Libiê.
W exposé wspomniane s¹ tak¿e negocjacje ze Wspólnotami Europejskimi odnoœnie powtórnego zbadania zasad stowarzyszenia i polepszenia warunków porozumienia w ramach wspólnego rynku. Mia³o to na celu wzmocnienie sektora przemys³owego, a tak¿e zwiêkszenie konkurencyjnoœci Malty.
Istotnym problemem by³o rybo³ówstwo i sposób wykorzystania wód terytorialnych. Rz¹d postanowi³ zakazaæ obcokrajowcom po³owu ryb na maltañskich
wodach terytorialnych, w ten sposób przyznaj¹c uprzywilejowan¹ pozycjê – lub,
jak to zosta³o powiedziane, „niezbêdn¹ ochronê” – rybakom z Malty i Gozo. Podjêto równie¿ postanowienia maj¹ce na uwadze redukcjê zanieczyszczeñ wód. Pomoc w realizacji tych postanowieñ zaoferowa³a Republika Federalna Niemiec.
Dzia³ania d¹¿¹ce do wzmocnienia pañstwa zosta³y podjête równie¿ na gruncie
polityki wewnêtrznej. Urz¹d Celny mia³, razem z policj¹ i wojskiem, bardziej
efektywnie zwalczaæ przemyt i handel narkotykami, nale¿a³o wzmocniæ administracjê pañstwow¹. Zdecydowano te¿ o zastosowaniu œrodków maj¹cych na celu
odbudowê niezwykle wa¿nego przemys³u stoczniowego. Rz¹d interweniowa³
w sprawie zarz¹du stoczni i zaplanowa³ ustanowienie w mo¿liwie najkrótszym
czasie nowej rady. Pomys³ odbudowy stoczni uzyska³ poparcie Republiki Federalnej Niemiec, która obieca³a przyjœæ z pomoc¹ rz¹dowi Malty. By obni¿yæ koszty
¿ycia obywateli – a nieoficjalnie tak¿e zwiêkszyæ wp³ywy do bud¿etu – planowano powo³aæ komisjê, której zadaniem by³oby kontrolowanie cen. Istotnym elementem prowadz¹cym do niezale¿noœci by³a zapowiedŸ reformy s¹downiczej, daj¹cej obywatelom prawo wnoszenia apelacji do s¹dów maltañskich, a nie jak dot¹d do brytyjskiej Rady Przybocznej.
Wszystkie opisane powy¿ej dzia³ania mia³y przyczyniæ siê do poprawy sytuacji ekonomicznej kraju, co by³o najwa¿niejszym celem rz¹du. Charakterystyczne
jest te¿ zakoñczenie przemówienia, w którym padaj¹ zapewnienia, ¿e rz¹d zrobi
wszystko, co w jego mocy, by nowe pokolenie Maltañczyków wiod³o spokojne
¿ycie we w³asnym kraju oraz ¿y³o „po raz pierwszy [w historii – A.S.] w przyjaŸni i braterskiej mi³oœci ze swoimi s¹siadami”. S³owa te najlepiej podsumowuj¹
politykê niezale¿noœci, jak¹ na tym etapie planowa³ prowadziæ rz¹d Malty.
S³ownictwo zastosowane w exposé nie jest jednolite pod wzglêdem tonacji –
niekiedy wywa¿one, niemal¿e neutralne, innym razem wyraŸnie widaæ nacechowanie s³ów emocjami – pozytywnymi lub negatywnymi, w zale¿noœci od kwestii,
o której jest mowa.
O zastanej przez nowy rz¹d nie najlepszej kondycji pañstwa (m.in. znaczny deficyt bud¿etowy, du¿y d³ug publiczny, korupcja w administracji pañstwowej) powiedziano wprost, a przedstawione argumenty poparto danymi uzyskanymi z instytucji pañstwowych. Faktycznie jednak ani jedno z³e s³owo nie pad³o bezpoœrednio pod adresem poprzedniego rz¹du – krytyka zosta³a wyra¿ona za pomoc¹ elipsy: „Niektóre osoby sta³y na stanowisku, ¿e po¿yczki od obywateli dodadz¹ gospodarce prê¿noœci i zwiêksz¹ sta³e wp³ywy rz¹du. Fakty pokazuj¹ jednak, ¿e gospodarka nie uleg³a poprawie, a suma, o któr¹ corocznie powiêksza³ siê d³ug publiczny, nie zosta³a zmniejszona”.
W doœæ ponurych barwach odmalowano tak¿e stosunki z Wielk¹ Brytani¹
w kontekœcie zapowiedzi wprowadzenia op³at za korzystanie z baz wojskowych.
Kwestia ta obejmuje oko³o 20% objêtoœci exposé. Przedstawiony zosta³ cel pobierania czynszu za u¿ywanie obiektów wojskowych oraz stanowiska obu rz¹dów –
maltañskiego i brytyjskiego. Rz¹d Malty jawi siê jako strona otwarta, sk³onna do
wspó³pracy, maj¹ca jak najlepsze intencje i dzia³aj¹ca na korzyœæ obywateli Malty przy u¿yciu uczciwych metod; rz¹d Wielkiej Brytanii – jako kontrahent nie tylko trudny, odrzucaj¹cy dobr¹ ofertê kooperacji, ale wrêcz jako partner niewdziêczny, oczerniaj¹cy Maltê i d¹¿¹cy do umniejszenia szacunku nale¿nego jej
ze strony innych pañstw. W zestawieniu tym widaæ wyraŸny kontrast, podzia³ na
„my” i „oni”. Podkreœlona jest rzetelnoœæ rz¹du Malty oraz szybkoœæ jego dzia³ania – nie traci³ on bowiem czasu, „by poinformowaæ rz¹d brytyjski” o wygaœniêciu postanowieñ dotycz¹cych obronnoœci i finansów. Oddanie rz¹dz¹cych mia³o
swój wyraz równie¿ w tym, ¿e dok³adali oni wszelkich starañ, „aby Malta w bardzo krótkim czasie by³a w stanie stan¹æ ekonomicznie na w³asnych nogach”.
Op³aty, które planowano na³o¿yæ na Brytyjczyków za korzystanie z obiektów wojskowych okreœlono jako „odpowiednie”. Rz¹d Zjednoczonego Królestwa zamiast
„chwyciæ okazjê zaproponowan¹ przez maltañski rz¹d”, prowadzi³ dzia³ania
szkodz¹ce Malcie – „próbowa³ najpierw w Izbie Gmin pomniejszaæ wartoœæ strategiczn¹ Malty, a potem odwodzi³ inne sojusznicze narody od okazywania poprzez konkretne œrodki wspó³pracy jak wa¿na jest dla nich Malta”. Równie mocnego okreœlenia u¿yto do opisu metod dzia³ania brytyjskiej prasy, które okreœlono
jako „nikczemne”.
Zupe³nie w innym tonie opisane zosta³y stosunki z Libi¹, której rz¹d „sta³ ramiê w ramiê z Socjalistycznym Rz¹dem Malty”. Przy pomocy Libii Malta mia³a
siê przekszta³ciæ „z narzêdzia wojny w oœrodek pokoju”. Kwestia ta zosta³a prze-
107
stawiona lakonicznie – w porównaniu do innych czêœci exposé – i ogólnie, ale wyraŸnie w sposób pozytywny i z du¿ym entuzjazmem. Nale¿y te¿ zwróciæ uwagê
na bezdyskusyjne odniesienie siê do poparcia udzielanego Malcie przez Libiê –
„wszyscy wiedz¹”, jak jest ono wa¿ne i silne.
W ca³oœci exposé Malta przedstawiana jest w sposób spersonifikowany. Jest to
kraj chory, a najistotniejszym zadaniem nowego rz¹du jest „wyleczenie (…) z nêkaj¹cych go plag ekonomicznych i spo³ecznych”. Problemem jest równie¿ korupcja – rz¹d d¹¿y do odnalezienia „definitywnego sposobu na wyleczenie tej choroby”. W odniesieniu do krytycznej sytuacji stoczni nowa w³adza musi „postawiæ
ten najwiêkszy lokalny przemys³ z powrotem na nogi i tchn¹æ w stoczniê nowe ¿ycie”. Pañstwo jest ¿yw¹ istot¹, której trzeba okazaæ troskê. Niezwykle istotne jest
tak¿e zakoñczenie mowy, które oddaje charakter retoryki socjalistycznego rz¹du
Malty. W zakoñczeniu, w sposób bardzo emocjonalny i optymistyczny, wyra¿ona
jest troska o nowe pokolenie Maltañczyków, którzy bêd¹ ¿yli „na prawdziwie
maltañskiej Malcie”.
Mowa wyg³oszona przez Prezydenta Republiki z okazji otwarcia pierwszej sesji Czwartego Parlamentu, 24 listopada 1976 roku17
Pe³n¹ niezale¿noœæ mia³a Malta osi¹gn¹æ w momencie opuszczenia jej terytorium przez ostatnich ¿o³nierzy brytyjskich. W chwili tej upatrywano koniec d³ugiego okresu obcego panowania na wyspach maltañskich i jednoczeœnie pocz¹tek
nowej ery w dziejach pañstwa, wyznaczanej przez politykê pozbawion¹ obcych
wp³ywów. Wed³ug za³o¿eñ rz¹du mia³a to byæ polityka przyjaŸni i wspó³pracy, pozwalaj¹ca na utrzymywanie dobrych stosunków nie tylko z pañstwami Europy, ale
te¿ Afryki Pó³nocnej i Bliskiego Wschodu. Malta mia³a „s³u¿yæ za most pomiêdzy tymi narodami, tak, ¿eby nieporozumienia miêdzy nimi zosta³y rozwi¹zane
i aby w ten sposób mog³y zbli¿yæ siê do siebie”. Idea ta by³a doskonale rozumiana przez pañstwa arabskie, niestety wœród pañstw europejskich nie spotka³a siê ze
zbyt entuzjastycznym przyjêciem, czego rz¹d Malty by³ w pe³ni œwiadomy. Pomimo ró¿nych opinii wyra¿anych w œrodowisku miêdzynarodowym polityka zagraniczna Valletty mia³a byæ otwarta na nowe kierunki i nowych partnerów.
W tym kontekœcie niezwykle istotne by³o d¹¿enie do uzyskania statusu pañstwa neutralnego, co wyznacza³o pozycjê Malty w sferze stosunków miêdzynarodowych. Maj¹c mo¿liwoœæ unikniêcia opowiadania siê po jednej ze stron przeciwko innym, mog³a staæ siê ona „oœrodkiem pokoju”. Zdaniem rz¹du „niepodleg³oœæ
i neutralnoœæ Malty s¹ idea³em, który przyniesie zaszczyt wszystkim tym ludziom,
którzy d¹¿¹ do tego, by byæ prawdziwie wolnymi”. Naród maltañski powinien
umacniaæ swoje wartoœci moralne.
Kolejn¹ kwesti¹, do której rz¹d przywi¹zywa³ ogromn¹ wagê, by³a gospodarka, w 1971 roku znajduj¹ca siê „w stanie godnym ubolewania i nadmiernie obci¹17 Address
by the President of the Republic at the Opening of the First Session of the Fourth Parliament, 24th November 1976.
108
¿ona d³ugami. A nawet jeszcze gorzej, Malta wci¹¿ s³u¿y³a interesom obcego pañstwa, które mia³o kontrolê nad jej gospodark¹”. Jednak – jak zosta³o to przedstawione w exposé – w czasie poprzedniej kadencji rz¹dowi uda³o siê poprawiæ sytuacjê ekonomiczn¹ pañstwa, a tak¿e sprawiæ, ¿e oszczêdnoœci Maltañczyków by³y bezpieczne, finanse pañstwa zdrowe, a Malta cieszy³a siê „wysokim poziomem
gospodarki i kontrol¹ nad innymi niezbêdnymi sektorami”, którymi wczeœniej zarz¹dzali Brytyjczycy. Kraj by³ na drodze sta³ego rozwoju gospodarczego. Aby potwierdziæ s³usznoœæ decyzji podjêtych w zwi¹zku z obiektami wojskowymi oraz
podkreœliæ ich malej¹c¹ rolê dla gospodarki Malty, podano dane dotycz¹ce udzia³u dochodów uzyskiwanych z op³at za korzystanie z baz w ca³oœci dochodów pochodz¹cych ze Ÿróde³ zagranicznych (35% w 1971 roku, 16% w 1975 roku) oraz
iloœci osób zatrudnianych przez rz¹d Zjednoczonego Królestwa (6 400 osób
w 1971 roku, 3 700 w 1975 roku). W celu dalszego polepszenia poziomu ekonomicznego kraju rz¹d przygotowa³ szereg planów i propozycji, które mia³y zachêciæ ludnoœæ do wspó³pracy – gospodarka mia³a byæ wzmocniona dziêki wspó³pracy sektora pañstwowego i prywatnego. Pomocy ze strony obywateli oczekiwano
przy obs³udze nowych przedsiêbiorstw pañstwowych – Air Malta i Sea Malta –
oraz istniej¹cych od dawna zak³adów przemys³owych. Zaplanowano tak¿e nawi¹zanie stosunków gospodarczych z nowymi pañstwami, a tak¿e wzmocnienie relacji ju¿ istniej¹cych. Ale pomimo wspó³pracy z zagranic¹, wiêkszoœæ pieniêdzy
mia³a pochodziæ z kraju – jak to ujêto w przemowie: „nasze œrodki finansowe i rezerwy musz¹ pochodziæ z naszej w³asnej pracy”.
Warto zwróciæ uwagê, ¿e w ca³ym exposé wiele razy pojawia siê zachêta do aktywnego uczestnictwa w ¿yciu pañstwa – zarówno w sferze ekonomicznej, jak
i politycznej. Ka¿dy cz³onek narodu maltañskiego powinien dbaæ o dobro swojego kraju, æwiczyæ siê w cnotach obywatelskich i swoj¹ wytrwa³¹ prac¹ przyczyniaæ siê do rozwoju Malty. Maltañczycy powinni troszczyæ siê nie tylko o dobrobyt materialny, ale tak¿e o to, by naród by³ moralnie zdrowy, silny i solidarny.
Zakoñczeniem exposé jest obietnica, ¿e „najbli¿szy czas bêdzie zapamiêtany
jako najbardziej szlachetny w naszej historii, kiedy to Malta oka¿e najwiêksze
zrozumienie, najwiêksze mi³osierdzie w stosunku do osób o niskiej pozycji spo³ecznej, biednych, chorych, osób starszych; bêdzie na zawsze zapamiêtany za mêstwo narodu maltañskiego, jego dzia³ania i zdecydowanie, by staæ siê niezale¿nym
politycznie, stabilnym gospodarczo i sprawiedliwym spo³ecznie” – obietnica pe³nej niezale¿noœci.
Exposé utrzymane jest w podnios³ej tonacji, ale jednoczeœnie entuzjastycznej
i wype³nionej optymizmem. Œmia³e spojrzenie w przysz³oœæ ukazane jest przede
wszystkim w u¿ytym s³ownictwie. W pocz¹tkowych s³owach postawione zosta³o
przed narodem zadanie: „Podczas tej kadencji Parlamentu, Naród Maltañski stanie przed swoim najwiêkszym wyzwaniem i najwspanialsz¹ godzin¹. Jeœli pomyœlnie wyjdzie z próby, Malta stanie siê prawdziwie wolnym pañstwem”, zaraz potem prezentowane s¹ po kolei drogi prowadz¹ce do wype³nienia tej misji. Nastêpnie, by utrzymaæ wysoki ton przemowy, u¿yto przenoœni przedstawiaj¹cej historiê
109
Malty jako ksi¹¿kê, której rozdzia³y reprezentuj¹ kolejne okresy w dziejach kraju. Metafora ta pojawia siê kilkakrotnie, po raz pierwszy w stwierdzeniu, ¿e
„w ci¹gu niewiele ponad dwóch lat rozdzia³ w historii Malty jako wyspy-twierdzy
s³u¿¹cej interesom najsilniejszego obcego mocarstwa bêdzie definitywnie zakoñczony wyjazdem ostatniego brytyjskiego ¿o³nierza z wyspy i zostanie napisana
nowa strona w historii naszego narodu i naszego pañstwa”. Zastosowano j¹ równie¿ na koñcu mowy: „najbli¿szy czas bêdzie zapamiêtany jako najbardziej szlachetny rozdzia³ w naszej historii” – w pewien sposób pe³ni ona wiêc rolê klamry
spinaj¹cej ca³oœæ exposé, pog³êbiaj¹c wra¿enie o jednolitoœci tekstu.
Warto równie¿ zauwa¿yæ inn¹ istotn¹ metaforê, ukazuj¹c¹ Maltê jako most pomiêdzy narodami pó³nocy i po³udnia regionu Morza Œródziemnego oraz oœrodek
pokoju – tak¹ rolê rz¹d chcia³ wyznaczyæ swojemu pañstwu w sferze stosunków
miêdzynarodowych. Poprzez niepodleg³oœæ i status pañstwa neutralnego Malta
„u¿yje wszystkich swoich si³ w celu osi¹gniêcia braterskiego wspó³istnienia w pokoju i jednoœci pomiêdzy narodami wszystkich pañstw regionu Morza Œródziemnego”. Pañstwa arabskie dobrze rozumia³y t¹ sytuacjê, za to pañstwa Europy nie
chcia³y siê z ni¹ pogodziæ, choæ „powinny z radoœci¹ przyj¹æ rêkê przyjaŸni, któr¹
Malta wyci¹ga ku nim”.
W opisie ekonomicznej sytuacji pañstwa postanowiono odwo³aæ siê do emocji
s³uchaczy. I tak: gospodarka zastana na pocz¹tku pierwszej kadencji by³a „w stanie godnym ubolewania”, ale dziêki dobrej polityce rz¹du osi¹gnê³a wysoki poziom. Poza tym „Malta znajduje siê w niezwykle korzystnej pozycji, by wyruszyæ
w drogê ku realizacji programu niezbêdnego do zrekompensowania strat wynik³ych z zamkniêcia obcej bazy wojskowej”.
W exposé mowa jest tak¿e o osobach, które „poda³y pomocn¹ d³oñ”, kiedy by³a ona potrzebna. Jeœli chodzi o przemys³, „pokój bêdzie rz¹dzi³ przemys³ow¹ demokracj¹, a demokracja przeniknie g³êboko do korzeni spo³eczeñstwa”. Jednak
poza trosk¹ o teraŸniejszoœæ Malta powinna te¿ „budowaæ lepsz¹ i mniej niepewn¹ przysz³oœæ gospodarcz¹”.
Interesuj¹c¹ przenoœniê zastosowano w celu opisania dzia³ania przedsiêbiorstw
i instytucji podlegaj¹cych pañstwu, które powinny s³u¿yæ obywatelom w sposób
godny i rzetelny, a nie byæ dla nich ciê¿arem: „jeœli ¿elazo rdzewieje, a rdza nie
zostanie usuniêta natychmiast, zostanie ono zupe³nie zmarnowane”. Jak zaznaczono póŸniej prawid³owoœæ ta odnosi siê równie¿ do dzia³añ rz¹du.
Mowa wyg³oszona przez Prezydenta Republiki z okazji otwarcia Pi¹tego Parlamentu, 15 lutego 1982 roku18
W pocz¹tkowych s³owach exposé przedstawionego po objêciu w³adzy – po raz
trzeci z rzêdu – przez Partiê Pracy pojawia siê oœwiadczenie, ¿e rz¹d do³o¿y
wszelkich starañ, by Malta pod¹¿a³a drog¹ rozwoju, i ¿e nie tylko przygotowa³
plany na przysz³oœæ, ale te¿ zacz¹³ wprowadzaæ je w ¿ycie.
18 Address by the President of the Republic on the Opening of the Fifth Parliament, 15th February 1982.
110
Istotn¹ kwesti¹ w kontekœcie niezale¿noœci by³o podjêcie decyzji o przyjêciu
statusu pañstwa neutralnego oraz uzyskanie poparcia dla niej ze strony innych
pañstw. Neutralnoœæ Malty mia³a przyczyniæ siê do „umacniania pokoju w regionie Morza Œródziemnego” oraz do dalszego budowania przyjacielskich stosunków
zarówno z Europ¹, jak i z pañstwami Afryki Pó³nocnej i Bliskiego Wschodu. Powinna ona prowadziæ politykê neutralnoœci i równego dystansu pomiêdzy Stanami Zjednoczonymi a Zwi¹zkiem Radzieckim.
Jednak pomimo neutralnoœci Malta powinna byæ „przygotowana na ka¿d¹
ewentualnoœæ”, a s³u¿by mundurowe winny dok³adaæ wszelkich starañ, by by³a
bezpieczna. Trzeba tak¿e, by swój udzia³ w obronie pañstwa – przed wrogami
z zewn¹trz i z wewn¹trz – mieli obywatele, gdy¿ to do nich nale¿y troska o wolnoœæ i demokracjê oraz kszta³towanie mi³oœci do ojczyzny.
Wartoœci moralne powinny byæ wysoko cenione równie¿ w sferze miêdzynarodowej, dlatego te¿ Malta nie by³a zainteresowana ubieganiem siê o cz³onkostwo
we Wspólnocie Europejskiej – „tak d³ugo jak Europejska Wspólnota Gospodarcza
nie przyjmie neutralnego stanowiska politycznego pomiêdzy dwoma supermocarstwami”. Ze wzglêdu na korzyœci gospodarcze nale¿a³o jednak utrzymywaæ bliskie relacje ze Wspólnot¹, dlatego rz¹d planowa³ zakoñczenie negocjacji dotycz¹cych nowej umowy o stowarzyszeniu. Postanowienia te mia³y wp³yn¹æ pozytywnie na gospodarkê pañstwa.
Kolejn¹ spraw¹ ogromnej wagi by³o poszukiwanie ropy naftowej na obszarze maltañskich wód terytorialnych oraz wi¹¿¹cy siê z tym spór z Libi¹ o szelf
kontynentalny. Programy badawcze mia³y byæ kontynuowane na podstawie kontraktów podpisanych w 1981 roku. Rz¹d obieca³ te¿ do³o¿yæ wszelkich starañ
w rozwi¹zanie kwestii podzia³u szelfu pomiêdzy oba pañstwa w sposób sprawiedliwy, godny oraz maj¹c na uwadze jak najlepiej pojêty interes narodu maltañskiego.
Wa¿nym aspektem dotycz¹cym niezale¿noœci by³o budowanie silnej i stabilnej
gospodarki. Rz¹d Malty d¹¿y³ do osi¹gniêcia jak najwiêkszej samowystarczalnoœci gospodarczej pañstwa, podniesienia poziomu inwestycji w kraju oraz ograniczenia importu i zwiêkszenia eksportu. W celu znalezienia nowych partnerów
handlowych minister spraw zagranicznych uda³ siê do Zwi¹zku Radzieckiego,
Bu³garii, Chin, Korei, Australii i Iraku. Planowano te¿ rozwój przemys³u i infrastruktury oraz przedsiêbiorstw pañstwowych, takich jak Air Malta i Sea Malta, do
których mia³o wkrótce do³¹czyæ Port Malta. Aby pozostawiæ wiêcej kapita³u
w kraju, rz¹d we wspó³pracy z bankami zaplanowa³ utworzenie instytucji, która
mia³a stworzyæ Maltañczykom warunki do inwestycji w kraju.
W exposé mowa jest tak¿e o szkoleniach dla pracowników administracji
w wielu dziedzinach maj¹cych zwi¹zek z zarz¹dzaniem zasobami pañstwa i nabyciem konkretnych umiejêtnoœci podnosz¹cych jakoœæ pracy. Warto równie¿ wspomnieæ o reformach w s³u¿bie zdrowia, które mia³y polepszyæ sytuacjê pacjentów.
D¹¿ono do tego, by wyeliminowaæ koniecznoœæ wysy³ania pacjentów na leczenie
do innych pañstw. Zaplanowano poprawê warunków hospitalizacji i opieki lekar-
111
skiej oraz rozszerzenie schematu ubezpieczeñ zdrowotnych – tak, aby ka¿demu
obywatelowi przys³ugiwa³a bezp³atna opieka w razie choroby.
Przemówienie koñczy siê podnios³ymi s³owami mówi¹cymi o koniecznoœci
poszanowania zasad socjalistycznych, demokracji oraz polityki neutralnoœci i pokoju. Ka¿dy obywatel musi ca³ym sercem i ze wszystkich si³ wspieraæ swoj¹ ojczyznê na drodze rozwoju, dla ka¿dego Maltañczyka Malta powinna byæ dobrem
najwy¿szym.
W mowie po³o¿ono nacisk na dalszy rozwój gospodarczy kraju i umacnianie
morale narodu. Znaczenie obu kwestii ma swoje odbicie w u¿ytych œrodkach stylistycznych. Polityka prowadzona przez rz¹d Malty powinna sprawiæ, ¿e „marsz
pañstwa w kierunku rozwoju bêdzie trwa³”; rz¹d „nie traci³ czasu, ale pracowa³
bez wytchnienia” nad rozwi¹zaniem problemów nêkaj¹cych wyspê i „patrzy³
czujnym okiem” na sytuacjê w handlu. W sferze polityki zagranicznej Malta „d¹¿y³a do umocnienia pokoju w regionie Morza Œródziemnego i pod¹¿a³a drog¹ niezawierania sojuszy i utrzymywania jednakowej odleg³oœci od obu supermocarstw”.
Kolejn¹ wa¿n¹ kwesti¹ by³o rozwijanie po¿¹danych postaw wœród obywateli. Naród powinien braæ aktywny udzia³ w ¿yciu pañstwa. Wyra¿eniem zachêty
do wiêkszej aktywnoœci jest na przyk³ad „otwarte zaproszenie dla maltañskich
lekarzy (…) do zatrudnienia siê w s³u¿bie zdrowia dzia³aj¹cej na rzecz narodu”19. „Wszyscy ci, którzy maj¹ dobr¹ wolê w swoich sercach” powinni przyczyniæ siê do rozwoju pañstwa. W spo³eczeñstwie maltañskim jest miejsce dla
ka¿dego, kto bêdzie dba³ o dobro kraju. Jednoczeœnie „rz¹d podejmie dzia³ania
twardej rêki przeciwko tym, którzy spróbuj¹ os³abiæ marsz kraju ku lepszej
przysz³oœci”. Dla ka¿dego obywatela „dobro Malty powinno siê liczyæ przede
wszystkim”.
Kreowanie polityki niezależności
w sferze stosunków międzynarodowych
Kwestia bazy wojskowej
W chwili objêcia w³adzy przez Partiê Pracy najwiêkszym wyzwaniem rz¹du
by³o przeprowadzenie reform gospodarczych, które mia³y pomóc Malcie wyjœæ ze
stanu zale¿noœci od dochodów uzyskiwanych z obiektów wojskowych u¿ytkowanych przez Wielk¹ Brytaniê i NATO, tak jak zosta³o to przedstawione w exposé.
Gospodarka Malty mia³a przejœæ modernizacjê, jednak do tego potrzebne by³y
œrodki finansowe i wyjœcie z ram wyznaczonych przez dwa porozumienia z Wielk¹ Brytani¹ z 1964 roku. Premier Mintoff postanowi³ prze³amaæ stosunek zale¿19 Jest to aluzja do napiêtych stosunków pomiêdzy rz¹dem a lekarzami. W 1977 roku wprowadzono ustawodawstwo utrudniaj¹ce lekarzom dostêp do zawodu, w konsekwencji czego og³osili oni
strajk. W odpowiedzi rz¹d og³osi³ wobec strajkuj¹cych lokaut. Wielu lekarzy zwolniono z pracy,
innych objêto zakazem praktyki w gabinetach prywatnych.
112
noœci ekonomicznej poprzez rewizjê tych¿e porozumieñ, co by³o jednym z najwa¿niejszych punktów programu wyborczego Partii Pracy20.
Porozumienie o obronnoœci wygasa³o w 1974 roku, na co w 1971 roku gospodarka Malty nie by³a jeszcze gotowa. Mintoff postanowi³ wiêc wynegocjowaæ
d³u¿sze pozostanie Brytyjczyków na Malcie, wy¿sze op³aty za korzystanie
z obiektów wojskowych oraz bardziej ograniczone warunki ich pobytu – a wszystko to w taki sposób, by ukróciæ zale¿noœæ od Zjednoczonego Królestwa21. Aby
to osi¹gn¹æ, musia³ pokazaæ, ¿e kontakty z pañstwami zachodnimi nie musz¹ byæ
jedyn¹ osi¹ polityki zagranicznej kraju, ¿e ma ona innych partnerów, na przyk³ad
pañstwa arabskie, wœród których szczególne miejsce zajmowa³a Libia. Jak mówi
Alex Sceberras Trigona, politykê zagraniczn¹ Mintoffa nale¿y widzieæ w szerszej
perspektywie, gdy¿ swoje kontakty budowa³ latami. Zostaj¹c w 1971 roku premierem, mia³ on ju¿ dobrze ugruntowan¹ pozycjê w œwiecie arabskim i cieszy³ siê
szacunkiem jego przywódców22.
Dom Mintoff doszed³ do w³adzy 16 czerwca 1971 roku. Kilka dni póŸniej,
25 czerwca, zdecydowa³, ¿e admira³ Gino Birindelli, w³oski dowódca marynarki wojennej NATO stacjonuj¹cej na po³udniu Europy, powinien natychmiast
opuœciæ Maltê, gdy¿ zosta³ uznany za persona non grata23. Tego samego dnia
og³osi³, ¿e Malta i Wielka Brytania rozwa¿aj¹ rewizjê porozumienia o obronnoœci z 1964 roku. Dwa dni póŸniej premier zwróci³ siê do Stanów Zjednoczonych z proœb¹ o zaprzestanie przysy³ania amerykañskich okrêtów na Maltê. Jak
to okreœla Christine Coleiro: „w ci¹gu dwóch tygodni od bycia wybranym,
Mintoff przepuœci³ swój pierwszy atak na trzy zachodnie zobowi¹zania Malty:
Wielk¹ Brytaniê, NATO i Stany Zjednoczone”24. Dzia³ania te nie by³y zaskoczeniem, gdy¿ stanowi³y realizacjê postulatów przedstawionych jeszcze przed
wyborami, kiedy lider Partii Pracy powiedzia³, ¿e zamierza sprawiæ, aby pañstwo by³o wolne od obcych baz wojskowych25. Poza tym w kontekœcie odmowy przyjêcia Malty do NATO i przyznania jej statusu obserwatora26 oraz lekcewa¿¹cego traktowania przez Wielk¹ Brytaniê27, Mintoff chcia³ pokazaæ spo20
Jak to zosta³o okreœlone w programie wyborczym: „Porozumienie o obronnoœci zostanie zrewidowane i w sposób jasny bêdzie stanowi³o, ¿e pomoc finansowa ze strony rz¹du brytyjskiego nie
bêdzie dawana jako ja³mu¿na, ale jako zap³ata za obiekty udostêpniane przez Maltê Wielkiej Brytanii”. Zob. „Keesing’s Contemporary Archives” 1971, t. 17, s. 24709.
21 C. Coleiro, A Propitious Partner, San Gwann 1997, s. 36.
22 Na podstawie wywiadu skategoryzowanego przeprowadzonego z Alexem Sceberrasem Trigon¹
w Valletcie 8 lutego 2010 r. Pe³ni³ on funkcjê ministra spraw zagranicznych w rz¹dzie Partii Pracy.
23 Akt ten wywo³a³ konsternacjê, gdy¿ nie by³o wiadomo, czy jest on wymierzony przeciwko
W³ochom, NATO, czy samemu admira³owi, którego wyraŸnie prawicowe przekonania by³y powszechnie znane. Zob. C. Coleiro, A Propitious Partner, s. 37.
24 Tam¿e, s. 37.
26 C. Coleiro, A Propitious Partner, s. 38.
27 Rz¹d Malty uwa¿a³, ¿e Wielka Brytania nie wype³nia swoich zobowi¹zañ zawartych w dwóch
porozumieniach podpisanych w 1964 r. Zob. tam¿e, s. 26–31.
113
³ecznoœci miêdzynarodowej, ¿e – pomimo niewielkich rozmiarów i niedawnej
zale¿noœci kolonialnej – Malcie nale¿y siê szacunek przys³uguj¹cy suwerennemu pañstwu.
Zasadnoœæ d¹¿eñ do renegocjacji porozumienia o obronnoœci Mintoff wyjaœnia³ tym, ¿e porozumienie z 1964 roku ju¿ nie obowi¹zywa³o, gdy¿ w 1967 roku, w czasie dyskusji z Wielk¹ Brytani¹ dotycz¹cych redukcji liczby ¿o³nierzy
stacjonuj¹cych na Malcie, rz¹d Partii Nacjonalistycznej wypowiedzia³ je, zastêpuj¹c póŸniej ustnymi uzgodnieniami. Rz¹d brytyjski odpowiedzia³, ¿e nie widzi
takiej potrzeby, poniewa¿ porozumienie z 1964 roku nie utraci³o swojej mocy
oraz doda³, ¿e wartoœæ strategiczna Malty zostanie poddana ponownej ocenie.
Negocjacje przebiega³y w niezwykle burzliwej atmosferze. Zdaniem Brytyjczyków i NATO Mintoff ¿¹da³ zbyt wiele, sam premier z kolei nie zgadza³ siê na warunki proponowane przez Zjednoczone Królestwo. We wrzeœniu 1971 roku stosunki pomiêdzy pañstwami pogorszy³y siê, gdy Malta zabroni³a bezc³owej sprzeda¿y paliwa wojskom brytyjskim, co przez Brytyjczyków zosta³o uznane za z³amanie porozumienia z 1964 roku28. Ocieplenie nadesz³o w tym samym miesi¹cu,
kiedy premier Malty i premier Wielkiej Brytanii, Edward Heath, osi¹gnêli wstêpne porozumienie, znane pod nazw¹ porozumienia z Chequers29. Jednak, jak okaza³o siê póŸniej, strony inaczej zinterpretowa³y podjête postanowienia i dyskusje
rozgorza³y na nowo. Sytuacja uleg³a zaostrzeniu. Dosz³o nawet do tego, ¿e szef
maltañskiego rz¹du nakaza³ ¿o³nierzom brytyjskim opuœciæ Maltê do 31 grudnia,
jeœli ich rz¹d natychmiast nie zap³aci 4,25 miliona funtów brytyjskich. Wielka
Brytania odmówi³a, poniewa¿ zgodnie z porozumieniem z Chequers u¿ytkowanie obiektów zosta³o ju¿ op³acone do koñca marca 1972 roku. PóŸniej jednak, zaledwie kilka godzin przed up³ywem terminu ultimatum, Mintoff zdecydowa³
o przed³u¿eniu go do 15 stycznia30.
Istotnym elementem taktyki Brytyjczyków by³o przekonanie, ¿e obiekty militarne znajduj¹ce siê na Malcie maj¹ wiêksze strategiczne znaczenie dla NATO ni¿
dla samej Wielkiej Brytanii i ostatecznie w toku negocjacji ustalono, ¿e NATO poniesie znaczn¹ czêœæ zobowi¹zañ finansowych zwi¹zanych z u¿ytkowaniem tych28
Art. 5 porozumienia o obronnoœci nak³ada³ na Wielk¹ Brytaniê obowi¹zek informowania Malty
o ka¿dej podjêtej decyzji dotycz¹cej wojsk brytyjskich, która mog³aby wp³yn¹æ na gospodarkê wyspy.
W 1966 r. rz¹d Zjednoczonego Królestwa og³osi³, ¿e zamierza wycofaæ z Malty czêœæ swoich si³ zbrojnych. Rz¹d maltañski negatywnie przyj¹³ to postanowienie, gdy¿ stanowi³o ono zagro¿enie dla prawid³owego funkcjonowania gospodarki kraju. Podczas dwustronnych rozmów prowadzonych na ten temat Maltañczycy stwierdzili, ¿e ich zdaniem Brytyjczycy z³amali warunki porozumienia, wiêc nie powinni korzystaæ z praw w nim zagwarantowanych. Premier Giorgio Borg Olivier powiedzia³ równie¿,
¿e „Malta nie mo¿e sobie pozwoliæ na bycie «szanta¿owan¹» poniewa¿ jest w potrzebie, a rz¹d nie mo¿e pozwoliæ, by wyspa by³a traktowana nêdznie, w sposób godz¹cy w jej niepodleg³oœæ i suwerennoœæ”. Sytuacja by³a niezwykle trudna. Rozwi¹zano j¹ w 1967 r. po burzliwych negocjacjach, og³aszaj¹c, ¿e rz¹d Malty przyj¹³ decyzjê, jednak „bez wycofania zastrze¿eñ, które zg³osi³”. Zob. C. Coleiro,
A Propitious Partner, s. 26–27; „Keesing’s Contemporary Archives” 1967, t. 13, s. 21925–21928.
29 C. Coleiro, A Propitious Partner, s. 41–42.
30 C. Coleiro, A Propitious Partner, s. 43; E. Mizzi, Malta in the Making…, s. 119–120.
114
¿e obiektów31. W sierpniu w³adze Paktu poinformowa³y, ¿e Mintoff wyraŸnie da³
do zrozumienia, i¿ chce, aby stosunki jego pañstwa z NATO uleg³y zmianie – skoro rz¹d Zjednoczonego Królestwa nie by³ sk³onny dojœæ z nim do porozumienia,
nie ¿yczy³ sobie dobrych relacji z NATO, ka¿¹c wszystkim pañstwom Paktu, poza Wielk¹ Brytani¹, opuœciæ wyspê32. Odpowiedzi¹ na to oœwiadczenie by³o przeniesienie kwatery NATO z Malty do Neapolu33.
Negocjacje brytyjsko-maltañskie mia³y du¿¹ wagê dla NATO, gdy¿ panowa³o wówczas przekonanie, ¿e Valletta mo¿e zwróciæ siê ku pañstwom bloku
wschodniego i udostêpniæ im swoje obiekty, co tylko wzmocni³oby wp³ywy radzieckie. Do utrwalenia takiego obrazu przyczyni³a siê z pewnoœci¹ podró¿ premiera Malty do Rumunii, Polski i Jugos³awii w listopadzie 1971 roku oraz
póŸniejsze wizyty delegacji polskiej (w listopadzie tego¿ roku) i radzieckiej
(w grudniu) na Malcie34. O tym jak bardzo nie chciano dopuœciæ do radzieckiej
obecnoœci na Malcie œwiadczy fakt wys³ania tam przez prezydenta Stanów Zjednoczonych, Richarda Nixona, specjalnego wys³annika, Roberta Ellswortha. Mia³
on zaoferowaæ dodatkowe 4 miliony funtów brytyjskich do pakietu zaproponowanego przez Wielk¹ Brytaniê i NATO35. Innym przyk³adem, obrazuj¹cym niepokoje Zachodu zwi¹zane z orientacj¹ polityczn¹ Malty, by³a rozmowa ministra
spraw zagranicznych W³och, Aldo Moro, z Leonidem Bre¿niewem w lipcu 1971
roku w Moskwie, kiedy w³oski minister przestrzeg³ Bre¿niewa przed dzia³aniami w regionie Morza Œródziemnego, które mog³yby negatywnie wp³yn¹æ na
Konferencjê Bezpieczeñstwa i Wspó³pracy w Europie. Podobny argument przedstawi³ Bre¿niewowi kilka tygodni póŸniej kanclerz Niemiec, Willy Brandt36.
Warto jednak zauwa¿yæ, ¿e spekulacje te nie mia³y realnego uzasadnienia, gdy¿
Zwi¹zek Radziecki – pomimo swojej aktywnoœci w regionie Morza Œródziemnego37 – nie by³ zainteresowany Malt¹, co potwierdzi³ sam premier Mintoff38.
Z drugiej strony, jak twierdzi Joseph V. Micallef, sytuacja wewnêtrzna kraju nie
pozwala³a na udostêpnienie obiektów ZSRR, gdy¿ decyzja taka sta³aby
w sprzecznoœci z przekonaniami czêœci Maltañczyków i, maj¹c na uwadze wygranie wyborów w 1971 roku tylko niewielk¹ przewag¹ g³osów, Mintoff móg³by
31 Rz¹d Malty ¿¹da³ 30 milionów funtów brytyjskich rocznie. Rz¹d Wielkiej Brytanii i NATO
sk³onne by³y zap³aciæ 8,5 miliona funtów brytyjskich (w czym udzia³ Zjednoczonego Królestwa wynosi³by 5 milionów funtów brytyjskich). Zob. C. Coleiro, A Propitious Partner, s. 38–39, 41.
32 Tam¿e, s. 41; V.J. Gauci, The Genesis of…, s. 98.
34 J. Attard, Malta. A History of Two Millenia, Valletta 2002, s. 381–382.
36 J.V. Micallef, Mediterranean Maverick…, s. 241.
37 Jak pisze Joseph V. Micallef, od lat szeœædziesi¹tych XX wieku wzrasta³a aktywnoœæ radzieckiej marynarki wojennej na Morzu Œródziemnym. Zwi¹zek Radziecki mia³ dostêp do portów
w Egipcie (Aleksandria i Port Said) i Syrii (Latakia i Tartus), korzysta³ te¿ z p³ytkiej zatoki nieopodal Al-Hammamat w Tunezji. Co wiêcej, Egipt pozwoli³ si³om radzieckim na u¿ywanie swoich lotnisk w Kairze, Aleksandrii i Asuanie, na zasadzie wy³¹cznoœci. Zob. tam¿e, s. 240.
38 Tam¿e, s. 240–241.
115
straciæ swoj¹ jednomandatow¹ wiêkszoœæ w parlamencie. Równie¿ Koœció³ katolicki nie wyrazi³by poparcia dla takich dzia³añ39.
Nale¿y tak¿e zwróciæ uwagê na jeszcze jeden wa¿ny aspekt porozumienia
z Chequers, jakim by³a zgoda Wielkiej Brytanii na prowadzenie przez Maltê rozmów bilateralnych z innymi pañstwami NATO w celu uzyskania pomocy. Otwiera³o to mo¿liwoœæ intensyfikacji stosunków z W³ochami, które oferowa³y Valletcie wsparcie ekonomiczne i techniczne. Gestem œwiadcz¹cym o dobrej woli W³ochów by³a jednodniowa wizyta, jak¹ 21 paŸdziernika 1971 roku z³o¿y³ na zaproszenie premiera Malty zastêpca premiera W³och, Franceso de Martino. Powiedzia³
on, ¿e celem jego wizyty by³o poznanie problemów Malty, by jego kraj móg³ jej
pomóc w mo¿liwie najlepszy sposób40. Mo¿liwoœæ udzielenia pomocy W³osi widzieli w odegraniu roli mediatora podczas negocjacji brytyjsko-maltañskich.
Dnia 15 stycznia 1972 roku we w³oskiej rezydencji Villa Madama odby³y siê
rozmowy pomiêdzy Malt¹, Wielk¹ Brytani¹ i NATO41, których skutkiem by³o
anulowanie ¿¹dania opuszczenia Malty przez si³y brytyjskie. Kilka dni póŸniej,
19 stycznia, w Rzymie mia³o miejsce spotkanie, podczas którego sekretarz generalny NATO, Joseph Luns, przedstawi³ now¹ ofertê NATO – 14 milionów funtów
brytyjskich (ró¿nica w stosunku do poprzedniej oferty pochodzi³a z dodatkowych
œrodków przyznanych w wiêkszoœci przez Stany Zjednoczone i W³ochy), jednak
rozmowy nie zakoñczy³y siê powodzeniem, gdy¿ Mintoff chcia³ ograniczyæ wp³ywy brytyjskie w swym kraju, szczególnie w kwestiach wojskowych, a tak¿e za¿¹da³ natychmiastowego zap³acenia 10,25 milionów funtów brytyjskich.
Nowa runda rozmów rozpoczê³a siê 7 lutego w Rzymie. Porozumienie nie zosta³o osi¹gniête, poniewa¿ szef rz¹du Malty nie zgodzi³ siê na ofertê Wielkiej Brytanii i NATO przedstawion¹ jako ostateczn¹, twierdz¹c, ¿e dzia³aj¹ oni w z³ej wierze. Zgodzi³ siê natomiast na kontynuowanie rozmów z W³ochami, mówi¹c, ¿e s¹
oni lojalnymi przyjació³mi42.
W lutym Mintoff wys³a³ list do Heatha z proœb¹ o ponowne podjêcie rozmów,
po czym zaplanowa³ podró¿ do Londynu na 25 lutego. Jednak tego samego
dnia dowództwo wojsk brytyjskich stacjonuj¹cych na Malcie podjê³o decyzjê
o zwolnieniu ponad 6 tysiêcy Maltañczyków (4900 stanowi³o personel cywilny,
1200 personel mundurowy). W odpowiedzi na to postanowienie premier Malty
odwo³a³ wizytê w Wielkiej Brytanii43. Po tym incydencie odbyto szereg spotkañ,
których rezultatem by³o podpisanie nowego porozumienia pomiêdzy Malt¹
a Zjednoczonym Królestwem (26 marca 1972 roku44).
39
Tam¿e, s. 242.
C. Coleiro, A Propitious Partner, s. 42.
41 Maltê reprezentowa³ premier Dom Mintoff, Wielk¹ Brytaniê – lord Carrington (minister obrony), NATO – Joseph Luns (sekretarz generalny). Por. tam¿e, s. 45.
42 Tam¿e, s. 45–46.
43 Tam¿e, s. 46–47.
44 J. Attard, Malta. A History…, s. 385.
40
116
Zawarcie nowego porozumienia z Wielk¹ Brytani¹ by³o faktem maj¹cym donios³e znaczenie dla Malty, zdawali sobie z tego sprawê równie¿ sami obywatele45. Jak to okreœla Christine Coleiro, przystêpuj¹c do realizacji swojego celu
„Mintoff natychmiast rozpocz¹³ stosowanie szeregu taktyk negocjacyjnych, które
zupe³nie zaskoczy³y Maltañczyków i ca³kowicie zbi³y z tropu Wielk¹ Brytaniê
i jej partnerów z NATO”46. John Dowdall uwa¿a, ¿e w negocjacjach z Brytyjczykami maltañski premier odniós³ spektakularny sukces. Uda³o mu siê uzyskaæ
14 milionów funtów brytyjskich w ramach p³atnoœci za u¿ytkowanie obiektów
wojskowych i osi¹gn¹æ pozosta³e cele. Dodatkowo uzyska³ te¿ 2,5 miliona funtów
brytyjskich bezpoœrednio od W³och47, 5 milionów dolarów po¿yczki od Stanów
Zjednoczonych i pewne œrodki finansowe od Libii, których iloœæ nie jest dok³adnie
znana48. Wed³ug ustaleñ zawartych w porozumieniu wojska brytyjskie mia³y pozostaæ na wyspie do 31 marca 1979 roku. Malta mog³a udostêpniaæ swoje obiekty nie tylko Wielkiej Brytanii, ale tak¿e innym pañstwom, pod warunkiem, ¿e nie
by³y one cz³onkami Uk³adu Warszawskiego.
Niezwykle istotne by³o zapisanie w akcie, i¿ Malta nie mo¿e zostaæ u¿yta jako
baza podczas ataku na jakiekolwiek pañstwo arabskie49. To ostatnie ze wspomnianych postanowieñ mia³o nie dopuœciæ do sytuacji, jaka mia³a miejsce podczas
wojny sueskiej w 1956 roku, kiedy Brytyjczycy pos³u¿yli siê Malt¹ w czasie ataku na Egipt50. Przywódca Libii, Muammar al-Kaddafi, obawia³ siê, by podobna
groŸba nie zawis³a w przysz³oœci nad jego krajem, zw³aszcza bior¹c pod uwagê
geograficzn¹ bliskoœæ obu pañstw. Obecnoœæ wojsk brytyjskich na Malcie, a tak¿e spekulacje dotycz¹ce mo¿liwej obecnoœci si³ radzieckich budzi³y niepokój AlKaddafiego, który w tej sytuacji postanowi³ wesprzeæ Mintoffa, aby wzmocniæ jego pozycjê w negocjacjach z Wielk¹ Brytani¹51.
Jednym z k³opotów Malty w razie opuszczenia wyspy przez ¿o³nierzy brytyjskich by³by brak personelu na pewnych stanowiskach obs³ugi naziemnej lotniska
Luqa. Znalezienie osób posiadaj¹cych wystarczaj¹ce kwalifikacje do wykonywania tej pracy wœród Maltañczyków by³o niemo¿liwe, gdy¿ nie byli oni kszta³ceni
w tym kierunku. Rozwi¹zaniem, jakie znalaz³ premier Malty, by³o skorzystanie
z pomocy specjalistów z Libii52. Warto równie¿ zwróciæ uwagê na bliskie stosunki ³¹cz¹ce obu przywódców, o których mo¿e œwiadczyæ budowa gor¹cej linii Mal45 Œwiadcz¹ o tym chocia¿by tytu³y artyku³ów ukazuj¹cych siê w prasie codziennej, np. Malta’s Vital Hour, „The Times of Malta”, 1 January 1972, s. 10.
47 W Ÿród³ach istnieje rozbie¿noœæ co do pochodzenia tej kwoty. Joseph Attard pisze, ¿e 2,5 miliona funtów brytyjskich by³o zapewnione wspólnie przez W³ochy i Stany Zjednoczone, podczas
gdy John Dowdall wspomina tylko o W³ochach. Por. J. Attard, Malta. A History…, s. 385; J. Dowdall, The Political Economy…, s. 466.
48 J. Dowdall, The Political Economy…, s. 466.
51 Tam¿e, s. 40.
52 E. Mizzi, Malta in the Making…, s. 121.
117
ta–Libia53 oraz ich liczne wizyty54. W sierpniu 1971 roku Mintoff dwa razy
odwiedzi³ Libiê prosz¹c o œrodki finansowe. Al-Kaddafi zgodzi³ siê daæ Malcie
3 miliony dolarów w ramach pomocy finansowej, która mia³a zostaæ zwrócona
w razie osi¹gniêcia porozumienia z Wielk¹ Brytani¹55. Warto te¿ wspomnieæ, ¿e
przywódca Libii z³o¿y³ Malcie propozycjê utworzenia unii, która nie spotka³a siê
jednak z pozytywn¹ odpowiedzi¹56.
Aspektem stosunków maltañsko-libijskich, maj¹cym ogromn¹ wagê dla Malty, by³a mo¿liwoœæ kupna paliwa od Libii po cenach preferencyjnych. W 1973 roku w wyniku kryzysu ceny ropy naftowej na rynkach œwiatowych wzros³y i trzej
g³ówni dostawcy paliwa dla Malty – Shell, Esso i British Petroleum – nie byli
w stanie zagwarantowaæ ci¹g³oœci dostaw, a ponadto ich licencje wygasa³y 31 grudnia 1973 roku. W zwi¹zku z tym postanowiono nie przed³u¿aæ wspó³pracy
i zwrócono siê do Libii57. Joseph V. Micallef wskazuje na to, ¿e „od 1975 roku Libijska Republika Arabska dostarcza³a ropê naftow¹ po nieujawnionych cenach,
które – jak wierzono – by³y takie same jak dla krajowych konsumentów libijskich
– oko³o jednej trzeciej ustalonej ceny OPEC”58. Zdaniem Martina Zammita relacje z Libi¹ nie mia³y charakteru asymetrycznego. Ze swojej strony Maltañczycy
miêdzy innymi u³atwiali Libijczykom zakup gruntów na Malcie59, a tak¿e zgodzili siê na otwarcie Muzu³mañskiego Centrum Kulturalnego w Valletcie w grudniu
1974 roku60.
Prasa brytyjska: zagorzały wróg Mintoffa?
Aspektem, o którym nale¿y wspomnieæ, jest nieprzychylne stanowisko brytyjskiej prasy wobec postanowieñ rz¹du Malty. W rzeczywistoœci chodzi³o raczej
o sposób przedstawiania premiera, którego stanowczoœæ i upór, ale tak¿e osobowoœæ i charyzma, mia³y ogromny wp³yw na funkcjonowanie rz¹du. Poza jednym
53
Malta-Libya «Hot Line», „The Times of Malta”, 3 January 1972, s. 1.
„The Times of Malta” podaje, ¿e „Premier Mintoff z³o¿y³ kolejn¹ ze swoich nag³ych wizyt
w Libii. (…) Jest ona czwart¹ z wizyt, jakie w ci¹gu szeœciu miesiêcy Premier odby³ w Libii”. Zob.
Malta’s Vital Hour, „The Times of Malta”, 1 January 1972, s. 10.
56 Jak to okreœla Danuta Madeyska: „sta³¹ cech¹ polityki Al-Kaddafiego jest obsesja na punkcie
unii, z których ¿adna nie zosta³a zrealizowana (…) w 1971 roku projekt unii z Malt¹ zosta³ przez ni¹
odrzucony”. Zob. D. Madeyska, Historia wspó³czesna œwiata arabskiego, Warszawa 2008, s. 140.
59 Na podstawie wywiadu skategoryzowanego przeprowadzonego z Martinem Zammitem
w Msidzie 2 lutego 2010 r. By³ on osobistym sekretarzem premiera Mintoffa, a tak¿e jego t³umaczem podczas spotkañ z przedstawicielami pañstw arabskich.
60 W przemówieniu wyg³oszonym z tej okazji Al-Kaddafi okreœli³ stosunki maltañsko-libijskie
jako „pe³ne szacunku, braterstwa i mi³oœci”. Powiedzia³ tak¿e: „Maltañczycy s¹ Fenicjanami, a Fenicjanie s¹ Arabami, naszymi przodkami; jesteœmy potomkami tych samych przodków i dzielimy to
samo przeznaczenie”. Zob. „Keesing’s Contemporary Archives” 1975, t. 21, s. 26946.
54
118
wyj¹tkiem brytyjskie gazety nie odnosi³y siê do Mintoffa pozytywnie. Wspomniana chwilowa zmiana mia³a miejsce w latach piêædziesi¹tych, kiedy Dom Mintoff
postulowa³ integracjê Malty z Wielk¹ Brytani¹. Wówczas pokazywano go jako
mê¿a stanu i wizjonera. Jednak w 1958 roku okaza³o siê, ¿e zamiary Brytyjczyków by³y zupe³nie inne, wiêc maltañski premier zmieni³ swoj¹ koncepcjê – ¿¹da³
pe³nej niepodleg³oœci. Ale ani Zjednoczone Królestwo, ani NATO, nie wyrazi³y na
to zgody. Co za tym idzie, zaprzestano pokazywania go w korzystnym œwietle.
Sytuacja pog³êbi³a siê podczas negocjowania porozumienia o obronnoœci
z 1972 roku. Dalsze pogorszenie nast¹pi³o po ponownym wygraniu wyborów
przez Partiê Pracy w 1976 roku – brytyjskie media sta³y po stronie opozycji,
wszelkie dzia³ania rz¹du przedstawiaj¹c jako niew³aœciwe, sprzeczne z praktykami demokratycznymi i naruszaj¹ce prawa cz³owieka, niekiedy podaj¹c wrêcz nieprawdziwe informacje. Cztery razy zdarzy³o siê, ¿e Mintoff pozwa³ do s¹du brytyjsk¹ prasê za znies³awienie. Wszystkie procesy wygra³, uzyskuj¹c przeprosiny
i wysokie odszkodowania61. Dnia 7 lipca 1978 roku maltañski rz¹d zabroni³
dziennikarzom z Wielkiej Brytanii wstêpu na terytorium Malty. Trzy dni póŸniej
w parlamencie premier wyjaœni³, ¿e zakaz ten jest wynikiem wrogiej kampanii
mediów przeciwko jego rz¹dowi oraz podawania przez nie nieprecyzyjnych informacji. 14 lipca zamkniêto radiostacjê nale¿¹c¹ do brytyjskich si³ zbrojnych na
Malcie62. Nastêpnego dnia Zjednoczone Królestwo z³o¿y³o protest, wskazuj¹c, ¿e
dzia³anie takie nie jest zgodne z porozumieniem z 1972 roku.
Napiêcie pomiêdzy rz¹dem Malty a brytyjskimi mediami wzros³o, kiedy – powo³uj¹c siê na s³owa rzecznika Ministerstwa Spraw Zagranicznych Wielkiej Brytanii –
stacja BBC poda³a, ¿e rz¹d brytyjski „potêpi³” (condemned) zakaz, podczas gdy
w rzeczywistoœci zosta³o powiedziane, ¿e rz¹d brytyjski „odniós³ siê z ¿alem” (regretted) do tej sytuacji. Sprawê pogorszy³o tak¿e ³¹czenie zakazu z incydentem, który
mia³ miejsce w Izbie Gmin, kiedy córka premiera, Yana Mintoff, rzuci³a z lo¿y koñsk¹ podkowê w proteœcie przeciwko brytyjskiej obecnoœci w Irlandii Pó³nocnej63.
Po przeprowadzeniu rozmów 10 paŸdziernika 1978 roku wydane zosta³o
wspólne oœwiadczenie rz¹du Malty i BBC, które zwalnia³o dziennikarzy tej stacji
z zakazu. Inni dziennikarze pozostali nim objêci do 1 lutego 1979 roku64. W marcu 1981 roku zakazano sprzeda¿y brytyjskiej gazety „The Times of London” na
Malcie, gdy¿ nie opublikowa³a ona dwóch komunikatów „wys³anych w odpowiedzi na tendencyjne i myl¹ce artyku³y na temat Malty”. Obostrzenia cofniêto
17 marca tego roku65.
61
E. Mizzi, Malta in the Making…, s. 301–303.
British Forces Broadcasting Service (BFBS).
63 ród³a nie s¹ zgodne co do daty tego zdarzenia. „Keesing’s Contemporary Archives” podaje,
¿e mia³o ono miejsce 6 lipca 1978 r., podczas gdy Edgar Mizzi pisze, ¿e nast¹pi³o ono ju¿ po na³o¿eniu zakazu na brytyjskie media. Zob. „Keesing’s Contemporary Archives” 1979, t. 25, s. 29709;
62
119
Relacje rz¹du Malty z brytyjskimi mediami uk³ada³y siê w sposób skomplikowany. Zdaniem Edgara Mizziego presja wywierana przez prasê na Mintoffa mia³a sprawiæ, aby poda³ siê on do dymisji lub zmieni³ liniê rz¹dzenia oraz wzmocniæ
opozycjê i pomóc jej wygraæ wybory66.
Malta neutralna i „niezaangażowana”
Dnia 31 marca 1979 roku wygas³o porozumienie o obronnoœci zawarte z Wielk¹ Brytani¹ siedem lat wczeœniej. Dla Malty oznacza³o to wiele zmian. Przede
wszystkim przesta³a byæ ona baz¹ wojskow¹, w której stacjonowali ¿o³nierze obcych pañstw. Jej gospodarka musia³a zostaæ przestawiona na inne tory, a pozycja
na arenie miêdzynarodowej okreœlona na nowo.
Jeszcze w 1973 roku Malta zosta³a cz³onkiem Ruchu Pañstw Niezaanga¿owanych. Przyjêto j¹ pomimo znajduj¹cej siê na jej terytorium bazy NATO, której funkcjonowanie by³o istotnym czynnikiem wp³ywaj¹cym na gospodarkê kraju. Jednoczeœnie rz¹d Malty obieca³, ¿e taki stan rzeczy trwaæ bêdzie do marca 1979 roku67.
Niemniej jednak uwa¿ano, ¿e sama polityka niezaanga¿owania nie wystarczy, by
zapewniæ pañstwu dobr¹ sytuacjê polityczn¹ i ekonomiczn¹. W tym celu zdecydowano przyj¹æ status pañstwa neutralnego. Aby go osi¹gn¹æ nie wystarczy³a jednostronna deklaracja – inne kraje musia³y go uznaæ, a najlepiej zagwarantowaæ.
W przypadku Malty konieczne by³o równie¿ uzyskanie akceptacji ze strony Stanów
Zjednoczonych i Zwi¹zku Radzieckiego, gdy¿ obowi¹zywa³ wówczas uk³ad z Ja³ty, wed³ug którego nale¿a³a ona do zachodniej strefy wp³ywów. W tym œwietle
Zwi¹zek Radziecki nie móg³ naruszyæ uk³adu. Stany Zjednoczone wyrazi³y swoj¹
dezaprobatê, poniewa¿ przyst¹pienie do Ruchu Pañstw Niezaanga¿owanych w po³¹czeniu ze statusem pañstwa neutralnego oznacza³o przyjêcie polityki równej odleg³oœci pomiêdzy dwoma supermocarstwami, a tego rz¹d amerykañski nie chcia³68.
Dnia 24 czerwca 1977 roku szef maltañskiego rz¹du og³osi³ koncepcjê, która
mia³a umo¿liwiæ jego krajowi uzyskanie statusu pañstwa neutralnego. Neutralnoœæ
Malty mia³aby zostaæ zagwarantowana przez cztery kraje: Francjê, W³ochy, Libiê
i Algieriê. W ten sposób uk³ad si³ by³by zrównowa¿ony (dwa pañstwa ze strefy
wp³ywów Zachodu i dwa ze strefy wp³ywów Wschodu), a Malta mog³aby pe³niæ
funkcjê – jak to okreœli³ Dom Mintoff – „mostu pokoju” pomiêdzy Europ¹ a Afryk¹ Pó³nocn¹. Oczekiwano, ¿e pañstwa te bêd¹ s³u¿y³y Malcie pomoc¹ ekonomiczn¹, wspieraj¹c jej gospodarkê po wycofaniu siê Brytyjczyków, oraz ¿e zabezpiecz¹
jej suwerennoœæ i neutralnoœæ. Jednak W³ochy i Francja nie wykazywa³y gotowoœci do podjêcia takiego zobowi¹zania. W listopadzie tego¿ roku maltañski premier
powiedzia³, ¿e jeœli Europa nie udzieli Malcie potrzebnego wsparcia, to mo¿liwe,
¿e stanie ona przed koniecznoœci¹ „wybrania wiêzi militarnej z pañstwami arabski66
Tam¿e, s. 302.
Tam¿e, s. 313.
68 Tam¿e, s. 314.
67
120
mi”, co – zwa¿aj¹c na dobre relacje z Libi¹ – jawi³o siê jako bardzo prawdopodobne69. Libii zale¿a³o na neutralnej Malcie, na której mog³aby w mo¿liwie najwiêkszym stopniu umocniæ swoje wp³ywy polityczne i ekonomiczne. Zdaniem Edgara
Mizziego by³o jasne, ¿e woli ona porozumienie bilateralne z Malt¹ ni¿ uk³ad wielostronny. Dwustronne porozumienie Malta–Libia nie le¿a³o jednak w interesie
pañstw Zachodu, tak¿e dla Mintoffa by³o ono najmniej preferowan¹ opcj¹. Nale¿y
zaznaczyæ, ¿e Partia Pracy w programie wyborczym zapowiada³a prowadzenie polityki neutralnoœci i jako mo¿liwe gwarancje tej polityki wskazywa³a zarówno
uk³ad multilateralny (jako rozwi¹zanie najbardziej korzystne), jak i uk³ady bilateralne z pañstwami, które zechcia³yby do nich przyst¹piæ70.
W trakcie negocjacji prowadzonych w sprawie neutralnoœci Malty okaza³o siê, ¿e
idea uk³adu sygnowanego przez cztery pañstwa nie ma racji bytu, gdy¿ – jak to opisuje Edgar Mizzi – „Algieria podchodzi³a do tego pomys³u raczej ch³odno, pomimo
swoich publicznych deklaracji; Libia wykorzystywa³a ka¿d¹ mo¿liwoœæ, by pokazaæ,
¿e woli bilateralny uk³ad z Malt¹; porzucenie projektu przez Francjê by³o jego zupe³n¹ klêsk¹”71. Jedynie W³ochy okaza³y siê, pos³uguj¹c siê okreœleniem u¿ytym przez
Christine Coleiro, „sprzyjaj¹cym partnerem” i 15 wrzeœnia 1980 roku podpisa³y
z Malt¹ porozumienie gwarantuj¹ce jej neutralnoœæ. Zawiera³o ono deklaracje obu
pañstw dotycz¹ce niepodleg³oœci, suwerennoœci i neutralnoœci Malty oraz integralnoœci jej terytorium. Protokó³ finansowy do³¹czony do porozumienia zak³ada³ pomoc finansow¹ dla Malty ze strony W³och w wysokoœci 12 milionów dolarów rocznie, wyp³acan¹ przez piêæ lat, kredyt w wysokoœci 15 milionów dolarów na warunkach ulgowych oraz fundusze przeznaczone na projekty w wysokoœci nie mniejszej ni¿ 4 miliony dolarów rocznie, do wykorzystania przed koñcem 1983 roku72.
Malcie zale¿a³o na tym, by podpisane z W³ochami porozumienie zosta³o uznane na arenie miêdzynarodowej. Mia³oby to pomóc rz¹dowi maltañskiemu w d¹¿eniu do uzyskania podobnych gwarancji ze strony innych pañstw. Przy wsparciu
W³och, które wyrazi³y zrozumienie dla sytuacji Malty i jej dzia³añ, o uk³adzie poinformowano Organizacjê Narodów Zjednoczonych oraz cz³onków KBWE. Porozumienie zosta³o zaakceptowane przez Ruch Pañstw Niezaanga¿owanych, lecz
¿adne z pañstw nie by³o gotowe do podjêcia zobowi¹zañ tego typu73. Wyj¹tkiem
okaza³ siê Zwi¹zek Radziecki, który w 1981 roku podj¹³ decyzjê o zagwarantowaniu neutralnego statusu Malty. Maj¹c dwie gwarancje – jedn¹ uzyskan¹ od cz³onka NATO, drug¹ od cz³onka Uk³adu Warszawskiego – „Malta nie mog³a oczekiwaæ wiêcej”74. O wadze statusu Malty jako pañstwa neutralnego œwiadczy zapisanie go w konstytucji, co nast¹pi³o 27 stycznia 1987 roku75.
69
„Keesing’s Contemporary Archives” 1979, t. 25, s. 29709.
71 Tam¿e, s. 323.
74 Tam¿e, s. 333–336.
70
121
Spór z Libią o podział szelfu kontynentalnego
Jednym z najpowa¿niejszych problemów, z jakim musia³ uporaæ siê rz¹d Partii Pracy by³a kwestia podzia³u szelfu kontynentalnego znajduj¹cego siê pomiêdzy
Malt¹ a Libi¹. Sprawa by³a skomplikowana, gdy¿ przypuszczano, ¿e w rejonie
spornym mog³y znajdowaæ siê z³o¿a ropy naftowej. Dla Malty, która nie posiada
¿adnych bogactw naturalnych, wejœcie w posiadanie obszaru roponoœnego by³oby
b³ogos³awieñstwem.
Kwesti¹, co do której pañstwa nie mog³y siê porozumieæ, by³a metoda, jak¹ nale¿a³o zastosowaæ przy wytyczeniu granicy morskiej, gdy¿ propozycje stron wzajemnie siê wyklucza³y. Malta zasugerowa³a wyznaczenie mediany, zaœ Libia postulowa³a podzia³ proporcjonalny do odpowiednich linii brzegowych obu pañstw.
Metoda zaproponowana przez Maltañczyków – nazywana zasad¹ mediany lub
równego dystansu76 – zak³ada³a, ¿e linia dziel¹ca szelf na dwie czêœci powinna le¿eæ w po³owie drogi pomiêdzy wybrze¿ami obu pañstw. S³usznoœæ tego rozwi¹zania argumentowano tym, ¿e skoro dwa pañstwa dziel¹ ten sam obszar – który
jest przed³u¿eniem ich terytoriów – to rozs¹dnie by³oby podzieliæ go maj¹c za
punkt odniesienia liniê przebiegaj¹c¹ w równej odleg³oœci od ich wybrze¿y. Nie
oznacza³o to jednak, ¿e pañstwom przypad³yby czêœci o jednakowej wielkoœci,
gdy¿ w przypadku wyboru tego sposobu Malta dosta³aby mniej ni¿ Libia. Sytuacja taka mia³aby miejsce ze wzglêdu na efekt d³u¿szego wybrze¿a, inaczej nazywany efektem trapezu77. Wybór zasady podzia³u zaproponowanej przez Libiê
oznacza³by, ¿e Malcie nale¿a³oby siê jeszcze mniej78.
Podczas swoich wizyt na wyspie Al-Kaddafi zapewnia³ o gotowoœci Libii do
ustalenia granicy morskiej z Malt¹. Twierdzi³ równie¿, ¿e nie widzi przeszkód na
drodze do uregulowania kwestii podzia³u szelfu. Gdy odwiedzi³ wyspê w grudniu
1974 roku powiedzia³, ¿e Libia nie bêdzie utrudnia³a Malcie eksploatacji szelfu
i ¿e interesom Maltañczyków zwi¹zanym z rop¹ naftow¹ poœwiêcone zostanie
wiele uwagi79. Niemniej jednak mo¿na by³o zauwa¿yæ, ¿e szybka delimitacja granicy morskiej nie le¿y w interesie przywódcy Libii, chocia¿ nie zosta³o to wyra¿one wprost. Pomimo przyjacielskich stosunków pomiêdzy pañstwami sprawa ta
pozostawa³a nierozwi¹zana przez lata, co by³o zarzutem stawianym rz¹dowi Par76
W swojej pracy Edgar Mizzi pisze, ¿e zasadê tê zastosowano w sprawie Malta–W³ochy, odnoœnie do obszaru pomiêdzy Malt¹ a Sycyli¹. Zosta³a ona rozstrzygniêta, chocia¿ nie podpisano ¿adnego formalnego porozumienia. W kwestii podzia³u obszaru miêdzy Malt¹ a trzema w³oskimi wyspami – Lampedus¹, Pantelleri¹ i Linos¹ – nie zapad³y ¿adne decyzje. Zob. E. Mizzi, Malta in the
Making…, s. 360–361.
77 Jak wyjaœnia Edgar Mizzi: „trapez z Malt¹ jako podstaw¹ górn¹ figury geometrycznej i wybrze¿e libijskie jako jej dolna podstawa. Jeœli na tym trapezie narysuje siê medianê, to bêdzie oczywiste, ¿e czêœæ górna jest o wiele mniejsza ni¿ czêœæ dolna, po prostu dlatego, ¿e podstawa górna
jest bardzo krótka, podczas gdy podstawa dolna jest o wiele d³u¿sza”. Zob. tam¿e, s. 361.
78 Tam¿e.
122
tii Pracy80. Uregulowanie jej pozwoli³oby na rozpoczêcie poszukiwañ ropy naftowej, na czym bardzo zale¿a³o Malcie. Poza tym, jak to okreœla Edgar Mizzi, „Mintoff nie by³ przygotowany na czekanie bez koñca, by wierciæ na obszarze, który,
jak wierzy³, Malta mog³a uznaæ za s³usznie nale¿¹cy do niej”81. Premier by³ przekonany, ¿e podjêcie dzia³añ maj¹cych na celu poszukiwanie surowca w rejonie
wyznaczonym przez medianê – zwa¿aj¹c na to, ¿e mo¿e on ulec zmniejszeniu
w rezultacie podpisania porozumienia z Libi¹, mediacji lub wydania wyroku przez
s¹d – by³o sprawiedliwe i w pe³ni uzasadnione. Warto dodaæ, ¿e mia³ on g³êbok¹
wiarê w swoje zdolnoœci negocjacyjne i dobre relacje z Al-Kaddafim.
Bior¹c pod uwagê wszystkie te czynniki, og³oszono przetarg na licencje umo¿liwiaj¹ce wiercenie82. Aby post¹piæ uczciwie z firmami przystêpuj¹cymi do niego
oraz pokazaæ Libii, ¿e Malta nie uznaje kwestii podzia³u szelfu za przes¹dzon¹, jasno zaznaczono, ¿e wymiary dzia³ek wyznaczonych do przetargu mog¹ zostaæ
zredukowane. Dotyczy³o to szczególnie tych, które le¿a³y w bezpoœrednim s¹siedztwie mediany83.
Pomimo czêstej wymiany korespondencji pomiêdzy rz¹dami Malty i Libii oraz
wielu spotkañ przez d³ugi czas nie udawa³o siê osi¹gn¹æ kompromisu. Sytuacja taka trwa³a do 1976 roku, kiedy to strony umówi³y siê, ¿e o rozstrzygniêcie sporu
zwróc¹ siê do Miêdzynarodowego Trybuna³u Sprawiedliwoœci w Hadze i 23 maja tego¿ roku podpisa³y specjalne porozumienie. Kilka dni póŸniej, 28 maja, Malta ratyfikowa³a je, oczekuj¹c, ¿e Libia post¹pi w ten sam sposób. W³adze libijskie
obiecywa³y ratyfikacjê, ale jednoczeœnie j¹ opóŸnia³y, t³umacz¹c to miêdzy innymi zaanga¿owaniem kraju w mediacje podczas wojny w Libanie oraz zmian¹ systemu politycznego Libii84. Celowoœæ tych dzia³añ – i gra na zw³okê – sta³a siê jasna, kiedy póŸniej Libia podpisa³a podobne porozumienie z Tunezj¹ i ratyfikowa³a je85.
Malta nie mog³a ju¿ d³u¿ej powstrzymywaæ siê od dzia³añ maj¹cych na celu
poszukiwanie ropy naftowej i w 1980 roku firma Texaco rozpoczê³a wiercenie
w rejonie zwanym Brzegiem Mediny86. W celu wykonania powierzonego zadania
80
E. Mizzi, Malta in the Making…, s. 362.
82 W listopadzie 1979 r. premier Malty poinformowa³ parlament o tym, ¿e Libia przyzna³a koncesje firmom Esso i Total, pozwalaj¹c im wierciæ na obszarze wykraczaj¹cym poza medianê. Zob.
„The Times of Malta”, 26th August 1980, s. 8.
84 W 1977 r. przyjêto konstytucjê, która zak³ada³a zmiany w systemie politycznym Libii. Jako
najwy¿szy organ pañstwowy ustanawia³a ona Powszechny Kongres Ludowy, rolê rz¹du powierza³a
Generalnemu Komitetowi Ludowemu. Nazwa pañstwa równie¿ uleg³a zmianie na: Libijska Arabska
D¿amahirija Ludowo-Socjalistyczna. Zob. D. Madeyska, Historia wspó³czesna…, s. 140.
85 E. Mizzi, Malta in the Making…, s. 363–364.
86 Dnia 21 listopada 1979 r. Malta powiadomi³a Libiê o zamiarze rozpoczêcia wiercenia i strona libijska nie wnios³a pisemnego sprzeciwu. Zob. Letter Dated 1 September 1980 from the Permanent Representative of Malta to the United Nations Addressed to the President of the Security Council, www.un.org.
81
123
firma ta wynajê³a w³osk¹ platformê wiertnicz¹ Saipem II. Dnia 20 sierpnia tego¿
roku okrêt nale¿¹cy do libijskiej marynarki wojennej zbli¿y³ siê do platformy
i zmusi³ jej za³ogê do natychmiastowego przerwania prac. Nastêpnego dnia Libijczycy przekazali osobie odpowiedzialnej za dowodzenie za³og¹ w³oskiego obiektu pismo stanowi¹ce, ¿e obszar, na którym prowadzone s¹ odwierty, nale¿y do
nich, a kilka dni póŸniej otwarcie zagrozili interesom w³oskich firm dzia³aj¹cych
w Libii87. Pomimo protestów rz¹du maltañskiego i jego próœb kierowanych do
rz¹du w³oskiego o pomoc i ochronê, W³ochy podjê³y decyzjê o wycofaniu platformy. W reakcji na ten akt przemocy rz¹d Malty postanowi³ o natychmiastowym
wydaleniu libijskiego personelu wojskowego z kraju88 oraz zmniejszeniu liczby
cz³onków personelu dyplomatycznego89. Ale w rzeczywistoœci rz¹d Mintoffa, pozbawiony wsparcia ze strony W³och, nie by³ w stanie zrobiæ wiele90. Libia sprzeciwia³a siê wszelkim dzia³aniom prowadzonym na terenie spornym, a jednoczeœnie nie ratyfikowa³a porozumienia zak³adaj¹cego rozstrzygniêcie sprawy podzia³u szelfu na drodze s¹dowej.
Malta znalaz³a siê w niezwykle skomplikowanej sytuacji. Pozbawiony innych
mo¿liwoœci szef maltañskiego rz¹du postanowi³ szukaæ moralnego wsparcia na arenie miêdzynarodowej. Chc¹c rozwi¹zaæ problem swojego kraju w gronie cz³onków
Ruchu Pañstw Niezaanga¿owanych, premier Malty zwróci³ siê o pomoc do Fidela
Castro, który by³ wówczas jego przewodnicz¹cym. Ze wzglêdu na dobre stosunki,
jakie Malta utrzymywa³a z Kub¹, Castro jawi³ siê Mintoffowi jako idealny mediator. Kubañski przywódca przychyli³ siê do proœby maltañskiego premiera – w celu
mediacji wyznaczy³ specjalnego wys³annika (zosta³ nim Roberto Mulet del Valle)
oraz nawi¹za³ kontakty z rz¹dami poró¿nionych pañstw poprzez ambasadorów swojego kraju w Rzymie i Trypolisie. W opinii Edgara Mizziego szef rz¹du Malty oczekiwa³ wiêkszego wsparcia ze strony Ruchu Pañstw Niezaanga¿owanych91.
W tych okolicznoœciach Malta postanowi³a przedstawiæ swoje trudne po³o¿enie na forum Organizacji Narodów Zjednoczonych i, powo³uj¹c siê na artyku³
35 Karty Narodów Zjednoczonych92, poprosi³a Radê Bezpieczeñstwa o interwen87 Kilka dni po wrogich dzia³aniach skierowanych przeciwko Malcie w Trypolisie aresztowano
przedstawicieli jednej z firm, bêd¹cej fili¹ ENI – w³oskiej organizacji pañstwowej odpowiedzialnej
za wszystkie kwestie zwi¹zane z wêglowodorem i jego pochodnymi. Instytucja ta prowadzi³a rozleg³e interesy w Libii. Zob. E. Mizzi, Malta in the Making…, s. 365.
88 Chodzi³o o siedmiu instruktorów obs³ugi helikopterów. Jak to okreœla Edgar Mizzi: „Libijczycy zostali bezceremonialnie wys³ani z powrotem do domu, zostawiaj¹c helikoptery, sprzêt, a tak¿e
broñ «jako podarunek ludowi Malty» oraz «gest dobrej woli»”. Zob. tam¿e, s. 365.
89 Nakazano tak¿e podaæ dok³adne imiona cz³onków personelu dyplomatycznego pozostaj¹cego
na Malcie, gdy¿ inaczej z przywilejów dyplomatycznych móg³by korzystaæ tylko sekretarz biura ludowego (od 1979 r. libijskie ambasady oficjalnie nazywano biurami ludowymi), na co Libijczycy
odpowiedzieli, ¿e ¿adne przywileje nie s¹ im potrzebne. Zob. tam¿e, s. 365–366; D. Madeyska, Historia wspó³czesna…, s. 140.
90 E. Mizzi, Malta in the Making…, s. 365–366; „The Times of Malta”, 26th August 1980, s. 1, 8.
92 Pkt. 1 art. 35 Karty Narodów Zjednoczonych mówi, ¿e „Ka¿dy cz³onek Narodów Zjednoczonych mo¿e zwróciæ uwagê Rady Bezpieczeñstwa albo Ogólnego Zgromadzenia na wszelki spór lub
124
sytuacjê w rodzaju tych, o których jest mowa w art. 34”. Art. 34 wyjaœnia, ¿e chodzi o „spór albo
sytuacjê, które mog³yby prowadziæ do taræ miêdzynarodowych albo wywo³aæ spór”, bêd¹ce potencjalnym zagro¿eniem dla pokoju i bezpieczeñstwa miêdzynarodowego.
93 Letter Dated 1 September 1980 from the Permanent Representative of Malta…
94 Victor J. Gauci, który pe³ni³ funkcjê sta³ego przedstawiciela Malty przy Organizacji Narodów
Zjednoczonych, pisze, ¿e Kurt Waldheim, który wówczas ubiega³ siê o powtórny wybór na stanowisko sekretarza generalnego ONZ „bardzo siê stara³ by pokazaæ mi [autorowi – A.S.] jak szybko odpowiedzia³ na nasz¹ proœbê, co odebra³em jako wyraŸn¹ aluzjê do tego, ¿e powinniœmy poprzeæ jego reelekcjê”. Zob. V.J. Gauci, The Genesis of…, s. 191–192.
95 Libia kilkakrotnie obiecywa³a ratyfikacjê porozumienia, ale nie dotrzymywa³a danego s³owa.
Zob. E. Mizzi, Malta in the Making…, s. 367–368; Letter Dated 14 January 1981 from the Charge
D’Affaires A.I. of the Permanent Mission of the Libyan Arab Jamahiriya to the United Nations to
the Secretary-General, www.un.org; Letter Dated 17 February 1981 from the Permanent Representative of Malta to the United Nations Addressed to the Secretary-General, www.un.org.
96 Jak opisuje Victor J. Gauci: „Libia u¿y³a i wci¹¿ u¿ywa³a metod opóŸniaj¹cych przyst¹pienie
do ratyfikacji porozumienia i maskowa³a swoje intencje sk³adaj¹c przyjacielskie deklaracje od adresem Malty na forach Organizacji Narodów Zjednoczonych i Ruchu Pañstw Niezaanga¿owanych”.
Zob. V.J. Gauci, The Genesis of…, s. 192.
97 Edgar Mizzi uwa¿a, ¿e Libii zale¿a³o na tym, by spór z Malt¹ zosta³ zg³oszony do Miêdzynarodowego Trybuna³u Sprawiedliwoœci dopiero po rozstrzygniêciu spornej sprawy z Tunezj¹. Nale¿y tak¿e wspomnieæ, ¿e autor by³ jednym z czterech cz³onków zespo³u reprezentuj¹cego stronê maltañsk¹ przed MTS w sporze z Libi¹. Zob. E. Mizzi, Malta in the Making…, s. 368, 379.
98 Tam¿e, s. 369.
cjê w sporze z Libi¹. Zajœcie z 20 sierpnia 1980 roku zosta³o okreœlone jako „nielegalne dzia³anie podjête przez rz¹d libijski, które stanowi równie¿ zagro¿enie dla
regionalnego i miêdzynarodowego pokoju”93. Malta domaga³a siê ratyfikacji specjalnego porozumienia z 1976 roku, co jednak nie le¿a³o w interesie Libii. Tym
samym kwestia podzia³u szelfu kontynentalnego nie mog³a byæ skierowana do
Miêdzynarodowego Trybuna³u Sprawiedliwoœci i w rezultacie ONZ postanowi³a
podj¹æ stosowne kroki, by prze³amaæ impas miêdzy pañstwami. Sprawa zosta³a
poddana pod obrady Rady Bezpieczeñstwa, a sekretarz generalny ONZ, Kurt Waldheim94, wyznaczy³ swojego specjalnego przedstawiciela, którego zadaniem by³o
prowadzenie rozmów z rz¹dami obu stron. Przedstawicielem tym zosta³ Diego
Cordovez. Pod wp³ywem nacisków ze strony ONZ Libia obiecywa³a ratyfikacjê
dokumentu, jednak kolejne niedotrzymane terminy95 budzi³y w¹tpliwoœci co do
jej dobrej woli i prawdziwych intencji96.
Prze³om w stosunkach miêdzy pañstwami nast¹pi³ dopiero w 1982 roku. 24 stycznia tego roku Miêdzynarodowy Trybuna³ Sprawiedliwoœci wyda³ wyrok w sprawie
podzia³u szelfu kontynentalnego pomiêdzy Libiê a Tunezjê97. W marcu, wracaj¹c
z Wiednia do Trypolisu, Al-Kaddafi niespodziewanie odwiedzi³ Maltê i obieca³ ratyfikacjê porozumienia. Kilka dni póŸniej, 20 marca 1982 roku, nast¹pi³a wymiana instrumentów ratyfikacyjnych i oddano kwestiê podzia³u szelfu pod os¹d trybuna³u98.
Zgodnie z artyku³em pierwszym porozumienia Trybuna³ mia³ rozstrzygn¹æ,
„jakie zasady i przepisy prawa miêdzynarodowego nale¿y zastosowaæ podczas
wytyczania obszaru szelfu kontynentalnego, który nale¿y do Republiki Malty
i obszaru szelfu kontynentalnego, który nale¿y do Libijskiej Republiki Arab-
125
skiej oraz jak w praktyce takie zasady i przepisy mog¹ byæ zastosowane przez
obie strony w tym konkretnym przypadku”99. Dnia 3 czerwca 1985 roku Miêdzynarodowy Trybuna³ Sprawiedliwoœci wyda³ wyrok, który mówi³, ¿e „po³o¿enie linii wytyczaj¹cej granicê powinno mieæ na wzglêdzie odleg³oœæ pomiêdzy dwoma wybrze¿ami i ró¿nicê w d³ugoœci odpowiednich odcinków tych¿e
wybrze¿y (…) maj¹c na uwadze d³u¿sze wybrze¿e Libii i wzglêdnie niewielkie
wymiary Malty”100. Liniê podzia³u wyznaczono tak, by nie narusza³a ona interesów W³och101.
W rezultacie rozstrzygniêcia kwestii podzia³u szelfu Malcie przypad³a czêœæ
mniejsza ni¿ ta, któr¹ mog³aby otrzymaæ, jeœli postulowana przez nich metoda
równego dystansu zosta³aby zastosowana. Jednak, jak podkreœla Alex Sceberras
Trigona, niezwykle istotnym aspektem rozwi¹zania problemu jest pewna i stabilna linia podzia³u102. A co za tym idzie, jasne wskazanie fragmentu szelfu, który
bezsprzecznie nale¿y do Malty.
Stosunki z Europejską Wspólnotą Gospodarczą
Opisuj¹c politykê zagraniczn¹ Malty, nale¿y tak¿e zwróciæ uwagê na jej stosunki z Europejsk¹ Wspólnot¹ Gospodarcz¹. Pomimo i¿ nie by³y one g³ówn¹ osi¹
dzia³añ prowadzonych przez rz¹d Partii Pracy, nie nale¿y lekcewa¿yæ ich znaczenia. 5 grudnia 1970 roku w Valletcie Malta podpisa³a uk³ad o stowarzyszeniu
z EWG, który zak³ada³ powo³anie unii celnej w dwóch piêcioletnich etapach do
1981 roku103. W grudniu 1975 roku zakoñczono negocjacje dotycz¹ce handlu
i wspó³pracy ekonomicznej104, zwieñczone 4 marca 1976 roku sygnowaniem
dwóch protoko³ów, z których jeden gwarantowa³ pomoc finansow¹ dla Malty.
Wtedy te¿ przed³u¿ono obowi¹zywanie uk³adu o stowarzyszeniu do 30 czerwca
1977 roku. Dalsze rozmowy, zakoñczone 29 czerwca 1977 roku, doprowadzi³y do
zawarcia porozumienia co do warunków przed³u¿enia umowy asocjacyjnej do
99 Special Agreement between the Government of the Republic of Malta and the Government of
the Libyan Arab Republic for the Submission to the International Court of Justice of Difference.
100 M. Leigh, Case Concerning the Continental Shelf (Libyan Arab Jamahiriya/Malta), „The
American Journal of International Law” 1986, t. 80, nr 3, s. 645. Szerzej zob. Case Concerning the
Continental Shelf (Libyan Arab Jamahiriya/Malta) Judgment of 3 June 1985, www.icj-cij.org.
101 W 1983 r., podczas rozstrzygania sporu pomiêdzy Malt¹ a Libi¹, W³ochy zwróci³y siê do
Miêdzynarodowego Trybuna³u Sprawiedliwoœci o umo¿liwienie im interwencji i trybuna³ przychylnie odniós³ siê do tej proœby. W ten sposób W³ochy chcia³y upewniæ siê, ¿e wyrok nie naruszy ich
interesów. Wczeœniej, w 1981 r., Malta ubiega³a siê o mo¿liwoœæ interwencji w sporze pomiêdzy Libi¹ a Tunezj¹, jednak trybuna³ negatywnie odniós³ siê do jej proœby. Zob. E. Mizzi, Malta in the Making…, s. 383–385. Szerzej zob. P.C. Jessup, Intervention in the International Court, „The American Journal of International Law” 1981, t. 75, nr 4.
102 Na podstawie wywiadu skategoryzowanego przeprowadzonego z Alexem Sceberrasem Trigon¹ w Valletcie 8 lutego 2010 r.
126
Kreowanie polityki niezależności Malty
w sferze wewnętrznej
W kontekœcie kreowania polityki niezale¿noœci nie wolno zapomnieæ o jednym
z najwa¿niejszych jej aspektów, jakim jest polityka gospodarcza. Data wygaœniêcia
porozumienia o obronnoœci z 1972 roku oznacza³a wiele zmian. Musia³o dokonaæ
siê przejœcie z gospodarki opartej w du¿ej mierze na wp³ywach z tytu³u u¿ytkowania bazy wojskowej do gospodarki opartej na przemyœle i us³ugach. Joseph V. Micallef podkreœla, ¿e d¹¿enie do uzyskania jak najwiêkszej samodzielnoœci w sferze
ekonomicznej by³o „g³ównym celem ka¿dego rz¹du od 1956 roku”108.
John Dowdall pisze, ¿e w 1971 roku rz¹d Mintoffa boryka³ siê z problemem
znacznego deficytu bud¿etowego, jaki pozosta³ po rz¹dach Partii Nacjonalistycznej. Jednoczeœnie autor wskazuje na to, ¿e w latach szeœædziesi¹tych gospodarka
wyspy rozwija³a siê w trzech g³ównych kierunkach, do których nale¿a³y: budownictwo, turystyka i przemys³ lekki. Sytuacjê ekonomiczn¹ zastan¹ w 1971 roku
przez nowy rz¹d okreœla jako wzglêdnie dobr¹. Pisze te¿, ¿e nazwanie Malty „bankrutem” podczas negocjacji z Wielk¹ Brytani¹ by³o jedynie taktyk¹ negocjacyjn¹
Mintoffa109.
Rz¹d Partii Pracy systematycznie obni¿a³ poziom dochodów uzyskiwanych jako zap³atê za korzystanie z obiektów militarnych, jednak w 1976 roku wci¹¿ stanowi³y one 13,3% wp³ywów do bud¿etu, a 3% ludnoœci pracuj¹cej by³o zatrudnianych przez armiê Zjednoczonego Królestwa110. Gospodarkê nale¿a³o wzmocniæ
poprzez przyci¹gniêcie kapita³u zagranicznego. Na tym polu premier Malty odniós³ du¿y sukces – uda³o mu siê nak³oniæ firmy z Republiki Federalnej Niemiec
do zainwestowania w przemys³ na wyspie. W 1977 roku istnia³o dwadzieœcia fabryk finansowanych z œrodków niemieckich, a plany zak³ada³y powstawanie kolejnych. Pomocy gospodarczej udzieli³y tak¿e Chiny i Libia111. Du¿¹ inwestycj¹
31 grudnia 1980 roku105. Umowê tê przed³u¿ono nastêpnie do 1981 roku, a potem
do 30 czerwca 1982 roku. O tym ostatnim prze³o¿eniu terminu zdecydowa³a jednostronnie Komisja Europejska, gdy nie uda³o siê osi¹gn¹æ zgodnoœci co do daty
wejœcia Malty w drug¹ fazê stowarzyszenia106. Dnia 8 lipca 1982 roku podpisane
zosta³o bilateralne porozumienie dotycz¹ce tekstyliów. W marcu 1983 roku Parlament Europejski przeg³osowa³ rezolucjê zawieszaj¹c¹ pomoc dla Malty z powodu
nieprzestrzegania wolnoœci politycznych. W odpowiedzi rz¹d maltañski zagrozi³
odwo³aniem swojego ambasadora akredytowanego przy Wspólnotach107.
105
109 J. Dowdall, The Political Economy…, s. 468–472.
111 Tam¿e, s. 247.
106
127
by³ port w Marsaxlokk. Martin Zammit zwraca te¿ uwagê na tendencjê do podejmowania przez Maltê wspólnych dzia³añ z innymi krajami, miêdzy innymi na polu rybo³ówstwa i przemys³u stoczniowego112.
Porównuj¹c stan gospodarki w latach 1961–1970 z okresem 1971–1974 eksperci wyra¿ali opiniê, ¿e w czasie rz¹dów Partii Nacjonalistycznej doœwiadczy³a
ona wzrostu113, natomiast w pocz¹tkowych latach sprawowania w³adzy przez Partiê Pracy nast¹pi³ spadek114. Pod adresem premiera Mintoffa pada³y s³owa krytyki, w której zwracano uwagê na to, ¿e jego sposób uprawiania polityki prowadzi
do silnej polaryzacji spo³eczeñstwa. Zarzucano mu tak¿e ³amanie praw obywatelskich i stosowanie rozmaitych form przemocy politycznej, co nie wp³ywa³o pozytywnie na przyci¹ganie dalszych potencjalnych inwestorów115.
Trzeba wspomnieæ równie¿, ¿e Malta posiada³a bardzo wysoki poziom rezerw
finansowych, co by³o zas³ug¹ rz¹du Partii Pracy116. Jednak powo³uj¹c siê na statystyki Banku Centralnego, Henry Frendo zwraca uwagê na wzrost zad³u¿enia
pañstwa z 53 milionów funtów maltañskich w 1971 roku do 253 milionów funtów
maltañskich w 1986 roku117.
W polityce gospodarczej niebagatelne znaczenie mia³a kwestia przemys³u
stoczniowego. Wa¿nym problemem by³a sytuacja, w jakiej znajdowa³y siê doki.
Od 1956 roku rz¹d Wielkiej Brytanii prowadzi³ dzia³ania maj¹ce na celu skomercjalizowanie przemys³u stoczniowego na Malcie, który do tej pory s³u¿y³ przede
wszystkim potrzebom brytyjskiej marynarki wojennej118. Przynios³o to du¿e straty finansowe i fale niezadowolenia wœród pracowników, w rezultacie których wybucha³y strajki. Taki stan rzeczy trwa³ do 1971 roku, kiedy rz¹dy objê³a Partia Pracy119. Postanowiono wówczas zmieniæ formê zarz¹dzania stoczni¹, powo³uj¹c radê z³o¿on¹ zarówno z reprezentantów rz¹du, jak i pracowników. Planowano te¿,
¿e kiedy bêdzie ona w stanie funkcjonowaæ bez przyznawanych im subsydiów, zarz¹d nad ni¹ zostanie w ca³oœci powierzony stoczniowcom. Aby zaczê³a ona przynosiæ zysk, zaczêto nie tylko naprawiaæ statki, ale tak¿e je budowaæ120. Niestety
poprawa nie nadchodzi³a, co przypisywano nieodpowiedzialnoœci pracowników
112
Na podstawie wywiadu skategoryzowanego przeprowadzonego z Martinem Zammitem
w Msidzie 2 lutego 2010 r.
113 Rz¹d Wielkiej Brytanii przeznaczy³ du¿e sumy pieniêdzy na plany piêcioletnie, maj¹ce na celu rozwój ekonomiczny wyspy. Zob. J. Dowdall, The Political Economy…, s. 468.
114 Joseph V. Micallef i Henry Frendo w swoich pracach powo³uj¹ siê na opiniê australijskiego
ekonomisty M.M. Metwally’ego. Frendo podkreœla te¿, ¿e ekonomista Joe Bonnici wyrazi³ siê krytycznie na temat zarz¹dzania gospodark¹ pañstwa. Zob. H. Frendo, Messages…, s. 28; J.V. Micallef, Mediterranean Maverick…, s. 247.
115 J.V. Micallef, Mediterranean Maverick…, s. 249–250.
116 Tam¿e, s. 250–251.
117 H. Frendo, Messages…, s. 28.
118 E.J. Spiteri, Malta. An Island in Transition. Maltese Economic History 1954–1974, [b.m.]
1997, s. 225–226.
120 E.J. Spiteri, Malta. An Island…, s. 226.
128
121 Jeremy Boissevain opisuje ca³¹ sytuacjê w nastêpuj¹cy sposób: „Wpad³szy we wœciek³oœæ,
Mintoff postanowi³ przemówiæ bezpoœrednio do robotników (…). W przeciwieñstwie do swojego
swobodnego stroju, który zwyk³ nosiæ na zebraniach publicznych, stan¹³ przed nimi w ciemnym garniturze, bia³ej koszuli i krawacie, podkreœlaj¹c dystans do nich i powagê swojej wiadomoœci (…).
Oskar¿y³ ich o lenistwo, nieuczciwoœæ i nieodpowiedzialnoœæ. Wstrz¹sn¹³ swoimi s³uchaczami
mówi¹c, ¿e dokerzy nie maj¹ jaj. Surowe, silne przes³anie do œródziemnomorskich mê¿czyzn. Wygwizdali go. Da³ im trzy mo¿liwoœci wyboru. Zrezygnuje, og³osi bankructwo stoczni albo zrobi¹ dok³adnie to, co im powie. Wymaga³ od nich, by dali mu natychmiastow¹ odpowiedŸ. Spieszy³ siê.
Oczywiœcie nie mieli zbyt du¿ego wyboru, bo ca³a sytuacja by³a wyre¿yserowana. Za¿¹da³ od tych,
którzy nie chcieli, by pozosta³, aby podnieœli rêkê. Nikt nie podniós³. PóŸniej zapyta³ tych, którzy
chcieli og³oszenia bankructwa stoczni. Znów nikt nie podniós³ rêki. Powiedzia³, ¿e g³osowanie nad
trzeci¹ mo¿liwoœci¹ nie jest konieczne. To by³a retoryka na wielk¹ skalê”. Zob. J. Boissevain, Rhetoric as a Resource: Malta’s Dom Mintoff, w: Private Politics. A Multi-disciplinary Approach to
«Big-Man» Systems, red. M.A. van Bakel, R.R. Hagensteijn, P. van de Velde, Leiden 1986,
s. 203–204.
122 Edward J. Spiteri podaje, ¿e wartoœæ produkcji w 1973 roku osi¹gnê³a 7 milionów funtów
brytyjskich, co by³o najwy¿szym poziomem w dotychczasowej historii stoczni. Zob. E.J. Spiteri,
Malta. An Island…, s. 226.
124 Martin Zammit wspomina o Algierii i Maroku jako partnerach Malty w po³owach ryb. Edward
J. Spiteri pisze tak¿e o planach podobnego przedsiêwziêcia z Libi¹. Na podstawie wywiadu skategoryzowanego przeprowadzonego z Martinem Zammitem w Msidzie 2 lutego 2010 r. Por. E.J. Spiteri,
Malta. An Island…, s. 250–251.
125 Tam¿e, s. 248–251.
stoczni, którzy nie potrafili zaadaptowaæ siê do nowej sytuacji. Dnia 15 marca
1973 roku Mintoff przedstawi³ stoczniowcom plan maj¹cy polepszyæ sytuacjê finansow¹ doków121, mówi¹c jednoczeœnie, ¿e maj¹ do wyboru trzy wyjœcia: jego
rezygnacjê, og³oszenie bankructwa stoczni lub przyjêcie planu naprawczego. Pomimo wysokiego poziomu niezadowolenia plan przyjêto. 17 lipca 1974 roku premier znów przemówi³ do pracowników stoczni, tym razem mówi¹c o sukcesie –
zak³ad zacz¹³ zarabiaæ122. Rz¹d umorzy³ d³ugi stoczni i 24 stycznia 1975 roku
wœród jej za³ogi przeprowadzono referendum, w którym zapytano, kiedy chcieliby przej¹æ pe³n¹ kontrolê nad dokami: w 1975 roku czy rok póŸniej. Wiêkszoœæ
opowiedzia³a siê za rokiem 1975123. Stocznia zaczê³a dzia³aæ na zasadach komercyjnych.
Innym z postanowieñ rz¹du by³ rozwój rybo³ówstwa. Do po³owy lat siedemdziesi¹tych roczna konsumpcja ryb na jednego mieszkañca Malty by³a o ponad
po³owê ni¿sza ni¿ w innych pañstwach œródziemnomorskich. W du¿ej mierze by³
to towar importowany, co w po³¹czeniu ze znacznym potencja³em rynku krajowego oferowa³o mo¿liwoœæ wzmocnienia rybo³ówstwa maltañskiego. Rz¹d wspar³
rybaków nie tylko finansowo, ale tak¿e poprzez stworzenie im odpowiednich warunków do pracy, na przyk³ad mieszkañ i sk³adów blisko miejsc po³owów, czy te¿
miejsc do zakotwiczania ³odzi, oraz zapewnienie dostêpu do wiedzy i dobrego
sprzêtu. W celu zaspokojenia krajowego popytu na œwie¿e ryby Malta bra³a udzia³
we wspólnych przedsiêwziêciach rybo³ówczych124 wraz z innymi pañstwami regionu Morza Œródziemnego125.
129
Realizuj¹c plany maj¹ce na celu rozwój gospodarczy Malty, rz¹d Mintoffa
zwróci³ uwagê na transport morski i lotniczy, który pozostawa³ w obcych rêkach.
Dostrzegaj¹c jego znaczenie dla turystyki, przemys³u oraz innych sektorów gospodarki podjêto decyzjê o utworzeniu dwóch firm dzia³aj¹cych na polu transportu – Air Malta i Sea Malta.
W marcu 1973 roku126 podjêto decyzjê, na mocy której utworzone zosta³y pañstwowe linie lotnicze Air Malta. 51% udzia³ów firmy nale¿a³o do rz¹du Malty,
a 20% posiada³y linie lotnicze Pakistan International Airlines127. 1 kwietnia 1974 roku
firma rozpoczê³a dzia³alnoœæ. W pierwszej kolejnoœci otwarto regularne po³¹czenia lotnicze z Londynem, Birmingham, Manchesterem, Rzymem, Frankfurtem,
Pary¿em i Trypolisem. Poza przewozem osób, przedsiêbiorstwo œwiadczy³o tak¿e
us³ugi z zakresu przewozu towarów i poczty128.
Pocz¹tek lat siedemdziesi¹tych przyniós³ Malcie wzrost eksportu, tym samym
wzros³o zapotrzebowanie na sprawny transport morski, który nie by³by uzale¿niony od firm zagranicznych. Malta znalaz³a siê w potrzebie posiadania w³asnych linii ¿eglugowych. W listopadzie 1973 roku za³o¿ono Sea Malta, przedsiêbiorstwo
komercyjne, którego 51% udzia³ów pozostawa³o w posiadaniu Malty, 25% pod
kontrol¹ libijskiej firmy General Maritime Transport Organisation, zaœ reszta
udzia³ów znalaz³a siê w rêkach prywatnych. Tu¿ po powstaniu Sea Malta otwarto
regularne po³¹czenia z Antwerpi¹, Rotterdamem, Felixstowe i Tunisem129.
Uwagi końcowe
Wykazano, ¿e kreuj¹c politykê niezale¿noœci Malty rz¹d Partii Pracy kierowa³
siê za³o¿eniami zawartymi w exposé i stopniowo je realizowa³. W wyniku dzia³añ
podjêtych zarówno na forum miêdzynarodowym, jak i na gruncie krajowym, obywatele Malty zdobyli realny, samodzielny wp³yw na przysz³oœæ swojego pañstwa.
We wszystkich omawianych exposé poruszone zosta³y zagadnienia bezpoœrednio
zwi¹zane z kreowaniem polityki niezale¿noœci. Osi¹gniêcie pe³nej mo¿liwoœci decydowania o losach kraju by³o najwa¿niejszym z zadañ stoj¹cych przed ka¿dym
z rz¹dów Malty – równie¿ przed rz¹dem Partii Pracy. Pomimo i¿ nie wszystkie
z podjêtych przezeñ dzia³añ uwieñczone zosta³y sukcesem, to w du¿ej mierze wywi¹za³ siê on ze z³o¿onych obietnic.
126
Edward J. Spiteri pisze, ¿e przedsiêbiorstwo powsta³o 21 marca 1973 r. na mocy aktu parlamentu. Edgar Mizzi uwa¿a, ¿e powsta³o ono 26 marca 1973 r., tj. w pierwsz¹ rocznicê podpisania
porozumienia z Wielk¹ Brytani¹ dotycz¹cego korzystania z maltañskich obiektów wojskowych.
Zob. tam¿e, s. 237; E. Mizzi, Malta in the Making…, s. 154.
127 Edgar Mizzi wyjaœnia, ¿e Ÿróde³ niezwykle korzystnej oferty z³o¿onej przez Pakistan International Airlines nale¿y upatrywaæ w rozpadzie Pakistanu. W obliczu tego faktu pakistañskie linie
lotnicze znalaz³y siê w sytuacji, w której iloœæ ich personelu i samolotów by³a zbyt du¿a w stosunku do zapotrzebowania, które nagle zmala³o. Zob. E. Mizzi, Malta in the Making…, s. 154–155.
128 E.J. Spiteri, Malta. An Island…, s. 237–238.
129 Tam¿e, s. 230.
130
W sferze stosunków miêdzynarodowych najwiêkszym osi¹gniêciem rz¹dz¹cych by³o – jak to ujmuje Alex Sceberras Trigona – „otwarcie polityki zagranicznej Malty na 360 stopni”130. Zerwano z zapatrzeniem na Zachód, szczególnie na
Zjednoczone Królestwo – koñcz¹c tym samym ostatecznie epokê kolonializmu –
i zintensyfikowano kontakty z innymi pañstwami, wœród których znacz¹ce miejsce
zajmowa³a Libia. Renegocjacja porozumienia o obronnoœci z 1964 roku gwarantowa³a krajowi nie tylko pewnoœæ opuszczenia go przez brytyjskie si³y zbrojne, ale
tak¿e mo¿liwoœæ przeprowadzenia koniecznych zmian gospodarczych w stabilnej
atmosferze. Warunki (zarówno natury finansowej, jak i organizacyjnej) uzyskane
przez premiera Mintoffa z pewnoœci¹ mo¿na uznaæ z korzystne dla jego pañstwa.
Rok 1979 okaza³ siê prze³omowy. Wyjazd ostatnich ¿o³nierzy brytyjskich
z Malty oznacza³ nie tylko przestawienie gospodarki na inne tory (zmniejszenie
znaczenia dochodów uzyskiwanych ze Ÿróde³ zwi¹zanych z wojskowoœci¹ na
rzecz dochodów uzyskiwanych z przemys³u i us³ug), ale równie¿ koniecznoœæ
przyjêcia nowej linii polityki zagranicznej – takiej, która zagwarantowa³aby bezpieczeñstwo w sposób pokojowy oraz pozwala³a na nieopowiadanie siê wyraŸnie
po stronie ¿adnego z dwóch bloków, na które podzielony by³ ówczesny œwiat.
W tym celu Malta zosta³a cz³onkiem Ruchu Pañstw Niezaanga¿owanych, uzyska³a te¿ status pañstwa neutralnego. Te dwa elementy wyznacza³y g³ówn¹ oœ polityki prowadzonej przez rz¹d Partii Pracy. Jednoczeœnie by³y one zgodne z ide¹ g³oszon¹ przez premiera Mintoffa, tj. przeobra¿enia wyspy z „kolonii-fortecy”
w „most pokoju”. Wed³ug jego wizji Malta – ze wzglêdu na swoj¹ kulturê, jêzyk,
po³o¿enie geograficzne i niewielkie rozmiary – mia³a ³¹czyæ Europê i Afrykê Pó³nocn¹. W wielu sytuacjach uda³o jej siê dobrze odegraæ tê rolê. Jednak jak zaznacza Alex Sceberras Trigona: „kiedy ktoœ mówi «most», nie oznacza to «ten jedyny most» (…) jest wiele mostów”131. W tym kontekœcie nale¿y w³aœciwie oceniæ
pozycjê pañstwa na arenie miêdzynarodowej – z jednej strony nie ujmuj¹c mu zas³ug, z drugiej – nie przeceniaj¹c ich.
Du¿e znaczenie dla Malty mia³o definitywne rozwi¹zanie sporu z Libi¹
o podzia³ szelfu kontynentalnego. W kwestii tej trzeba dostrzec dwa istotne aspekty: ekonomiczny i terytorialny. Przypuszczano, i¿ na obszarze spornym wystêpuj¹ bogate z³o¿a ropy naftowej. Dla ubogiej w surowce naturalne wyspy oznacza³oby to nie tylko powiêkszenie terytorium, ale przede wszystkim mo¿liwoœæ zaspokojenia w³asnego zapotrzebowania na paliwo, a wiêc – u¿ywaj¹c okreœlenia
Vincenta Morana – „najlepsze o czym mo¿na marzyæ”132. W wyniku rozstrzygniêcia sprawy przez Miêdzynarodowy Trybuna³ Sprawiedliwoœci Malcie nie przypad³a tak du¿a czêœæ szelfu, o jak¹ postulowa³a, jednak pewnoœæ wyznaczonej w ten
sposób granicy – przy pe³nej akceptacji obu stron sporu –mia³a du¿e znaczenie.
130
Na podstawie wywiadu skategoryzowanego przeprowadzonego z Alexem Sceberrasem Trigon¹ w Valletcie 8 lutego 2010 r.
131 Tam¿e.
132 Na podstawie wywiadu skategoryzowanego przeprowadzonego z Vincentem Moranem w Paoli 9 lutego 2010 r. Przez wiele lat pe³ni³ on funkcjê ministra zdrowia w rz¹dzie Partii Pracy.
131
Polityka gospodarcza rz¹du Partii Pracy nie jest oceniana w sposób jednorodny. Zdaniem Martina Zammita dzia³ania rz¹du skierowane by³y na pozyskanie
mo¿liwie najwiêkszych sum pieniêdzy w celu umo¿liwienia krajowi rozwoju ekonomicznego133. Œwiadcz¹ o tym przede wszystkim po¿yczki i kredyty o niskim
oprocentowaniu oraz pomoc gospodarcza uzyskana miêdzy innymi od pañstw
arabskich134. Pozytywnie oceniany jest rozwój przemys³u stoczniowego oraz rybo³ówstwa. Ze wzglêdu na liczne strajki pojawiaj¹ siê te¿ zdecydowanie negatywne opinie na temat dzia³añ osób pozostaj¹cych u w³adzy. Niektóre z nich zawieraj¹ ostre s³owa krytyki – kierowanej szczególnie pod adresem premiera Minoffa135.
Jak ma to miejsce w ka¿dym exposé, kwestie, jakimi planowa³ zaj¹æ siê rz¹d,
przedstawiane by³y w sposób tendencyjny, korzystny dla rz¹dz¹cych. Wiele
aspektów polityki nie zosta³o ujêtych, byæ mo¿e dlatego, ¿e mog³yby one powodowaæ wzrost napiêcia politycznego w kraju. Innym nie poœwiêcono wystarczaj¹co du¿o miejsca. Wœród problemów pominiêtych znajduj¹ siê miêdzy innymi stosunki Malty z Chinami, Kore¹ Pó³nocn¹ i Zwi¹zkiem Radzieckim oraz relacje
pañstwo–Koœció³. Niewiele powiedziano tak¿e o stosunkach z Libi¹, które obejmowa³y wówczas szerokie spektrum problemów. W ka¿dym z przemówieñ pojawia siê zachêta do aktywnego udzia³u w ¿yciu spo³eczno-politycznym kraju skierowana do obywateli oraz metafora Malty jako mostu pokoju. W³aœnie to sformu³owanie jest najbardziej charakterystyczne dla polityki tamtych czasów. By³o to
motto wyznaczaj¹ce g³ówn¹ liniê polityki prowadzonej przez rz¹d Partii Pracy.
Z powodu znacznej polaryzacji spo³eczeñstwa maltañskiego w kwestiach dotycz¹cych polityki, dzia³ania rz¹du Partii Pracy oceniane s¹ niejednolicie, co znajduje swoje odzwierciedlenie nie tylko w opiniach mieszkañców wyspy136, ale tak¿e w literaturze przedmiotu. Krytyce poddano przede wszystkim styl rz¹dzenia
ówczesnych polityków, szczególnie premiera Mintoffa. Zarzuca siê mu stosowanie metod autorytarnych, korupcjê, ³amanie praw cz³owieka i wolnoœci obywatelskich. Jeden z jego krytyków, Henry Frendo, pisze o stosowaniu przemocy politycznej, a nawet tortur wobec cz³onków opozycji i osób j¹ popieraj¹cych137.
Wœród czêstych zarzutów znajduj¹ siê tak¿e: negatywny stosunek do Koœcio³a katolickiego, zbytnie zapatrzenie na pañstwa socjalistyczne oraz zrujnowanie gospodarki. Inni gloryfikuj¹ premiera i jego ministrów, twierdz¹c, ¿e okres ich rz¹dów
przyczyni³ siê do rozkwitu wyspy oraz jej rozwoju ekonomicznego. Podkreœlaj¹
oni, ¿e to dziêki Mintoffowi Malta zaistnia³a na arenie miêdzynarodowej. Premier
Karmenu Mifsud Bonnici nie jest postrzegany w tak kontrowersyjny sposób –
133 Na podstawie wywiadu skategoryzowanego przeprowadzonego z Martinem Zammitem
w Msidzie 2 lutego 2010 r.
134 Na podstawie wywiadów skategoryzowanych przeprowadzonych z Martinem Zammitem
w Msidzie 2 lutego 2010 r. oraz Alexem Sceberrasem Trigon¹ w Valletcie 8 lutego 2010 r.
135 Na podstawie wywiadów swobodnych przeprowadzonych z mieszkañcami Malty w listopadzie i grudniu 2009 r. oraz styczniu i lutym 2010 r.
136 Tam¿e.
137 H. Frendo, Messages…, s. 29–30.
132
S ³owa kluczowe: dyskurs publiczny, Malta, niezale¿noœæ, Dom Mintoff, Partia
Pracy, polityka wewnêtrzna, polityka zagraniczna
Creating the policy of independence of Malta (1971–1987): rhetoric and practice
The goal of the article is to show relations between rhetoric and practice of creating the policy of independence of Malta since 1971 until 1987, and to examine to what extent solutions proposed by the government of the Labour Party in successive policy statements were reflected in
reality. The aspects of creating the policy of independence of the state, that were mentioned in
the three subsequent policy statements, are presented in the paper; the extent to which these
promises were realized and the way it was done are shown afterwards.
All the discussed policy statements comprised issues connected directly with creating the
policy of independence. The most important of the tasks faced by every government of Malta –
the one of the Labour Party as well – was to attain a possibility of taking decisions about the
future of the country. Despite the fact that not all of the actions taken by the Labour government
turned out to be successful, many of the promises described in the mentioned political statements were kept.
La construction de la politique d’indépendance de Malte (1971-1987): rhétorique et
pratique
Le but de l’article est de mettre en évidence les liens entre la rhétorique et la pratique de la
construction de l’indépendance de Malte dans les années 1971–1987, de démontrer dans quelle
mesure les solutions proposées par le gouvernement du Parti Travailliste dans les discours de
politique générale successifs furent mises en application. L’auteur décrit les aspects de construction de la politique d’indépendance de l’État, tels qu’ils furent présentés dans les trois discours successifs, ainsi qu’un bilan de leurs mise en application.
Dans chacun des trois discours de politique générale furent mentionnés des questions
directement liées a la construction de la politique d’indépendance. Acquérir la pleine capacité de
décider du sort du pays - tel était le plus important défi pour chaque gouvernement, y compris
pour les gouvernements du Parti Travailliste. Bien que toutes les actions entreprises ne furent pas
couronnées de succes, il faut reconnaître que le gouvernement a tenu ses engagements.
w spo³eczeñstwie maltañskim czêsto pojawia siê opinia, ¿e rzeczywiste rz¹dy
wci¹¿ sprawowa³ jego poprzednik.
Czasy, w których przysz³o sprawowaæ w³adzê Partii Pracy nie nale¿a³y do naj³atwiejszych – nad krajem zawis³a nie tylko groŸba niestabilnoœci gospodarczej,
ale tak¿e pewnego rodzaju marginalizacji na arenie miêdzynarodowej. Uzyskanie
pe³nej mo¿liwoœci decydowania o w³asnym kraju by³o wiêc koniecznoœci¹. Porównuj¹c aspekty kreowania polityki niezale¿noœci, zawarte w trzech kolejnych
exposé, z realn¹ polityk¹ prowadzon¹ przez rz¹d, nale¿y zauwa¿yæ, ¿e w du¿ym
stopniu zosta³y one zrealizowane.
;! #!!! ;'!"!0"! #3
(1971D1987): !!a
! !
C" „” „” *
19711987 &, , % ,
133
134
!% +, ) ', . % % , % % % & ', !% % & .
% % % % . *% ' !
! % . , ) % + % %, )
% .
Bezpieczeństwo
na stadionach
piłkarskich
Seweryn
Dmowski
Aleksander
Szałański
Globalna gra. Futbol
jako czynnik w stosunkach
międzynarodowych
I. Dlaczego postanowiliśmy napisać ten artykuł?
Poni¿szy tekst jest przede wszystkim prób¹, a zarazem i propozycj¹, uporz¹dkowania i usystematyzowania sposobów rozumienia futbolu w kontekœcie miêdzynarodowym. Dziœ nieliczni polemizuj¹ jeszcze z pogl¹dem, ¿e sport odgrywa
istotn¹ rolê w szeroko rozumianych stosunkach miêdzynarodowych. Musimy jednak zgodziæ siê z Christopherem Hillem, który stwierdza, ¿e „w obszarze badawczym stosunków miêdzynarodowych, inaczej ni¿ w socjologii i historii, sportowi
nie poœwiêca siê wiele miejsca”1. Spoœród opracowañ poruszaj¹cych temat roli
sportu w rzeczywistoœci miêdzynarodowej nale¿y wymieniæ te autorstwa Trevora
Taylora2, Barrie Houlihana3, Jamesa Riordana4, Riordana i Arnda Krugera5, Lincolna Allisona i Terry’ego Moningtona6, Rogera Livermore’a i Adriana Budda7,
Penelope Kissoudi8, Victora D. Cha9 oraz Andrzeja Polusa10. W przypadku same1
Ch. Hill, Prologue, w: Sport and International Relations: An Emerging Relationship, red.
R. Levermore, A. Budd, New York 2004, s. 1.
2 T. Taylor, Sport and International Relations. A Case of Mutual Neglect, w: The Politics of Sport, red. L. Allison, Manchester 1986, s. 27–48.
3 B. Houlihan, Sport and International Politics, Philadelphia 1994.
4 Sport and International Politics. The Impact of Facism and Communism on Sports, red. J. Riordan, London 1998.
5 International Politics of Sport in the Twentieth Century, red. J. Riordan, A. Kruger, London
1999.
6 L. Allison, T. Monnington, Sport, Prestige and International Relations, „Government and
Opposition”, 2002, vol. 37, nr 1, s. 106–134.
7 Sport and International Relations…
8 P. Kissoudi, Sport, Politics and International Relations in the Twentieth Century, „The International Journal of the History of Sport”, 2008, vol. 25, nr 13, s. 1689–1706.
9 V.D. Cha, A Theory of Sport and Politics, „The International Journal of the History of Sport”,
2009, vol. 26, nr 11, s. 1581–1610.
10 Sport w stosunkach miêdzynarodowych, red. A. Polus, Wroc³aw 2009.
137
Seweryn Dmowski, Aleksander Szałański
go futbolu mamy zaœ raczej do czynienia z analiz¹ konkretnych przypadków wzajemnego przenikania siê pi³ki no¿nej i polityki miêdzynarodowej. Naszym zdaniem jest to obszar badañ fragmentarycznych, nieusystematyzowanych i niedokoñczonych zarazem. Gdyby by³ obrazem, przypomina³by prace Jacksona Pollocka. O czym bowiem mo¿emy przeczytaæ najczêœciej? Futbol w stosunkach miêdzynarodowych: wojna futbolowa, futbolowa dyplomacja, mecz pi³karski jako
substytut wojny, polityczny kontekst pi³karskich meczów, nacjonalizm futbolowy
itp. Jest wiele przyk³adów, ale bez nale¿ytego ukazania ich miejsca w szerszym
kontekœcie roli pi³ki no¿nej11. Jednym s³owem chaos. Naszym zamiarem jest
uczyniæ z tego dorobku raczej tabelê. Celem niniejszego artyku³u jest wiêc nie tylko uporz¹dkowanie wiedzy, ale i propozycja kategoryzacji relacji pomiêdzy futbolem i stosunkami miêdzynarodowymi. Mamy nadziejê, ¿e uda nam siê zainicjowaæ proces k³adzenia fundamentów pod coœ, co roboczo nazwaliœmy „futbologi¹”
– uporz¹dkowan¹ subdyscyplin¹ nauki zajmuj¹c¹ siê futbolem jako samodzielnym, silnie oddzia³uj¹cym i jednym z najbardziej fascynuj¹cych elementów otaczaj¹cej nas rzeczywistoœci spo³ecznej.
II. O czym właściwie piszemy? Na drodze do futbologii
Piszemy o pi³ce no¿nej w stosunkach miêdzynarodowych. Wyjaœnijmy, jak rozumiemy te pojêcia. Pisz¹c o „pi³ce no¿nej” lub „futbolu” mamy na myœli nie tylko sam¹ grê, sportow¹ rywalizacjê zawê¿on¹ do konkretnego meczu, lecz tak¿e
towarzysz¹ce jej konteksty kulturowe oraz spo³eczno-polityczne. Tak pojmowany
futbol jest niezwykle wa¿n¹ instytucj¹ spo³eczn¹, tak¹ jak edukacja czy media,
która ma si³ê oddzia³ywania i wp³ywania na to¿samoœci na ca³ym œwiecie12. Futbol, generalnie jak ca³y sport, „na arenie miêdzynarodowej jest specyficznym
przejawem aktywnoœci spo³ecznej”13.
Dla okreœlenia ca³okszta³tu wspomnianego kontekstu: t³a, czynników, warunków, przyczyn, wp³ywów, relacji, wzajemnych oddzia³ywañ, interpretacji, znaczeñ, symboli, ekspresji, instrumentów, skutków i sprzê¿eñ zwrotnych pomiêdzy
futbolem i jego kulturowym oraz spo³eczno-politycznym otoczeniem przyjmujemy
zaproponowane przez Richarda Giulianottiego pojêcie „soccerscape”14 – „krajobrazu futbolowego” lub „p³aszczyzny futbolowej”. Jest to wariacja dotycz¹ca terminologii wprowadzonej do œwiata nauki przez Arjuna Appadurai, amerykañskiego antropologa pochodzenia indyjskiego, zajmuj¹cego siê badaniem globalizacji.
Appadurai dla opisu wspó³czesnej globalnej sytuacji kulturowej wprowadzi³
podzia³ na „krajobrazy” („scapes”), wyró¿niaj¹c etno-krajobrazy (ethnoscapes),
medio-krajobrazy (mediascapes), krajobrazy technologiczne (technoscapes), krajo11 To s¹ w³aœnie te chlapniêcia pêdzlem wspomnianego przedstawiciela ekspresjonizmu abstrakcyjnego.
12 R. Giulianotti, Football: Sociology of the Global Game, Cambridge (USA), s. 23.
13 A. Polus, Wstêp, w: Sport w stosunkach miêdzynarodowych, s. 8.
14 R. Giulianotti, Football…, s. 24.
138
III. Na czym się opieramy?
Czyli do jakich pojêæ i sposobów rozumienia bêdziemy siê odwo³ywaæ.Zakres
stosunków miêdzynarodowych jest najszerzej ujmowany za pomoc¹ definicji
podmiotowo-przedmiotowych, eksponuj¹cych nie tylko interakcje i wiêzi pomiêdzy okreœlonymi podmiotami, ale tak¿e przedmiot oddzia³ywañ i czynniki je warunkuj¹ce. Przedstawicielami takiego podejœcia s¹ Frederick Pearson i Martin Rochester, definiuj¹cy stosunki miêdzynarodowe jako transgraniczne interakcje spo³eczne i czynniki je warunkuj¹ce; Roman KuŸniar, dla którego istot¹ jest wzajemne oddzia³ywanie wszystkich sk³adników rzeczywistoœci miêdzynarodowej; oraz
James N. Rosenau, którego zdaniem stosunki miêdzynarodowe s¹ dziedzin¹ stosunków spo³ecznych, obejmuj¹c¹ szeroki obszar dzia³añ, cyrkulacji idei i dóbr,
które przekraczaj¹ granice pañstwa. Warto zwróciæ uwagê, ¿e w takim ujêciu stosunki miêdzynarodowe s¹ efektem wzajemnego oddzia³ywania na siebie ró¿nych
sk³adników rzeczywistoœci miêdzynarodowej, a wiêc nie tylko celowych i œwiadomych dzia³añ ich podmiotów17.
Takie rozumienie stosunków miêdzynarodowych powoduje koniecznoœæ
uwa¿nego spojrzenia na wspomniane czynniki warunkuj¹ce ich przebieg i dynamikê. Jest to technika badawcza (nazywana równie¿ analiz¹ czynnikow¹) czêsto
Globalna gra. Futbol jako czynnik w stosunkach międzynarodowych
brazy finansowe (finanscapes) oraz ideo-krajobrazy (ideoscapes)15. Po pierwsze,
stanowi¹ one wyró¿nienie jako osobne p³aszczyzny, na których zachodzi cyrkulacja wytworów kulturowych, ludzi i us³ug. Po drugie, zwracaj¹ uwagê na fakt, i¿
¿adna z badanych i opisywanych relacji nie jest jednoznaczna i obiektywna, ¿e ró¿ni¹ siê one zale¿nie od punktu, z którego siê je obserwuje. Wreszcie, ¿e w wiêkszoœci s¹ one konstruktami tworzonymi przez samych aktorów. S¹ to wiêc ró¿ne punkty widzenia, dyskursy, ramy w których ujmuje siê œwiat. Tak¹ w³aœnie interpretacj¹
rzeczywistoœci bêdzie równie¿ „soccerscape” – „krajobraz futbolowy”.
Nie analizujemy rzeczywistoœci miêdzynarodowej samej w sobie, dlatego nie
chcemy wpisywaæ naszych rozwa¿añ w ¿aden z nurtów teoretycznych w nauce
o stosunkach miêdzynarodowych16. Mo¿emy przyj¹æ, ¿e „krajobraz futbolowy”
mo¿e byæ badany w wielu ró¿nych nurtach. Nasze dociekania kieruj¹ siê wiêc niejako „w poprzek” g³ównych debat teoretycznych. W sposób subiektywny wybieramy z dorobku nauki te narzêdzia, które wydaj¹ siê nam najbardziej odpowiednie
do analizy „soccerscape”.
15
A. Appadurai, Disjuncture and Difference in the Global Cultural Economy, „Theory, Culture
& Society”, 1990, nr 7 (2–3), s. 295–310.
16 Na temat u¿ytecznoœci poszczególnych nurtów teoretycznych w nauce o stosunkach miêdzynarodowych w odniesieniu do interakcji miêdzy sportem a polityk¹ miêdzynarodow¹ i jej otoczeniem spo³ecznym zob.: M. Józefczyk, A. Polus, Teorie stosunków miêdzynarodowych wobec sportu,
w: Sport w stosunkach miêdzynarodowych, s. 17–35.
17 M. Pietraœ, Istota i ewolucja miêdzynarodowych stosunków politycznych, w: Miêdzynarodowe
stosunki polityczne, red. tego¿, Lublin 2006, s. 18–19.
139
stosowana na gruncie nauki o stosunkach miêdzynarodowych. Polega na próbie
sformu³owania katalogu czynników, które mo¿na uznaæ za wa¿ne determinanty
zjawisk i procesów miêdzynarodowych. Jej zastosowanie pozwala rozpatrzeæ zale¿noœci przyczynowo-skutkowe okreœlaj¹ce dzia³ania podmiotów w stosunkach
ze œrodowiskiem zewnêtrznym, a tak¿e wyjaœniæ i przewidzieæ g³ówne kierunku
rozwoju systemów miêdzynarodowych18. Do pionierów takiego podejœcia w polskiej nauce o stosunkach miêdzynarodowych nale¿eli Remigiusz Bierzanek
i Józef Kuku³ka.
Remigiusz Bierzanek stworzy³ jeden z pierwszych, spójnych katalogów czynników warunkuj¹cych stosunki miêdzynarodowe. Mia³ on charakter przedmiotowy i obejmowa³ czynniki: geograficzny, demograficzny, ekonomiczny, militarny,
narodowy, religijny, naukowo-techniczny, opinii publicznej, prawa miêdzynarodowego, roli jednostki oraz decyzji politycznych19. Bazuj¹c na tym katalogu, Artur Bodnar i Waldemar J. Szczepañski poszerzyli go w póŸniejszym okresie o dodatkowe czynniki: ideologiczny, pokoju (równowagi strategicznej), globalny
(równowagi ekologicznej) oraz wspó³dzia³ania20. Inne ujêcie przedstawi³ Józef
Kuku³ka, proponuj¹c katalog problemowy, w którym czynniki warunkuj¹ce stosunki miêdzynarodowe wyró¿niane s¹ wed³ug kryterium czasowego (historyczne,
aktualne i potencjalne), przestrzennego (narodowe i miêdzynarodowe), strukturalnego (obiektywne i subiektywne) oraz po³¹czonego kryterium dynamiki i intensywnoœci oddzia³ywañ (warunkuj¹ce i realizuj¹ce)21. Wariacj¹ na temat powy¿szych koncepcji jest systematyka czynników warunkuj¹cych miêdzynarodowe
stosunki polityczne zaproponowana przez Andrzeja Czarnockiego, obejmuj¹ca
grupê czynników tradycyjnych (geograficzne i geopolityczne, demograficzne,
ekonomiczne, kulturowe i ideologiczne oraz prawo miêdzynarodowe) oraz czynników dynamizuj¹cych (rozwój nauki i techniki, ekologia i globalizacja)22.
Podstaw¹ naszych dalszych rozwa¿añ bêdzie katalog zaproponowany przez
Józefa Kuku³kê. Zwróci³ on uwagê, i¿ czêœæ czynników jest zale¿na bezpoœrednio
od podmiotów stosunków miêdzynarodowych, inne zaœ w znacznej mierze od ich
uczestników przedmiotowych. Czynniki mog¹ mieæ charakter zmienny w czasie:
trwa³y lub okresowy. Jak pisa³ sam autor, ka¿da z zaproponowanych typologii
czynników ma „zalety i wady z punktu widzenia u¿ytecznoœci praktycznej i poznawczej”23, a przyjêcie którejkolwiek z nich powinno wynikaæ z jej „u¿ytecznoœci dla za³o¿onego celu”24. Polski uczony stanowczo stwierdza³, ¿e najbardziej
18
A. Bodnar, W.J. Szczepañski, Czynniki ewolucji wspó³czesnych stosunków miêdzynarodowych,
w: Stosunki miêdzynarodowe. Problemy badañ i teorii, red. nauk. tych¿e, Warszawa 1983, s. 291.
19 R. Bierzanek, Wspó³czesne stosunki miêdzynarodowe, Warszawa 1972, s. 27–104.
20 A. Bodnar, W.J. Szczepañski, Czynniki…, s. 292.
21 J. Kuku³ka, Miêdzynarodowe stosunki polityczna, Warszawa 1982, s. 79–81.
22 A. Czarnocki, Czynniki miêdzynarodowych stosunków politycznych, w: Miêdzynarodowe stosunki…, s. 45–61.
23 J. Kuku³ka, Miêdzynarodowe…, s. 79–80.
24 Tam¿e, s. 80.
140
IV. Futbol jako czynnik w stosunkach międzynarodowych
Twierdzimy, ¿e futbol mo¿e byæ postrzegany jako czynnik w stosunkach miêdzynarodowych, a wiêc jeden z wielu determinantów okreœlaj¹cych zjawiska
i procesy miêdzynarodowe. Nawet jeœli Billy Shankly przesadzi³ w swoim s³ynnym bon mocie29, to przesadzi³ niewiele – futbol jest dziœ bardzo wa¿n¹ dziedzin¹ globalnych interakcji spo³ecznych. Zdaniem Richarda Giulianottiego, „wszelka dyskusja o œwiatowej pi³ce no¿nej powinna byæ poprzedzona uznaniem jej globalnej atrakcyjnoœci. Mimo i¿ stwierdzenie to staje siê coraz bardziej banalne, pi³ka no¿na jest bez w¹tpienia najwa¿niejszym sportem na œwiecie. ¯aden inny przejaw kultury popularnej nie powoduje tak ogromnej i uczestnicz¹cej w swym charakterze pasji, jak futbol u swoich wielbicieli”30. Dokonuj¹c wszelkich starañ, by
zachowaæ niezbêdn¹ ostro¿noœæ naukow¹ i badawcz¹ podejrzliwoœæ, w pe³ni zgadzamy siê równie¿ z Pascalem Bonifacem, zdaniem którego „mecz pi³karski nie
spowoduje konfliktu pomiêdzy dwoma pañstwami o dobrych wzajemnych relacjach, nie przyniesie równie¿ pokoju krajom zantagonizowanym. (…) Mo¿e jednak
zwiastowaæ pogorszenie lub poprawê stosunków. Aktorom na scenie miêdzynarodowej daje mo¿liwoœæ zwiêkszania lub zmniejszania dziel¹cego je dystansu. Dla-
u¿yteczny w analizach politologicznych jest podzia³ czynników oparty na po³¹czonym kryterium dynamiki i intensywnoœci oddzia³ywañ25, który i my wybraliœmy jako podstawê dla dalszych rozwa¿añ w niniejszym artykule.
Zgodnie ze wspomnianym kryterium, czynniki oddzia³uj¹ce na stosunki miêdzynarodowe mo¿na podzieliæ na warunkuj¹ce procesy oddzia³ywañ miêdzynarodowych oraz realizuj¹ce te procesy. Czynniki warunkuj¹ce maj¹ poœredni wp³yw
na rzeczywistoœæ miêdzynarodow¹, gdy¿ „tworz¹ przes³anki i warunkuj¹ procesy
œwiadomych dzia³añ i wzajemnych oddzia³ywañ podmiotów (elementów) stosunków miêdzynarodowych”26. Czynniki realizuj¹ce maj¹ wp³yw bezpoœredni, gdy¿
„inicjuj¹ i organizuj¹ owe procesy oraz przejawiaj¹ tendencjê kontrolowania
ich”27. Warto zwróciæ uwagê, i¿ obydwa wspomniane rodzaje czynników s¹
wspó³zale¿ne, co sprawa ¿e dynamika i intensywnoœæ ich wp³ywu na stosunki
miêdzynarodowe s¹ zmienne. S¹ one wolniejsze i s³absze w przypadku czynników
warunkuj¹cych, zaœ w przypadku czynników realizuj¹cych – szybsze i bardziej intensywne28.
25
Tam¿e.
Tam¿e, s. 81.
27 Tam¿e.
28 Tam¿e.
29 Legendarnemu managerowi (w latach 1959–1974) angielskiej dru¿yny pi³karskiej FC Liverpool przypisuje siê nastêpuj¹c¹ wypowiedŸ: „Niektórzy ludzie uwa¿aj¹, ¿e pi³ka no¿na jest spraw¹
¿ycia lub œmierci. Jestem bardzo rozczarowany takim podejœciem. Mogê zapewniæ, i¿ jest o wiele,
wiele wa¿niejsza”.
30 R. Giulianotii, Football…, s. XI.
26
141
tego jego znaczenie nie mo¿e byæ ani przeceniane, ani niedoceniane”31. Nie uwa¿amy, ¿e futbol jest najwa¿niejszym czynnikiem kszta³tuj¹cym stosunki miêdzynarodowe. Twierdzimy jednak, ¿e ze wzglêdu na jego globalny i niezwykle z³o¿ony
charakter oraz ogromne znaczenie spo³eczno-polityczne, mo¿e i powinien byæ on
traktowany jako czynnik wspó³kreuj¹cy procesy i zjawiska miêdzynarodowe.
V. Futbol jako czynnik warunkujący
w stosunkach międzynarodowych
Uwa¿amy, ¿e istnieje wiele przyk³adów na to, ¿e pi³ka no¿na mniej lub bardziej
bezpoœrednio kreuje rzeczywistoœæ miêdzynarodow¹: tworzy przes³anki i warunkuje procesy œwiadomych dzia³añ i wzajemnych oddzia³ywañ podmiotów stosunków
miêdzynarodowych. Aby przybli¿yæ nasze stanowisko pos³u¿ymy siê przyk³adami z trzech obszarów: migracji miêdzynarodowych, dyplomacji oraz turystyki.
1. Migracje futbolowe
Przyk³adem roli futbolu jako czynnika warunkuj¹cego w stosunkach miêdzynarodowych s¹ migracje pi³karskie. Ich roli dopatrujemy siê w dwóch g³ównych
elementach. Po pierwsze, jako sk³adnika samych migracji. Po drugie, przede
wszystkim w odniesieniu do futbolowych gwiazd, jako czynnika wp³ywaj¹cego
na sferê œwiadomoœciow¹, mentaln¹, ideologiczn¹.
Same migracje z pewnoœci¹ mo¿emy uznaæ za czynnik „tworz¹cy przes³anki
i warunkuj¹cy procesy dzia³añ i oddzia³ywañ podmiotów stosunków miêdzynarodowych”. Wp³ywaj¹ one na uwarunkowania narodowe, demograficzne, religijne
i ustrojowe. Migracje w futbolu s¹ ich czêœci¹ i bezpoœrednio dotycz¹ samych zawodników – pi³karskiego rynku pracy, a poœrednio – osób niebêd¹cych pi³karzami zawodowymi, a nawet osób niezwi¹zanych bezpoœrednio z futbolem. Pi³karskie migracje wpisuj¹ siê w ogólne trendy migracyjne (poniewa¿ w du¿ej czêœci
te¿ s¹ warunkowane przede wszystkim ekonomicznie i kulturowo), ale równie¿ –
co stanowi clou tej czêœci artyku³u – same na nie wp³ywaj¹.
Wyjaœnienie zaczniemy od punktu drugiego, a wiêc roli samych pi³karzy. Pi³karz, zarówno zawodnik ma³o popularnego klubu w swoim lokalnym œrodowisku,
jak i gwiazda œwiatowego formatu, jest osob¹ publiczn¹. Pe³ni rolê lidera opinii,
wzoru, autorytetu. Dla wielu dzieci, i nie tylko, jego s³owa (np. czytane w wywiadach) stanowi¹ wa¿ne Ÿród³o informacji o œwiecie i poszczególnych pañstwach.
Pochodz¹cy z innej czêœci œwiata zawodnik mo¿e byæ wa¿nym przekaŸnikiem
wiedzy na temat swojej kultury dla kibiców z Polski, jak równie¿ Ÿród³em informacji o Polsce dla swoich rodaków w kraju32. Jest wiêc elementem wp³ywaj¹cym
31
P. Boniface, Football as a Factor (and Reflection) in International Politics, www.cerisciencespo.com/archive/june02/artpb.pdf, dostêp: 03.2012 r.
32 Polska nie jest w tym miejscu mo¿e idealnym przyk³adem, gdy¿ mniej szanuje siê u nas poszczególnych zawodników, a znacznie wiêksze jest przywi¹zanie do konkretnych barw klubowych.
142
1.1. Piłkarskie migracje jako element migracji międzynarodowych
Futbolowe migracje kszta³tuj¹ migracje miêdzynarodowe tak¿e poprzez tworzenie i utrwalanie sieci migracyjnych, wp³yw na kierunki i trendy migracyjne.
W jaki sposób siê to odbywa? Przyk³adem mog¹ byæ umowy o wspó³pracy podpisywane przez kluby pi³karskie z ró¿nych pañstw. Najczêœciej s¹ to z jednej strony bogate kluby europejskie, z drugiej zaœ – kluby z Afryki lub Ameryki Po³udniowej. Na ich podstawie, w zamian za pomoc finansow¹, eksperck¹ i logistyczn¹,
najzdolniejsi pi³karze – czêsto w bardzo m³odym wieku – z innych kontynentów
trafiaj¹ bezpoœrednio do dru¿yn w Anglii, Hiszpanii czy W³oszech. Bogate kluby
otwieraj¹ swoje zagraniczne filie i szkó³ki dla m³odzie¿y, sk¹d potem trafiaj¹ do
nich najbardziej utalentowani pi³karze. Poszczególne kluby sprowadzaj¹ wiêc zawodników z konkretnych miejsc, czêsto bardzo wielu. Najm³odsi z nich przyje¿d¿aj¹ do Europy z rodzinami – nierzadko bardzo licznymi. W przypadku kiedy zawodnikowi siê powiedzie, sprowadza do siebie nie tylko rodzinê ale i przyjació³,
osoby, które pe³ni¹ rolê doradców, managerów, agentów pi³karza. Niejednokrotnie
w ten sposób na stary kontynent przenosz¹ siê niemal ca³e wioski. Wielkie futbolowe gwiazdy pochodz¹ce spoza Europy inwestuj¹ w budowê w³asnych oœrodków
szkoleniowych w miejscu urodzenia, a zdobyte kontakty i znajomoœci wykorzystuj¹ pomagaj¹c m³odym pi³karzom znaleŸæ zatrudnienie w klubach europejskich.
Podobn¹ rolê inicjuj¹c¹ w odniesieniu do kierunków migracji mog¹ pe³niæ osobiste kontakty poszczególnych agentów pi³karskich, skautów i ³owców talentów wysy³anych przez bogate kluby w najodleglejsze zak¹tki œwiata.
Futbolowe migracje nie s¹ jednak kierowane wy³¹cznie regu³ami „rz¹dz¹cymi makroekonomi¹, które prowadz¹ do migracji sportowców z krajów rozwija-
na czynnik œwiadomoœciowy, a wiêc poœrednio spo³eczny i ideologiczny w stosunkach miêdzynarodowych. W odniesieniu do samych migracji, wp³ywa zarówno na
czynniki przyci¹gaj¹ce (pull factors) i wypychaj¹ce (push factors). W tym pierwszym przypadku rola zawodnika mo¿e polegaæ na przedstawienia kraju jego pobytu jako miejsca przyjaznego, tolerancyjnego i atrakcyjnego z punktu widzenia
potencjalnych imigrantów lub wrêcz przeciwnie – nietolerancyjnego i nieprzyjaznego. W drugim przypadku mo¿emy mówiæ o promocji modelu sportowego (kariery pi³karskiej) jako sposobu na wyjazd z kraju, znalezienie zatrudnienia i poprawê warunków materialnych. W odniesieniu do pañstw afrykañskich w nastêpuj¹cy sposób pisze o tym Raffaele Poli: „nowy status zwi¹zany z futbolem (…)
jest definiowany przez dwa elementy: wyobra¿enie, ¿e pi³ka no¿na jest aktywnoœci¹, która pozwala na dostêp do zawodu, który jest uwa¿any za satysfakcjonuj¹cy, zarówno finansowo jak i spo³ecznie; oraz wiara, ¿e gra w futbol u³awia wyjazd
do krajów, które s¹ marzeniem migracyjnym miejscowej populacji”33.
33
R. Poli, Migracje i handel afrykañskimi pi³karzami, w: Sport w stosunkach miêdzynarodowych, s. 121.
143
j¹cych siê do klubów pañstw najbogatszych (tzw. «muscle drain»), który to
proces postrzegany jest jako neokolonialny imperializm”34. Futbolowy œwiat
rz¹dzi siê równie¿ w³asnymi prawami35. Zapotrzebowanie na pi³karzy z innych
pañstw i kontynentów coraz czêœciej nie wynika jedynie z ich ni¿szej ceny
i mniejszych wymagañ finansowych, ale równie¿ z przyczyn marketingowych
i promocyjnych. Najwiêksze kluby pi³karskie to ogromne i potê¿ne przedsiêbiorstwa, które poszukuj¹ nowych odbiorców („kibiców-klientów”) na ca³ym
œwiecie. Jednym ze sposobów na zdobycie zainteresowania i przychylnoœci nowej publicznoœci jest zakup pi³karza z danego kraju. St¹d coraz wiêksza iloœæ
zawodników graj¹cych w najlepszych europejskich dru¿ynach z potê¿nych gospodarczo Japonii czy Korei. Na inn¹ istotn¹ rzecz zwracaj¹ uwagê autorzy
Global Player Migration Report 201136 z Obserwatorium Profesjonalnych Pi³karzy. W konkluzjach dokumentu pisz¹, ¿e pomimo i¿ historycznie utrwalone
sieci pó³noc-po³udnie s¹ nadal najistotniejsze (np. przep³ywy z Ameryki Po³udniowej na Pó³wysep Iberyjski), to gwa³townie rozwijaj¹ siê równie¿ sieci po³udnie-po³udnie. Dzieje siê to g³ównie za spraw¹ Brazylijczyków, którzy coraz
czêœciej trafiaj¹ do Japonii, Korei, ale i na Bliski Wschód. Dlatego te¿, autorzy
raportu Amerykê Po³udniow¹ okreœlaj¹ mianem œwiatowego „hubu” na pi³karskim rynku transferowym37.
W œwietle przytoczonych przyk³adów mo¿emy wiêc jednoznacznie stwierdziæ,
i¿ futbol na p³aszczyŸnie migracji miêdzynarodowych tworzy przes³anki i warunkuje procesy œwiadomych dzia³añ podmiotów w nich uczestnicz¹cych – pe³ni
wiêc rolê czynnika warunkuj¹cego w rzeczywistoœci miêdzynarodowej.
2. Dyplomacja futbolowa
Przez dyplomacjê futbolow¹ rozumieæ bêdziemy tak¹ politykê zagraniczn¹
pañstwa, umo¿liwiaj¹c¹ oddzia³ywanie dyplomatyczne w celu realizacji jego interesów, dla której pretekstem jest rzeczywistoœæ stricte pi³karska. Do zwrócenia
uwagi na przejawy warunkowania aktywnoœci miêdzynarodowej pañstw przez
futbol pos³u¿ymy siê przyk³adami: budowy miêdzynarodowej pozycji faszystowskich W³och, meczu USA-Iran podczas Mistrzostw Œwiata w 1998 roku we Francji oraz dwumeczu Turcja-Armenia w eliminacjach do mundialu z 2010 roku
w Republice Po³udniowej Afryki.
Benito Mussolini, przywódca faszystowskich W³och, doskonale zdawa³ sobie
sprawê z politycznego i propagandowego znaczenia sportu. W 1934 roku przemawia³ do w³oskich sportowców w nastêpuj¹cy sposób: „Pamiêtajcie, ¿e kiedy wystêpujecie na obcej ziemi, z waszymi musku³ami i zw³aszcza z wasz¹ postaw¹ mo34
R. Poli, Migracje…, s. 110.
Por. P. Darby, Africa, Football and FIFA: Politics, Colonialism and Resistance, London 2002.
36 Professional Football Players Observatory, Global Player Migration Report 2011, www.eurofootplayers.org/IMG/pdf/Gpmr_2011.pdf, dostêp: 03.2012 r.
37 Tam¿e, s. 17–18.
35
144
raln¹ zwi¹zany jest honor i presti¿ sportowy narodu”38. Ze wzglêdu na ogromn¹
popularnoœæ we W³oszech, futbol sta³ siê jednym z g³ównych narzêdzi propagandy re¿imu faszystowskiego. Ju¿ przy okazji pi³karskiego meczu pomiêdzy dru¿ynami z Marsylii i Mediolanu w 1932 roku politycy w³oscy wskazywali zarówno
na ogromne znaczenie spotkania dla demonstracji dobrych stosunków z Francj¹,
jak i na propagandowy wydŸwiêk ewentualnego zwyciêstwa mediolañczyków dla
mniejszoœci w³oskiej zamieszkuj¹cej po³udniow¹ Francjê. Ten medal mia³ jednak
dwie strony – mecze pomiêdzy Juventusem Turyn i Spart¹ Praga w tym samym
roku sta³y siê dobrym pretekstem dla czechos³owackich kibiców do obra¿ania Duce i jego re¿imu. Jednak kulminacj¹ wykorzystania futbolu w polityce miêdzynarodowej okaza³y siê Mistrzostwa Œwiata w pi³ce no¿nej w 1934 roku, których gospodarzem by³y W³ochy. Dla w³adz faszystowskich sta³y siê one spraw¹ nieomal
presti¿u narodowego, poci¹gaj¹c za sob¹ budowê nowych i renowacjê starych
obiektów, których celem by³o pokazanie œwiatu potêgi W³och w ka¿dej dziedzinie. Nie bez znaczenia dla tych starañ by³ fakt, ¿e Squadra Azzurra nale¿a³a wówczas do najlepszych dru¿yn na œwiecie, co w znacznym stopniu zwiêksza³o szansê na sukces sportowy i jego wykorzystanie propagandowe. W³oscy pi³karze nie
zawiedli re¿imu, nie tylko zdobywaj¹c dwukrotnie tytu³ mistrzów œwiata na mundialach w 1934 i 1938 roku, ale tak¿e siêgaj¹c po pi³karskie z³oto na igrzyskach
w Berlinie w roku 1936. Spektakularnym podsumowaniem propagandowym w³oskiej dominacji by³o oficjalne przyjêcie zwyciêskiej dru¿yny przez samego Duce
w dniu 29 czerwca 1938 roku. Uroczystoœæ w siedzibie w³oskiego dyktatora w Palazzo Venezia w Rzymie by³a kolejn¹ okazj¹ do zamanifestowania wy¿szoœci
W³och nad innymi narodami w Europie i na œwiecie39.
Innym g³oœnym przyk³adem dyplomacji futbolowej mo¿e byæ mecz pomiêdzy
Stanami Zjednoczonymi a Iranem, który odby³ siê 21 czerwca 1998 roku, w ramach rozgrywek grupy F mundialu francuskiego. Paradoksalnie w obydwu krajach, pi³ka no¿na nie jest najpopularniejszym sportem, ustêpuj¹c koszykówce, baseballowi, futbolowi amerykañskiemu czy zapasom (w Iranie). Co wiêcej, po rewolucji islamskiej w 1979 roku ajatollahowie bardzo podejrzliwie podchodzili do
futbolu, gdy¿ mecze pi³karskie, jedna z niewielu dopuszczalnych form masowej
rozrywki dla m³odych Irañczyków, czêsto koñczy³y siê zamieszkami. Nastawienie
to zaczê³o siê zmieniaæ po wojnie iracko-irañskiej w 1988 roku. Pierwszy mecz
miêdzypañstwowy po jej zakoñczeniu Iran rozegra³ w³aœnie z Irakiem, dowodz¹c
chêci normalizacji stosunków. Prawdziwa eksplozja popularnoœci futbolu nast¹pi³a po niespodziewanym awansie reprezentacji na mundial we Francji. Los sprawi³,
¿e Iran w pierwszej fazie turnieju spotka³ siê z dru¿yn¹ Stanów Zjednoczonych.
38
A. Gierowski, Historia W³och, Wroc³aw 1999, s. 520.
Zob. S. Bielañski, Sport w historii W³och okresu faszystowskiego, w: Sport i polityka w dwudziestowiecznych pañstwach totalitarnych i autorytarnych, red. S. Bielañski, T. G¹sowski, Kraków
2009, s. 91–95; P. Boniface, Football…, s. 10; A. Teja, Italian sport and international relations
under faciem, w: Sport and International Politics. The Impact of Facism and Communism on Sport, red. P. Arnaud, J. Riordan, London 1998, s. 157–159.
39
145
Spotkanie pomiêdzy dwoma zwaœnionymi pañstwami, przez wielu zapowiadane
jako „wiêcej ni¿ mecz”, odby³o siê w nadspodziewanie dobrej atmosferze politycznej. Prezydent Bill Clinton w dniu meczu wyst¹pi³ z telewizyjnym przes³aniem, w którym stwierdzi³: „Mistrzostwa Œwiata w pi³ce no¿nej s¹ uwielbiane na
ca³ej kuli ziemskiej, gdy¿ daj¹ ludziom ze wszystkich zak¹tków œwiata szansê bycia ocenianym nie pod wzglêdem miejsca urodzenia, koloru skóry czy wyznawanej wiary, ale ducha, umiejêtnoœci i si³y. W dniu, w którym radujemy siê ze spotkania amerykañskich i irañskich sportowców, pragnê wyraziæ nadziejê, ¿e bêdzie ono
kolejnym krokiem w kierunku zmniejszenia dystansu miêdzy naszymi narodami”40. Samo spotkanie, poprzedzone zdjêciem pami¹tkowym obu dru¿yn rozegrane zosta³o w duchu fair play. Na boisku lepszy okaza³ siê Iran, wygrywaj¹c 2:1.
Poniewa¿ zwyciêstwa tego w³adze irañskie nie wykorzysta³y do podsycania emocji antyamerykañskich, niemal ca³y œwiat ¿ywi³ nadziejê, ¿e jeden pi³karski mecz
pomo¿e zbli¿yæ zwaœnione narody. Jednak na oficjalne gratulacje Billa Clintona
Teheran odpowiedzia³ z jednej strony opini¹ Mohammada Chatamiego, który doceni³ przede wszystkim ciê¿k¹ pracê, solidarnoœæ, umiejêtnoœci i intelekt m³odych
irañskich sportowców, z drugiej zaœ – ustami ajatollaha Alego Chamenei, podkreœlaj¹cego fakt, ¿e „silny i arogancki przeciwnik znów musia³ znieœæ gorzki smak
pora¿ki”41. Mimo i¿ w tym przypadku futbol nie wspomóg³ zbli¿enia pomiêdzy zantagonizowanymi pañstwami, nie wolno nie doceniaæ roli meczu Stany Zjednoczone-Iran jako czynnika warunkuj¹cego relacje pomiêdzy obydwoma krajami42.
Turcja i Armenia nie utrzymuj¹ stosunków dyplomatycznych, a granica pomiêdzy obydwoma pañstwami pozostaje zamkniêta. Pomimo, ¿e w 1991 roku Ankara uzna³a niepodleg³oœæ Armenii, nie ustanowi³a z ni¹ oficjalnych stosunków.
W roku 1993 Turcja zamknê³a granice w odpowiedzi na armeñsk¹ okupacjê Górskiego Karabachu, enklawy na terytorium Azerbejd¿anu – sojusznika tureckiego.
G³ównym powodem niezgody pomiêdzy obydwoma pañstwami pozostaje oczywiœcie zagadnienie masakry Ormian z lat 1915–1916. Ten w istocie symboliczny
spór budzi emocje zarówno Turków, jak i mieszkañców Armenii. Niemniej jednak, ze wzglêdu na interesuj¹cy obydwa pañstwa udzia³ w przesyle kaspijskich
surowców energetycznych, kilka lat temu zarówno Ankara, jak i Erywañ zaczê³y
rozwa¿aæ ocieplenie stosunków. W roku 2008 rozpoczê³y siê poufne i nieoficjalne rozmowy w Szwajcarii. Doskona³a okazja do symbolicznego prze³omu i prze40
www.youtube.com/watch?v=PrsEhjm1DS0, dostêp: 03.2012 r.
H.E. Chehabi, The Politics of Football in Iran, „Soccer and Society”, 2006, vol. 7, s. 250.
42 Zob. P. Boniface, Football…, s. 9; H.E. Chehabi, The Politics…, s. 244–250. Szwajcarski sêdzia tego spotkania, Urs Meier, po latach w wywiadzie prasowym tak wspomina³ tamten mecz:
„Moim najwa¿niejszym wspomnieniem jest bez w¹tpienia moment wspólnej fotografii przed meczem USA-Iran na Mistrzostwach Œwiata we Francji w 1998 roku. To by³ mój pierwszy mecz na
mundialu, a obie dru¿yny œwiêtowa³y pokojow¹ potyczkê pomiêdzy wrogimi narodami, czego
œwiadkami by³y t³um ludzi na stadionie i miliony widzów przed telewizorami. I to wszystko wydarzy³o siê 21 czerwca 1998 r. w Lyonie, podczas oficjalnego Dnia Fair Play FIFA. Coœ wspania³ego!”, https://sponsorship.credit-suisse.com/app/article/index.cfm?fuseaction=OpenArticle&aoid=94428&lang=EN, dostêp: 03.2012 r.
41
146
niesienia negocjacji na poziom oficjalny przytrafi³a siê w zwi¹zku z dwumeczem
Turcja-Armenia w ramach eliminacji do Mistrzostw Œwiata w Niemczech. Obydwie dru¿yny trafi³y do tej samej grupy i musia³y rozegraæ ze sob¹ dwa spotkania.
Przy okazji pierwszego z nich prezydent Armenii Ser¿ Sarkisjan wystosowa³ zaproszenie do wspólnego obejrzenia meczu w Erywaniu do prezydenta Abdullaha
Güla. Zaproszenie zosta³o przyjête, dziêki czemu we wrzeœniu 2008 roku na stadionie Hrazdan w Erywaniu dosz³o do historycznego spotkania43. Atmosfera
w czasie samego meczu by³a bardzo napiêta, wizycie tureckiej g³owy pañstwa towarzyszy³y liczne manifestacje i protesty, zarówno na, jak i poza stadionem44. Abdullah Gül i Ser¿ Sarkisjan mecz obserwowali ze specjalnie przygotowanej lo¿y
zza kuloodpornych szyb45. Spotkanie prezydentów zapocz¹tkowa³o proces obustronnego zbli¿enia, które zaowocowa³o ustanowieniem w 2009 roku stosunków
dyplomatycznych pomiêdzy obydwoma pañstwami. Jednak ze wzglêdu na ró¿ne
czynniki wewnêtrzne, granica pozosta³a zamkniêta, a proces normalizacji obecnie
znajduje siê w stanie zawieszenia. Byæ mo¿e potrzebny by³by kolejny mecz? Niemniej jednak przyk³ad ten pokazuje, w jaki sposób futbol mo¿e odgrywaæ rolê
czynnika warunkuj¹cego w stosunkach miêdzynarodowych, maj¹cego poœredni
wp³yw na rzeczywistoœæ miêdzynarodow¹, tworz¹cego i warunkuj¹cego procesy
dzia³añ aktorów. Oczywiœcie to nie sam mecz by³ przyczyn¹ d¹¿eñ do zbli¿enia
pomiêdzy Ankar¹ i Erywaniem, to równie¿ nie sam mecz, ale decyzja obydwu
prezydentów, by³a podstaw¹ historycznego spotkania. Jednak to niezale¿na od
obydwu stolic koniecznoœæ spotkania obydwu reprezentacji na boisku stworzy³a
doskona³e warunki i nada³a formê wczeœniej zamierzonym celom. Futbolowa
otoczka stanowi³a doskona³¹ okazjê do tego rodzaju prze³omowego, ale i niezobowi¹zuj¹cego spotkania.
3. Turystyka futbolowa
Miêdzynarodowy przep³yw ludnoœci zwi¹zany z turystyk¹ jest z pewnoœci¹
istotnym elementem stosunków miêdzynarodowych. Poszczególne pañstwa, miasta i regiony staraj¹ siê przyci¹gaæ goœci z przyczyn ekonomicznych i wizerunkowych. Wzmo¿ony ruch turystyczny wp³ywa na wzajemne poznawanie siê gospodarzy i odwiedzaj¹cych. Tradycyjnymi powodami podró¿y by³y przede wszystkim: odwiedzanie miejsc o klimacie korzystnym dla zdrowia; wyj¹tkowych pod
wzglêdem walorów naturalnych; odpowiednich do mniej i bardziej aktywnego
wypoczynku; miejsc historycznych; pozwalaj¹cych na obcowanie z dzie³ami kul43 Zob. M. Mirak-Weissbach, „Football Diplomacy”: Armenia-Turkey Rapprochement,
http://globalresearch.ca/index.php?context=va&aid=15088, dostêp: 03.2012 r.
44 Turkish-Armenian Football Diplomacy Gets A Rematch In Bursa, www.rferl.org/content/TurkishArmenian_Football_Diplomacy_Heads_For_Rematch_In_Bursa/1851889.html,
dostêp:
03.2012 r.
45 Gul in landmark visit to Armenia, http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7602066.stm, dostêp:
03.2012 r.
147
tury, w tym architektonicznymi; zainteresowanie kultur¹ mieszkañców danego
miejsca itp.46
Coraz wa¿niejszym powodem podró¿y miêdzynarodowych staje siê pi³ka no¿na. Ta specyficzna futbolowa turystyka mo¿e przybieraæ ró¿ne formy. Przede
wszystkim mo¿e wi¹zaæ siê z wyjazdami kibiców za „swoj¹” dru¿yn¹, która rozgrywa spotkanie poza granicami kraju. Coraz popularniejsze, coraz bardziej rozbudowane miêdzynarodowe rozgrywki klubowe, przede wszystkim w Europie, przyczyniaj¹ siê do tego, i¿ kibice coraz wiêkszej iloœci dru¿yn maj¹ coraz wiêcej okazji, by uczestniczyæ w tego typu wydarzeniach. Zdarza siê, ¿e kibice wielokrotnie
odwiedzaj¹ te same miejsca poza granicami swojego kraju (np. kiedy ich dru¿yna
na przestrzeni kilku sezonów wielokrotnie spotyka siê z tym samym zespo³em zza
granicy) – jest to zjawisko na tyle wp³ywowe, ¿e Anthony King zastanawia siê nawet nad jego wp³ywem dla tworzenia siê nowej ponadnarodowej œwiadomoœci
i to¿samoœci47, któr¹ nazywa „postnarodow¹ lokalnoœci¹”48. Do tej grupy turystów
nale¿y zaliczyæ te¿ wszystkich kibiców „turniejowych” przyje¿d¿aj¹cych wspieraæ
reprezentacjê narodow¹ w czasie Mistrzostw Œwiata czy Europy.
Inn¹ form¹ futbolowej turystyki mo¿e byæ specyficzna „pielgrzymka” na mecz
ulubionej dru¿yny (lub ulubionego pi³karza) spoza w³asnego pañstwa. Kibice „oddaleni” od „swoich” dru¿yn s¹ – wed³ug Richarda Giulianottiego – charakterystycznym elementem ery postmodernizmu w futbolu49. Rozwój mediów, procesy
globalizacji i poszukiwanie przez najwiêksze kluby kibiców na ca³ym œwicie
przyczyni³y siê do powstania „widowni globalnej” meczów pi³karskich. Oznacza
to mo¿liwoœæ „wyboru” ulubionego klubu niezale¿nie od jego oddalenia od miejsca zamieszkania, niezale¿nie od pañstwa, a nawet kontynentu. Media pozwalaj¹
na bie¿¹co œledziæ poczynania dowolnej dru¿yny na ca³ym globie. Niemniej jednak przyk³adowo polscy fani FC Barcelona od czasu do czasu postanawiaj¹ odbyæ
swój „had¿d¿”, by zobaczyæ na ¿ywo swoich bohaterów w akcji. Takiej wizycie
w naturalny sposób towarzyszy mo¿liwoœæ odwiedzenia miasta lub regionu. Dla
wielu z tych miejsc dobra dru¿yna pi³karska jest doskona³ym narzêdziem do
wzbudzenia zainteresowania i przyci¹gniêcia nowych turystów.
Jeszcze innym elementem turystyki pi³karskiej s¹ podró¿e, których celem jest
zwiedzanie stadionu. Najbardziej znane obiekty na œwiecie stanowi¹ same w sobie olbrzymi¹ atrakcjê i przyci¹gaj¹ t³umy odwiedzaj¹cych, nie ze wzglêdu na
odbywaj¹cy siê na nich mecz, ale raczej z powodu historii i spotkañ, które toczy³y siê w danym miejscu w przesz³oœci. W ostatnich czasach w Polsce coraz popularniejszy staje siê tak zwany groundhopping, czyli sposób uprawiania turystyki,
polegaj¹cy na odwiedzeniu jak najwiêkszej liczby stadionów pi³karskich na ca³ym
œwiecie.
46
Zob. J. Dielemans, Witajcie w raju. Reporta¿e o przemyœle turystycznym, Wo³owiec 2011.
A. King, Football fandom and post-national identity in the New Europe, „British Journal of
Sociology”, 2000, vol. 51, nr 3, s. 419–442.
48 Tam¿e, s. 437.
49 Zob. R. Giulianotti, Football…, s. 148.
47
148
VI. Futbol jako czynnik realizujący
w stosunkach międzynarodowych
Pod¹¿aj¹c dalej œladami teorii Józefa Kuku³ki, stwierdzamy, ¿e pi³ka no¿na
mo¿e równie¿ bezpoœrednio inicjowaæ i organizowaæ procesy oddzia³ywañ miêdzynarodowych, bêd¹c wa¿nym czynnikiem wzajemnych oddzia³ywañ pomiêdzy
aktorami na globalnej scenie. Dla wyjaœnienia tego zjawiska pos³u¿ymy siê przyk³adami roli FIFA – Miêdzynarodowej Federacji Pi³ki No¿nej, odzwierciedlania
konfliktów politycznych i ideologicznych przez rozgrywki futbolowe, skorelowania polityki gospodarczej pañstwa z realiami pi³karskimi oraz s³ynnej „wojny futbolowej” pomiêdzy Salwadorem i Hondurasem.
Wiele klubów zachodnioeuropejskich stosuje przemyœlan¹ strategiê marketingow¹, zatrudniaj¹c pi³karza danej narodowoœci nie tylko ze wzglêdu na jego umiejêtnoœci czysto pi³karskie, ale w³aœnie z powodu mo¿liwoœci przyci¹gniêcia jego
rodaków-kibiców. Odnosi siê to zarówno do kibiców przed telewizorami, ale te¿
przyje¿d¿aj¹cych ogl¹daæ mecze na ¿ywo. Fenomen te¿ dotyczy miedzy innymi
Japoñczyków i Koreañczyków, którzy uwielbiaj¹ wspieraæ rodaków bezpoœrednio
z trybun. Pionierem by³ japoñski gracz w³oskich klubów (Perugii i Romy) Hidetoshi Nakata. W swoim kraju osi¹gn¹³ status supergwiazdy i przyci¹ga³ wielu rodaków na w³oskie stadiony, którzy specjalnie dla niego potrafili przelecieæ pó³
œwiata. W ci¹gu ostatnich kilku sezonów wielu graczy azjatyckich pojawia³o siê
w kolejnych klubach ligi angielskiej, niemieckiej czy w³oskiej, a jedn¹ z przyczyn
ich popularnoœci jest w³aœnie potencja³ przyci¹gania turystów futbolowych. Jest
rzecz¹ oczywist¹, ¿e rosn¹ca liczba na przyk³ad turystów koreañskich w Manchesterze, dok¹d przyje¿d¿aj¹ ogl¹daæ zawodnika United – Park Ji-sunga, mo¿e
wp³ywaæ na relacje angielsko-koreañskie.
Jak wynika z powy¿szych przyk³adów futbol tworzy przes³anki i warunkuje
procesy dzia³añ poszczególnych osób uczestnicz¹cych w miêdzynarodowym ruchu turystycznym, a tym samym wp³ywa równie¿ na dzia³ania i wzajemne oddzia³ywania innych podmiotów stosunków miêdzynarodowych – od biur podró¿y poczynaj¹c, poprzez przewoŸników, a na lokalnych, regionalnych, a nierzadko i pañstwowych w³adzach koñcz¹c.
1. Rola FIFA
Przyk³adem czynnika realizuj¹cego w stosunkach miêdzynarodowych – a wiêc
organizuj¹cego procesy wzajemnych oddzia³ywañ aktorów oraz przejawia tendencje do ich kontrolowania – jest czynnik organizacyjny, który odnosi siê do
organizacji miêdzynarodowych. W œwiecie futbolu najwa¿niejsz¹ organizacj¹, teoretycznie pozarz¹dow¹, jest FIFA (Fédération Internationale de Football Association – Miêdzynarodowa Federacja Pi³ki No¿nej). Czasami porównywana jest
ona do Organizacji Narodów Zjednoczonych w œwiecie pozafutbolowym. Nale¿y
149
jednak pamiêtaæ, ¿e FIFA, bior¹c pod uwagê liczbê cz³onków, jest najwiêksz¹
organizacj¹ miêdzynarodow¹ na œwiecie, zrzeszaj¹c¹ 208 podmiotów, podczas
gdy ONZ „tylko” 193. Najwa¿niejsza ró¿nica miêdzy FIFA a ONZ polega na tym,
¿e FIFA ma praktycznie monopol na organizowanie ¿ycia pi³karskiego na szczeblu miêdzynarodowym. Rola FIFA przejawia siê w dwóch najwa¿niejszych aspektach. Pierwszy dotyczy dopuszczania poszczególnych reprezentacji do uczestnictwa w rozgrywkach miêdzypañstwowych. Drugi – swoistej „ideologii” FIFA.
Rozgrywaæ oficjalne mecze miêdzypañstwowe i uczestniczyæ w turniejach takich jak Mistrzostwa Œwiata czy Mistrzostwa Europy mog¹ jedynie dru¿yny reprezentuj¹ce pi³karskie federacje bêd¹ce cz³onkami FIFA. Poniewa¿ „dru¿yny futbolowe s¹ jednym z najbardziej wymownych symboli odrêbnoœci narodowej”50
federacja posiada w³adzê wielk¹, daleko wykraczaj¹c¹ poza boiska pi³karskie. Nie
ka¿de pañstwo – niepodleg³e i uznane na arenie miêdzynarodowej – jest cz³onkiem Miêdzynarodowej Federacji Pi³ki No¿nej. Co wiêcej, cz³onkostwo w FIFA
uzyskaæ mog¹ tak¿e inne podmioty stosunków miêdzynarodowych, które wówczas – przynajmniej na boisku – traktowane s¹ w taki sam sposób jak niezale¿ne
pañstwa. Nie wchodz¹c w szczegó³y mo¿emy stwierdziæ, ¿e polityka FIFA w kwestii przyznawania statusu cz³onka nie jest ani konsekwentna, ani jednoznaczna,
a decyzje o przyjêciu/nieprzyjêciu danej federacji czêsto maj¹ t³o polityczne
i podejmowane s¹ pod wp³ywem nacisków poszczególnych pañstw. Na przyk³ad
Wyspy Owcze nale¿¹ do organizacji, ale Grenlandia (która ma podobny status
i liczbê ludnoœci) ju¿ nie. Kiribati – niepodleg³a republika na Oceanie Spokojnym
jest uznawana przez ONZ, a nawet Miêdzynarodowy Komitet Olimpijski, ale nie
jest cz³onkiem FIFA. Dlaczego w szeregach FIFA znajduje siê Andora, ale Monako nie, albo Hong-Kong, ale ju¿ nie Gibraltar51? Czêsto podawanym przyk³adem
na upolitycznienie FIFA jest przypadek Autonomii Palestyñskiej, która zosta³a
50 M. Józefczyk, Rola sportu w d¹¿eniach niepodleg³oœciowych, w: Sport w stosunkach miêdzynarodowych, s. 138.
51 W tym przyk³adzie chodzi o podobn¹ analogiê dotycz¹c¹ miêdzynarodowego statusu, jak
w przypadku Andory i Monako – obydwa s¹ niezale¿nymi pañstwami, tak Hongkong i Gibraltar
równie¿ maj¹ podobny status – Hongkong to wydzielony region administracyjny Chin, a Gibraltar
to terytorium zamorskie/zale¿ne Wielkiej Brytanii. Niezale¿nie od ró¿nicy w liczbie ludnoœci (a ta
nie decyduje o przynale¿noœci do FIFA – np. Chiny i Czarnogóra), status jest podobny, ale oba
podmioty s¹ odmiennie traktowane przez FIFA. Mo¿na siê domyœlaæ, ¿e z powodów politycznych.
W miejsce Hongkongu mo¿na pos³u¿yæ siê te¿ przyk³adem Makau, które równie¿, bêd¹c specjalnym
obszarem administracyjnym Chin, jest niezale¿nym cz³onkiem FIFA. Jeœli chodzi o terytoria zale¿ne Wielkiej Brytanii, to cz³onkami FIFA s¹: Anguilla, Bermudy, Wyspy Dziewicze, Kajmany, Montserrat, Wysypy Turks i Caicos. Nie s¹ natomiast: Brytyjskie Terytorium Arktyczne (nie jest zamieszkiwane), Brytyjskie Terytorium Oceanu Indyjskiego (które mog³oby wystawiæ dru¿ynê), Falklandy, Gibraltar, Wyspy Pitcairn, Wyspa Œwiêtej Heleny, Wyspa Wniebowst¹pienia i Tristan de Cunha,
Georgia Po³udniowa i Sandwich Po³udniowy (20 mieszkañców), Akrotiri i Dhekelia. Jest te¿ dwanaœcie podmiotów, które nale¿¹ do FIFA, ale nie s¹ cz³onkami Miêdzynarodowego Komitetu Olimpijskiego: Antigua, Anglia, Curaçao, Wyspy Owcze, Makau, Montserrat, Nowa Kaledonia, Irlandia
Pó³nocna, Szkocja, Tahiti, Turks i Caicos i Walia. Cz³onkami MKOl, którzy nie nale¿¹ do FIFA s¹:
Wielka Brytania, Kiribati, Wyspy Marshalla, Mikronezja, Monako, Nauru, Palau i Tuvalu.
150
przyjêta w szeregi federacji miêdzynarodowej w 1994 roku mimo, ¿e mecze
„u siebie” musi rozgrywaæ w Egipcie. Lista narodów, które nie nale¿¹ do FIFA,
ale oczekuj¹, ¿e kiedyœ bêd¹ mog³y zostaæ jej cz³onkami obejmuje blisko 80 ró¿nych podmiotów, a wœród nich miêdzy innymi: Zanzibar, Czeczeniê, Kaszmir,
Kurdystan, Tybet, Grenlandiê, Kosowo, Cypr Pó³nocny, Kraj Basków czy Kataloniê. Podmioty te i ich federacje pi³karskie tworz¹ w³asne „nieoficjalne” dru¿yny
reprezentacyjne, organizuj¹ mecze „miêdzypañstwowe” i w³asne turnieje52. Dla
szerszej publicznoœci pozostaj¹ one praktycznie niezauwa¿one, ale dla spo³eczeñstw, które reprezentuj¹ s¹ wa¿n¹ form¹ ekspresji to¿samoœci.
Poza mo¿liwoœci¹ akceptowania lub wykluczania ze œwiata pi³karskiego, FIFA
posiada inny, istotny z punktu widzenia stosunków miêdzynarodowych, instrument wp³ywu. Mo¿e mianowicie w doœæ dowolny sposób decydowaæ o przynale¿noœci danej reprezentacji do konkretnej federacji kontynentalnej (np. europejskiej
– UEFA). Dziêki takim decyzjom w europejskich rozgrywkach klubowych i miêdzypañstwowych uczestniczyæ mog¹ dru¿yny z Izraela, Gruzji, Azerbejd¿anu czy
Kazachstanu.
Innym przyk³adem politycznych decyzji FIFA lub federacji kontynentalnych
(np. UEFA) s¹ decyzje przyznaj¹ce poszczególnym pañstwom organizacjê najwa¿niejszych turniejów (np. Mistrzostw Œwiata czy mistrzostw kontynentalnych).
Wiele kontrowersji wzbudzi³o przyznanie prawa do organizowania mundialu
w 1978 roku Argentynie, rz¹dzonej wówczas przez juntê wojskow¹. Co prawda
fakt organizacji turnieju fina³owego Mistrzostw Œwiata w pi³ce no¿nej przez konkretne pañstwo nie sta³ siê dotychczas powodem bojkotu, jak to mia³o miejsce
chocia¿by w przypadku Igrzysk Olimpijskim w Moskwie (1980 r.) czy Los Angeles (1984 r.), niemniej jednak kwestia wyboru gospodarza mundialu ma istotne
znaczenie polityczne i gospodarcze na arenie miêdzynarodowej. Gdy prawo do
organizacji turnieju w 2002 roku przyznano wspólnie Korei Po³udniowej i Japonii, krajom o stosunkowo niskim poziomie kultury pi³karskiej, ale tworz¹cych
istotne rynki gospodarcze Azji, Michel Platini nazwa³ tê decyzjê „polityczn¹
i szkodliw¹ dla futbolu”53. Nie przeszkodzi³o mu to w kilka lat póŸniej wspieraæ
koncepcji powierzenia organizacji Euro 2012 Polsce i Ukrainie, co powszechnie
odebrano jako akt polityczny, powodowany chêci¹ wiêkszego otwarcia UEFA na
Europê Wschodni¹. Warto zwróciæ uwagê, ¿e we wspieranie kandydatur potencjalnych organizatorów turniejów pi³karskich zaanga¿owane s¹ najwy¿sze krajowe czynniki polityczne, ¿e wspomnimy tylko o wspólnej wizycie prezydentów
Lecha Kaczyñskiego i Wiktora Juszczenki w Cardiff w 2007 roku, gdzie decydowa³y siê losy wyboru gospodarza Euro 2012. Organizacja fina³ów Mistrzostw
Œwiata lub Mistrzostw Europy to bowiem nie tylko presti¿ miêdzynarodowy, ale
tak¿e szansa na wymierny zysk ekonomiczny, chocia¿ najwiêkszym beneficjentem tego typu imprez pozostaj¹ – odpowiednio – FIFA oraz UEFA54.
52
Zob. M. Józefczyk, Rola sportu…, s. 138–142.
P. Boniface, Football…, s. 11.
54 Zob. C. Kowanda, Gramy dalej?, „Polityka”, nr 27/2008, s. 88–89.
53
151
P³aszczyzn¹ pozapolityczn¹, na której FIFA wp³ywa na stosunki miêdzynarodowe, jest sfera ideologiczna. W oficjalnych dokumentach i na stronach internetowych mo¿emy przeczytaæ miêdzy innymi: „Œwiat jest miejscem bogatym w naturalne piêkno i ró¿norodnoœæ kulturow¹, ale tak¿e miejscem, w którym wielu pozbawionych jest swoich podstawowych praw. Odpowiedzialnoœci¹ FIFA (…) jest
wykorzystywaæ pi³kê no¿n¹ jako symbol nadziei i integracji. (…) Na FIFA spoczywa wielka odpowiedzialnoœæ, która nie koñczy siê na organizacji Mistrzostw
Œwiata i innych turniejów, ale (…) dotyczy rozwijania gry na ca³ym œwiecie, nios¹c nadziejê tym mniej uprzywilejowanym. Tym, w co wierzymy, jest fair-play
i solidarnoœæ”55. Niezale¿nie od tego, na ile szczere i na ile faktycznie realizowane s¹ te deklaracje w codziennej praktyce federacji, tylko poprzez globalny zasiêg,
olbrzymi¹ publicznoœæ w najodleglejszych czêœciach œwiata i autorytet stoj¹cy za
pi³karzami, nie mo¿na ignorowaæ znaczenia takiego przekazu. FIFA i jej federacje
kontynentalne organizuj¹, anga¿uj¹ siê i promuj¹ wiele akcji dotycz¹cych miêdzy
innymi walki z ubóstwem, dotycz¹cych równouprawnienia, praw kobiet, niepe³nosprawnych czy walki z rasizmem. Wiele tego typu przedsiêwziêæ wykorzystuje
forum, jakim jest boisko pi³karskie (np. specjalne antyrasistowskie oœwiadczenia
odczytywane przed meczami przez kapitanów dru¿yn w czasie turnieju fina³owego Mistrzostw Œwiata) lub popularnoœæ poszczególnych pi³karzy (wiele akcji charytatywnych z udzia³em najwiêkszych gwiazd futbolowych).
W œwietle powy¿szych przyk³adów przypadek FIFA doskonale ukazuje, w jaki sposób futbol pe³ni rolê czynnika realizuj¹cego w stosunkach miêdzynarodowych.
2. Odzwierciedlenia konfliktów politycznych i ideologicznych
Dla nikogo nie jest tajemnic¹, ¿e niektóre spotkania futbolowe s¹ „czymœ wiêcej” ni¿ zwyk³¹ gr¹. W pewnych warunkach mecz pi³karski staje siê kolejn¹ p³aszczyzn¹ organizacyjn¹ rywalizacji miêdzynarodowej, futbolowa murawa – „polem bitwy” miêdzy pañstwami, a pi³karze – „¿o³nierzami” w s³u¿bie politycznego
b¹dŸ ideologicznego interesu rz¹dz¹cych. Doskona³ymi przyk³adami powy¿szego
mechanizmu s¹ mecze eliminacyjne do Mistrzostw Œwiata Polski z Czechos³owacj¹ w 1933 roku oraz spotkanie Hiszpanii ze Zwi¹zkiem Radzieckim w finale Mistrzostw Europy w roku 1964.
Mecze eliminacyjne pomiêdzy Polsk¹ a Czechos³owacj¹ w 1933 roku – w zasadzie jeden, gdy¿ do drugiego ostatecznie nie dosz³o – stanowi¹ doskona³y przyk³ad tego, jak futbol inicjuje i organizuje oddzia³ywania miêdzypañstwowe w obszarze konfliktów politycznych. Od powstania obu pañstw w 1918 roku stosunki
polityczne miêdzy nimi by³y bardzo napiête z trzech zasadniczych powodów.
Pierwszym by³ niew¹tpliwie konflikt graniczny o Zaolzie, Orawê i Spisz. Drugim
by³o wzajemne popieranie ruchów autonomicznych u s¹siada – Czesi z sympati¹
55
152
www.fifa.com/aboutfifa/organisation/mission.html, dostêp: 03.2012 r.
odnosili siê do ukraiñskiego ruchu niepodleg³oœciowego, podczas gdy Polacy nie
uznawali idei jednego narodu czechos³owackiego i wspierali s³owackie d¹¿enia
autonomiczne. Mimo to, oba kraje w okresie miêdzywojennym doœæ regularnie
spotyka³y siê na murawie pi³karskiej. Nie bacz¹c niejako na napiête stosunki miêdzynarodowe, reprezentacje Polski i Czechos³owacji zagra³y 15 paŸdziernika
1933 roku w Warszawie w meczu eliminacyjnym do w³oskiego mundialu. Polska
dru¿yna przegra³a 1:2, rewan¿ zaplanowano na wiosnê. Sytuacja polityczna uleg³a jednak dalszemu pogorszeniu w roku 1934 – w obawie przed Niemcami hitlerowskimi prezydent Czechos³owacji Tomasz Masaryk zintensyfikowa³ wspó³pracê ze Zwi¹zkiem Radzieckim, którego z kolei Józef Pi³sudski uwa¿a³ za g³ównego wroga Polski, wobec czego wykonywa³ pojednawcze gesty w kierunku Berlina. Dnia 11 kwietnia 1934 roku, niemal w przeddzieñ wyjazdu na rewan¿ do Pragi, polska dru¿yna zosta³a powiadomiona o decyzji Ministerstwa Spraw Zagranicznych, zgodnie z któr¹ wyjazd na mecz z Czechos³owacj¹ nie s³u¿y³by dobrze
stosunkom miêdzynarodowym, wobec czego zosta³ odwo³any. Polska dru¿yna odda³a mecz walkowerem i musia³a zap³aciæ odszkodowanie, a futbol sta³ siê instrumentem organizacji polsko-czeskiego sporu miêdzynarodowego56.
Organizatorem turnieju fina³owego Mistrzostw Europy w roku 1964 by³a Hiszpania. Wówczas by³ to kraj autorytarny, rz¹dzony przez faszystowski re¿im genera³a
Francisco Franco, w którym tak¿e pi³ka no¿na sta³a siê elementem machiny pañstwowej. Caudillo wykorzystywa³ futbol w celach propagandowych, dla promocji ideologii faszystowskiej. Dziennikarze podporz¹dkowanego Falandze (organizacji politycznej, która stanowi³a g³ówne zaplecze polityczne rz¹dów gen. Franco) dziennika
sportowego „Marca” wielokrotnie podkreœlali, i¿ „pi³ka no¿na powinna wspó³graæ
z nowymi pañstwowymi wartoœciami”57. Frankistowscy przywódcy próbowali
wszczepiæ faszystowskie wartoœci i zasady do gry i postawy dru¿yny narodowej. Kolor narodowych trykotów zosta³ zmieniony z czerwonego na niebieski (kolor Falangi), a zawodnicy zmuszani byli do salutowania przed ka¿dym spotkaniem58. Tego, ¿e
podobne dzia³ania towarzyszy³y grze „Sbornej” nie trzeba t³umaczyæ.
W rozegranym w Madrycie meczu fina³owym zwyciê¿y³a Hiszpania, pokonuj¹c Zwi¹zek Radziecki 2:1. Dzieñ póŸniej konserwatywna gazeta „ABC” na
pierwszej stronie zamieœci³a rysunek, na którym genera³ Franco œciska rêce zwyciêzców i mówi „Zostaliœcie zwyciêzcami tak jak ja – zarówno wy, jak i ja pokonaliœmy czerwonych”59. Ta sama gazeta pisz¹c o reakcji publicznoœci na zdobyt¹
przez Hiszpanów w 83. minucie zwyciêsk¹ bramkê, zamieœci³a komentarz o takiej
treœci: „To by³a najwiêksza od æwieræ wieku manifestacja powszechnego entuzjazmu dla pañstwa zrodzonego ze zwyciêstwa nad komunizmem. Hiszpania z ka¿dym dniem staje siê pañstwem bardziej dojrza³ym, uporz¹dkowanym i zjednoczo56
A. Gowarzewski, Bia³o-czerwoni. Dzieje reprezentacji Polski, t. 1, Katowice 1991, s. 102.
R.L. Goig, Identity, nation-state and football in Spain. The evolution of nationalist feelings in
Spanish footballs, „Soccer & Society”, 2008, vol. 9, nr 1, s. 59.
58 Zob. Tam¿e, s. 59–60.
59 P. Ball, Morbo. The Story of Spanish Football, London 2003, s. 228–229.
57
153
nym, który konsekwentnie pod¹¿a œcie¿k¹ ekonomicznego, spo³ecznego i instytucjonalnego rozwoju”60.
Fina³owy mecz Mistrzostw Europy sta³ siê wiêc wielk¹ metafor¹ starcia dwóch
ideologii – faszyzmu i komunizmu, a jego wynik w sposób symboliczny mia³ zadecydowaæ o zwyciêstwie i wy¿szoœci, jednej z nich. W tym dniu to futbol organizowa³ i kontrolowa³ proces wzajemnych oddzia³ywañ Hiszpanii i Zwi¹zku Radzieckiego – pe³ni³ wiêc rolê czynnika realizuj¹cego.
3. Futbol w służbie polityki gospodarczej państwa
Doskona³ym przyk³adem inicjowania i organizowania miêdzynarodowej aktywnoœci gospodarczej pañstwa przez czynnik pi³karski jest casus Australijskiego
Zwi¹zku Pi³ki No¿nej (Football Federation Australia, FFA). W 2005 roku oficjalnie zosta³a ona przyjêta do Azjatyckiej Federacji Pi³karskiej (Asian Football Confederation, AFC), a ju¿ rok póŸniej australijskie dru¿yny narodowe i klubowe rozpoczê³y rywalizacjê w ramach rozgrywek azjatyckich. Tym samym FFA porzuci³a kontynentaln¹ federacjê pi³karsk¹ obszaru Oceanii (Oceanian Football Federation, OFF), w której zreszt¹ dominowa³a przez dekady. Z futbolowego punktu widzenia ruch ten mo¿na by³o interpretowaæ jako zwiêkszenie szans dru¿yny narodowej na regularny awans do fina³ów pi³karskich mistrzostw œwiata, poniewa¿
OFF, w przeciwieñstwie do pozosta³ych federacji kontynentalnych, nie dysponuje bowiem sta³ym miejscem na mundialu, a najlepsza dru¿yna Oceanii o wyjazd
na mistrzostwa rywalizuje zawsze w bara¿u interkontynentalnym. W rzeczywistoœci jednak przenosiny Australii do AFC by³y g³êboko uzasadnione wzglêdami politycznymi i gospodarczymi. Obecnoœæ reprezentacji narodowej oraz dru¿yn klubowych w azjatyckich rozgrywkach otwiera dla Australii nowe mo¿liwoœci biznesowe i polityczne na bardzo istotnym obszarze. Przyk³adem mo¿e byæ chocia¿by
wejœcie australijskich dru¿yn na azjatycki rynek mediów, a co za tym idzie mo¿liwoœæ pozyskiwania sponsorów. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, ¿e rywalizacja
australijskich klubów w azjatyckiej Lidze Mistrzów mo¿e w znacznym stopniu
przyczyniæ siê do rozwoju turystyki, stwarzaj¹c dla wielu fanów pi³ki z Azji okazjê do odwiedzenia najmniejszego z kontynentów. Podsumowuj¹c, o znaczeniu tego nietypowego „transferu” sportowego œwiadczy fakt, ¿e kilkukrotne wczeœniejsze starania o przyjêcie do AFC nie dosz³y do skutku, a ostatnia skuteczna próba
by³a wynikiem wspó³pracy w³adz FFA z rz¹dem australijskim, który dla realizacji
celu wykorzystywa³ ca³y swój aparat dyplomatyczny na terenie Azji61. Mo¿emy
wiêc bez w¹tpienia stwierdziæ, ¿e futbol odgrywa wa¿n¹ rolê jako czynnik realizuj¹cy w relacjach miêdzynarodowych pomiêdzy Australi¹ i Azj¹.
60
Tam¿e, s. 229.
Zob. A. Bubalo, Football Diplomacy, www.lowyinstitute.org/Publication.asp?pid=314, dostêp: 03.2012 r.; por. FFA Submission to the Australia in the Asian Century White Paper, http://asiancentury.dpmc.gov.au/sites/default/files/public-submissions/Football-Federation-Australia.pdf, dostêp: 03.2012 r.
61
154
Jedn¹ z najbardziej rozpoznawalnych ilustracji znaczenia politycznego pi³ki
no¿nej jest tak zwana wojna futbolowa. Jest to przyk³ad popularny g³ównie ze
wzglêdu na sam¹ nazwê, dodatkowo spopularyzowan¹ przez Ryszarda Kapuœciñskiego w zbiorze reporta¿y pod tym w³aœnie tytu³em62. Odnosi siê ona do kilkudniowego konfliktu zbrojnego pomiêdzy Hondurasem i Salwadorem w 1969 roku. Starcia pomiêdzy pañstwami wybuch³y bezpoœrednio po rewan¿owym meczu
eliminacyjnym do Mistrzostw Œwiata w Meksyku. Mimo symbolicznego przekazu, przyczyny konfliktu le¿a³y znacznie g³êbiej ni¿ sam wynik meczu. Stosunki
pomiêdzy s¹siadami by³y napiête g³ównie ze wzglêdu na znacz¹c¹ – oko³o trzystutysiêczn¹ – ubog¹ diasporê salwadorsk¹ zamieszkuj¹c¹ przygraniczne obszary
Hondurasu63. W³adze honduraskie pragnê³y pozbyæ siê przybyszów, których Salwador, ze wzglêdu na trudn¹ sytuacjê ekonomiczn¹, nie chcia³ przyj¹æ. Obydwa
pañstwa by³y wrogo do siebie nastawione, a media propagandowo podsyca³y napiêt¹ atmosferê. Pierwsze starcie w Tegucigalpie, stolicy Hondurasu, wygrali gospodarze 1:0. Ryszard Kapuœciñski przytacza historiê m³odej Salwadorki, która
z rozpaczy pope³ni³a po tym meczu samobójstwo64. Dla rodaków, mia³a siê szybko staæ bohaterk¹ i mêczennic¹ w konflikcie z Hondurasem. Poniewa¿ w stolicy
Salwadoru zwyciê¿yli gospodarze (3:0), zgodnie z ówczesnymi przepisami do
rozstrzygniêcia kwestii awansu potrzebny by³ trzeci mecz. Rozegrano go na neutralnym terenie w Meksyku, a Salwador zwyciê¿y³ w nim 3:2 po dogrywce.
Wszystkim spotkaniom towarzyszy³y manifestacje nacjonalistyczne i zamieszki
w obydwu pañstwach, które w rezultacie doprowadzi³y do incydentów granicznych i zerwania stosunków pomiêdzy s¹siadami.
Tak, jak napisaliœmy – to nie sam futbol by³ przyczyn¹ konfliktu, ale to w³aœnie pi³ka no¿na sta³a siê punktem zwrotnym, „spustem”, za który poci¹gnêli ludzie po obydwu stronach œrodkowoamerykañskiej granicy. W tym przypadku mo¿emy mówiæ o roli futbolu jako czynnika realizuj¹cego. To pi³ka no¿na zainicjowa³a i organizowa³a stosunki wzajemne, które w czasie eliminacji, jak w soczewce skupi³y siê na boiskach pi³karskich i wokó³ nich. O realizuj¹cej roli futbolu sam
R. Kapuœciñski wypowiada³ siê w nastêpuj¹cy sposób: „¯yj¹c w Ameryce £aciñskiej uœwiadomi³em sobie czym jest futbol. To nie jest tylko sport. To przede
wszystkim czêœæ tej latynoamerykañskiej kultury, czêœæ myœlenia, sposób rozwi¹zywania i zawi¹zywania konfliktów, które czasem mog¹ prowadziæ do wojny.
W Ameryce £aciñskiej sposób odbierania futbolu jest szaleñstwem. Ludzie pope³niaj¹ samobójstwa po przegranym meczu, z tego samego powodu do wiêzienia id¹
ca³e dru¿yny. Chodzi³o mi o to, ¿eby pokazaæ ten inny wymiar, ten szerszy wy-
4. Wojna futbolowa
62
R. Kapuœciñski, Wojna futbolowa, Warszawa 2007.
Honduras jest blisko piêciokrotnie wiêkszy od Salwadoru, ale w owym czasie populacja tego
ostatniego ponad dwukrotnie przewy¿sza³a ludnoœæ s¹siada.
64 R. Kapuœciñski, Wojna…, s. 168.
63
155
miar tego czym jest futbol i do czego mo¿e doprowadziæ emocja futbolowa.
W tym wypadku w³aœnie do wojny”65.
VII. Sprzężenie zwrotne
między czynnikami warunkującymi i realizującymi
Jak ju¿ wspomnieliœmy, czynniki warunkuj¹ce i realizuj¹ce s¹ od siebie wspó³zale¿ne, co nale¿y rozumieæ jako pozostawanie ich w ci¹g³ej wzajemnej interakcji. Wspó³zale¿noœæ t¹ interpretujemy w nastêpuj¹cy sposób – futbol mo¿e zarówno tworzyæ przes³anki i poœrednio warunkowaæ konkretn¹ interakcjê miêdzynarodow¹, jak równie¿ bezpoœrednio j¹ inicjowaæ oraz organizowaæ. Mo¿emy wiêc
mówiæ o swoistym sprzê¿eniu zwrotnym pomiêdzy futbolowymi czynnikami warunkuj¹cymi i realizuj¹cymi. Ka¿de kolejne uwarunkowanie oraz ka¿da organizacja miêdzynarodowej interakcji wynikaj¹ wprost z czynników oddzia³uj¹cych
uprzednio. W takiej sytuacji nie sposób wyraŸnie wskazaæ, które elementy futbolowej rzeczywistoœci stanowi¹ czynnik warunkuj¹cy, a które czynnik realizuj¹cy
stosunki miêdzynarodowe – bêdziemy zatem traktowali je ³¹cznie. Ju¿ we wczeœniej przytoczonych przyk³adach trudno jest poprowadziæ wyraŸn¹ granicê pomiêdzy „tworzeniem przes³anek dzia³añ”, a „ich inicjowaniem i organizowaniem”.
Aby dope³niæ obrazu futbolu jako czynnika w stosunkach miêdzynarodowych
chcemy przedstawiæ mechanizm dzia³ania owego sprzê¿enia na konkretnych
przyk³adach. Za adekwatne do sytuacji opisywanej w niniejszym akapicie wybraliœmy wojnê falklandzk¹ i stosunki angielsko-argentyñskie, uwarunkowan¹ historycznie i politycznie rywalizacjê pi³karsk¹ pomiêdzy Angli¹ i Niemcami oraz rolê futbolu w wojnie ba³kañskiej w latach 1991–1995.
1. Wojna falklandzka i pojedynki Anglii z Argentyną
Wspó³czesnie trudno oceniæ, co stanowi najwa¿niejszy element wzajemnej
niechêci obydwu narodów – wojna o Falklandy-Malwiny z 1982 roku, bramka
strzelona rêk¹ przez Diego Maradonê w 1986 roku czy czerwona kartka Davida
Beckhama w roku 1998.
Wydarzeniem niefutbolowym, które w najwiêkszym stopniu wp³ynê³o na wzajemne stosunki obydwu pañstw by³a wojna o Falklandy-Malwiny w 1982 roku.
Zarówno Londyn jak i Buenos Aires roszcz¹ pretensje do tych niewielkich
(ok. 12 tys. km2), oddalonych od wybrze¿y Argentyny o nieca³e 500 kilometrów,
skalistych wysepek na po³udniowym Atlantyku. Terytorium to pozostawa³o pod
administracyjnym zwierzchnictwem Korony Brytyjskiej, kiedy zosta³o zajête
przez oddzia³y argentyñskie. Ówczesna premier Wielkiej Brytanii zdecydowa³a
siê zbrojnie broniæ wysp. Konflikt trwa³ blisko trzy miesi¹ce i kosztowa³ ¿ycie
prawie tysi¹ca osób, w wiêkszoœci Argentyñczyków.
65
156
http://kapuscinski.info/ryszard-kapuscinski-o-ksiazce-wojna-futbolowa.html, dostêp: 03.2012 r.
66
67
Do pierwszego po tych wydarzeniach spotkania reprezentacji Anglii i Argentyny dosz³o cztery lata póŸniej – w 1986 roku podczas Mistrzostw Œwiata w Meksyku. Kontekst niedawnej wojny by³ oczywisty i bardzo znacz¹cy, a obydwie
strony pa³a³y do siebie wyraŸn¹ niechêci¹. Ówczesny kapitan argentyñski Diego
Maradona wypowiada siê o tym meczu w nastêpuj¹cy sposób: „Reprezentowaliœmy naszych zmar³ych (…) mieliœmy wyjœæ na boisko i graæ w pi³kê myœl¹c
o pi³ce, ale mieæ œwiadomoœæ tego, ¿e wszystko zale¿y od naszej wygranej nad
Anglikami. To by³o jak wojna, wygranie pi³karskiej wojny. To jest to, co nas ponios³o”66.
Æwieræfina³owe spotkanie wygra³a Argentyna 2:1 po dwóch trafieniach w³aœnie D. Maradony i chyba najs³ynniejszych bramkach w historii futbolu. Szczególnie pierwsza z nich – strzelona przez „boskiego Diego” rêk¹ – uros³a do roli
symbolu. Dla Anglików jest ona symbolem argentyñskiego oszustwa, dla Argentyñczyków dziejow¹ s³usznoœci¹ i sprawiedliwoœci¹ – zadoœæuczynieniem za
przegrany konflikt falklandzki. Dlatego te¿, sam D. Maradona na pytanie czy
przy jego bramce by³a rêka, odpowiedzia³, ¿e by³a to „rêka Boga”. Wed³ug niego „to by³o jak ukraœæ portfel angielskiemu d¿entelmenowi, to by³o jak zrobiæ
psikusa i uciec!”67. Anglicy czuli siê oszukani, tak jak cztery lata wczeœniej czuli siê Argentyñczycy. Bramka Maradony, która mia³a byæ odwetem za pora¿kê
w symbolicznym, presti¿owym starciu o Falklandy-Malwiny, sama uros³a do
rozmiarów du¿o wiêkszego symbolu. Polityczno-militarne t³o przed meczem
„tworzy³o przes³anki i warunkowa³o procesy dzia³añ” pi³karzy na boisku – jak
siê potem okaza³o – wa¿nych aktorów relacji angielsko-argentyñskich. Sam
mecz i bramka Maradony pe³ni³y rolê czynnika realizuj¹cego, szybko jednak same sta³y siê czynnikiem warunkuj¹cym stosunki pomiêdzy obydwoma narodami.
Nale¿y podkreœliæ, i¿ jest to znaczenie wyraŸnie wykraczaj¹ce poza granice sportu. Ka¿de kolejne spotkanie tych dru¿yn na du¿ym turnieju jest ju¿ nie tylko rewan¿em za dzia³ania zbrojne na Atlantyku, ale i za poprzednie potyczki na boisku. W roku 1998 Anglicy mieli zrewan¿owaæ siê Argentynie za pora¿kê z Meksyku, ale po czerwonej kartce dla Davida Beckhama (i prowokacyjnym zachowaniu Argentyñczyka Diego Simeone – jak uwa¿aj¹ Anglicy) i gorzej wykonywanych rzutach karnych odpadli z turnieju. Grupowe spotkanie w czasie Mistrzostw Œwiata w Korei i Japonii w 2002 roku (Anglicy wygrali 1:0 po bramce
D. Beckhama z rzutu karnego) by³o ju¿ nie tylko odwetem za wojnê, rok 1986,
ale i 1998. Doskonale obrazuje to mechanizm sprzê¿enia zwrotnego – ka¿dy kolejny mecz, który pocz¹tkowo pe³ni rolê czynnika realizuj¹cego, szybko staje siê
elementem historii rywalizacji argentyñsko-angielskiej, a tym samym czynnikiem warunkuj¹cym obustronne relacje.
Cytat pochodzi z filmu Maradona w re¿yserii Emira Kusturicy.
Tam¿e.
157
2. Rywalizacja angielsko-niemiecka
Trudno znaleŸæ w pi³karskim œwiecie bardziej zaciek³¹ rywalizacjê na szczeblu
miêdzynarodowym, ni¿ konfrontacja Anglii i Niemiec. Aby zrozumieæ istotê
wspó³czesnych stosunków miêdzy oboma narodami, nale¿y mieæ œwiadomoœæ, ¿e
daty 1914–1918 i 1939–1945, a wiêc okresy obu wojen œwiatowych, oraz lat
1966, 1970, 1990, 1996 i 2010 znajduj¹ siê w istocie w tym samym szeregu68.
W trakcie Mistrzostw Europy w 1996 roku, które odbywa³y siê w Anglii, na okolicznoœæ pó³fina³owego meczu pomiêdzy gospodarzami i Niemcami „The Times”
sparafrazowa³ znan¹ dewizê Carla von Clausewitza, stwierdzaj¹c ¿e „futbol jest
tylko kontynuacj¹ wojny innymi œrodkami”69. Myœl ta w doskona³y sposób oddaje znaczenie konfrontacji pi³karskiej dla obu narodów. Nie bez znaczenia jest
oczywiœcie rola bulwarowej prasy angielskiej, która, zestawiaj¹c ze sob¹ daty
1918, 1945 i 1966, przed ka¿dym wa¿nym meczem z Niemcami przywo³uje
wspomnienia tryumfów wojennych i futbolowych70. Powiedzieæ jednak, ¿e pi³karska rywalizacja pomiêdzy Angli¹ i Niemcami pe³ni jedynie rolê czynnika realizuj¹cego we wzajemnych stosunkach miêdzynarodowych po 1945 roku by³oby
zbyt du¿ym uproszczeniem. Nie mo¿emy zapomnieæ, ¿e futbol pe³ni³ równie¿ niezwykle wa¿n¹ funkcjê czynnika warunkuj¹cego wzajemne relacje w okresie miêdzywojennym, o czym pisali chocia¿by Brian Stoddart71, Richard Holt72 i Peter
J. Beck73. W ten sposób dochodzimy do sedna sprawy – znaczenie futbolu w definiowaniu i organizowaniu wzajemnych relacji angielsko-niemieckich jest tak
du¿e, ¿e dziœ nikt ju¿ nie jest w stanie stwierdziæ stanowczo, czy kolejny mecz pi³karski pomiêdzy obydwoma dru¿ynami jest niemieckim rewan¿em za pierwsz¹
lub drug¹ wojnê œwiatow¹, s³usznie lub nie uznan¹ bramkê Hursta w 1966 roku,
czy te¿ odwetem angielskim za przestrzelone karne przez Stuarta Pearce’a i Chrisa Waddle’a w 1990 roku oraz pud³o Gary’ego Southgate’a w roku 1996. Fakt, ¿e
68
W 1966 r. Anglia siêgnê³a po jedyny jak dot¹d tytu³ mistrza œwiata w pi³ce no¿nej, pokonuj¹c
w finale po dogrywce reprezentacjê RFN 4:2, przy czym gol strzelony przez Geoffa Hursta na 3:2
do dziœ budzi kontrowersje. W 1970 r. Niemcy zrewan¿owali siê Anglikom eliminuj¹c ich w æwieræfinale meksykañskiego mundialu. W 1990 r. reprezentacja Anglii, bêd¹ca rewelacj¹ mistrzostw Italia’90, uleg³a po rzutach karnych Niemcom. Szeœæ lat póŸniej Niemcy ponownie byli gór¹, tym razem w pó³finale Mistrzostw Europy rozgrywanym w Londynie, znów wygrywaj¹c po rzutach karnych. Na ostatnim mundialu w RPA Niemcy „zdemolowali” Anglików w 1/8 fina³u, wygrywaj¹c
4:1, przy jednym prawid³owym golu dla Anglików nie uznanym przez sêdziego. Wszystkie te mecze obfitowa³y w dramaturgiê i sta³y siê klasykami wspomnianych turniejów.
69 P. Boniface, Football…, s. 6.
70 P.J. Beck, The Relevance of the ‘Irrelevant’. Football as a Missing Dimension in the Study of
British relations with Germany, „International Affairs”, 2003, nr 2 (79), s. 400–403.
71 Zob. B. Stoddard, Sport, Cultural Politics and International Relations: England versus Germany, 1935, „Soccer and Society”, vol. 7, nr 1, s. 29–50.
72 Zob. R. Holt, The Foreign Office and the Football Association. British sport and appeasement
1935–1938, w: Sport and International Politics…, s. 51–66.
73 Zob. P.J. Beck, Scoring for Britain: international football and international politics
1900–1939, London 1999.
158
3. Rola futbolu w wojnie bałkańskiej
G³upot¹ by³oby twierdziæ, ¿e rozpad Jugos³awii bezpoœrednio spowodowany
by³ przez pi³kê no¿n¹. Niemniej jednak futbol sta³ siê dla narodów federacji bardzo wa¿nym sposobem ekspresji to¿samoœci narodowej i etnicznej, a tak¿e narzêdziem operacjonalizuj¹cym cele polityczne. Niektórzy autorzy za symboliczny
pocz¹tek rozpadu Jugos³awii uwa¿aj¹ zamieszki na stadionie Maksimir w Zagrzebiu w dniu 13 maja 1990 roku, które mia³y miejsce po koñcz¹cym sezon meczu
miejscowego Dinama (dru¿yny chorwackiej) z Crven¹ Zvezd¹ Belgrad (klubem
serbskim). W wyniku staræ chorwackich i serbskich kibiców ponad 60 osób odnios³o rany, a jeden z chorwackich pi³karzy, Zvonimir Boban, kopn¹³ policjanta
bij¹cego kibica Dinama. To symboliczne wydarzenie, pokazane w telewizji ogólnokrajowej, jeszcze bardziej podgrza³o wzajemn¹ wrogoœæ75. W sezonie
1990/1991 wiele spotkañ ni¿szych lig jugos³owiañskich nie odby³o siê, gdy¿ dru¿yny z Chorwacji, Boœni i Hercegowiny oraz Serbii ba³y siê jeŸdziæ na mecze wyjazdowe do oœciennych czêœci sk³adowych federacji. Futbol sta³ siê narzêdziem
ekspresji politycznej – 26 wrzeœnia 1990 roku podczas meczu pomiêdzy Hajdukiem Split i Patrizanem Belgrad chorwaccy kibice wtargnêli na boisko i spalili flagê jugos³owiañsk¹76. Serbowie nie pozostali d³u¿ni – gdy 29 maja 1991 roku dru¿yna Crveny Zvezdy Belgrad zwyciê¿a³a Olympique Marsylia w finale Pucharu
Europy Mistrzów Krajowych77, odnosz¹c jeden z najwiêkszych sukcesów pi³karskich w historii Jugos³awii, któr¹ oficjalnie reprezentowa³a, kibice z Belgradu rozpostarli na trybunach gigantyczn¹ flagê w tradycyjnych barwach Serbii78. Wkrót-
Anglicy zwyciê¿aj¹ raczej w wojnach œwiatowych, a Niemcy raczej na boiskach
pi³karskich sprawia, ¿e kibice angielscy odreagowuj¹ upokorzenia œpiewaj¹c popularne piosenki wprost nawi¹zuj¹ce do realiów wojennych, takie jak Two World
Wars and One World Cup (Dwie wojny œwiatowe i jedno mistrzostwo œwiata) czy
Ten German Bombers (Dziesiêæ niemieckich bombowców). O tym, ¿e wskazane
powy¿ej fakty nie s¹ bez znaczenia niech œwiadczy chocia¿by komunikat Foreign
Office sprzed mundialu w Niemczech w 2006 roku, ostrzegaj¹cy fanów wybieraj¹cych siê na kontynent, ¿e œpiewanie obu wspomnianych piosenek mo¿e byæ potraktowane jako powa¿na zniewaga przez gospodarzy74. Sprzê¿enie zwrotne,
o którym ju¿ wspominaliœmy, wci¹¿ dzia³a, a futbolowe czynniki warunkuj¹cy
i realizuj¹cy napêdzaj¹ siê wzajemnie.
74
www.spiegel.de/international/0,1518,412170,00.html, dostêp: 03.2012 r.
R. Mills, „It All Ended in an Unsporting Way”. Serbian Football and the Disintegration of Yugoslavia, 1989–2006, „The International Journal of the History of Sport”, 2006, vol. 26, nr 9,
p. 1200–1201.
76 P. Boniface, Football…, s. 8.
77 Najwa¿niejsze miêdzynarodowe rozgrywki klubowe w Europie do 1992 r., w sezonie
1992/1993 zast¹pione przez s³ynn¹ Ligê Mistrzów UEFA.
78 R. Mills, „It All Ended…, s. 1197–1198.
75
159
ce potem chorwackie i s³oweñskie kluby og³osi³y wyst¹pienie z krajowych rozgrywek pi³karskich, a w kraju wybuch³a wojna, której efektem by³ rozpad Jugos³awii.
W przypadku wojny ba³kañskiej futbol pe³ni³ jednak nie tylko rolê czynnika
realizuj¹cego, organizuj¹c bie¿¹cy konflikt polityczny pomiêdzy narodami federacji jugos³owiañskiej, lecz tak¿e warunkowa³ relacje miêdzynarodowe pañstw
zaanga¿owanych w konflikt ze spo³ecznoœci¹ miêdzynarodow¹. Rozwój wojny
domowej spowodowa³ na³o¿enie w sierpniu 1991 roku przez UEFA sankcji na Jugos³awiê w postaci zakazu rozgrywania na jej terytorium spotkañ w ramach pucharów europejskich. W czerwcu 1992 roku UEFA i FIFA, pod¹¿aj¹c za rezolucj¹
Rady Bezpieczeñstwa ONZ, zgodnie postanowi³y rozszerzyæ sankcje o ca³kowite
wykluczenie jugos³owiañskiej dru¿yny narodowej oraz dru¿yn klubowych
z wszelkich miêdzynarodowych rozgrywek pi³karskich, co w praktyce oznacza³o
wycofanie reprezentacji Jugos³awii z Mistrzostw Europy 1992 niemal¿e
w przededniu rozpoczêcia turnieju79. Z drugiej strony, futbol warunkowa³ tak¿e
postêp procesu pokojowego na Ba³kanach. Dnia 20 marca 1994 roku w nietypowym meczu pi³karskim, zorganizowanym przez brytyjskiego genera³a wojsk
ONZ, Michaela Rose’a, zmierzy³y siê dru¿yny si³ pokojowych UNPROFOR oraz
pi³karska reprezentacja Sarajewa. Spotkanie, os³aniane przez myœliwce amerykañskie, helikoptery brytyjskie i ¿o³nierzy francuskich, które odby³o siê w oblê¿onej
przez Serbów stolicy Boœni i Hercegowiny, mia³o na celu pokazanie œwiatu woli
normalizacji stosunków politycznych w by³ej Jugos³awii oraz pragnienia pokoju
i powrotu do codziennego ¿ycia80.
Raz jeszcze chcemy podkreœliæ – pi³ka no¿na ani bezpoœrednio nie spowodowa³a, ani nie zakoñczy³a wojny ba³kañskiej. Jednak futbolowe realia z jednej strony stanowi³y narzêdzie organizacji konfliktu pomiêdzy narodami by³ej Jugos³awii, z drugiej zaœ – warunkowa³y rzeczywistoœæ miêdzynarodow¹ w kontekœcie tego konfliktu, umo¿liwiaj¹c wywieranie presji na Belgrad i miêdzynarodow¹ spo³ecznoœæ celem jak najszybszego zakoñczenia dzia³añ wojennych.
VIII. Podsumowanie
Najwa¿niejszym celem artyku³u by³o ukazanie, i¿ futbol mo¿e spe³niaæ rolê
istotnego czynnika w stosunkach miêdzynarodowych. Przedstawiona analiza wybranych przyk³adów pozwala jednoznacznie potwierdziæ to za³o¿enie. Aby nie dopuœciæ do nieporozumieñ, wprowadzamy pojêcie „soccerscape” – „krajobrazu futbolowego”, który jest propozycj¹ rozumienia wzajemnych interakcji futbolu i rzeczywistoœci spo³eczno-politycznej.
Kolejnym naszym celem by³o sklasyfikowanie tych¿e przyk³adów oraz próba
zbudowania generalnej ich kategoryzacji. W tym celu pos³u¿yliœmy siê podzia³em
79
80
160
Tam¿e.
P. Boniface, Football…, s. 9.
czynników opartym na po³¹czonym kryterium dynamiki i intensywnoœci oddzia³ywañ, którego autorem jest Józef Kuku³ka. Zgodnie z tym kryterium czynniki oddzia³uj¹ce na stosunki miêdzynarodowe dzieli siê na warunkuj¹ce procesy oddzia³ywañ miêdzynarodowych oraz czynniki realizuj¹ce te procesy. W taki sam sposób proponujemy sklasyfikowaæ futbol jako czynnik w polityce miêdzynarodowej.
Pi³ka no¿na mo¿e mieæ poœredni wp³yw na rzeczywistoœæ miêdzynarodow¹,
tworz¹c przes³anki i warunkuj¹c procesy wzajemnych oddzia³ywañ podmiotów
i elementów stosunków miêdzynarodowych. W celu wyjaœnienia takiej roli pi³ki
no¿nej pos³u¿yliœmy siê przyk³adami migracji futbolowych, dyplomacji futbolowej oraz turystyki pi³karskiej.
Futbol mo¿e równie¿ mieæ wp³yw bezpoœredni, inicjowaæ i organizowaæ procesy w stosunkach miêdzynarodowych oraz przejawiaæ tendencjê do ich kontrolowania. By udowodniæ tê tezê odwo³aliœmy siê do roli Miêdzynarodowej Federacji Pi³ki No¿nej (FIFA), przyk³adów odzwierciedlania konfliktów politycznych
i ideologicznych przez futbol, wp³ywu polityki gospodarczej pañstwa na realia
pi³karskie oraz przyk³adem „wojny futbolowej”. By wyjaœniæ wspó³zale¿noœæ
dwóch wymienionych rodzajów czynników, odwo³aliœmy siê do wojny falklandzkiej i stosunków angielsko-argentyñskich, pi³karskiej rywalizacji pomiêdzy Angli¹ i Niemcami oraz roli futbolu w wojnie ba³kañskiej.
Naszym zamiarem by³o uporz¹dkowanie pojawiaj¹cych siê w nauce przyk³adów dotycz¹cych spo³ecznej i politycznej roli pi³ki no¿nej w wymiarze miêdzynarodowym. Proponujemy pewne ramy, dziêki którym analizowane przypadki ³atwiej bêdzie przyporz¹dkowaæ do konkretnej kategorii, a tym samym nie tylko dostrzec je na szerszym tle, ale i lepiej zrozumieæ ich faktyczne znaczenie. Naszym
tekstem chcielibyœmy zdynamizowaæ dyskusjê i dzia³ania zmierzaj¹ce do uzgodnienia wspólnych podstaw dla rozumienia, badania i analizy spo³ecznych i politycznych aspektów pi³ki no¿nej w stosunkach miêdzynarodowych.
S³owa kluczowe: sport, FIFA, stosunki miêdzynarodowe, konflikty miêdzynarodowe, migracje miêdzynarodowe
The global game. Football as a factor in international relations
The paper is an attempt at ordering and systematizing ways of understanding the role and
the meaning of football in international reality. Adopting subjective-objective definitions of international relations is the starting point for deliberations. Remigiusz Bierzanek’s conception of
factors in international relations and Józef Kuku³ka’s typology of factors in international relations
were used in analysis of research material. The authors of the article analysed the cases of indirect and direct conditioning, initiating and organizing international interactions by means of
football. Furthermore, the goal of the paper is to introduce Richard Giulianotti’s term soccerscape into Polish scientific discourse, and to start a discussion on political, social, economic, and
cultural role of football in the modern world, with special consideration to international relations.
161
162
Le jeu global. Le football comme facteur dans les relations internationales
Cet article est une tentative d’agencement et de systématisation des points de vue concernant le rôle et l’importance du football dans la réalité internationale. Les auteurs passent d’abord
en revue les définitions des relations internationales qui mettent l’accent sur le sujet et l’objet
de ces relations. La recherche fut entreprise en prenant en compte la conception des facteurs
des relations internationales de Remigiusz Bierzanek, ainsi que la typologie des m˜mes facteurs
de Józef Kuku³ka. Les auteurs ont analysé les cas où les interactions internationales furent
directement ou indirectement générées, initiées ou organisées par le football. Le but de l’article
et aussi d’introduire dans le discours scientifique polonais le terme de « soccerscape » créé par
Richard Giulianotti, ainsi que d’initier une discussion sur le rôle politique, social, économique
et culturel du football dans le monde contemporain, en prenant notamment en compte les relations internationales.
G#9#3= !%. ,9# H ' 0
$ &!=$
= %
)
# !
. ?
)
, %, (-(
# !%&
. ?
! )% D'"
! E'# . % ) , ! "
!%& ) #. , " )%
„''
”, ! )
, , ')
#
, ! !%& &.
Michał Wizor
Sport, medialność,
pieniądze, prestiż – dlaczego
EURO 2012 może stanowić
potencjalnie atrakcyjny cel
dla terrorystów?
Wstęp
Stoj¹c przed perspektyw¹ przeprowadzenia w Polsce Mistrzostw Europy
w Pi³ce No¿nej, bardzo wiele uwagi poœwiêcamy bezpieczeñstwu. Zwa¿ywszy na
iloœæ komentarzy, jakie w powy¿szym kontekœcie pojawiaj¹ siê w mediach, za³o¿yæ nale¿y, ¿e zagadnienia zwi¹zane z bezpiecznym przebiegiem imprezy, a ju¿
w szczególnoœci z jej zabezpieczeniem terrorystycznym, stanowi¹ – obok kwestii
wizerunkowych i ekonomicznych – najistotniejszy obiekt zainteresowania organizatorów, partnerów oraz spo³eczeñstwa. Czy s³usznie?
Nietrudno staæ siê obiektem zarzutu, ¿e uwzglêdniaj¹c polsk¹ specyfikê, uwarunkowania historyczne i polityczne, a tak¿e po³o¿enie geograficzne i strukturê
demograficzn¹ naszego kraju, zagro¿enie terrorystyczne trudno zaliczyæ do kluczowych elementów krajowej polityki bezpieczeñstwa. Realne i prawdopodobne
ryzyko ataku, zarówno ze strony radykalnych islamistów, jak i ekstremistów politycznych, nie spêdza³o dotychczas snu z powiek przeciêtnego obywatela,
a w œwiadomoœci publicznej zagro¿enie to dotyczy³o raczej krajów Zachodu ni¿
Polski1. Czy zatem polityka antyterrorystyczna prowadzona przez pañstwo w celu zabezpieczenia EURO 2012 to jedynie element kreowania wizerunku? Dmuchanie na zimne? A mo¿e jest to dzia³alnoœæ proporcjonalna do rzeczywistego niebezpieczeñstwa?
Niniejszy artyku³ nie roœci sobie prawa do wyczerpuj¹cej oceny stanu zagro¿enia terrorystycznego w odniesieniu do turnieju EURO 2012. Stanowi on jednak
1
Na pytanie „Czy obawia siê Pan(i) zamachów terrorystycznych?” 61% respondentów udzieli³o odpowiedzi „nie” b¹dŸ „zdecydowanie nie” (E.M. Guzik-Makaruk, Zagro¿enie terroryzmem
w œwietle badania opinii spo³ecznej w Polsce w 2008 r., Uniwersytet w Bia³ymstoku). W badaniu pt.
Rola instytucji rz¹dowych w zakresie informowania obywateli o zagro¿eniach terrorystycznych, opublikowanym na stronie www.antyterroryzm.gov.pl, a¿ 72% respondentów deklaruje, ¿e nie obawia
siê osobiœcie zagro¿enia terrorystycznego, a 30% twierdzi wrêcz, ¿e problem ten jest w Polsce wyolbrzymiany.
163
Michał Wizor
element tego typu ocen, wskazuj¹cy na szereg czynników mog¹cych potencjalnie
zwróciæ uwagê terrorystów na organizowan¹ w Polsce i na Ukrainie imprezê. Kilka poni¿szych uwag rzuci, byæ mo¿e, odrobinê œwiat³a na zagadnienie podatnoœci
imprezy sportowej na atak terrorystyczny, wyjaœniaj¹c jednoczeœnie, dlaczego
kwestia bezpieczeñstwa antyterrorystycznego podczas rozgrywek stanowi jeden
z priorytetów dla naszego pañstwa.
Czy powinniśmy się niepokoić?
Niewiele dni dzieli nas od organizacji najwiêkszej w historii Polski imprezy
sportowej. Bez wzglêdu na stosowane kryteria, nazywaj¹ce Turniej Fina³owy Mistrzostw Europy w Pi³ce No¿nej UEFA EURO 2012 trzecim, czasem czwartym co
do wa¿noœci turniejem na œwiecie, jest on w Europie, a ju¿ z pewnoœci¹ w jej centralnej czêœci, najistotniejszym wydarzeniem zwi¹zanym ze sportem masowym.
Pomijaj¹c bogate i diametralnie jednak odmienne doœwiadczenia Niemiec, ¿aden
z naszych najbli¿szych s¹siadów nie mia³ dotychczas okazji goœciæ u siebie
podobnego przedsiêwziêcia, anga¿uj¹cego absolutn¹ czo³ówkê sportow¹, stanowi¹cego zarazem ogromny projekt medialny i komercyjny, którego wartoœæ liczy
siê w milionach euro.
Abstrahuj¹c od spo³ecznego fenomenu, jakim jest zdolnoœæ przykuwania uwagi miliarda ludzi do wysi³ków dwudziestu dwóch zawodników za wszelk¹ celê
staraj¹cych siê kopn¹æ pi³kê do bramki przeciwnej dru¿yny, zbli¿aj¹cy siê turniej
EURO 2012 to w pierwszej kolejnoœci biznes ekonomiczny. Trzydzieœci jeden
meczów, jakie odbêd¹ siê w Polsce i na Ukrainie, stanowi jedynie zwieñczenie komercyjnego przedsiêwziêcia federacji europejskich zwi¹zków pi³karskich, którego celem – poza popularyzacj¹ tej dziedziny sportu – jest wypracowanie znacznych zysków i utrwalenie w powszechnej œwiadomoœci wizerunku pi³ki no¿nej jako królowej sportów dru¿ynowych, emocjonalnej i ekonomicznej ekstraklasy. Samonapêdzaj¹cy siê, znakomity biznes.
Drugim kluczowym aspektem, wynikaj¹cym ze znaczenia pi³ki no¿nej we
wspó³czesnym œwiecie, jest mo¿liwoœæ goszczenia mistrzostw w danym pañstwie
i zwi¹zany z tym faktem honor, presti¿ oraz – o ile projektem pokieruje siê umiejêtnie – materialne zyski. Pañstwo goszcz¹ce u siebie rozgrywki najlepszych dru¿yn narodowych Europy zyskuje niepowtarzaln¹ okazjê promocji, przyci¹gniêcia
partnerów handlowych, zagranicznych inwestorów i turystów. Organizacja turnieju to szansa pokazania w³asnego kraju setkom tysiêcy goszcz¹cych kibiców,
którzy wracaj¹c do domów zabior¹ ze sob¹ pewien obraz Polski (oby jak najlepszy). Prawdziwy zysk w dziedzinie wizerunku stanowi de facto mo¿liwoœæ zaprezentowania siê miliardowi odbiorców telewizyjnych i internetowych transmisji.
Turniej fina³owy to nie tylko nieustanne pasmo reklamowe s³ono p³ac¹cych sponsorów i partnerów, lecz zarazem jeden wielki folder reklamowy pañstwa-gospodarza – w dodatku posiadaj¹cy tê zaletê, ¿e mo¿na na niego w znaczny sposób
wp³ywaæ. Dziêki umiejêtnej re¿yserii do potencjalnych odbiorców dociera szcze-
164
Sport, medialność, pieniądze, prestiż…
gólny, bardzo pozytywny obraz goszcz¹cego kraju, pokazywany g³ównie przez
pryzmat nowoczesnych stadionów i innej infrastruktury bezpoœrednio zwi¹zanej
z organizacj¹ transmisji. Ukazuj¹c siê z jak najlepszej strony, podkreœlaj¹c zalety
infrastruktury, hoteli i miejsc treningowych, osi¹ga siê znaczne korzyœci wizerunkowe.
Turniej pi³karski EURO 2012 to pieni¹dze i presti¿. Nic wiêc dziwnego, ¿e postrzega siê go nie tylko jako priorytetowy projekt o charakterze strategicznym, stanowi¹cy punkt odniesienia dla funkcjonowania pañstwa, lecz tak¿e jako element
narodowej dumy, punkt honoru wielu obywateli naszego kraju – wyraz nieœmiertelnego „Polak potrafi”. Przy tak znacznym zaanga¿owaniu si³ i œrodków publicznych, i z tak du¿ym baga¿em emocjonalnym, jaki narós³ wokó³ planowanej imprezy, ka¿dy scenariusz niekoñcz¹cy siê przynajmniej medialnym (bo niekoniecznie finansowym) sukcesem, zosta³by powitany jako narodowa katastrofa. Wysi³ek, jaki podejmowany jest dzisiaj w dziedzinie zapewnienia bezpieczeñstwa podczas imprezy, stanowi wyraz zdeterminowania pañstwa do zapewnienia nieskrêpowanego jej przebiegu. Uderzenie w bezpieczeñstwo EURO 2012 by³oby bowiem œmiertelnym ciosem dla wizerunku turnieju i znacznym k³opotem politycznym dla pañstwa polskiego.
Dlaczego jednak terroryzm? Dlaczego w tak znacznym stopniu przywi¹zuje siê
dzisiaj wagê do zagro¿enia o charakterze terrorystycznym potencjalnie wymierzonego w EURO 2012, skoro ¿yjemy w kraju szczêœliwie niedotkniêtym dotychczas
¿adnym zamachem? Pomimo znacznego przecie¿ zaanga¿owania po 2001 roku
w wojnê z globalnym d¿ihadem Al-Kaidy, sojuszu ze Stanami Zjednoczonymi,
cz³onkostwa RP w Unii Europejskiej i Pakcie Pó³nocnoatlantyckim, a wreszcie
pomimo militarnej obecnoœci naszego pañstwa w misjach na ca³ym œwiecie, bezpoœrednie zagro¿enie terrorystyczne szczêœliwie nas ominê³o. Polska jako kraj
w znacznym stopniu jednolity etnicznie, niedysponuj¹cy silnymi diasporami obywateli pañstw „podwy¿szonego ryzyka”, w ¿aden sposób nie mo¿e byæ porównywana do wielu krajów zachodnich, nara¿onych i doœwiadczonych globalnym terroryzmem.
Tak¿e analizuj¹c inne, ni¿ wynikaj¹ce z islamskiego fundamentalizmu, Ÿród³a
zagro¿eñ terrorystycznych, trudno oprzeæ siê wra¿eniu, ¿e nasz kraj (szczêœliwie)
pozostaje nieco na uboczu terrorystycznych szlaków. Brak przecie¿ w Polsce silnych separatyzmów, zbrojnych partyzantek i tajnych armii, a polityczna ekstrema wszelkiej maœci ogranicza siê, jak dot¹d, do ha³aœliwego demonstrowania pogl¹dów, unikaj¹c zarówno zbrojnych konfrontacji, jak i terrorystycznych metod
dzia³ania. Patrz¹c na nasz kraj mo¿na by odnieœæ wra¿enie, ¿e zagro¿enie terrorystyczne nie sposób zaliczyæ do g³ównych zmartwieñ rz¹dz¹cych Polsk¹. Dlaczego wiêc, powtórzmy, do zagro¿enia terrorystycznego podczas EURO 2012
podchodzi siê z tak¹ powag¹? Dlaczego od samego pocz¹tku prac nad zabezpieczeniem antyterrorystycznym turnieju przeciwdzia³anie zagro¿eniom terrorystycznym stanowi³o odrêbny obszar, wydzielony na równi z kwestiami bezpieczeñstwa granic, prawodawstwem, porz¹dkiem publicznym czy zarz¹dzaniem
165
Michał Wizor
kryzysowym?2 Dlaczego tak¿e w obecnym kszta³cie systemu dowodzenia w trakcie mistrzostw zagro¿enia terrorystyczne stanowi¹ kategoriê specyficzn¹, zabezpieczan¹ przez s³u¿by specjalne i oddzielnie koordynowan¹?3 Czy jest to wyraz
zapobiegliwoœci i dmuchania na zimne?
Przyczyn powy¿szego stanu rzeczy jest kilka – w pewnym zakresie zosta³y ju¿
one wymienione powy¿ej. Rozstrzygaj¹c bowiem kwestiê, dlaczego medialna impreza sportowa, generuj¹ca zyski i rozg³os, stanowi potencjalnie atrakcyjny cel
zamachu terrorystycznego, odpowiedŸ nasuwa siê sama: poniewa¿ ma ona charakter sportowy i medialny, poniewa¿ stanowi przedsiêwziêcie ekonomiczne du¿ej rangi oraz jest dla organizuj¹cego je pañstwa istotnym elementem presti¿u. ¯eby nie poprzestawaæ na efektownych sformu³owaniach, rozwiñmy nieco powy¿sze skróty myœlowe.
Aspekt pierwszy – sport
Si³¹ imprezy sportowej jest fakt wspó³uczestniczenia w wydarzeniu w charakterze publicznoœci – obecnoœæ znacznej liczby widzów na trybunach (szacuje siê,
¿e w Polsce podczas EURO 2012 ka¿dy mecz obejrzy na stadionie przynajmniej
40 tysiêcy osób4) i jeszcze wiêkszych t³umów w innych miejscach zwi¹zanych
z turniejem – jak na przyk³ad w oficjalnych Strefach Kibica, do których planuje
siê zaprosiæ bezp³atnie nawet do stu tysiêcy kibiców5. Do tego doliczyæ nale¿y
uczestników imprez pobocznych towarzysz¹cych mistrzostwom – pokazów, koncertów, festiwali – oraz osoby zgromadzone w innych miejscach publicznego
ogl¹dania meczów (pubach, restauracjach, ogródkach piwnych czy organizuj¹cych specjalne seanse kinach). EURO 2012 to spodziewana liczba goœci oscyluj¹2 Zgodnie z Zarz¹dzeniem nr 33 Prezesa Rady Ministrów z dnia 12 maja 2010 r. w sprawie Komitetu do Spraw Bezpieczeñstwa Mistrzostw Europy w Pi³ce No¿nej UEFA EURO 2012 cz³onkiem
powo³anego Komitetu jest Szef Agencji Bezpieczeñstwa Wewnêtrznego. W ramach komitetu zdefiniowano piêtnaœcie obszarów zadaniowych, z których obszar Przeciwdzia³anie terroryzmowi powierzono ABW.
3 Zarz¹dzenie nr 6 Prezesa Rady Ministrów z dnia 10 lutego 2012 r. w sprawie Komitetu do
spraw Koordynacji Organizacji Fina³owego Turnieju Mistrzostw Europy w Pi³ce No¿nej UEFA EURO 2012 okreœla strukturê koordynacji dzia³añ organów, inspekcji i s³u¿b administracji rz¹dowej
podczas mistrzostw. W charakterze struktury dowódczo-koordynuj¹cej powo³uje Krajowy Sztab
Operacyjny, w którym kwestie zagro¿eñ terrorystycznych spoczywaj¹ na oddelegowanym przedstawicielu Szefa ABW, dzia³aj¹cym przy wsparciu Centrum Antyterrorystycznego ABW.
4 Zgodnie z danymi podawanymi przez administratorów obiektów, nominalna pojemnoœæ trybun
Stadionu Narodowego w Warszawie to 58 000 widzów, PGE Arena w Gdañsku – 43 615, Stadionu
Miejskiego w Poznaniu – 41 000 (docelowo ok. 46 000), a Stadionu Miejskiego we Wroc³awiu –
42 771 widzów.
5 Wed³ug serwisu www.polishguide2012.org.pl (administrowanego przez wspó³organizatora
EURO 2012 z ramienia pañstwa – Spó³kê PL.2012), stanowi¹cego oficjalny portal informacyjny dla
kibiców turnieju, w najwiêkszej oficjalnej Strefie Kibica w Warszawie planowana jest obecnoœæ nawet 100 000 goœci. Strefy Kibica w pozosta³ych miastach goœciæ bêd¹ odpowiednio: Gdañsk –
30 000, Poznañ – 30 000, Wroc³aw – 25 000 osób.
166
ca wokó³ miliona, z których tylko nieznaczna czêœæ ogl¹daæ bêdzie rozgrywki na
stadionach – ich przyjazd i pobyt w Polsce to zarazem kilkunastokrotnie wiêksze
obci¹¿enie infrastruktury komunikacyjnej i hotelowej oraz oczekiwany czas finansowych ¿niw dla w³aœcicieli wszelkich obiektów gastronomicznych. Warunki,
w jakich funkcjonowaæ nam przyjdzie podczas rozgrywek, znacznie ró¿niæ siê bêd¹ od polskiej codziennoœci – zw³aszcza jeœli pod uwagê weŸmie siê kwestie ruchu na ulicach, funkcjonowania infrastruktury czy transportu publicznego.
Specyfika okresu turniejowego, w po³¹czeniu ze znaczn¹ liczb¹ goœci, natê¿eniem ruchu granicznego i obci¹¿eniem wszelkich sieci infrastrukturalnych pañstwa, stanowi czynnik potencjalnie zachêcaj¹cy do dokonania zamachu terrorystycznego. Pomimo tego, i¿ w tym czasie wszystkie podmioty administracji i bezpieczeñstwa pañstwa pracowaæ bêd¹ na najwy¿szych obrotach i w stanie podwy¿szonej gotowoœci, nale¿y jako pewnik przyj¹æ, ¿e ich dzia³alnoœæ koncentrowaæ
siê bêdzie na rozpoznawaniu zagro¿eñ i przeciwdzia³aniu im g³ównie w miejscach
bezpoœrednio zwi¹zanych z EURO 2012. Setki tysiêcy goœci zagranicznych oraz
polskich kibiców stanowi¹ masê niepoddaj¹c¹ siê w pe³ni procedurom kontrolnym i prewencyjnym, a sama skala przedsiêwziêcia – nieporównywalna z niczym
dotychczas organizowanym w naszym kraju – stanowiæ bêdzie czynnik dodatkowego utrudnienia. Nale¿y zarazem pamiêtaæ o szczególnym charakterze kibica
pi³karskiego, bezwarunkowo oddanego atmosferze futbolowego œwiêta – niechêtnie poddaj¹cego siê poleceniom, niemal obowi¹zkowo pod wp³ywem alkoholu
i dzia³aj¹cego w oparciu o psychologiê t³umu. Skuteczne operowanie przez s³u¿by bezpieczeñstwa i porz¹dku publicznego w tak zdefiniowanym œrodowisku jest,
z racji jego specyfiki (nie tylko polskiej), znacznie bardziej uci¹¿liwe.
Nawet kontrola kluczowych szlaków komunikacyjnych, portów lotniczych
i dworców kolejowych, po³¹czona z nowoczesnymi systemami monitoringu, natrafia w warunkach turniejowych na niespotykan¹ dotychczas w Polsce skalê natê¿enia, skutkuj¹c¹ nieuniknionymi trudnoœciami logistycznymi. Sam fakt znacznej liczby przyjezdnych kibiców generuje liczne utrudnienia, zwi¹zane miêdzy innym z dokonywaniem kontroli granicznych6 – w tym przypadku na specyfikê
EURO 2012 sk³ada siê tak¿e koniecznoœæ ruchu granicznego kibiców miêdzy
Polsk¹ a Ukrain¹, poza Uniê Europejsk¹ i strefê Schengen7.
6 Podczas Mistrzostw Europy EURO 2008 w Austrii wdro¿ono czêœciow¹ kontrole graniczn¹
w obrêbie Strefy Schengen, celem minimalizacji ryzyka zwi¹zanego z przedostaniem siê w rejon turnieju osób z pañstw podwy¿szonego ryzyka b¹dŸ powi¹zanych z organizacjami terrorystycznymi.
Wprowadzone rozwi¹zanie u³atwia³o ponadto identyfikacjê potencjalnie k³opotliwych kibiców pi³karskich, mog¹cych zak³óciæ przebieg imprezy, a których przemieszczanie podlega³o monitorowaniu.
7 Na oficjalnej stronie internetowej Stra¿ Graniczna informuje, ¿e w okresie trwania mistrzostw
planowane jest wdro¿enie szeregu u³atwieñ w ruchu granicznym miêdzy Polsk¹ a Ukrain¹. S¹ to
przede wszystkim skrócone procedury odprawy granicznej dla kibiców (nieposiadaj¹cych towarów
do oclenia) – kontrola ma byæ dokonywana tylko raz, po stronie polskiej (procedura one stop). Na
g³ównych drogowych przejœciach granicznych (Dorohusk, Hrebenne, Korczowa, Medyka) wprowadzone zostan¹ oddzielne pasy ruchu do odprawy dla kibiców, tzw. zielone korytarze, celem maksymalnego zredukowania czasu postoju na granicy.
167
Michał Wizor
Atak terrorystyczny wymierzony w grupy kibiców sportowych podczas pi³karskiego œwiêta móg³by byæ – pod pewnymi warunkami – przedsiêwziêciem prostszym ni¿ w okresie pozaturniejowym w Polsce. Po pierwsze, z uwagi na ogromn¹ liczbê obcokrajowców i innych przyjezdnych, potencjalny sprawca (lub sprawcy) chc¹cy przedostaæ siê na terytorium kraju mia³by prawdopodobnie ³atwiejsze
zadanie. Ukrycie siê w kolorowym t³umie miêdzynarodowych fanów pi³ki no¿nej
by³oby zadaniem nietrudnym, a samo operowanie na terytorium pañstwa, tak¿e
w pobli¿u obiektów infrastruktury czy oficjalnych miejsc zwi¹zanych z turniejem,
takich jak stadiony czy strefy kibica, mog³oby siê odbyæ bez wzbudzania wiêkszych podejrzeñ. Podobnie w przypadku przedstawicieli grupy terrorystycznej
funkcjonuj¹cej w teorii w granicach naszego kraju – znaczna liczba goœci mog³aby umo¿liwiæ stosunkowo swobodne dzia³anie na obszarach miast czy w obrêbie
obiektów infrastruktury komunikacyjnej (lotniska, dworce, komunikacja publiczna). Nagromadzenie niecodziennych goœci z zagranicy sil¹ rzeczy obni¿yæ bowiem musi próg obywatelskiej czujnoœci.
Elementem wp³ywaj¹cym potencjalnie zachêcaj¹co na terrorystów w przypadku imprezy sportowej, o którym – z racji jego oczywistoœci – dotychczas nie
wspomniano, jest ryzyko spowodowania atakiem znacznej liczby ofiar. Doœwiadczenia przesz³oœci ucz¹, ¿e atak skutkuj¹cy œmierci¹ i poszkodowaniem jak najwiêkszej liczby ludzi stanowi³ dla terrorystów priorytet. St¹d popularnoœæ licznych celów miêkkich: komunikacji publicznej, punktów przesiadkowych, obiektów u¿ytecznoœci powszechnej czy œrodków transportu masowego8. EURO 2012,
podrêcznikowy przyk³ad imprezy sportowej z udzia³em tysiêcy goœci z kraju i zagranicy, w tym tak¿e przedstawicieli œwiata kultury czy polityki, to – w kontekœcie potencjalnej liczby ofiar – bardzo atrakcyjny cel zamachu.
Aspekt drugi – medialność
Masowoœæ, traktowana w rozumieniu medialnej popularnoœci Mistrzostw Europy EURO 2012, stanowi drugi czynnik mog¹cy potencjalnie skupiaæ uwagê terrorystów na naszym kraju. Dokonanie zamachu terrorystycznego podczas trwania
imprezy b¹dŸ choæby dezorganizacja jej przebiegu na skutek wykrycia przygotowañ do takiego zamachu, nie mog³yby przejœæ niezauwa¿one.
8
Analizuj¹c przypadki najwiêkszych ataków terrorystycznych organizowanych przez ekstremistów islamskich na Zachodzie nale¿y podkreœliæ d¹¿enie do maksymalizacji liczby poszkodowanych. Wspomnieæ nale¿y m.in. zamachy z 11 wrzeœnia 2001 r. na Nowy Jork i Waszyngton (oficjalna liczba zabitych: 2973, ponad 6000 rannych), zamach w moskiewskim metrze 6 lutego 2004 r.
(41 zabitych, ponad 100 rannych), zamach w Madrycie z 11 marca 2004 r. (191 zabitych, ponad
1800 rannych), czy zamach w Londynie z 7 lipca 2005 r. (56 zabitych, ponad 700 rannych). Tak¿e
ataki przeprowadzane przez samodzielnie dzia³aj¹cych sprawców, powodowanych ideologi¹ radykaln¹, obliczone by³y na spowodowanie œmierci znacznej liczby przypadkowych ofiar, m.in. przeprowadzony w samolocie pasa¿erskim nieudany zamach z 25 grudnia 2009 r. czy atak w Sztokholmie na jednej z g³ównych ulic 11 grudnia 2010 r. (tylko 1 ofiara, na skutek usterki konstrukcyjnej
³adunku oraz w wyniku b³êdu zamachowca).
168
Pi³kê no¿n¹ uznaæ mo¿na za jeden z najbardziej uniwersalnych czynników kulturowych spajaj¹cych Zachód z reszt¹ œwiata. Sport ten równie chêtnie ogl¹dany
jest przez widzów na Wyspach Brytyjskich, jak i przez zapalonych kibiców w sercu Afryki. Gdy mamy do czynienia z dobrym futbolem, nie dochodz¹ do g³osu lokalne patriotyzmy, a fina³y Copa America przyci¹gaj¹ rzesze fanów ¿yj¹cych
z dala od kontynentu po³udniowoamerykañskiego. Mistrzostwa Europy, z udzia³em takich pi³karskich potêg jak Hiszpania czy Niemcy, bez w¹tpienia stanowi¹
medialne zjawisko w skali globalnej, przewy¿szaj¹ce jeszcze swoj¹ popularnoœci¹
Puchar Narodów Afryki czy rozgrywki azjatyckie.
Zatem publicznoœæ, jak¹ zgromadz¹ nadchodz¹ce rozgrywki w Polsce i na
Ukrainie, to siêgaj¹ca miliarda rzesza kibiców pi³ki no¿nej, obejmuj¹ca swoim
pochodzeniem zarówno Stary Kontynent (w ca³oœci), Afrykê (z bezapelacyjn¹
i fanatyczn¹ mi³oœci¹ dla tego sportu), pañstwa Ameryki Œrodkowej i Po³udniowej (tam futbol to religia) i znaczn¹ czêœæ Azji (z pominiêciem jednak chocia¿by
dawnych domen commonwealthu, gdzie z niewiadomych przyczyn dominuje rugby i krykiet). I chocia¿ w ostatnich latach dominuj¹cy ciê¿ar jakoœci rozgrywek
pi³karskich przesun¹³ siê nieco w stronê mistrzostw klubowych, to europejskie fina³y ciesz¹ siê w œwiecie nies³abn¹cym powodzeniem.
Jak w powy¿szym kontekœcie scharakteryzowaæ potencja³ terrorystycznego zagro¿enia? Kluczem dla zrozumienia ewentualnej atrakcyjnoœci EURO 2012 jako
celu ataku terrorystów jest elementarna dla wszelkiej maœci ekstremistów zasada
spektakularyzmu – bezwzglêdny wymóg medialnego nag³oœnienia faktu przygotowywania i przeprowadzenia skutecznego zamachu. Nie sposób wyobraziæ sobie
realizacji terrorystycznych celów – wytworzenia atmosfery zagro¿enia, os³abienia
pozycji rz¹dów, wywarcia presji politycznej i zastraszenia spo³eczeñstwa – bez
powszechnego rozpropagowania w³asnych dokonañ. Wspó³czesne media, realizuj¹ce obowi¹zek powszechnej dystrybucji informacji, staj¹ siê w powy¿szej sytuacji mimowolnymi sojusznikami grup terrorystycznych, informuj¹c o potencjalnym b¹dŸ rzeczywistym zagro¿eniu. Globalnoœæ wspó³czesnej sfery medialnej
potêguje si³ê psychologicznego efektu zamachu, nadaj¹c dzia³aniom terrorystów
wymiar ponadlokalny. Stoj¹c przed szans¹ powszechnego rozpropagowania w³asnej ideologii, terroryœci nie wahaj¹ siê dzisiaj przed zadawaniem ciosów o jak
najwiêkszym medialnym potencjale. Multimedialne transmisje na ¿ywo z ogarniêtego chaosem Nowego Jorku, Londynu czy Madrytu, stanowi¹ kamienie milowe ewolucji terroryzmu spektakularnego. W powy¿szym kontekœcie nale¿a³oby
mówiæ o koñcu ery zamachów „cichych”, uderzaj¹cych w konkretny obiekt,
których celem jest precyzyjne przy³o¿enie si³y politycznego nacisku. W dobie informacyjnego zalewu, gdzie w szumie Facebooka i Twittera wiadomoœæ o setce
ofiar w Bagdadzie czy Kabulu nie ma szans staæ siê breaking newsem, licz¹ siê
przede wszystkim dokonania o naprawdê du¿ej skali.
Skuteczne uderzenie w masow¹ imprezê sportow¹, jak¹ jest EURO 2012,
oznacza³oby dla ka¿dego terrorysty wejœcie do œwiatowej pierwszej ligi poprzez
globaln¹ manifestacjê w³asnego istnienia. Nieuchronna dezorganizacja przebiegu
169
Michał Wizor
imprezy, zawieszenie, a nawet zakoñczenie rozgrywek, w pierwszej kolejnoœci
odbiæ siê musi na harmonogramie telewizyjnych czy internetowych transmisji9.
Przerwanie, odwo³anie albo zmiana terminu emisji danego meczu poci¹ga za sob¹ lawinê globalnych zdarzeñ, wspomagan¹ fal¹ doniesieñ z serwisów informacyjnych. I o ile przeciêtny kibic (czy to w Glasgow, czy w Nairobi) informacje
o kolejnych ofiarach terroryzmu kwituje zazwyczaj wzruszeniem ramion, to w powy¿szym przypadku zostaje bezpoœrednio skonfrontowany ze skutkami aktu terrorystycznego. Nieoczekiwanie postulaty islamskich fundamentalistów lub politycznej ekstremy bezpoœrednio przek³adaj¹ siê na ¿ycie przeciêtnego obywatela –
i choæby prze³o¿enie to mia³o jedynie oznaczaæ zmianê harmonogramu meczowych transmisji, zjawiska nie sposób tym razem zignorowaæ. W pewnym sensie
ziszczeniu ulega wielkie marzenie terrorystów: terror w ka¿dym domu i ka¿dym
umyœle. Ziarno niepokoju zostaje zasiane nad wyraz powszechnie – oto potêga
œrodków masowego przekazu.
Aspekt trzeci – pieniądze
Terroryzm to, wbrew pozorom, nie tylko œlepe zniszczenie i bezrefleksyjne d¹¿enie do osi¹gniêcia jak najwiêkszej liczby ofiar przy maksymalizacji medialnego rozg³osu. B³êdem by³oby postrzeganie terrorystów jedynie w kategorii chaotycznej, œlepej przemocy – historia dowodzi, ¿e potrafi¹ oni doskonale planowaæ,
przewidywaæ, a przede wszystkim – liczyæ.
Atak terrorystyczny nie jest jedynie dzia³aniem obliczonym na wywo³anie politycznych skutków poprzez powszechne zastraszenie i propagacjê skrajnych pogl¹dów. Mo¿na oczywiœcie poprzestawaæ na zastraszaniu, manipuluj¹c spo³eczeñstwem, poœrednio uderzaj¹c w rz¹dy, jednak czynnikiem, który dodatkowo
wzmacnia efektywnoœæ przyjêtej œcie¿ki terroru jest uderzenie w ekonomiê – wywo³anie zarówno lokalnych strat (w bezpoœrednim miejscu zamachu), jak i wzbudzenie fali negatywnych konsekwencji ekonomicznych (globalizm!).
Pi³karskie mistrzostwa to podrêcznikowy przyk³ad przedsiêwziêcia w równym stopniu anga¿uj¹cego spo³eczeñstwo (kibice), pañstwo (patron i beneficjent) oraz sektor biznesu (dla którego organizacja imprezy jest zyskownym
przedsiêwziêciem komercyjnym)10. Warto zatem, choæby pokrótce, omówiæ
9 Dokonany przez palestyñsk¹ organizacjê Czarny Wrzesieñ zamach podczas Olimpiady w Monachium 5 wrzeœnia 1972 r., w wyniku którego œmieræ ponios³o jedenastu izraelskich sportowców
oraz niemiecki policjant, spowodowa³ krótkotrwa³e zawieszenie igrzysk i by³ zdarzeniem szeroko
komentowanym w mediach. Po zamachu na reprezentacjê pi³karsk¹ Togo, jad¹c¹ na rozgrywki Pucharu Narodów w dniu 8 stycznia 2010 r., pañstwo to wycofa³o siê z rozgrywek i odwo³ano szereg
meczów grupowych. Na skutek tych decyzji powsta³ konflikt miêdzy zwi¹zkiem pi³karskim Togo
a Afrykañsk¹ Konfederacj¹ Pi³ki No¿nej (CAF), którego efektem by³o na³o¿enie na Togo kary pieniê¿nej oraz dyskwalifikacja w dwóch kolejnych turniejach.
10 Mistrzostwa Europy w Pi³ce No¿nej UEFA EURO 2012 to przedsiêwziêcie organizowane
przez Europejsk¹ Federacjê Klubów Pi³karskich (UEFA) w porozumieniu z federacjami pañstw goszcz¹cych imprezê (ze strony Polski partnerem jest Polski Zwi¹zek Pi³ki No¿nej). Partnerem dla
170
ekonomiczne skutki potencjalnego ataku terrorystycznego wymierzonego
w EURO 2012.
Wróæmy do procesu wspomnianego kilka akapitów powy¿ej. Podczas jednego
z meczów fazy grupowej w Polsce ma miejsce zamach terrorystyczny w pobli¿u
stadionu, na którym toczone s¹ rozgrywki. S¹ ranni, zabici, poczyniono szkody
w lokalnej infrastrukturze, miasto walczy z komunikacyjnym parali¿em, a s³u¿by
porz¹dkuj¹ sytuacjê, udzielaj¹c pomocy kibicom i przywracaj¹c wzglêdny ³ad.
Wszczêto wypracowane wczeœniej procedury, koordynacja dzia³añ – pomimo
pewnych taræ – odbywa siê prawid³owo, a proces powracania do normalnoœci
przebiega planowo. Pañstwo polskie zda³o egzamin. Ale lawina konsekwencji zosta³a ju¿ uruchomiona – i to konsekwencji pozostaj¹cych niemal ca³kowicie poza
kontrol¹ instytucji pañstwowych.
Pomimo opanowania sytuacji i decyzji o kontynuowaniu rozgrywek, czêœæ meczów zosta³a tymczasowo odwo³ana b¹dŸ przesuniêta na inne godziny. Wielu kibiców zdecydowa³o siê na powrót do domu, a wszczête procedury zabezpieczaj¹ce miejsca oficjalne zmieniaj¹ atmosferê pi³karskiego œwiêta w sceny przypominaj¹ce obrazki z ligowego meczu podwy¿szonego ryzyka – dodatkowe kontrole,
bramki, osobiste przeszukania. Przed strefami kibica i stadionami stoj¹ kolejki
zdenerwowanych kibiców, procedury bezpieczeñstwa utrudniaj¹ p³ynne wpuszczanie ich na teren obiektów. Nic wiêc dziwnego, ¿e czêœæ trybun œwieci pustkami, co organizatorzy umiejêtnie staraj¹ siê ukryæ w transmisjach.
Nawet nie to jednak martwi ich najbardziej. Dokonany zamach (a mo¿e nawet wykryta jego próba, tak¿e zapewne dezorganizuj¹ca misterny harmonogram
rozgrywek) ca³kowicie niszczy przyjête ramówki transmisji na ca³ym œwiecie.
Dziesi¹tki stacji telewizyjnych zostaj¹ postawione przed dylematami: przebudowaæ plan nadawania, by w ca³oœci wyemitowaæ wszystkie mecze rozgrywek,
czy raczej poprzestaæ na najwa¿niejszych konfrontacjach, ratuj¹c co siê da
z pierwotnie przyjêtych harmonogramów? Czy pokazaæ w ca³oœci mecz, który
teraz przesuniêto na 10.00 rano we wtorek, skoro pierwotnie odbyæ siê mia³
w sobotê o 18.00? I wreszcie: jak powiedzieæ reklamodawcom, ¿e wykupiony
przez nich komercyjny blok w weekendowym prime time, adresowany do mê¿czyzn w grupie wiekowej 25–40 lat, zmieni³ potencjalne grono odbiorców
w emerytów, m³ode matki i gospodynie domowe? Jak w ci¹gu kilku dni renegoorganizatorów EURO 2012 jest polski rz¹d, który udzieli³ gwarancji na realizacjê szeregu przedsiêwziêæ zwi¹zanych m.in. z rozbudow¹ infrastruktury (budowa stadionów oraz rozwój szlaków komunikacyjnych), u³atwieniami w transporcie (organizacja ruchu lotniczego podczas rozgrywek) czy systemem prawnym (m.in. Ustawa z dnia 31 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o bezpieczeñstwie imprez masowych oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. 2011 Nr 217, poz. 1280). Zgodnie z przyjêtym
modelem wspó³pracy, zysk komercyjny z EURO 2012 przypada UEFA oraz federacji pañstwa-gospodarza (w tym wp³ywy z praw do transmisji meczów, kontrakty sponsorskie, prawa do wykorzystywania logotypu i nazwy imprezy oraz sprzeda¿ biletów). Wed³ug obliczeñ portalu Money.pl ³¹czne zyski ze sprzeda¿y biletów (w Polsce i na Ukrainie) siêgn¹æ mog¹ kwoty 100 000 000 euro, natomiast szacowane wp³ywy do kas miast-gospodarzy z tytu³u goszczenia kibiców to od 90 000 000
(Wroc³aw) do 185 000 000 z³ (Warszawa).
171
Michał Wizor
cjowaæ dziesi¹tki umów, wyp³aciæ milionowe rekompensaty, zaproponowaæ setki alternatyw?
W ¿adnym z pañstw nie istnieje system mog¹cy skutecznie uchroniæ szczegó³owo zaprojektowany harmonogram transmisji meczowych w przypadku wyst¹pienia czynnika dezorganizuj¹cego, jakim jest zagro¿enie terrorystyczne. Nawet je¿eli zamach zostanie podczas rozgrywek wykryty, ¿aden z organizatorów –
bez wzglêdu na zakres posiadanych si³ i œrodków – nie uniknie choæby minimalnych opóŸnieñ czy przesuniêæ, wynikaj¹cych z wdro¿enia dodatkowych kontroli
bezpieczeñstwa, sprawdzeñ pirotechnicznych czy nadprogramowych elementów
zabezpieczania obecnoœci VIP-ów na stadionach. Naiwnoœci¹ by³oby s¹dziæ, ¿e
przedostanie siê do powszechnej œwiadomoœci poczucia zagro¿enia terrorystycznego, czy – w sytuacji czarnego scenariusza – dokonanie takiego zamachu podczas masowej imprezy o charakterze sportowym, pozwoli³oby na pozostawienie
za³o¿onego harmonogramu w stanie nienaruszonym. Mo¿na oczywiœcie podejmowaæ dzia³ania zaradcze: manipulowaæ terminami meczów, prowadziæ rozgrywki
równolegle (tak jak robi siê to w trzeciej fazie spotkañ grupowych), czy nawet
przed³u¿yæ okres trwania turnieju fina³owego, lecz ekonomiczne konsekwencje s¹
w ka¿dym wypadku nieuniknione.
Wystarczy spojrzeæ na listê oficjalnych partnerów EURO 2012, by zrozumieæ
o jakich pieni¹dzach mowa11. Wœród nich znaleŸæ mo¿na wy³¹cznie globalne marki,
potentatów finansowych, dla których partycypacja w tym przedsiêwziêciu stanowi
element strategii, skalkulowan¹ inwestycjê, w ramach której za³o¿ono konkretny
efekt – liczony w grubych plikach banknotów zysk ekonomiczny. Zachwianie precyzyjnie skonstruowanych biznesplanów, wywo³uj¹ce nieprzewidywalne konsekwencje ekonomiczne w skali globalnej, stanowi zapewne jeden z najbardziej wymiernych
efektów ataku terrorystycznego wymierzonego w imprezê rangi EURO 2012.
Aspekt czwarty – prestiż
Aby z punktu widzenia pañstwa zrozumieæ skutki potencjalnego ataku na
przedsiêwziêcie rangi Mistrzostw Europy, nale¿y w pierwszej kolejnoœci odpowiedzieæ sobie na pytanie: czego dany kraj, goszcz¹cy u siebie masow¹ imprezê
sportow¹, oczekuje w zamian? Na jakie zyski liczy pañstwo anga¿uj¹ce siê w d³ugoletni proces wspó³pracy z federacj¹ pi³karsk¹, podejmuj¹ce siê stworzenia ram
prawnych i strukturalnych dla mo¿liwie nieskrêpowanego przebiegu tego – b¹dŸ
co b¹dŸ komercyjnego – projektu?
11
Status Oficjalnych Partnerów UEFA EURO 2012 posiadaj¹: Adidas, Canon, Carlsberg, Castrol, Coca-Cola, Continental, Hyundai/Kia, McDonald’s, Orange oraz SHARP. Prawa reklamowe
zwi¹zane z imprez¹ (status Narodowego Sponsora) posiadaj¹ tak¿e Bank PEKAO S.A., E. Wedel
oraz Mastercard. Wysokoœæ kontraktów reklamowych miêdzy powy¿szymi korporacjami a UEFA
nie zosta³a podana do wiadomoœci publicznej, jednak zgodnie z deklaracjami przychody ca³kowite
siêgn¹æ powinny kwoty 2,3 mld euro, zaœ zysk netto ma wynieœæ 116 mln euro (UEFA Financial Report 2009/2010).
172
Standardowe porozumienie miêdzy pañstwem-gospodarzem a federacj¹ organizuj¹c¹ rozgrywki zak³ada bardzo specyficzny podzia³ odpowiedzialnoœci: organizacja podejmuje siê przeprowadzenia cyklu imprez masowych (w przypadku
EURO 2012 w Polsce jest to kilkanaœcie meczów i szereg imprez towarzysz¹cych,
przede wszystkim skupionych wokó³ oficjalnych Stref Kibica), zapewniaj¹c bezpieczeñstwo oraz dostêp do odpowiedniej infrastruktury w obrêbie zwi¹zanych
z turniejem lokalizacji. Pañstwo ze swojej strony deklaruje odpowiedzialnoœæ za
bezpieczeñstwo sfery publicznej, wsparcie instytucjonalne, zapewnienie infrastruktury sportowej i innej (transportowej, lotniczej, bazy hotelowej itp.), przejmuj¹c de facto odpowiedzialnoœæ za wszystko, co wydarzy siê poza terenem stadionów i innych miejsc oficjalnych12. Obserwuj¹c taki stan rzeczy nie sposób
oprzeæ siê wra¿eniu pewnej dysproporcji odpowiedzialnoœci. Nieuchronnie nasuwa siê pytanie, jak to mo¿liwe, ¿e Polska (a przecie¿ tak¿e inne pañstwa organizuj¹ce imprezy pi³karskie: Austria i Szwajcaria, Niemcy, Portugalia) przyjmuj¹ na
siebie ciê¿ar wieloletnich obowi¹zków i wysi³ków finansowych wraz z wymogiem infrastrukturalnego dostosowania, nie maj¹c w praktyce szans na wypracowanie rekompensuj¹cego zysku ekonomicznego? Co jest zatem tym zyskiem, co
jest tego warte?
OdpowiedŸ znamy wszyscy: jest ni¹ presti¿ turnieju i zwi¹zana z tym faktem
okazja do promocji w³asnego kraju. Ka¿de pañstwo, wystêpuj¹c o mo¿liwoœæ
organizacji u siebie znacz¹cej imprezy – igrzysk olimpijskich, innych mistrzostw
sportowych, wystawy œwiatowej, bycia Europejsk¹ Stolic¹ Kultury – zdaje sobie
sprawê, ¿e jest ona ogromn¹ szans¹ na zaprezentowanie siê na arenie miêdzynarodowej w charakterze sprawnego organizatora, nowoczesnego inwestora czy
partnera handlowego. Nie bez znaczenia pozostaje, wspomniany na pocz¹tku tego eseju fakt, ¿e prezentacji dokonaæ mo¿na w warunkach niezwykle komfortowych – zapraszaj¹c goœci w pachn¹ce nowoœci¹ miejsca, witaj¹c w nowo wybudowanych portach lotniczych, wo¿¹c nowoczesnymi autostradami, pokazuj¹c odnowione centra miast. Nawet przeciêtny uczestnik takiego wydarzenia styka siê
wy³¹cznie z miejscami przygotowanymi na jego przyjêcie, pozostaj¹c niejako
w izolowanym œrodowisku, z którego po powrocie przywieŸæ powinien wy³¹cznie
pozytywne wspomnienia. W tym samym czasie setki milionów widzów na ca³ym
œwiecie otrzymuje taki sam – choæ jeszcze bardziej wyre¿yserowany – przekaz na
temat pañstwa-gospodarza. Z punktu widzenia naszego kraju EURO 2012 to fenomenalny folder promocyjny i setki godzin czasu reklamowego w mediach na
12 Podstawowym aktem prawnym reguluj¹cym zasady prowadzenia przedsiêwziêæ zwi¹zanych
z przygotowaniem i przeprowadzeniem EURO 2012 ze strony pañstwa jest Ustawa z dnia 7 wrzeœnia 2007 r. o przygotowaniu fina³owego turnieju Mistrzostw Europy w Pi³ce No¿nej UEFA EURO
2012 (Dz.U. 2007 Nr 173, poz. 1219), definiuj¹ca zasady tworzenia spó³ek celowych na potrzeby
niniejszych zadañ. Szczegó³owy wykaz przedsiêwziêæ realizowanych przez pañstwo zawarto w Rozporz¹dzeniu Rady Ministrów z dnia 29 grudnia 2009 r. w sprawie wykazu przedsiêwziêæ Euro 2012
(Dz.U. 2010 Nr 8, poz. 52) oraz Rozporz¹dzeniu Rady Ministrów z dnia 23 grudnia 2010 r. zmieniaj¹cym rozporz¹dzenie w sprawie wykazu przedsiêwziêæ Euro 2012 (Dz.U. 2011 Nr 6, poz. 20).
173
Michał Wizor
ca³ym œwiecie. Z perspektywy pañstwa rozwijaj¹cego siê, dbaj¹cego o budowê
w³asnego wizerunku, jest to wartoœæ nie do przecenienia. Nie dziwi zatem fakt, ¿e
po masowe imprezy sportowe siêgaj¹ kraje aspiruj¹ce do poprawy w³asnego obrazu w oczach spo³ecznoœci miêdzynarodowej: w tym miejscu wymieniæ nale¿y
chocia¿by Igrzyska Olimpijskie w Pekinie w 2008 roku, planowan¹ na rok 2014
olimpiadê w Soczi czy przypadek Kataru, walcz¹cego o ugruntowanie pozycji
wœród pañstw Zatoki Perskiej poprzez organizacjê w 2022 roku pi³karskiego mundialu.
Nie ³udŸmy siê – zaatakowanie pañstwa podczas miêdzynarodowej imprezy
sportowej, na oczach ca³ego œwiata, w apogeum wizerunkowego triumfu, stanowi
dla terrorystów ogromn¹ pokusê. W charakterze podrêcznikowego przyk³adu
wskazaæ mo¿na w tym miejscu Al-Kaidê, od lat borykaj¹c¹ siê z logistycznymi
i wizerunkowymi trudnoœciami, skrajnie zdeterminowan¹ do dokonania spektakularnego zamachu na presti¿owy obiekt na Zachodzie13. Zamach taki, pozwalaj¹cy
nie tylko dowieœæ w³asnej sprawnoœci organizacyjnej, lecz zarazem upokarzaj¹cy
pañstwo zachodnie, od lat skupione na przeciwdzia³aniu terroryzmowi, stanowi³by dla Al-Kaidy spektakularny sukces wizerunkowy, przyczyniaj¹c siê do nadania organizacji nowego impetu.
Nie trzeba jednak¿e odwo³ywaæ siê do stosunkowo odleg³ych od polskiej specyfiki zagro¿eñ ze strony islamskiego fundamentalizmu. Uderzenie w presti¿ pañstwa stanowiæ mo¿e pokusê nie do odparcia dla wielu œrodowisk i jednostek.
Organizacja EURO 2012 w pewnym sensie prowokowaæ mo¿e szereg dzia³añ
podejmowanych przez osoby niechêtne strukturom pañstwowym, motywowane
wszelkimi odmianami politycznego ekstremizmu. Chêæ spektakularnego uderzenia w wizerunek pañstwa przejawiaæ mog¹ zarówno grupy, jak i jednostki, dzia³aj¹ce pod wp³ywem radykalnej ideologii (samoradykalizacja, strategia tzw. solo
terrorism), pochodz¹ce z naszego kraju, jak i przyjezdne z zagranicy. D¹¿enie do
medialnego zaistnienia poprzez os³abienie wizerunku pañstwa stanowiæ mo¿e potencjalnie jeden z najistotniejszych czynników ryzyka, skupiaj¹cych uwagê terrorystów na organizacji mistrzostw w naszym kraju, stanowi¹c w najbli¿szej perspektywie kolejny aspekt funkcjonowania polskiego systemu bezpieczeñstwa
pañstwa.
Rzeczywistość
Analizuj¹c potencjalny zakres zagro¿enia terrorystycznego konfrontowani jesteœmy z jego immanentn¹ cech¹: nieprzewidywalnoœci¹. Nie sposób, odwo³uj¹c
siê do metod statystycznych, historycznych, demograficznych czy psychologicznych, okreœliæ Ÿród³a, miejsca ani modus operandi przysz³ego ataku. O ile bowiem
13 B.M. Jenkins, Al Qaeda in Its Third Decade. Irreversible Decline or Imminent Victory?, Occasional Paper, RAND Corporation, www.rand.org/pubs/occasional_papers/OP362.html, dostêp:
02.2012 r.
174
dzia³ania pañstwa (b¹dŸ szczêœliwy traf) nie doprowadz¹ do zapobiegniêcia zamachowi na etapie jego przygotowañ, przewa¿nie rzeczywistoœæ zmusza do radzenia
sobie z jego skutkami. Nawet doskona³e rozpoznanie potencjalnych obszarów zagro¿eñ nie daje stuprocentowej gwarancji powstrzymania niebezpieczeñstwa,
a wspó³czeœnie powszechny dostêp do wiedzy i œrodków z zakresu dzia³alnoœci
terrorystycznej wprowadza do wszelkich analiz dodatkow¹ zmienn¹ w postaci terroryzmu indywidualnego. Nic zatem dziwnego, ¿e prognozowanie rzeczywistego
poziomu zagro¿enia dla organizowanych w Polsce Mistrzostw Europy w Pi³ce
No¿nej UEFA EURO 2012 jest zajêciem bardzo niewdziêcznym.
Wskazane w niniejszym eseju czynniki mog¹ce wp³yn¹æ na d¹¿enia terrorystów do realizacji zamachu na terytorium naszego pañstwa podczas turnieju to jedynie wycinek potencjalnej oceny zagro¿enia. Naœwietlone pod pewnym k¹tem
aspekty globalnego znaczenia masowej imprezy sportowej to zapewne bardzo
istotne kwestie z punktu widzenia szacowania ryzyka, jednak¿e lekkomyœlnoœci¹
by³oby ograniczanie ca³oœciowej analizy bezpieczeñstwa imprezy tylko do zagadnieñ powszechnoœci sportu, medialnej atrakcyjnoœci, komercyjnego charakteru
i globalnego presti¿u. Potencjalni terroryœci d¹¿¹cy do przeprowadzenia zamachu
podczas EURO 2012 (o ile s¹ tacy) mog¹ byæ motywowani zgo³a innymi przes³ankami.
Niemniej jednak, te skromne kilka czynników, które zasugerowano w niniejszym tekœcie, nale¿a³oby postrzegaæ jako wa¿ne determinanty przy ocenie potencjalnych zagro¿eñ. Warto zauwa¿yæ ich uniwersalny, niezwi¹zany z polsk¹ specyfik¹ charakter, odnosz¹cy siê do samej idei masowej imprezy sportowej. W pewnym zakresie, przy organizacji EURO 2012, pañstwo polskie borykaæ siê musi
z podobnymi uwarunkowaniami bezpieczeñstwa, co inne kraje Zachodu. Najbli¿sze miesi¹ce zweryfikuj¹, czy z postawionym zadaniem uda siê nam uporaæ skutecznie.
S³owa kluczowe: EURO 2012, terroryzm, sport, wizerunek, presti¿, biznes, zagro¿enia
Sport, mediality, money, prestige – why the Euro 2012 can constitute a potentially
attractive target for terrorists
Despite the fact that it has never been afflicted by terrorism to a degree which can be compared to the other countries of the West, Poland is facing a great challenge of organizing international sport event of a mass character – the Football Championship EURO 2012. Until today
our country has not been under threat of terrorism, but does it mean that Polish services can pay
less attention to our safety?
Four aspects that are inextricably linked with every large-scale event show that there is
a potential threat that might appear during the tournament. The mentioned aspects are: the
position of sport in the world, media attention attracted by the international event, the scale of
business means that are involved in hosting the tournament and the prestige of organizing the
175
Michał Wizor
championship. Considering these four key dimensions of football fever, the author of the paper
makes an attempt to analyse a potential risk of a terrorist attack aimed at the participants and the
fans of the EURO 2012.
In the face of this unprecedented event not only the current status of our country as a potentially attractive target should be taken into consideration, but also the fact, that between June 8
and July 1, 2012 the eyes of the great part of world will be focused on us. The awareness of possible threats is a solution for preventing terrorist attacks.
Sport, notoriété, argent, prestige – pourquoi l’Euro 2012 peut devenir une cible
potentielle pour les terroristes
M˜me si la Pologne ne fut pas marquée par les phénomènes terroristes dans la m˜me
mesure que les pays occidentaux, elle se trouve confrontée à un grand défi, qu’est l’organisation
d’une grande compétition sportive d’envergure internationale – le championnat Euro 2012. Le
fait que notre pays se situe jusqu’à aujourd’hui loin des sentiers terroristes donne-t-il le droit
aux services de sécurité polonais de dormir tranquille ?
L’existence d’un danger potentiel lié à l’organisation d’un tournoi d’une telle ampleur s’explique par quatre types de données : le rôle du sport dans le monde, la couverture médiatique de
l’évènement, l’importance des sommes d’argent investies, ainsi que le prestige dont peut bénéficier l’organisateur du championnat. C’est en prenant en compte ces quatre dimensions de l’engouement footballistique que fut entreprise une tentative d’analyse du risque potentiel d’un
attentat terroriste dirigé contre les participants et les supporters de l’Euro 2012.
Au regard d’un évènement sans précédent il faut prendre en considération non seulement
l’attractivité de notre pays comme cible potentielle, mais aussi les raisons pour lesquelles entre
le 8 juin et le 1 juillet 2012 les yeux d’une grande partie du monde seront tournés vers notre pays.
La prise de conscience des possibles dangers constitute la solution permettant d’éradiquer le
risque terroriste.
, 0!#3"3, 3%!, "! D 0 '-2012 0 "3
" !' #= !"'
) & %& , % . F , ) -&
/-2012, ) ', ) & )&
, !% ?
, ! , "& &: ,
%
& ! %, #% , !.
= %)%& „#
&” „ ” )& /-2012.
% , ) ( )& 8 " 1 " 2012 , (
. ? !%& )& &,
& .
176
Historia
najnowsza
Piotr Załęski
Kazakh’s SSR nomenclature
in post−war period
Constitutional basis of nomenclature’s power
Kazakhstan became one of the soviet republics on the base of USSR’s
constitution from 5th December 1936, also known as Stalin’s constitution. First
KSSR’s constitution was adopted by X Extraordinary Congress of Kazakh Soviets
on 26th March 19371. Its regulations repeated those from all-union constitution. It
was a legal act that didn’t have big influence on Kazakh’s social and political
life. Wide catalogue of rights and freedom of the individuals, enclosed in constitution, didn’t have procedural mechanisms, so it only had declarative character.
Next constitution of USRR from 7th December 1977, also called “Brezhnev’s”, left
system of power unchanged2. By analogy it was petrified by KSSR’s constitution
from 20th April 19783. Political system determined by 1937 and 1978 constitutions
was based on unity of state power. However, within its frames, acting of separate
legislative and executive bodies was petrified. Therefore some authors are likely
to write about liquidation of “soviet system, as system sui generis, based on building
power from the bottom” and introducing division of powers in technological and
legal meaning4.
1 KSSR’s Constitution from 26th March 1937, in: Qazaqstan: memlekettIlI k kezenderI. Konstituciâlyq aktIler/ Kazahstan: ètapy gosudarstvennosti. Konstitucionnye akty, Almaty 1997,
pp. 270–292. In soviet historiography the fact of participation of the society in adopting constitution
was emphasized. 3 million 200 thousand citizens of KSSR was supposed to take part in discussion
over its project. See: Istoriâ Kazahskoj SSR. Èpoha socializma, Alma-Ata 1963, p. 461.
2 Compare: E. Zieliñski, Ustrój polityczny Zwi¹zku Socjalistycznych Republik Radzieckich, Warszawa 1987, p. 29–258.
3 KSSR’s Constitution from 20th April 1978, in: Qazaqstan…, p. 293–333.
4 Such approach in Polish sovietology from inter-war period was presented by: W. Komarnicki
or F. Ancewicz. Post-soviet politologists write about the unity of power system and three branches
of power within it. See: Èvolûciâ politièeskoj sistemy Kazahstana, Almaty 2001, vol. 1, p. 207. In
western politology such system is called parliament-committee or committee.
179
Piotr Załęski
Representative elites as facade
In 1938 the head state body was Supreme Soviet of KSSR, elected in general
elections for 4 years. Official results of elections didn’t usually vary from 99%
attendance and the same level of support for block formed by communists. For
example, in elections for Supreme Soviet of KSSR for first cadence, the attendance was 99.2% and above-mentioned block gathered 99.5% of votes. As a result, of
total 300 deputies, 241 were members of KCP(b). It has to be emphasised that
Kazakhs, who had 152 deputies in Supreme Soviet, were over-represented5.
Supreme Soviet had formally legislative powers, such as adopting republic’s
constitution, which had to be consistent with the constitution of USSR. It is worth
to mention that constitution established presumptive competence for Supreme
Soviet. The regulation, stipulated that all deputies had imperative mandate, which
means that they could be dismissed by majority of voters6, supposed to be the
evidence of democratic character of Supreme Soviet.
In fact, Supreme Soviet was a “voting machine” over decisions taken on party
or government level. This parliamentary body, according to communist regime,
was a facade. Acting in Supreme Soviet was often connected with other professional
activities. The real importance of deputy was connected with his socio-professional
position. The highest position had representatives of nomenclature. Significant
representation of agriculture and industry workers was considered as important –
it was supposed to confirm the proletarian character of state.
Chairman of KSSR Supreme Soviet represented the legislative body outside
and was responsible for deputies’ work. His real position in power elite depended
on whether he was a member of communist party’s managing committee or not.
Also the Presidium of KSSR’s Supreme Soviet had representative functions. It
was chosen by members of Supreme Soviet from among themselves. Formally,
the presidium acted as collegial head of the republic. During periods between the
sessions, the presidium had legislative powers. However, initiative on mentioned
field and making other decisions didn’t belong to this body. The chairman of
presidium was the most important from all members. However, it is hard to state
that his position gave him an actual power.
Local soviets (soviets of working deputies) were chosen in general elections
for two years as legislative bodies, which nominated executive committees
(ispolkoms)7. Every soviet was subordinated to the soviet situated higher in the
hierarchy. In fact, field soviets were dominated by executive committees. In
soviet’s activity it was hard to spot even an essential discussion, because most of
them were usually staged and reduced only to reading the materials prepared by
5
Istoriâ Kazahskoj…, p. 472–473.
In fact this regulation was never introduced – even the legal frames to dismiss deputies were
not adopted.
7 People’s deputies councils working within the frames of Constitution from 26th March 1937
gathered on sessions rather rarely – for example on a district level not less than twice a year.
6
180
Government and administration’s nomenclature
Executive and administrative organ of KSSR was the Cabinet, called until
1946 Peoples’ Commissars Council. Division of ministries, for those subordinated only to republic’s council and those subordinated to republic’s council and all-union ministries (union-republican), was kept9.
Government was formally subordinated to supreme council or its presidium. In
fact, representative bodies never, by their own initiative, dismissed government or
even single minister. Government was the most important state body, although it
was subordinated to the party. In fact each of ministers was subordinated to
adequate member of Kazakh Communist Party’s Central Committee, who may be
called as “super-ministers”.
In spite of party’s control, the government can not be called as “facade”. Administrative decisions belonged to it and party’s control most often remained as
indirect. Ministerial posts, especially those in economy departments, but also in
those connected with judicature, safety and education, gave a real power. Executive
power elite, by accepting the principles of the system, was able to expand its
connections, improve the quality of those connections and, very often illegal,
build its own financial status.
8
9
Kazakh’s SSR nomenclature in post−war period
ispolkom’s apparatus. Working in soviets, as it was on central level, was an
additional activity, which made their facade character even stronger.
Constitution from 1978 changed the term of office of Supreme Soviet to 5 years,
and local soviets, called at that time councils of people’s deputies, to 2,5 years. Also
the frequency of sessions of the those authorities slightly increased. Supreme
Soviet of KSSR formally remained as head state power body. Its real position was
weakened to executive power bodies advantage8.
See article 118 of KSSR’s Constitution from 20th April 1978.
Constitution described the type of every ministry. Only 4 of them had the republican status.
181
Piotr Załęski
Schema 1. Formal relations between representative and administrative elite
segments in KSSR.
PRESIDIUM OF USSR’S
SUPREME SOVIET
➧
USSR’S SUPREME SOVIET
UNION NATIONALITIES
COUNCIL
COUNCIL
PRESIDIUM OF KSSR’S
SUPREME SOVIET
➧
THE USSR’S
CABINET
UNION LEVEL
THE KSSR’S CABINET
KSSR’S SUPREME SOVIET
REPUBLIC LEVEL
➧
PEOPLES’ DEPUTIES
COUNCIL
ELECTORATE
EXECUTIVE
COMMITTEE
FIELD LEVEL
appointment (election), control
➧ election
control
Source: Own work, based on constitutions: USSR from 1977 and KSSR from 1978.
The importance of each government member to a large degree dependent on
his position in party’s nomenclature. Prime minister had the highest position in
terms of representation and power. Three times in history prime ministers were
promoted to the highest office in the state. Those people were first secretaries of
KCP: Dinmuhamed Kunaev (1960 and 1964) and Nursultan Nazarbaev (1989).
182
Chairman
N.D. Undasynov
E.B. Tajbekov
D.A. Kunaev
.A. Tašenev
S. Daulenov
M. Bajsebaev
D.A. Kunaev
M. Bajsebaev
B. Ašimov
N.A. Nazarbaev
U. Karamanov
Period
1938–1951
1951–1955
1955–1960
1960–1961
1961–1962
1962
1962–1964
1964–1970
1970–1984
1984–1989
1989–1991
Source: Own work based on D.R. Ašimbaev, Kto est’ Kto v Kazahstane: Biografièeskaâ ènciklopediâ, Almaty 2002, p. 512.
Table 1. Chairmens of KSSR’s Council of Ministers after period of soviets system.
Members of executive power elite on local level recruited from ispolkoms’
officials. Their formal subordination to competent local soviet did not have significant meaning. Mentioned elite was responsible for its activity to party bodies and
higher-level administrative bodies.
Judicial system elite
Constitution from 1937 changed the judicial system. The lowest level of the system became People’s Courts, where judges were chosen in general elections by
region’s residents for a three-year term. Higher instance were district courts,
investigating more complex cases and acting as appealing institution for
people’s courts’ sentences. Members of district courts were chosen for five-year
term by district working deputies’ soviets. The highest judicial body was the
Supreme Court of KSSR, which judges were chosen by supreme soviet also for
five-year term.
Decrees concerning simplified court procedures were repealed in the 1950s. It
was formally banned to create non-constitutional court bodies and some extraordinary courts were liquidated. In constitution from 1978 the independence of
judges and their subordination only to law was accompanied with responsibility
towards their electorate or choosing bodies. Formally it was against the above-mentioned rules, but in fact it was meaningless.
The judicial elite was indirectly controlled by party and directly by soviet state’s “law protection” bodies. It has to be added that said above bodies were nothing but administrative ones, which can be exemplified by prosecutors office.
183
Piotr Załęski
Party’s nomenclature
First constitution of KSSR, in which the existence of communist party was
mentioned, has been enacted in 1937. It stated that “the most active and aware
citizens among working class and other social classes are united in All-union
Communist Party (bolshevicks), which is leading peoples’ force in fight for
strengthening and development of socialist regime and expressing itself as
directing core of all peoples’, social and state, organizations”10. According to the
constitution, communist party structures could also put up candidates to soviets.
Constitution from 1978, similar to all-union one, formally put into effect the
rule of communist party’s leading role11. E. Zieliñski reduced the party’s leadership in USSR to three main forms:
1) determining the main political line and, as an effect, main directions of activity of all state power bodies as well as formulating guidelines, which in
fact become programme foundations for activity of state bodies,
2) personnel decisions, and
3) political control over activity of state bodies12. It has to be specified that this
leading role was played not by whole party, but it’s leading bodies.
In Kazakhstan’s Communist Party (this name was used since 1952) the most
important place was taken by CC bureau. Customarily members of CC were:
secretaries (however, the rank of secretary office in here was far more lower than
in the centre), prime minister, chairman of supreme soviet and chairmen of
party’s district committees. As a part of CC were created departments, which
acted as “super-ministries” supervising adequate resorts. Members of bureau and
secretary’s office and first secretaries of district organizations of communist party were the higher class in republic’s nomenclature. Comparing the period of soviet power crystallization, the subordination of Kazakh party to centre, its organization and cooptation dressed as elections, remained unchanged.
10
Article 104 and 120 of KSSR’s Constitution from 26th March 1937.
This principle was defined in 6th article of KSSR’s Constitution from 20th April 1978. However, in preamble this fact was also connected with the past. The consequence of party’s ruling position was its supremacy over other institutions and the driving character of them. Compare: J. Drygalski, J. Kwaœniewski, (Nie)realny socjalizm, Warszawa 1992, p. 50–63.
12 E. Zieliñski, Ustrój polityczny…, p. 64–65.
11
184
Period
1938–1945
1945–1946
1946–1954
First Secretary of CC
N.A. Skvorcov
G.A. Borkov
. Šaâhmetov
1954–1955
1955–1956
1956–1957
1957–1960
1960–1962
1962–1964
1964–1986
P.K. Ponomarenko
L.I. Brezhnev
I.D. Âkovlev
N.I. Belâev
D.A. Kunaev
I. Ûsupov
D.A. Kunaev
1986–1989
G.V. Kolbin
1989–1991
N.A. Nazarbaev
Second Secretary of CC
. Šaâhmetov
. Šaâhmetov
S.I. Kruglov (1946–1951)
I.I. Afonov (1951–1954)
L.I. Brezhnev
I.D. Âkovlev
N.I. urin
F. Karibanov
N.N. Rodionov
M.S. Solomencev
V.N. Titov (1965–1970)
V.K. Mesâc (1971–1976)
A.G. Korkin (1976–1979)
O.S. Mirošhin (from 1979)
O.S. Mirošhin (to 1987)
S. Kubašev (1987–1988)
M.S. Mendybaev (1988–1989)
V.G. Anufriev
Table 2. First and second Secretaries of CC KCP(b)/KCP after the period of
soviet system.
Source: Own work based on D.R. Ašimbaev, Kto est’ Kto v Kazahstane: Biografièeskaâ ènciklopediâ, Almaty 2002, p. 511.
The statement of Hasen Koahmetov rightly describes the skills and ethical
qualities of Kazakh political elite: “Our leaders put their private businesses
above the interests of their own nation. With submission, servile, without any
objections, they obeyed orders from Moscow, climbing the ladder of career”13.
It must be emphasised, that only minor part of republic’s nomenclature was directly in touch with central bodies, however, Moscow’s approval was necessary
for nomination. Acting for many years as the First Secretary of CC KCP,
Dinmuhamed Kunaev, in his memoirs from the period when he was a member of
council, wrote: “Whomever we want, we will appoint. Your role is to vote for,
and we have voted. Because of that a following statement was adopted: higher
personnel for the republic is given by the Centre”14. Supervising posts were given to the people sent from the centre. First or second secretary was the person
from the centre. Besides last 10 years of Kunaev’s rule, the functionary from
outside had in fact superiorposition, even if he was titled Second Secretary. There
13
14
Nie igraæ z narodem, „Obóz”, N0 21, winter 1991/1992.
After: Evolûciâ..., vol. 1, p. 220, 223.
185
Piotr Załęski
were also situations, quite rare in the USSR, when both secretaries were sent
from the centre15.
The war period was connected with re-corenization of political power elite in
KSSR. Kunaev wrote about the then chairman of Kazakh party, Nikolaj Skvorcov:
“He perfectly knew the Kazakh economy and society (…), done lots of things for
development of the republic (…). His role in education and development of national personnel was significant, he left the best memories after his work in Kazakhstan”16. It was during the time when Skvorcov was the First Secretary of KCP(b),
when people like umabaj Šaâhmetov or Kunaev had been promoted to important
positions. After short period of Genadij Borkov rule, the post of First Secretary of
KCP’s CC, for the first (and quite long) time, was taken by Kazakh. He was the
above-mentioned Šaâhmetov, who derived from Argyn tribe from Middle üz. He
was working as a farmhand, teacher, instructor in Košèi union, and then he
was employed in NKVD, which turned out to be very helpful in party career.
According to the sources, he was a disciplined party official and he was disciplining
others. The personnel policy he exercised had a secret character, however, he
promoted educated people. T. Ismagambetov stated that in 1946 20 out of 55
secretaries of district committees had higher education, however, in 1954 this
ratio was 34 out of 4717. Šaâhmetov’s dismissal was connected with changes in
central nomenclature after Stalin’s death. The official reasons of the dismissal,
according to the materials from plenary session of CPSU’s CC from 1953, was
a failure in accomplishing the aims of agricultural policy.
The main role of secretaries appointed by Nikita Khrushchev was to bring into cultivation so called celins, which lead up to significant rise of grain production. Important fact is that those posts were taken by well-educated members of
nomenclature, experienced in party activities. The characteristic of the changes,
made in party’s leadership in 1954, was that first and second secretaries descended from centre and didn’t have a basic knowledge of the republic. For both of
them posts in KCP meant degradation, however Leonid Brezhnev, unlike Pantelejmon Ponomarenko, used the post of First Secretary of KCP as a springboard to
the position of USSR communists’ leader. Next First Secretary Ivan Âkovlev distinguished himself from other secretaries with lack of higher education, which was
unusually after Šaâhmetov period. The policy of bringing celins into cultivation
was also exercised by Nikolaj Belâev, who has associations with first workers protest after Stalinism period and first victims of regime during the events in Temirtau in 1959. Khrushchev, in his personnel decisions concerning the post of Kazakh
party’s First Secretary, took into account the representatives of republic’s nomenclature. After D. Kunaev (1960–1962) Ismail Ûsupov, who was a Kazakh Uygur,
15 Compare: Š. Kadyrov, „Naciâ” plemen. Ètnièeskie istoki, transformaciâ, perspektivy gosudarstvennosti v Turkmenistane, Moskva 2003, p. 92–93.
16 After: T. Ismagambetov, Kogda kadry rešali vse, in: Pervye lica gosudarstva: politièeskie portrety (s toèki zreniâ istorii i sovremennosti), Almaty 1998, p. 258.
17 T. Ismagambetov, Lidery poslevoennoj pory, in: Pervye…, p. 270–271.
186
became First Secretary. He was chosen to implement ideas concerning legal and territorial changes, which were supposed to be the evidence of vanishing the republic
and national borders in Uzbek SSR. When KSSR’s nomenclature had to vote unanimously for handing to Uzbek SSR regions producing cotton, its members felt,
according to Kunaev’s words, uncomfortable. The more that the author of the idea
was Ûsupov himself. However, his version is totally different, which reveals the
backstage of faction struggle in republic’s nomenclature. Ûsupov accused Kunaev, then Prime Minister, of exercising personnel policy in inappropriate way18.
From among ex first secretaries Kazakhs have the best memoirs about Kunaev19.
He derived from Ysty tribe of Older üz. He became vice prime minister during
the war and later gained experience as prime minister and president of
KSSR’s Science Academy. After L. Brezhnev came into power he became First
Secretary of Kazakh party once more. Thanks to his personal contacts with soviet
leader, party apparatus in Moscow more often considered opinions of party’s
local bodies together with suggestions on personnel policy. As an example, second
secretaries of CC KCP – Aleksandr Korkin and Oleg Mirošhin were not send from
Moscow, they were previously members of local nomenclature20. Kazakhs had superior position in national structure of republic’s power elite during that period 21.
It corresponds with the M. Rywkin’s opinion that “during Brezhnev’s period relative power of local, national elite rose at the cost of their Russian partners”22. D.
Kunaev, on the contrary to his predecessors, took into account
tradition and national experience. His story about how he saved Kyzyl-Orda
district from flood thanks to aqsaqal council grown into the symbol23. Closer analysis brings to . Abylhoin’s conclusion that Kunaev was an autocratic
leader, creating himself for an enlightened leader24.
Nomenclature’s personnel policy
M. Voslensky emphasised the fact, that careerism “is characteristic feature
of mentality of people from this class. All nomenclature members’s hopes and
thoughts circulate round career”25. The career’s attractiveness during the Brezhnev’s
18
. Murzalin, Holod hrusevskoj ottepeli, in: Pervye…
Mosque in Atyrau is named after him, in Alma-Ata there is his street, enterprise, university.
His statue still stands there. Such things do not occure only in Kazakhstan – for example in Belarus
long-term First Secretary Pëtr Mašerov was chosen by the society for the politician of all times.
20 T. Ismagambetov, Èelovek, kotorogo podnâla celina, in: Pervye..., p. 284.
21 During Kunaev period 60% of political power elit were Kazakhs. See: M.N. Igaliev, Processy èlitobrazovaniâ v Respublike Kazahstan v 1991–2002 gg., „Kazahstan–Spektr. Nauènyj urnal”,
N0 1 (23)/ 2003.
22 M. Rywkin, Przemiany polityczne, etniczne i kulturowe w Azji Œrodkowej, „Obóz”, N0 31-32/1997.
23 M. Mašan, O Kunaeve i ego vremeni, in: Pervye..., p. 324.
24 .B. Abylhoin, Kazahstan v sovetskom totalitarnom prostranstve: istorièeskaâ dinamika,
in: Istoriâ Kazahstana: narody i kul’tury, Almaty 2001, p. 358.
25 M. Woslenski, Nomenklatura. Uprzywilejowani w ZSRR, Warszawa 1983, p. 171.
19
187
Piotr Załęski
rule over the communist party was, according to V. Coulloudon, connected with
“social status and perspective of material enrichment” and its schema was based
on “unwritten rules, which allowed all kinds of abuses”26.
First condition for career was a party membership. It was a springboard
allowing fast and real promotion not only to party’s positions, but also for
administrative, economical or scientific ones. Career in nomenclature was faster,
when a person previously worked on posts in lower apparatus, which was the
source of personnel and information for nomenclature, based on which it made its
decisions27.
The struggle for power or promotion was rarely connected with substantive or
moral matters28. Selection of personnel issues was based on the level of candidates’ incompetence, therefore they occupied posts, which they shouldn’t, because
they were incapable of coping up with their duties. That’s why saying: ‘there is no
people that can not be replaced’ made sense. Among the nomenclature’s members
it was well known, that they are allowed to occupy their positions thanks to favour of higher instances.
According to J. Karpiñski words “personnel decisions were based on level of
certainty and trust. It was important that post was taken by «our man»”29. The
key factor, which decided on party’s activist’s promotion, was the relation with
patron who was aspiring to power30. Changes on the tops of the ruling elite were
accompanied with changes in the content of segments subordinated to them.
Local coteries, headed by a local party secretary, had cliental character from as
early as twenties of 20th century, but it became even more common with nomenclature’s stabilization. It has to be emphasised that after 20th CPSU’s Congress,
even belonging to coterie, which lost the struggle for high positions, was not
connected any more with loosing a place in nomenclature.
Kunaev’s position in KSSR mainly depended on belonging to Brezhnev’s
coterie. Nazarbaev wrote about clientelism at that time: “Brezhnev appointed republican CC’s leaders, and they appointed secretaries of party’s district committees
only according to the rule of personal subordination – only their own people”31. It
is worth to add that Kazakhstan’s first president occupied higher republic’s posts
on the turn of seventies and eighties of past century as a Kunaev’s client.
Careerism and clientalism allowed cooptation and even inter-generative reproduction of nomenclature. However, prestige from political activity was not the
26
V. Coulloudon, Mafia sowiecka, Warszawa 1993, p. 51.
Compare: J. Karpiñski, Ustrój komunistyczny w Polsce, Warszawa 2005, p. 92–98.
28 It is emphasized, that nomenclature has been embraced by moral cynicism. Compare:
E.M. Abenov, E.M. Arynov, I.N. Tasmagambetov, Kazahstan: èvolûciâ gosudarstva i obsêstva,
Almaty 1996, p. 213.
29 J. Karpiñski, Ustrój komunistyczny…, p. 106.
30 About patron-client relations in USSR compare: A. M¹czak, Nierówna przyjaŸñ. Uk³ady
klientalne w perspektywie historycznej, Wroc³aw 2003, p. 320–346.
31 N. Nazarbaev, Bez pravyh i levyh, Moskva 1991, p. 202.
27
188
VKazakh’s SSR nomenclature in post−war period
highest one and had to be connected with character necessary for typical military
career. Therefore political nomenclature’s children were often placed on scientific, cultural or diplomacy posts32.
During Stalinism period, after liquidation of old bolshevicks, nomenclature
recruited itself mainly from two groups: uneducated loyal workers staff recruited
to party in nineteen-twenties and new soviet intelligentsia educated in schools,
which were built during the period of first five-year plan33. Technical intelligentsia
was co-opted before Stalin’s death34. Since Khrushchev’s period members of
nomenclature usually originated from workers’ or farmers’ classes35. Such
social features as: male gender, older age and higher technical education begun to
correlate with membership in nomenclature 36. In KSSR members of nomenclature
were recruited mainly from the country or small cities, they were offspring of
poor agriculture workers or unqualified ones37.
After II World War nomenclature’s formal demands has risen. For example,
during Brezhnev’s period, in USSR’s higher directive personnel there was no one
with education other than higher38. However, considering education data, it is hard
to arque the statement that nomenclature members rarely had their own initiative
and were independent or that they were orientated on discipline and conformity.
Like I. Zemcov wrote, “To enter the CC’s nomenclature or Sovmin [government –
P.Z.] it was necessary to be determinant and flexibile, and in order to keep power
– act with lack of rules and servility (…). Common behaviour model included the
wish to melt into the masses, aversion to standing out, fear of making independent
decisions”39.
After Stalinism’s purges, rotation on nomenclature’s posts took place in frames
of relatively constant pool of people, therefore it was often called “personnel
carrousel”. The necessity of introducing systematic personnel changes, articulated
by Khrushchev, led to his dismissal from power, to nomenclature’s turnover40.
32
Compare: N.A. Abueva, Stanovlenie vlastvuûsêj èlity Respubliki Kazahstan: problemy i perspektivy, Almaty 2002, p. 102.
33 More on social origins of nomenclature see: G. Eyal, J. Wasilewski, Pochodzenie spo³eczne
i postkomunistyczne losy nomenklatury, in: Elity w Polsce, w Rosji i na Wêgrzech. Wymiana czy reprodukcja?, ed. I. Szelenyi, D. Treiman, E. Wnuk–Lipiñski, Warszawa 1995.
34 Compare: E. Hanley, N. Jer¿owa, R. Anderson, Rosja: stary produkt w nowym opakowaniu?,
in: Elity w Polsce…, p. 37–38.
35 Compare: M. Woslenski, Nomenklatura…, p. 51–52.
36 Compare: Èvolûciâ…, vol. 1, p. 221.
37 A.K. Tulegulov, Puti k olimpu vlasti: politièeskaâ èlita Kazahstana segodnâ, Almaty 2000, p.
25. The number of women in top of political power elite was small, for example, during Kunaev period, they made slightly above 1%. They were significantly represented only in supreme soviet.
38 Osnovy politièeskoj èlitologii. Uèebnoe posobie, Moskva 1999, p. 267. The difference was
only in the percentage of educated people in parliament, where mainly sat representatives of workers’ class. Parliament, however, was a facade body and as such it did not matter.
39 I. Ziemcow, Partija ili mafija?, „Obóz”, vol. 7, 1983.
40 Compare: G.K. Ašin, S.A. Kravèenko, È.D. Lozanskij, Sociologiâ politiki. Sravnitelnyj analiz rossijskih i amerikanskih politièeskih realij, Moskva 2001, p. 389.
189
Piotr Załęski
Brezhnev abandoned his generation strategy of acquiring loyalty by offering
fast promotion to young people. His programme of personnel stabilization led to
situation, in which the recruitment of highest-level elite was determined by natural processes and led to gerontocracy41. Nomenclature was becoming more and
more closed group, and personnel changes were generally exercised only within
its frames, which obviously led to progressive alienation.
The described type of power elite recruitment reminds the guild system according
to B. Rockmen. Typical to this kind of system are: 1) closed character
of elite, featuring itself with recruiting for higher posts people who are already functioning within the elite and long way of promotion in power hierarchy,
2) existence of many filters during the process of recruitment, 3) small or closed group of selecting electorate and 4) tendency to reproduce the elite. The guilds
system causes bureaucracy, routine, mass conformity, and at the same time it lowers
the risk of political conflicts and helps to make and implement political decisions42.
Quite often, especially during Brezhnev’s period, there were cases of corruption, which, in case of personnel policy, meant buying party and state posts. The
facade character of elections favoured corruption. This mechanism became widely known when Yuri Andropov tried to limit and eliminate this kind of activity, especially typical for Asian republics. Because of report published by Andropov’s client – Haidar Aliev, First Secretary of Azerbaijan’s Communist Party’s CC, on its plenum in 1970, rates paid for each of posts are known43. He was,
as well as First Secretary of Georgia’s Communist Party’s CC Eduard Shevardnadze, also a client of KGB boss, conducted in their republics wide purges among
the power elite. Widely known swindle, connected with Šaraf Rašidov, in neighbouring Uzbek SSR reviled the mechanisms of functioning the bribes-gifts system
and its general character. Quoting V. Coulloudon “from the moment when apparatchik reaches the first level of party ladder, he has to become subordinated to the
corruption law and enter the mafia organization. It is not important if he is an honest man or not, if he wants to keep his place in hierarchy – no matter what kind
of place it is, he has to pay his superiors”44.
Despite elimination of Kazakh’s political culture from the social life, postStalinism soviet power took into account in personnel policy some traditional
elements, including kinship bounds45. In totalitarian state, power – as N.È. Masanov
stated – has to be based on personal bounds, therefore the adaptation of Kazakh’s
traditional socio-political divisions to new conditions of power elite forming
41
Compare: E. Hanley, N. Jer¿owa, R. Anderson, Rosja…, p. 38–39.
Osnovy…, p. 216–217; G.K. Ašin, S.A. Kravèenko, È.D. Lozanskij, Sociologiâ politiki…, p.
474–475; A.K. Tulegulov, Puti k olimpu vlasti…, p. 4, 17–26; N.A. Abueva, Stanovlenie
vlastvuusej èlity…, p. 56–58.
43 Compare: M. Woslenski, Nomenklatura…, p. 96–97.
44 V. Coulloudon, Mafia sowiecka…, p. 140.
45 Compare: G. Gleason, Fealty and Loyalty: Infromal Authority Structures in Soviet Asia,
„Soviet Studies”, vol. 43, No 4/1991.
42
190
should not be considered as strange. People from country, brought up with respect
to previous social rules, were the majority in Kazakh nomenclature46. Using
. Abylhoin’s terminology, in Kazakhstan took place the ruralization of nomenclature, expressing itself in maintaining the traditional values47. M.B. Olcott
analysed even the matter of keeping the power by traditional leaders under facade
of communist party’s organizations48. E. Schatz recalled in his work the opinion
of First Secretary of NC KCP Šaâhmetov according to which, in personnel policy,
especially on local level, lineage and tribe matters were taken into account49.
üz-type society division was used in the model of recruiting and functioning
of KSSR’s nomenclature. One of power elite member in researches made by
S.N. Cummings even stated, that “CPSU exploited üz system” 50. For example
Kazakhstan’s administrative division into three countries in 1960 was done according
to the borders of each üz51. Political alignment of Older and Younger üz members
with dominance of the first one was set in nineteen-sixties and representatives of
Middle üz could perform their activities on economical and cultural field52. This
caesura was placed by M.B. Olcott even sooner – during Stalinism purges. However, not sooner than D. Kunaev came into power, the dis-descendance trend in
Middle üz’s power elite by members of Older üz could be observed. First
secretary himself in his public statements tried to deny this trend, however the
social perception of this problem was like shown above53. Andropov counted for
representatives of Younger üz, and his client – Zakaš Kamalidenov was promoted from local KGB leader to KCP’s CC’s secretary responsible for ideology. The
plan to make him Kunaev’s successor was not fulfilled, mainly because of fast death of CPSU’s CC’s Secretary General54.
46 As this well-known Kazakh ethnologist noticed, they were ousted usually in second or third generation.
47 N.È. Masanov, Istorièeskaâ tipologiâ gosudarstvennyh struktur i problema ih preemstvennosti (Na primere gosudarstvenno-potestarnyh struktur kazahskogo obsêstva), in: Ètnièeskie aspekty
vlasti, ed. V.V. Boèarov, Sankt-Peterburg 1995, p. 47; I. Erofeeva, Formirovanie politièeskoj èlity
Kazahstana. Istorièeskij aspekt, „Evraziâ-Internet”, 09.10.2000.
48 This was noticed by: D. Kandiyoti, Modernization without Market? The Case of the „Soviet
East”, „Economy and Society”, vol. 25, nr 4/1996.
49 E. Schatz, Modern Clan Politics: the Power of „Blood“ in Kazakhstan and Beyond, Seattle–London 2004, p. 53.
50 S.N. Cummings, Kazakhstan: Power and the Elite, London–New York 2005, p. 85.
51 Those countries were: west-Kazakh, cellin’s and south-Kazakh. This division lasted up until
1965. Compare: E.M. Abenov, E.M. Arynov, I.N. Tasmagambetov, Kazahstan…, p. 81–82. This thesis in light of the source material might seem questionable. Cellin’s country was organized as the
first one by N. Khrushchev’s initiative. However, organizing of two other countries and blocking the
creation of east-Kazakh country may suggest, that üz issue had some influence.
52 N. Masanov after: N.N. Kradin, Èlementy tradicionnoj vlasti v postsovetskoj politièeskoj kul’ture: antropologièeskij podhod, in: Obrazy vlasti v politièeskoj kul’ture Rossii, ed. E.B. Šestopal, Moskva
2000, p. 64–65. Compare: M.B. Olcott, Kazakhstan. Unfulfilled Promise, Washington 2002, p. 184.
53 E. Schatz, Modern Clan Politics…, p. 69.
54 N.N. Kradin, Politièeskaâ antropologiâ. Uèebnik, Moskva 2004, p. 215–216; N. Masanov,
Kazahskaâ politièeskaâ i intelektual’naâ èlita: klanovaâ prinadlenost’ i vnutriètnièeskoe sopernièestvo, in: Evraziâ. Lûdi i mify, ed. S. Panarin, Moskva 2003, p. 372.
191
Piotr Załęski
Because of ideological matters, the presence of tribalism in nomenclature
could not be officially exposed. It existed in hidden forms, as an element of personnel policy, and even as a creator of “politics and economy’s black market”. During post-Stalinism period the ways of fighting with its symptoms were softened55.
The basic method of eliminating tribalism was communistic ideology presented in
adequate, propagandist way as an education for workers class, which had lineage
and tribe “false identity”56.
According to N.È. Masanov tribalism got rid of its hidden character, party
officials stopped hiding their origins, and lineage bounds again became an important
factor in personnel policy, even in lower levels of administration57. It was dependent
from local elite, not from Moscow. V. Hlûpin added, that it was dependent not
even from CC’s nomenclature, but also from aqsaqals debating in Alma-Ata
park58. Therefore, the existence of favouritism became quite clear from that time.
Lineage and tribe origins became an important factor in power elite recruitment,
and authorized promotion to higher levels of nomenclature59.
The political biography of last KCP’s CC’s First Secretary Nazarbaev is a distinctive example of career in KSSR. His life was influenced by such factors as:
origin, careerism, clientalism, experience in physical labour and technical
education. This Kazakh from Šaprašty tribe of Older üz came to Temirtau,
where the building of Karaganda’s metallurgy complex had begun. He managed
to combine work as machine operator and studies in institute of technology,
created by mentioned complex. In 1962 he received a CPSU’s membership card.
Working and studying, he also took an active part in social life. He was chosen for
the deputy on Komsomol’s congress and later as its CC’s member. Between 1965
and 1969 he worked as dispatcher, gas-worker and senior gas-worker in big stove
foundry in above-mentioned complex. Kazakh-worker soon found white’s
support. He also had support from relatives of his wife – a Kazakh woman from
Middle üz, who started her professional career as a canteen worker, which gave
her access to deficient comestible goods.
55 The characteristics of political tribalism in Central Asian countries in Polish literature were
presented by T. Bodio, Uk³ady klanowe jako mechanizm polityki (na przyk³adzie pañstw Azji Centralnej), „Spo³eczeñstwo i Polityka”, N0 3–4 (4–5)/2005.
57 Of course it was not revealed in formal ways, but according to N.È. Masanov „in case of changes in Moscow each üz had its candidate for the post of party’s first secretary”, after: P. Za³êski,
Psychohistoryczne uwarunkowania przywództwa politycznego w Kazachstanie (wybrane aspekty),
in: Przywództwo polityczne, ed. T. Bodio, „Studia Politologiczne”, Vol. 5, Warszawa 2001.
58 V. Hlûpin, Kazahstanskaâ politièeskaâ èlita: medu modernizaciej i trajbalizmom, www.eurasia.org.ru
59 Kunaev wrote: „Every human should know his origin. Without investigating old history I can
say, that my ancestors originate from Bajdybek, Older üz igit”. Quotation after: P. Borawski, Tradycje rodowo-plemienne i klanowe tureckojêzycznych narodów postradzieckiej Azji Œrodkowej a tendencje autorytarne w polityce wewnêtrznej Kazachstanu, Kirgizji, Uzbekistanu i Turkmenii, „Za
Uralem”, N0 7/1996.
192
In 1969 he became a director of industry and transport department in municipal’s communist party’s committee in Temirtau. After half year of work in party
apparatus he was given the post of First Secretary in All-union Lenin Communistic Youth Union (ALCYU) municipal’s committee, and after two years – Second
Secretary of the same party level, where he was responsible for industry and housing matters. In 1973 he came back to Karaganda’s metallurgy complex. He was
a First Secretary of complex’s party’s committee for four years60. After that he begun to promote very fast. Between 1977 and 1979 he was a member of secretary’s office and Second Secretary of district party’s committee in Karaganda. During that time he was noticed by First Secretary of KCP’s CC – D. Kunaev, which
helped to promote Nazarbaev as the member of KCP’s CC’s secretary office
(1979–1984). In 1981 he became a member of Central Review Committee in
CPSU and in 1984 the youngest at that time republic’s Prime Minister in USSR.
He expressed his critical attitude towards Kunaev’s policy on party’s congress in
1986. As a result of abandoning his previous patron, he received additional post
of CPSU’s CC’s member and became a Mikhail Gorbachev’s client. In May 1989,
after Genadij Kolbin was transferred to administrative post in the centre, he became
First Secretary of KCP’s CC. During his party career he took a PhD degree in party’s
university at CPSU’s CC61.
The M. Gammer’s view on using political career in republic as a springboard
to offices in Moscow does not turn out to be true for Kazakhs62. Besides D. Kunaev and N. Nazarbaev, Kazakh activists were not members of CPSU’s CC’s Polit
Bureau. Those two combined those functions with posts in republic, which they
considered as more important. For Slavs first secretaries’ posts in KSSR was
treated as a degradation. For example, Brezhnev was dismissed from post of
secretary of CPSU’s CC and made Second Secretary KCP’s CC in 1954, and
between 1955–1956 he was First Secretary of KCP’s CC. The success of celin
operation helped Brezhnev to return to Khrushchev’s favours and in promotion to
the highest level of nomenclature63. In case of other activists, post in Kazakh
party was a stage in degradation in power elite structures. Ponomarenko, First Secretary in KCP’s CC between 1954 and 1955, previously working on similar posts
(First Secretary of Belarussian Communist Party’s CC) and higher posts (Secretary of All-union Communist Party (bolshevicks) and CPSU’s CC) was
later transferred to diplomacy. Belâev, First Secretary of KCP’s CC between
60 It was not a degradation. Complex was a key enterprise in the district. 30.000 of people worked there at that time. This position was subjected directly to the Secretariat of the CPSU’s CC’s.
61 According to the internet sources Nazarbaev didn’t wrote any of his papers. It is said, that Moscov’s scientists from present-day Russian National Service Academy were supposed to write them.
See L. Brièkin, Otkrovennoe hanstvo. Vlast’ v Kazahstane stroitsâ na krovno-rodstvennyh
otnošeniâh, www.kompromat.ru.
62 M. Gammer, Post-Soviet Central Asia and Post-Colonial Francophone Africa, „Middle Eastern Studies”, vol. 36, N0 2/ 2000.
63 According to sources, data proving the production of 1 bilion loafs of bread was falsified by
Brezhnev’s initiative. . Murzalin, Gorkie uroki Temirtau, in: Pervye..., p. 304–305.
193
Piotr Załęski
1957–1960, previously CPSU’s CC secretary and deputy chairman of
CPSU’s CC’s Bureau, was dismissed because of worker’s protests in Temirtau,
degraded on national party’s level in RFSSR, and then soon retired.
Nomenclature-society dichotomy
In contemporary literature it is often indicated, that basic antagonism line of
divisions in soviet society was between nomenclature and masses. For example
J. Balcerek stated, that soviet system “implied dichotomical society division on
totalitarian bureaucracy and other mass reduced to sum of individuals, whose
status combines features of employee, serf, slave and client”64.
Nomenclature ruled the country and it’s economical resources. This specific
status allowed it to become, according to Marx’s terminology, exploitation class.
Nomenclature was hiding its privileges, which were in opposition to ethical
customs instilled into citizens. Nomenclature was not limited with legal and democratic rules. Since Brezhnev came into power, the process of nomenclature’s degeneracy
speeded up, the role of clientelism and coterie has risen, as well as corruption and
black market65. Some scientists claim that it was a period of standstill, but most of
all it turns out that it was a process of society life’s and power elite’s degradation.
According to V. Pastuhov’s opinion, nomenclature at that time transformed from
“class itself” to “class for itself”66. Nomenclature’s privileges were quite complex
and in face of confrontation with proclaimed ideology they humiliated the
society. Those were 1) higher salaries, 2) possibility to get paid for publications,
3) possibilities to go abroad and buy exchangeable currency for favourable
exchange rate, 4) corruption possibilities, 5) better quality food which was cheeper
or free, 6) better, comparing to statistical, housing conditions, 7) possibility of
using dachas, 8) possibility of receiving higher education or a PhD degree
(kandidat nauk) in CPSU’s CC’s Academy of Social Sciences or other party’s
schools67. It has to be stated, that although nomenclature from outside looked like
a solid block, it was internally differential. Those differences were in power
hierarchy position, range of influences, and access to privileges.
64 J. Balcerek, Klasa panuj¹ca a struktury spo³eczne w PRL, in: Elity w³adzy w Polsce a struktura spo³eczna w latach 1956–1981, ed. P. Wójcik, Warszawa 1994, p. 101. The author concluded
that the thesis „that main motivation for totalitarian bureaucracy is to maximize their ministerial and
social benefits which are brought by participation, especially in economical, power, gets full confirmation in the nineteen-seventies”.
65 L. Brezhnev and his closest surrounding were main characters in many corruption scandals.
Well-known cotton swindle in Uzbek SSR, headed by Š. Rašidov, is an example of it (by Brezhnev’s order data concerning cotton’s harvest were falsified by one ton and the profit was shared between center and Uzbek activists). Compare: E. Hanley, N. Jer¿owa, R. Anderson, Rosja…, p. 41.
66 After: N.A. Abueva, Stanovlenie vlastvuûsêj èlity…, p. 113–114.
67 Compare: M. Woslenski, Nomenklatura…, p. 92–111. About corruption in USSR see also:
V. Coulloudon, Mafia sowiecka…
194
KSSR’s communist party developed after the period of purges. During the time when Skvorcov was the First Secretary it had over 110 000 of members68. By
the end of its existence the number of members has risen to almost 800 000, which
represented 8% of adult citizens of republic69. It seems that the main reason for
joining the party was the possibility to improve material situation, social promotion
or professional career. According to M. Rywkin’s view, majority of post war communists were opportunists, and for them party career was the best way of social
promotion70. This fact corresponds with brilliant J. Karpiñski’s saying “party
agreements”71. Using the benefits and power, given by party’s membership, was
never considered by Kazakhs as high treason. It was usually considered as way of
adapting to new, socio-political conditions.
Communist propaganda often emphasised the fact, that Kazakh’s attraction to
traditional organization of life is an indication of feudal period relicts. In the 1960s
scientist from KSSR claimed, that cultural revolution led society from medieval
times to development72. Even in the 1970s Kazakh traditions were considered as
primitive and their neutral presentation, even from historical point of view, was
impossible because of censorship, or ended with social stigma, like it happened
with Ilâs Esenberlin.
In memory of Kazakhs still preserved a painful experience of campaign, which
the main purpouse was to eliminate all national traditions. It started after
KCP(b)’s CC’s plenum in 1951. At that time scientists and writers were blamed
for nationalism and idealization of pre-revolution period73. The campaign was accompanied by new interpretation of history in which the pre-revolution period
stopped being a struggle for national liberation, and begun to exist as class struggle and the last khan – Kenesary – was deprived of his liberation ruler label74. Kazakhs acting as functionaries, who expressed their insubordination, were moved
from their posts. Such thing happened to Ilâs Omarov – KCP(b)’s CC’s secretary
responsible for ideology. Creation of history was supposed to help with creation
of new non-national or international Kazakh intelligentsia, from which nomenclature recruited its members. As a result, like A. Abdakimov stated, new generations
of people in the republic were dazed by propaganda and deprived of obiective informations75.
68
Istoriâ Kazahskoj…, p. 493–494. At that time in party’s distric and city commettees evening
schools of marxism-leninism were created.
69 .B. Abylhoin, Kazahstan…, p. 364.
70 M. Rywkin, Przemiany…
71 J. Karpiñski, Ustrój komunistyczny…, p. 167–170.
72 Compare: E. Schatz, Modern Clan Politics…, p. 56.
73 For example, Kanyš Satpaev, the president and creator of KSSR’s Academy of Sciences, was
dissmised from his post. The reason was that he was an Alaš party activist. Historians Ermuhan Bekmahanov and Begean Sulejmenov were arrested and convicted.
74 T. Ismagambetov, Lidery…, p. 273.
75 A. Abdakimov, Istoriâ Kazahstana (s drevnejših vremen do naših dnej), Almaty 1994,
p. 172.
195
Piotr Załęski
Sovietization of the republic was identified by many Kazakhs as russification.
H. Koahmetov wrote, that the slogan of internationalism “was only executed
from Kazakhs, other nationalities in Kazakhstan violated it without any consequences. (…) They didn’t want to accept Kazakh language, customs and culture, but
demanded from Kazakhs usage of only Russian language76. The Kazakh example
seems to confirm the rightness of E. Schatz’es point of view about “the Russian
face of soviet internationalism” 77. Abandonment of traditional models was for
Kazakhs the condition for using benefits of system, including social promotion.
The white’s culture was overtaken not only by majority of local nomenclature, but
also by Kazakh intelligentsia. This social class can be called as “euro-Kazakhs”,
“modernizers”, “evaluated ones” or “inter-elite”. This class abandoned not only
tradition, but also language, using of which became embarrassing. Like H. Koahmetov warned “Kazakhs forget their own language, culture, customs, everything
that identifies them with their own nation”78. Modernizers sent their children to
schools with Russian as a teaching language. In the mid-eighties of past century
in Alma-Ata, where the quarter of million population of the city were Kazakhs,
existed only few schools with Kazakh as a teaching language. During the ending
period of existence of KSSR in north-kazakhstanian and pawlodar districts, Kazakh students were respectively 25% and 33% of total number, however only
5–7% were thought in Kazakh language79. Since mid-seventies over 800 Kazakh
schools were closed80. After some time, national language was displaced from majority of offices and even cultural institutions by Russian language. Lack of its
knowledge did not mean subjective denationalization, but was treated as a phenomenon existing together with social promotion. Sovietized or russified Kazakh
had bigger chances for promotion in the republic than members of any other nationality. Kazakhs from country called those people maηkürt (man who lost his soul).
It should be noted, that even present Kazakh scientists as one of the positive
aspects of soviet system recognize the education of national personnel, which usually originated from the described above class of modernizers81. It is often said,
that within frames of radically changed social structure, Kazakhs were a dominating percent of intelligentsia82. Quoting M. Rywkin it has to be recalled, that effects of using affirmative program for Kazakhs resulted with weak position of
Russians, but at the same time they were softened by the fact, that some of party
and administrative posts were reserved only for Russians83.
76
Nie igraæ…
E. Schatz, Modern Clan Politics…, p. 55.
78 Nie igraæ…
79 W. Fierman, Language and Identity in Kazakhstan: Formulations in Policy Documents
1987–1997, „Communist and Post Communist Studies”, Vol. 31, N0 2, 1998.
80 A. Abdakimov, Istoriâ Kazahstana…, p. 197.
81 Èvolûciâ…, vol. 1, p. 240.
82 Kazakhs, who received bonus points because of their origin, had easier access to higher level
of education. This policy was changed for percentage one by G. Kolbin.
83 M. Rywkin, Przemiany…
77
196
Schema 2. The good’s access model in KSSR.
Aceess
Aceesstype
type
Bound
Bund type
type
Formal
Formal
sector
sector
Non kinship
Non kinship
network
network
Nonformal
Nonformal
sector
sector
Kinship network
Kinship
network
The urbanization level helped to preserve tribal traditions. Not sooner than in
1970 the percentage of rural population reached the level of urban population,
which was more opened for modernization. With Kazakhs this situation did not take place at all. By the end of the 1970’s almost 70% of Kazakhs lived in the country84. Because of them, some traditional social institutions and national language have survived. Many researchers claim that even kolkhozes were functioning
on tribal basis85. Sometimes their names were a hidden indication of lineage and
tribe origin. Because of this, like E. Schatz noticed, Russian ethnographers seen
the kolkhoz social bounds without noticing their deeper reason86. In the modernization context the ruralization of nomenclature can not be lost from optics. Also
an important statement is that “euro-Kazakhs” usually lost their tribal identity in
cultural sense, but used kinship bounds for acquiring deficient goods. From deepened interviews, made by E. Schatz, appear that they hid or underestimated kinship bounds, despite the fact that life stories, which they told, showed something
quite different. “Euro-Kazakhs” used tribal bounds in everyday life struggles, but
they denied its cultural context87.
Exchange
Exchangetype
type
Immediateexchange
exchange
Immediate
(low
level
of trust)
trust)
(low level of
Spread exchange
Spread
exchange
(high level of trust)
(high level of trust)
Source: E. Schatz, Modern Clan Politics: the Power of “Blood“ in Kazakhstan and Beyond, Seattle–London 2004, p. 62.
The system crisis and its reanimation attempts
The beginning of political system changes in USSR is usually connected with
the fact of choosing Gorbachev for the post of CPSU’s CC’s First Secretary, and
84
E. Schatz, Modern Clan Politics…, p. 52.
Compare with: E. Bacon, Central Asia under Russian Rule, New York 1966; O. Roy, The New
Central Asia. The Creation of Nations, London–New York 2000.
87 Ibidem, p. 61, 64–65.
85
197
Piotr Załęski
his policy of “clarity” and “reconstruction”. Kazakh politologists show, that the
period of system transition in Kazakhstan can also be connected with this fact88.
However, it has to be reminded that the system reform came out from
KGB’s circles and its direction was created by Andropov89. It was supposed to
let to power, to a larger extent, so-called technocrats. Second aim was to get rid
of corrupted nomenclature. Secretary’s General “secret” letter against corruption,
which was read in party and state offices, speeding up the investigations on rogueries, led by Uzbek’ swindle, became the symbol of the second aim90. Said
above tasks were given to Gorbachev and Yegor Ligachov. During the Andropov’s life they returned the pre-Brezhnev’s generation promotion strategy91.
After short period of Konstantin Chernenko’s rule, Gorbachev reached the highest party post92.
J. Anderson wrote, that Andropov aspired to make control over Central Asian
republics stricter. The corruption fighting campaign and desire to make power elite younger were part of that aim93. However, Gorbachev’s came into power in
KSSR gave a signal for conducting changes in nomenclature, which caused
struggle for political leadership. KCP’s CC’s First Secretary, Kunaev, in the beginning of 1986 was criticized, and realized that he became a part of minority.
The criticism came from his former client, prime minister Nazarbaev, who was
prepared by Kunaev for his successor94. Parts of the conflict reached to arsenal
which was not ever used before – they drag out corruption scandals (for example
those concerning automotive industry) and even people from high posts and closely related to them (for example D. Kunaev’s brother) were arrested.
KCP’s CC’s First Secretary decided to make a risky move – he called prosecutors from Moscow. The most effective prosecutor at that time, Vladimir Kalinièenko, gathered materials against both sides of the conflict, because the scandal, which had its roots in automotive industry, “infected whole republic” like
the Uzbek cotton swindle. Under such circumstances Kunaev had to go on reti88 Compare: M. Mashan, Tendencje modernizacji systemu politycznego, in: Kazachstan. Historia–spo³eczeñstwo–polityka, ed. T. Bodio, K.A. Wojtaszczyk, Warszawa 2000.
89 Worth recalling is famous book, wrote by A. Golitsin – ex KGB Lt. Colonell, in which he wrote
that the programme of changes was a part of KGB’s boss A. Shelepin’s strategy, who was on his office
between 1958 and 1960. French sovietologist F. Thom sees the sources of perestroika in L. Beria’s „leap forword”. Compare: J. Darski, Rok 1989: Jesieñ Narodów czy KGB, „Fronda”, N0 23-24/2001. In literature the opinions can be found, that there was not any alternative for power of KGB’s circles. Compare: A. Wasiliew, Ideologia realna warstwy rz¹dz¹cej w ZSSR, „Obóz”, N0 14/1988.
90 „However, the extent and depth of corruption (blat) was underestimated, and hence the reluctance to anti-corruption slogans, caused by bad conscience”, after: J. Staniszkis, Postkomunizm.
Próba opisu, Gdañsk 2001, p. 35.
91 Compare: E. Hanley, N. Jer¿owa, R. Anderson, Rosja…, p. 42.
92 Afer Brezhnev’s death Gorbachev was supported by significant personalities in the country:
Andropov, Gromyko, Chernenko. In fact he became person number two during Chernenko’s period.
93 J. Anderson, The International Politics of Central Asia, Manchester 1997.
94 During his 70th jubilee Kunaev even called Nazarbaev his son.
198
rement95. Representatives of Middle üz connected with scandal were also charged. Because of the conclusions from investigation, Gorbachev decided to look
for KCP’s CC’s First Secretary outside the republic. Moreover, how D. Crowe noticed, in 1986 in Moscow Kunaev strived to push Nazarbaev away from power and
sent his successor from center96. Many scientists found events from the second
half of 1986 as an indication of üz struggle for power. It has to be also stated that
dragging out scandals in order to get tribal advantage was a normal practice in
other republics97.
It is considered in Kazakh historiography that Kolbin’s nomination for the post
of party’s First Secretary was the reason, which caused “December events” in
1986 in Alma-Ata, which now has been risen to the rank of national uprising98. It
is said, that those events were caused by Moscow’s conceit, which has hurt their
national pride and honor. Officially during riots between 17th and 18th December
five people have been killed, however estimated data reports various from 1.500
to 2.000 victims99.
Historian A. Abdakimov, who analysed December’s events, noted that corrupted
clans were blamed for the riots100. In similar way N. Nazarbaev explained the
Moscow’s attitude towards them. As he wrote: “basic reason because of which
Moscow’s representatives completely deprived us of the control over everything
that happened on the square, was the suspicion that by using the mases mood we
will try to achieve our own goals”101.
Without underestimating the intentions of participants of December’s events,
the ideas that they were initiated by Nazarbaev himself sometimes occur. It is said,
that he tried to demonstrate his power to Moscow by using security forces102. Such
things as bringing by coaches to state’s capital citizens from country – future participants of the demonstration, or serving them alcohol by republic’s KGB workers, seem to confirm that fact103.
95 About the background of this events compare: V. Coulloudon, Mafia sowiecka…, p. 137–139.
122 people were arrested because of automotive scandal, 15 of them were judged by court. Gorbachev considered this as big succes in fight against corruption.
96 Compare: D. Crowe, The Kazaks and Kazakstan: The Struggle for Ethnic Identity and Nationhood, in: Focus on Kazakstan: History, Ethnicity and Society, ed. D. Crowe, Z. Dzhunusova, S. Sabol, „Nationalities Papers”, vol. 26, N0 3/1998, p. 407.
97 These methods in the next Turkmen SSR were analysed by: Š. Kadyrov, „Naciâ” plemen…
98 T. Kuzio, Zamieszki narodowoœciowe w Kazachstanie, Warszawa 1989, p. 2.
99 M. Tatimow, Kazachowie. Analiza demograficzna – rys historyczny, „Za Uralem”, No 5/1995.
After 1991 those students not only has been rehabilitated, but also got state medals and commemorative plaque, saying that they demonstrated „against cleric and administrative dictate”.
101 N. Nazarbaev, Bez pravyh i levyh.
102 An interesting event happened during the procedings of parlamet ellected in 1990. Nazarbaev reacted with phisical violence against Muhtar Šahanov, a deputy who suggested appointment of
commision to investigate December’s events.
103 What is more, aftere those events new authorities dissmised 1200 security service workers.
Compare: R. Aryn, Prinesennyj „Metelû” i unesennyj vetrom peremen, in: Pervye…, p. 339–340.
199
Piotr Załęski
Personnel changes done by G. Kolbin, which went together with Gorbachev’s policy of changes in power elite, may be compared only with changes from
Stalinism period. Between 1986 and 1990 95% of CPSU’s CC’s members were
changed. In 1987 economy departments in party were liquidated and the “promotion of non-party comrades for directive posts” was introduced. Since 1988 party’s
leading organs gathered less often, and increasing the number of their members
caused the decrease of party’s leadership’s importance104. Some scientists tend to
see this process as the end of soviet system’s legitimacy among nomenclature.
Even larger personnel changes, done in the last year of Gorbachev’s rule, caused
the palace overthrow attempt and clear sing of turning part of nomenclature against
him as the Gennady Yanayev’s putsch has to be considered like105. However, typical way of entering the nomenclature was the promotion within frames of the particular organization structure. The saying: “deputies revolution” originates from it.
Changes on republic’s party’s leadership level were accompanied by pression
even on union level106. 28% of district’s apparatus’s executive committees’
workers and 25% of party’s nomenclature were changed in 1987. Almost 80% of
party’s and nearly whole soviet’s apparatus went over some kind of evaluation in
the first half of 1988107. Such policy was supposed to prevent corruption, personnel
and regional protectionism, and collectively – the nomenclature’s degeneration108.
Fight against nationalism was supposed to reveal itself in introducing the rule
that “Kazakh leader has to solve Russian’s problems, and Russian leader –
Kazakh’s109. In case of Kazakhs from Older üz the image of “mafia’s Texas, monopolizing everyone and everything in the republic” was created110. However,
N.È. Masanov stated that because of Kunaev’s influences (his friend Mihail Solomencev came to investigate the December’s events) the Older üz managed to keep and even strengthen his superior position among nomenclature111. It is worth to
recall M. Rywkin’s opinion, that the purges in Central Asian republics done from
1984 to 1988 flustered the power elite, which was “convinced that modus vivedni,
according to which, thanks to nomenclature’s obedience it was possible to get
richer without any obstacles, was violated”112.
104
E. Hanley, N. Jer¿owa, R. Anderson, Rosja…, p. 43.
During his last year on the office, Gorbachev dissmissed 21 members of polit bureau and secretary office and appointed 25 new people on their positions. Compare: G.K. Ašin, S.A. Kravèenko, È.D. Lozanskij, Sociologiâ politiki…, p. 394.
106 Compare: E. Schatz, Modern Clan Politics…, p. 68.
107 R. Aryn, Prinesennyj..., p. 340.
108 .B. Abylhoin, Kazahstan…, p. 359. The cases were found, when first secretary of party’s district commeette ordered to call him „His Highness”. Compare: N.N. Kradin, Politièeskaâ…,
p. 206. This is not surprising, especially given the practice in the neighboring Uzbek SSR with a key
example of Ahmadan Adylov.
110 .B. Abylhoin, Kazahstan…, p. 359.
111 N. Masanov, Kazahskaâ..., p. 373.
112 M. Rywkin, Problemy narodowoœcowe krajów by³ego ZSSR, „Obóz”, N0 28/1993.
105
200
M. Gorbachev created possibilities for nomenclature to go out from political
power frames. Taking up own gainful activity and possibilities to create co-ops
allowed the conversion of power into the capital, therefore its functioning in new
system conditions113. J. Staniszkis, E. Hankiss or E. Szalai saw the peculiarities of
“nomenclature’s privatization”, which main feature was the conversion of communist power capital into post-communist economical one, as the process of political capitalism114. Nomenclature’s affranchising, prichvatizaciâ, allowed it to
take the superior position in post communism115. How J. Staniszkis marked, “the
total power was abandoned (…) in order to get real control”116. This process was
neatly described by A. Piontkowski: “Communists simply conducted great operation
of transforming collective totalitarian power into individual economical power of
its best representatives. Funds of bandit capitalism were formed not between 1992
and 1995, but between 1988 and 1991. At that time the bill on enterprises’ director’s rights was adopted and CPSU’s CC’s Polit Bureau’s secret instruction about
party’s commercial activities was created. All present financial empires were born
at that time (…). Former bosses of enterprises, ministries and CPSU’s CC’s department branches became the owners of great state’s property”117.
N. Nazarbev, who at that time still was a Prime Minister, began the process of
nomenclature’s affranchising in KSSR. S. Zapaœnik described this process by
noticing, that “expansion of KRAMDS Corporation can be considered as the
particularly spectacular example of that process”. It was created in 1988, and in
1990 it was transformed into closed-type joint stock company. Mainly ministries’
staff and directors of private companies become new businessmens. “KRAMDS
by the end of 1991 created more than 190 new enterprises (…) In the middle of
1992 KRAMDS controlled 7% of Kazakhstan’s economy” 118. Kazakh name for
affranchising nomenclature – “KRAMDS type privatization” should not be considered as strange. Conversion of the political capital into economical one speeded
up after declaration of independence. . Murzalin’s view, that Kazakhstan’s
authorities are not interested in explaining the described above privatization process, which had “partly legal seizure of wealth” character, has to be agreed with119.
According to some opinions, perestroika was necessary for power elite to keep
their supreme position among the society. From that point of view Gorbachev
Nomenclature’s privatization
113
E. Hanley, N. Jer¿owa, R. Anderson, Rosja…, p. 43.
G. Eyal, J. Wasilewski, Pochodzenie spo³eczne…, p. 120–132.
115 This word was created as cluster of terms: privatizaciâ i zahvatit’.
116 J. Staniszkis, Postkomunizm…, p. 17.
117 A. Piontkowski, Od jelcynizmu do putynizmu, in: Rosja 2000. Koniec i pocz¹tek epoki?, ed.
A. Magdziak-Miszewska, Warszawa 2000.
118 S. Zapaœnik, Kazachstan. Problemy wewnêtrzne a kierunki polityki zagranicznej, Warszawa
1993, p. 26–27.
119 . Murzalin, Modernizaciâ politièeskih institutov Kazahstana: ot tradicii k sovremennosti,
Almaty 2000, p. 67.
114
201
Piotr Załęski
made it possible for nomenclature to survive in a new form and conditions, although
it often outdistanced or was against them. According to V. Coulloudon’s opinion,
then leader of USSR realized, that ending the party’s monopoly for political and
economical power was the necessary condition for economical reconstruction120.
However, the economy was rebuilt by nomenclature’s members who used their
old dependences. Hence the skepticism is brought by ideas, according to which
together with deinstitualization of communist party, bounds that connected
nomenclature’s members, were also broken.
The nomenclature’s process of adaptation
to new political conditions
During post-Stalinism period, besides Hasen Koahmetov, it would be difficult
to show any Kazakh oppositionist acting in frames of soviet state121. First
political movements in KSSR hardly can be called as autonomous initiatives of the
society aimed against communist regime122. The most known of such movements
was Nevada–Semipalatinsk which was lead by Olas Sulejmenov. Not until 1989
political-type unlicensed movements, like social committee eltoqsan, which
later transformed into National-Democratic Party eltoqsan, begun to be formed123.
It’s goal, after achieving the rehabilitation of “December events” participants, was
the creation of independent state with Kazakh as national language. However Azat
movement, which was created in May 1990, aimed for sovereignty (within the frames of existing state structure), building civic society, freedom, equality and decent standard of living.
In Kazakh historiography it is often claimed that the last change on post of
KCP’s CC’s First Secretary was caused by social dissatisfaction and desires to
make changes. However, it seems that it was imposed by the fact that republic’s
nomenclature wanted personnel changes and was giving up “Kolbin’s percentage
policy”. Thus it joined with Nazarbaev hopes for return of korenization or kazakhization policy and he did not let nomenclature down. The percentage of Kazakhs in power elite in 1990 increased up to 51%124. Considering the fact that Kazakhs constituted only 39,7% of the republic’s population the conclusion about
120
V. Coulloudon, Mafia sowiecka…, p. 142.
Koahmetov in the second half of the 1970’s printed publications from „secondcirculation”
for which he was sentenced to prison. Next sentence in his case was passed after December’s events.
Another well-known post-war Kazakh opositionists was Mahmet Kulmagambetov, who decided to
emigrate after sentence and was connected with „Freedom” radio network. See B. Abâgan, in: Demokratièeskie processy v Central’noj Azii: opyt i perspektivy. Materialy Medunarodnogo nauènopraktièeskogo seminara, Biškek 1998.
122 Compare: N. Zas³awskaja, Partie i organizacje polityczne w Kazachstanie, „Za Uralem”,
0
N 1/1996, M. Mashan, Partie polityczne i ruchy spo³eczne, in: Kazachstan. Historia…
123 eltoqsan in Kazakh language stands for December.
124 A.M. Khazanov, After the USSR: Ethnicity, Nationalism and Politics in the Commonwealth
of Independent States, Madison 1995, p. 159–160.
121
202
their overrepresentation (Prazauskas’es factor was 1.28) may be drawn125. The
overrepresentation is even more visible in case of 12th cadence Supreme Soviet of
KSSR (chosen after 1990) where the percentage of Kazakhs was 54.2% and Russians 28.8% (they constituted 37.8% of total republic’s population)126. In case of
KSSR some scholars’ conclusions, based on ethno-political hegemony index, have to be considered as misunderstanding. This index is a difference between percentage of Russians in republic’s population and percentage taken in power elite
by other, than titular, nations, but it does not take into account the existence of
third nations. Therefore Š. Kadyrov using this index drew out the conclusion that
Kazakhs had 10% under-representation in power elite127.
Nazarbaev’s nomination for the highest post in the republic was not a surprise,
because he entered patron-client relations with Gorbachev. Experience and political
smartness helped him to send into political non-existence his opponents: Zakaš Kamalidenov and Uzbekali Danibekov had to retired, Erkin Auel’bekov was “promoted” to USSR’s Supreme Soviet128. It did not come to dissent and direct confrontation in power elite. How M.S. Ašimbaev wrote: “Kazakhstan’s reformative, political power elite’s accession to power was not a result of dissent (…) country’s political elite, like never before, was tightly consolidated around the political
and economical reforms conducted by ruling elite”129.
It can be believed that Kazakh nomenclature thought of necessity of ideological
and institutional changes, but without changing the political power elite – hence
the nomenclature itself. Some parts of it conversed the political assets into economical ones. This revolution, which came from the top, caused the reproduction of
the elite. The cooptation of educated technocrat personnel and the lack of existence, in that period, strong counter-elite made the process stronger.
Since 1990 the struggle for power, which was personified by Gorbachev and
RFSSR’s president Boris Yeltsin, took place within nomenclature. Till the end of
empire’s existence, Nazarbaev took USSR’s president’s side and was not
hiding that the future of the republic is connected with building of confederation
– union of sovereign states130. Gorbachev saw Nazarbaev on the post of vice president of the state. During the struggle for power, USSR’s leader did not succeed
in moving the decision center from party’s body to state’s bodies. Districts were
strengthened because of that – superior position in central organs had its represen125 The Prazauskas’es factor defines nation’s representativness in state power bodies. Factor higher than one means overreprezentation, and lower – underrepresentation.
126 Data calculated by M.B. Olcott after: Kazakstan, Kyrgystan, Tajikistan, Turkmenistan, and
Uzbekistan: Country Studies, ed. G.E. Curtis, Washington 1997.
127 Compare: Š. Kadyrov, „Naciâ” plemen…, p. 122–125.
128 N. Masanov, Kazahskaâ…, p. 374.
129 M.S. Ašimbaev, Politièeskij tranzit v Kazahstane: soderanie processa i ego osobennosti, Almaty 2001, p. 9.
130 The Agreement on Union of Sovereign States was signed in July 1991. In fact, it ment the
transformation of USSR into loose federation, or as some claim – into confederation. The areas of
military and economy were supposed to be under the union power.
203
Piotr Załęski
tatives131. The idea of giving whole power to the soviets, being a repetition of old
bolshevicks slogans, made the peaceful disassembling of the system through its
regionalization easier.
After the failure of August’s putsch the real destruction of central power
bodies occurred. Nazarbaev took waiting attitude towards putsch. When it was
clear that it does not have any chances for victory, he unequivocally disapproved
it. After publishing Yeltsin’s decree on suspending the communist party, in August
Gorbachev left the post of Secretary General and CPSU’s CC dissolved itself.
Communist party finished its existence. Like J. Staniszkis stated, communist
elites were convinced about the lack of soviet system’s steering qualities.
The decision about the end of existence of USSR was made on 8th December
1991 in Wiskula, despite of the fact that majority of soviet society wanted it to be
reformed. Kazakhstan did not have a choice, and on 16th December 1991 the
declaration of independence was adopted by supreme soviet. Five days later in
Alma-Ata, leaders of 11 former union republics confirmed the creation of Commonwealth of Independent States, and expanded it on non-Slav republics132. The
decision on creating commonwealth of Turk states, which opposed CIS, was not
taken133.
As a paradox may be considered the fact, that the main link of communist
system – party’s nomenclature, not only controlled the process of disassembling
of system which brought it into existence, but also initiated and steered the regime
changes. A part of those initiatives were the aspirations to continue possession of
power after CPSU’s collapse and building national state. Therefore, communist
nomenclature begun to transform itself into post-communist one. Under banners
of national and state revival it begun to set the trend in system transformation in
Kazakhstan. This situation was made easier by traditionalism and lack of readiness in society, which was about to wake up from its communist lethargy into the
period of system’s change.
131
W. Marciniak, Rozgrabione imperium. Upadek Zwi¹zku Sowieckiego i powstanie Federacji
Rosyjskiej, Kraków 2001, p. 129–130.
132 The Alma-Ata pact was signed by all post-soviet states besides Georgia and Baltic states: Lithuania, Estonia and Latvia.
133 The creation of those two country unions could in fact have negative consequences. In Russia tendences to revise borders begun to appear. Besides that, the USSR’s division along the axis dividing Europe and Asia would also have negative economical consequences – the crisis could have
more severe form. About the background of those events compare: D. Valovoj, Kremlevskij tupik
i Nazarbaev. Oèerki-razmyšleniâ, Moskva 1993, p. 147–154.
204
Nomenklatura Kazachskiej SRR w okresie powojennym
W artykule wykazano, ¿e nomenklatura kazachstañska formowa³a siê wedle zasad karierowiczostwa i klientelizmu. Oba czynniki z czasem mog³y zostaæ adoptowane do pozosta³ej w zmutowanej
formie tradycji. Od lat 60. XX wieku moskiewskie centrum decyzyjne w sprawach kadrowych coraz czêœciej bra³o pod uwagê zdanie miejscowej elity, tak ¿e Kazachowie stali siê w niej nadreprezentowani. Nomenklaturê kazachsk¹ cechowa³a na ogó³ ruralizacja, ale nawet jej zrusyfikowani
przedstawiciele nie wyparli ze swego otoczenia sieci klientalnych, tak¿e o charakterze trybalnym.
Na prze³omie lat 80. i 90. zesz³ego stulecia nomenklatura albo dokona³a konwersji w³adzy we w³asnoœæ, albo pozosta³a w elicie w³adzy, porzucaj¹c ideologiê komunistyczn¹ i buduj¹c niepodleg³e
pañstwo.
La nomenklatura de la RSS Kazakhe pendant l’après-guerre
Dans l’article il est démontré que la nomenklatura kazakhe s’est constituée selon les règles
du carriérisme et du clientélisme. Avec le temps ces deux facteurs purent ˜tre adaptés à la tradition rescapée dans une forme mutée. Depuis les années soixante le centre décisionnel de
Moscou prenait de plus en plus en considération l’avis de l’élite locale, de telle manière que dans
le sein de cette dernière les Kazakhs devinrent sur-représentés. La nomenklatura kazakhe se
caractérisait en général par une ruralité et m˜me ses membres russifiés ne firent pas disparaître
de leurs entourage les réseaux clientélistes, y compris de caractère tribal. Au tournant des
années quatre-vingt et quatre-vingt-dix la nomenklatura ou bien échangea pouvoir contre propriété, ou bien demeura dans l’élite du pouvoir en abandonnant l’idéologie communiste et en
construisant un État indépendant.
S³owa kluczowe: nomenklatura, Kazachska SRR, klientelizm, trybalizm, kariera,
zmiana systemowa, elita w³adzy, Biuro Polityczne KC, partia komunistyczna
*0# ;$" ' "#'
%
, ) & # . ? # ) # . = 60-& HH ,
"
% , ) )% '% & ) .
H
)
&
'% % (), ! #% ") !, )
, & . F 80-& 90-& & , o ', % )" " .
205
Ruchy
społeczne
0& '8!
! " %
( , % %& %& !
%& !
I
%J. )
& % % 80-& 90-& & XX %
%, % ) '" ')&
%& I
%J. K& %
* +') TINA, .. ?+=$+=+K/
?O-@K? >D$?O @P+/DF+KQ )
% !
.
1. G;!" #3%#9#!""!$ '!!
=! ) ) #
- '
!. F% ", ) & !
, %"& #, 1992 = ;,
R D S
# %& . ) 18 %) "
%& )
, %& , ,
#
. F # ! %
%, ) % ,
%, )! %& %, % " ", ; %& .
"& & ! %, & % %!. U Nr 2 (31)/2012 Społeczeństwo i Polityka
209
0& '8!
210
= 1 1994 , V *.
=% ' % )" ) ! . ) &! * " ; =
NAFTA. ') %
F ?! U =% (=F?). / % %, %
, %! .
! %
-## *,
%
% . I>!J
(Ya Basta!) % ) %
)!" %& . , I
J, " %
! , " .
= * " )
') % ! % & . *% %,
% % V, ) %"
)
( # " K, !" % =*K). K- ) , %& !",
= % I-"
J. = , ) ! )
) # " 19101917 .
U =%. ? ". / %
%
I; , J.
=% #, ) ) ) (TLC) =^
. > '% % ' ) !, ), ) * ! . % %& %& !
% "
% , " . IU ", ,
) 50 & % . & % "%, % %% ,
& %& (& ),
' & %. ? & , & ) & )
" , . , ! &
) , %& & , )
& ) . %& & ),
%) % & , % " !
…
& &, ) %, !"
% 23 , )" " "&
" . +" ) !
), ) % ). R, )
) )
!% ). , ,
' , !
, ! ) & , ". > ! )" % )
. & )
" #) " (...). F) , , " &... , % " , % . ? " ), ) %, !" , & )& . = * ,
) ! % !%
) ! ,
%
) %, !%, %, '%, %%... U )
. > , ' , '
%& %, ! % % !. =% „” , , " J1. + % & & &
&.
% % %, % )" ) !, % % =' 1999 , ).
=' & % I
='J. ' % ) %
30 000 , %
.
U !" IJ. %
=' ) ( %& ,
! &, %, , " !% %,
, !"
% %%
#"%. U ( % & %
) & ' ) !
, ) %& %& #". >
1
%
, http://lepszyswiat.home.pl/modules.php?name=News&file=article&sid=232, : 01.2010 .
211
0& '8!
! %
%
)% % : - ) ) #,
#%, " %, , ) ! %, C %& , %
!
% K. = ) ")%& # " # !.
=" % 2000 26 28 55- *!
" R * S26. % /% %
IJ ' %
='. K# % K. F %
& %& #", , %&
%& )& &% )
2530 %). + ' % 2000 , %,
" ) "&
. %&
# . ? ,
) 12 600 &. %
% ) %, ! %
) ) '. ")
! % . % % !%
.
=" % % %
)
) ), %
)% # , )% # %. > & )
, ) !" 800 ).
K, "& ) , V&. K") 25 ), %
% % ! ,
& )! . 16 ) % !%
% %. = & % 7 , 2 ), 2 , 2 , , )&. > ) ) ) %: 4 )&, 2 %, ), 2. !
, , )%
&, % =*K , ) !, !%& #%& .
2
212
Green Left, www.greenleft.org.au/2000/427/22399, : 01.2008 .
…
*! )%& . 14 15 " /
" 20 %)
. & ) =%& ^ >!! . F% , %, % . =%
,
^ O , I% 'J. ? , ) ' & =' 1999 #% " 3. >
% 27 28 " , +
# , ) 500 . *% %
) %& & ! 16- ", 22- )
% % # % ! . # &% % . F ) '## ! % IF +J, %
! % %
') . *& , ) ) !.
2001 % )% '" !. ) %
%
%
#, %
') # > )"
')& )& '. + # (
%) ) %& %& !
,
)& , "& ,
" #"
')
, ) & ! %
') . # % !% %. D %& )&
)
, ) ' ! #
%& !
% ) ,
.
=" )% % % , %
G-8, & 3 C &)
# Masa Krytycznych Jednostek, http://cia.bzzz.net/,
: 01.2008 .
213
0& '8!
214
1921 " 2001 . =
)" 200 000 ) ) , " , )%)
% %
. C , & , &
, &! !" . &
% & , , ) %
7 %& %& D, )
. >%, ! )
' #, I , %J.
*! %& ,
%& % 200 ) % . =*K , %, ) &
& % , , ! "
. U % &. 20 " 2001
) >!. ) ! %& , ) !. U
% , % &% . + "
% &% %.
$! 2001 ! '## %%& %& , )
" %, % >& . * % %
)
, )& , ,
)% %
. >, & , ! , "& & #.
), % @ . U % %
%
,
%
. ) %) ), "& % 170
' % % #"%. & !
.
2002 ! ) .
!" ' % II *
=%
#, %
%) "
%& . F",
' #, % % . % ! & %& #,
…
% % %& &. %
# 2002 R, %: I> / !J. %
) ) " % !. % %, % )
) , % , ! %
%& #
=^. R )
#
, % % .
2003 )
III %
%
#, %
%
100 %) "
. ? ) %& %
1700 #
. % !, ! # %. % =^K
% , ) 15 # . $, ) ' &
#, " % #%. D
III # % % %!%&
. % ) " >
K @ =, , % ! ')
#. ? ! #, , )
#% , & % , %
% . F #
! ) '% $ V. /
%, % , )
". ? ! % " ! & %& %
, #%. 2003 ! II /
%
#, &
=.
> !. =) % 60 %) ),
#, "
), ) % 100 %)
), & !.
2004 IV %
%
#, %
K *. $) 80 %) ). )
% ! " , & !" !.
* ) & , )
" &. ?) "
# % %, %,
" K. '
% # % ), )%
215
0& '8!
216
! " '
% !. ?)
)
# %
. %
% !%& #)!
" %, !
%, % ) #% .
> !% % % ).
=" % % #% 2007 &
, 80100 %) ).
2007 %
%
# % F
. F) , %
, %
I? # !! J. " %& ) ! "
, !& &, , , &. + % ! %, % =K>?*, '
, , #. R % ) #, %
), . !
% 2,5 "
, !& & .
R ! ) ) ): I
% % %, % !" , ! %) "
", &; &
& %, ) . ? & 30 , & J.
IX %
%
# & , !% . ) )
80 %) ) 150 , "& ! 4 %) %&
!
. C" R % !
, "& % '
"
. % !"
%
. ; ) ), )
%
%
2009 "& . " " % % , , ), ! . ?) !, ) "
) , .
F # ! % .
' %
),
% % %, ' I , " , % )
, %
" %& & J4. ! # . F % &
" , %, %, , %
. &
!, ! !, ) #
" . =% =' , ) ' # -! . ? & %& &.
! , &
#%& (G-8, %
, *!%
"%
#), ! , % )
%. C % ) ! # #
". % ) %"
% ??F " !.
…
2. 9
#3%#9#!"% '!!=
+ )" ) % !
% !. & , , , , , " %&, & "&,
I)J, % (" I
J.
, ) I)! , ) !% . U
=*K, % " #" ,
) % % " %.
$) "" , )
) & - )
! )" . ! % % Nike !J5. ?
#, ) , , ) %& -
4
5
J. Wilson, Introduction to Social Movements, New York 1973, c. 227.
D. della Porta, *. Diani, Ruchy spo³eczne. Wprowadzenie, Kraków 2009, . 192–193.
217
0& '8!
, ) #% =', ,
, ' & ! % )% . ! , )
'& & ) , ,
% I J, % % & % . ?% ! !% &% , "
% & , )% #
!%& .
>! % #%
, ! &! I!
!
J. % % I>! " ( % , % % !, % % , %& % HIH : ,
, % ( % % #
!, ! %, " %
% d' ) !
, & J6.
! ), , #, ) %" % % !.
!" " &', %& % ) ! " %
% , , '", %, ) " #. - F, )
' @
, !
, * ' > &, &, &,
& ) , ' ,
! !".
, -, ! %
% , %" #% %!" "
% . $) ) % % " : H =,
IU J, = = %&
%& ## , = !<,
" # I !%J I> J, %" " ! 6
218
+ !, . 202.
…
U V %7, ! = U &) ? ; *%, -
IF J, !"
" " E.
>, ) % &%" ' " &, %
! % qui pro quo. D &, , Yes Men. U , " I%
J. ", %", I"
)J % , " % !%& . + " " ) ) ))" !%& %& )!
. %
& . ) )!
) %%" ) % %% % & &, %
& % & . ?
%", %), ) ! %
, %", ) ), )
IJ % 8. F
& Yes Men % % & ) U)
# 2000 ; +?
(
, "
% ). @! & I +?J , %,
%"
) % ' %.
? # &, ) & ) %, )% ' '##
. &
, ) & '## )
!
+? ! ! . Yes Men #, )
% % , ! IJ " % & . F
7 K V % @
- ; % %& , % %& ), =% ^
()% % ). > & &
@
" % ) V (, Hasta Sempre
Comandante Che Guevara Buena Vista Social Club). ; , ) .
8 www.theyesmen.org/, : 01.2008 .
219
0& '8!
220
%, " ) Yes Men, %& )& ! %
% !, , ) %
)% -' ! ) !
#.
&! % qui pro quo IJ ( & "%& : R TM), -&. IJ , " #" )!, . % gatt.org, , ) , ++ (GATT # ) % +?. K
)%& gatt.org Yes Men +?. =^
IJ GWBush.com, )%
%
, ) % ' " -#". IJ !
) ')% % !, , , Barbie Liberation Organization. U & '%& , %& I)J % , )% )% %! ( % % >!- , )% : I*% !)% J, >!- , ) ) ).
?) #
netstriking, %
) "&. U ,
%& % I ”. ) )
# %& . & , )
"
, %
% , , )% !% . ) " ! ) -#% )%. Netstriking % #
=',
.
D &
% Eletronic Disturbance Theater, "
…
'%
(„sit-in”), % „e-sit”. , "&,
, # , )% EDT -
* ! R#9. " , %%
, mail-bombing.
' %%" - "
& .
F & ! %& # , ),
% , ! , " '" .
% 10 ' ) %& " & !.
H! )- %", %", " , )% & ! %. U %)%
% ! ) , , )% "
. %
%" % , -
, ) #% % %, , ) ' ! % & &, )% I) & J.
?! 11 ,
rave 1994. >! Reclaim the Street (; $)
% , ) !, )% & %
. * % ! .
*, " ' !, % I)
*
J, # ,
!"& . V " )
& , %& %& !,
! % . ' %, ) "
. + I) J %" % ) "
16 1998 ) % G-8. + ! " street party 30 #
& 20 &.
9
„Gazeta Wyborcza”, http://serwisy.gazeta.pl/kultura/1,34169,2037587.html,
: 01.2008 .
10 D. della Porta, *. Diani, .)., . 297327.
11 + !, . 329341.
221
0& '8!
%
12 ) . ? ") %
, &, & , ) &
#. '%
13 ' &! "
,
"& & , ) %& & , ) & '& "
&& , %
# # ..
= , #% IKEA. U # #
% , )& , & . %& %& 1994. %& # , % % IKEA. , ) ) !% IKEA
" ', ,
% . IKEA & % & )& & .
= Greenpeace #
')
&.
? ! ! " UNICEF )%&
K % &.
! ! # (% ,
, ). ' % #, " & non-profit,
" ! . ? &
F%
*- (CMN), %
1999
+?
=', "
% ) 60 &.
) , " %& ) #,
.. % " %
% I%& J, %, ,
" , . ?
&
12
13
222
+ !, . 343361.
+ !, . 363379.
3. %!;8!
"
#3%#9#!"!$ '!!
' !, , , ) ') )%& %&, )&,
!& %. % ' " )%& %& )& :
', #, #%, ) !%&, % #"%& & !
, #, %&
, &%, % %, )
#%. @ & & %!" ! %& %&
#%& , ) ' ,
) ", ) ' ("%
", % ! % .
F & =' % I, J I ! J, I> KJ ID ' J.
! ) %" I!
!J. U !" ) #, %. U ! )%& , "& & %.
+ % & % % , ) ))%& .
F , ) ')
, - #. #"% &,
' !"
% !, &% . )
% , ) .
= 90-& HH , , ) % !%& " ) " %
, #% !% ) '. F&% &, %
% , !"
%
& %& . =
, ) ' ) )
…
" )
! ", ("
&! % '% ))
!.
223
0& '8!
, % . % ( % % =' . % ' , ! !, .. %& , & %" %& , , %
% % .
= 2000 %
! )&
& . + %
, "
)
&%"
.
>
! =% R%, " & #. ) !%
% % U) R, )
#% ) %, %& !
, )"& I!
!
J.
^ %& )
!
,
. @% %& )
) & &, ! . ? & , . +" "
)" " Greenpeace, )"" " %& ! .
^ ) ! #
! %%& % . $ % #"% % '%, " &%
!"
%, I%J, " ), %,
% . >! , #% , #. R
) %& #, %
" , %
%, (" )" & , ") )& .
"' '"0!% 9<"'% H0
& , R, -
224
…
24 30 2001 , '##% !%, % R, , ) , " '
%, &% %.
%, ! %
!%
!" ) ' % " (% # " #
, % R ) &; " R, )
, "& "& .
1. =%
# %
) ,
" %, )&
, !
%
%, ! " '##%& )%& !
! , "& " , ! )& #
, & " ,
% % % ).
2. %
%
# % )% . = ' ,
, )
I
!J, % , )"& , % .
3. %
%
# ). ), % & ' !%
&.
4. % , % % %
#, )
, !% ,
! !% ,
! & . C" '& , ' ,
!"
% ), & !
(!) !) & , ! !"
%;
', )& !%& & &, !& , "
.
5. %
%
# ( ")
% ! ! & , , , ! .
225
0& '8!
226
6. ), % & #, " , "
R
. F , , )%
%! # " & ).
$) # "
!
, )"& #, !
, "& & & , %"& !
#. R, , , " % % )
), %
#% !
, %& .
7. ', , )"& )& & R & ) " , % '& )
" %
). %
%
# &
& !
' % "%& , &, % )
, ") '& , & .
8. %
%
# " , , , %& %& ( %
!, % , % ! , % .
9. %
%
# , %% " %& !
, "& ),
, , '),
% % #) , ! $. # ) % )& %& . )% % % # )% , !
$.
10. %
%
# % % % ', ", ! & Społeczeństwo i Polityka Nr 2 (31)/2012
…
, . ! ) " "
" ) !% , " % , "
, , , !
!% #% , , )
) .
11. %
%
# , !, ) %& , "
%, ! , % '&
%
%% ; ,
& , ! '
, %&
!
") , %& )
% ' ,
!"
%, ! , %& &.
12. %
%
# %,
)" % !, ) ' ),
) %, )& ) & ! , & .
13. %
%
# , !
%& &, !
% ! !
! , ) , , )
#&, " %&
!
, %
.
14. %
%
# , %
" ) % % ! " & %& %& !%& &, ) !%&
& ! # & )
%& %& &, "& .
227
0& '8!
$! = 9 2001 & ? #; !% *!% = %
# 10 " 2001 .
% , "
& !, ) ) , " &) %
, %
%
, !, %& )&, ! % %. = "& !" ! % % , $ V '% K @ = .
, , " &)
. D % %" %& & %& . D, ), " , & ) "& ! #. $) ! "%
&, ) ) " ! )
" !, #
, . % %
! %& )
, %)% )% . U "
#) " , ' % ) . +
) , ) &
. U & ! %&
, . U # , % &- &, %
!, " &
. & )& & "
) )% #%& .
= ) &
! I&J 14. ' ) !
%, ## %&
!? ? ,
! !,
) " .
14
B. Wójcik, Partia alterglobalistów, www.ithink.pl/artykuly/swiat/globalizaja/partia-alterglobalistow/, : 02.2010 .
228
S³owa kluczowe: alterglobaliœci, metody protestu, ruchy spo³eczne, antyszczyt,
Œwiatowe Forum Spo³eczne
Ruch alterglobalistyczny w dzia³aniu – organizacja i metody protestu
Ruchy alterglobalistyczne zaliczaj¹ siê do kategorii nowych ruchów spo³ecznych. Ich metody
dzia³ania oraz struktury organizacyjne w pe³ni wype³niaj¹ warunki stawiane tym podmiotom. £¹czy
on w sobie ró¿nego rodzaju formy protestu potwierdzaj¹c powszechnie nag³aœnian¹ opiniê o byciu
„ruchu ruchów”. Mo¿na go charakteryzowaæ jako „Ruch na rzecz sprawiedliwoœci spo³ecznej ³¹czy
pokojowe dzia³ania wypracowane przez ruchy pacyfistyczne z masowymi marszami i akcjami podpisywania petycji, wywodz¹cych siê z XIX-wiecznej tradycji: w istocie demonstracje, które jednocz¹ pokojowe i agresywne frakcje danego ruchu oraz wiele innych grup reprezentuj¹cych ró¿ne style kulturowe, to innowacyjna kombinacja taktyk zaczepnych z repertuaru ruchów, które wczeœniej
dzia³a³y niezale¿nie od siebie”15. Jego sieciowoœæ, zmiennoœæ, brak hierarchii i labilne struktury stanowi¹ o jego awangardowym charakterze i maj¹ istotny wp³yw na jego oddzia³ywanie w zglobalizowanym œwiecie.
The alterglobalist movement in action. Its organization and methods of protest
The alterglobalist movements are part of the new social movements. Its methods of acting
and organization structures fully meet the conditions of being one of such subjects. The alterglobalist movement combines different forms of protest, which confirms a commonly expresses
view – that it is the movement of the movements. It can be said that: “The global justice movement mixed forms of nonviolent direct action developed by the peace movements with the large
marches and petitions strategies coming from the nineteenth-century repertoire: »In fact,
demonstrations that include violent and nonviolent factions and a range of constituencies and
cultural styles addressing shared opposition to globalization constitute an innovative combination of tactics drawn from previously-separated movements«”16. Its network structure, variability and lack of hierarchy determine its avant-garde character and have an essential influence of
its functioning in a globalized world.
…
? )", ) # %& , ,
%& # " % , !,
) )% &.
Le mouvement altermondialiste en action. Son organisation et méthodes
de contestation
Les mouvements alterglobalistes appartiennent à la catégorie de nouveaux mouvements
sociaux. Leurs méthodes d’action et leurs structures organisationnelles correspondent pleinement à la définition d’un nouveau mouvement social. L’alterglobalisme englobe plusieurs formes
de contestation en confirmant ainsi l’avis généralement répandu d’˜tre « le mouvement des
mouvements ». Il peut ˜tre caractérisé comme: “un mouvement pour la justice sociale qui combine les actions pacifiques élaborées par les mouvements pacifistes avec les défilés de masse et
les actions de signature de pétitions hérités de la tradition du dix-neuvième siècle : au fait les
manifestations qui unissent les fractions pacifique et agréssive d’un mouvement ainsi que
plusieurs autres groupes se référant à de différents styles culturels, sont une combinaison inno15
16
D. della Porta, M. Diani, Ruchy spo³eczne. Wprowadzenie, Kraków 2009, s. 202.
D. della Porta, M. Diani, Social Movements. An Introduction, Oxford 2006, p. 182.
229
0& '8!
vante des tactiques offensives du répertoire des mouvements, qui auparavant actionnaient
indépendamment l’un de l’autre »17. Son aspect de réseau, son changement permanent, l’absence de hierarchie et les structures volatiles mettent en évidence son caractère d’avant-garde et
exercent une influence importante sur son comportement dans un monde globalisé.
17
230
D. della Porta, M. Diani, Ruchy spo³eczne. Wprowadzenie, Kraków 2009, p. 202.
Dyskusje
i polemiki
Daniel Przastek
Klasyka według
Adama Hanuszkiewicza
w czasach konformizmu
społecznego
„Kiedy w 1968 roku postanowi³em wzi¹æ Teatr Narodowy – czêœæ œrodowiska
uzna³a mnie za kolaboranta – partia za sojusznika”1. Tymi s³owami okreœli³ Adam
Hanuszkiewicz pocz¹tek swojej dyrekcji sceny narodowej. Obrazuj¹ one najlepiej
klimat ówczesnych nastrojów i stanu œwiadomoœci spo³ecznej. Objêcie kierownictwa tej¿e placówki, po znamiennej sprawie Dziadów w re¿yserii Kazimierza
Dejmka oraz nagonce antyinteligenckiej i antysemickiej, lokowa³o Hanuszkiewicza w gronie uprzywilejowanych, pupili w³adzy. Jego dyrekcja przypada na czas
szczególny dla polskiego spo³eczeñstwa – z jednej strony spacyfikowania niezale¿nych nastrojów w œrodowiskach inteligenckich, co charakteryzuj¹ wydarzenia
roku 1968 i jego nastêpstwa, oraz rz¹dy Edwarda Gierka – lata spo³eczeñstwa
konsumpcyjnego i przystosowania do realiów rzeczywistoœci politycznej. Warto
zauwa¿yæ cechy konstytutywne owego czasu, aby nastêpnie przeœledziæ, w jaki
sposób teatr realizowany przez Adama Hanuszkiewicza wpisywa³ siê w ów obraz
spo³eczny. Nale¿y równie¿ zadaæ sobie pytanie, czy spektakle tego¿ re¿ysera mo¿na wpleœæ do nurtu kanonu alternatywnego? W moim przekonaniu jak najbardziej,
gdy¿ odstêpstwo od tego co powszechne, realizowane odmiennie, odejœcie od
ogólnie uznawanych kryteriów, mieœci siê w owym myœleniu inscenizacyjnym.
Wystawiaj¹c klasykê (g³ównie polsk¹) na narodowej scenie, re¿yser odchodzi³ od
tego co by³o elementem najwa¿niejszym w kanonie realizacyjnym – wychwytywania aktualnoœci oraz traktowania najwiêkszych dzie³ literackich jako podstawy
do wadzenia siê z to¿samoœci¹ i œwiadomoœci¹ Polaka. Charakterystycznym
w spektaklach sta³o siê wyeliminowanie dra¿liwych politycznie kwestii, przy pozostawieniu piêknego opakowania. I to druga teza, potwierdzaj¹ca owo specyficzne, alternatywne ujêcie wobec klasyki w latach siedemdziesi¹tych – widowiskowoœæ oparta o ówczeœnie mo¿liwe œrodki realizacji, z szerokim wykorzystaniem
techniki oraz innych komponentów widowiska – tañca, muzyki, œwiat³a. Te dwie
1 A. Hanuszkiewicz, Kordian. Œwiêtoœæ. Biblia. Na kolanach, w: Kordian (program), Teatr Nowy, Warszawa 2002.
233
Daniel Przastek
cechy idealnie w³¹cza³y siê w zapotrzebowanie partii, i co ciekawsze – spo³eczeñstwa. Teatr Narodowy – nie tak jak za czasów Dejmka – nie budzi³ sporów ideowych, o wartoœci, treœci, sta³ siê g³ównie elementem dyskursu o widowiskowoœæ
i obraz, przy ca³kowitym wyeliminowaniu g³êbszej myœli.
Warto zestawiæ dwa okresy historyczne w naszym kraju (schy³ek rz¹dów W³adys³awa Gomu³ki oraz czasy I sekretarza Edwarda Gierka), aby zauwa¿yæ, jakie
by³y oczekiwania rz¹dz¹cych i w jakim stopniu wype³nia³ je – mo¿e nawet nieœwiadomie – dyrektor sceny narodowej. Najwa¿niejszym doœwiadczeniem Marca’68 by³o spacyfikowanie nastrojów wœród inteligencji i m³odzie¿y studenckiej.
Wszelkie niepo¿¹dane treœci i zachowania zosta³y wyeliminowane, œrodowiska
zastraszone i faktycznie pozbawione mo¿liwoœci ekspresji swoich pogl¹dów. Po
latach ma³ej stabilizacji, okresie wstrz¹su i otwartego konfliktu na linii w³adza–inteligencja, czego znamiennym przyk³adem by³ stosunek do literatów, nast¹pi³
okres g³êbokiego wycofania i ograniczenia aktywnoœci. W œrodowisku teatru
w roku 1968, poza zdymisjonowaniem Kazimierza Dejmka, ze stanowiska redaktora naczelnego „Dialogu” zosta³ zwolniony Adam Tarn, na znak solidarnoœci
z redakcji odszed³ Konstanty Puzyna, a Jan Kott, sta³y wspó³pracownik pisma,
zdecydowa³ siê na emigracjê w Stanach Zjednoczonych. Wœród krytyki teatralnej
zabrak³o nazwisk Jerzego Pomianowskiego i Andrzeja Wirtha, którzy równie¿
opuœcili kraj. Po potêpieniu agresji na Czechos³owacjê z polskich scen zniknê³a
twórczoœæ S³awomira Mro¿ka. W³adza faktycznie nie dopuszcza³a do realizacji
dra¿liwych politycznie kwestii.
Mo¿na przyj¹æ, ¿e po sprawie inscenizacji dramatu wieszcza, teatr polityczny
stanowi³ margines polskiej sceny2. Jest nies³ychanie wa¿ne i istotne, w jaki sposób przedstawienia Hanuszkiewicza wpisywa³y siê w ów nurt podporz¹dkowania
i podleg³oœci – przeciwieñstwo okresu wczeœniejszego i wybuchu realizacji spektakli dra¿liwych spo³ecznie i politycznie w okresie pierwszej „Solidarnoœci” i stanu wojennego. Kontynuacj¹ owej polityki, eliminowania wszelkich polemicznych
i niepo¿¹danych treœci, sta³y siê lata rz¹dów Edwarda Gierka. Jednak okres
1970–1980 by³ bardzo pomyœlny dla polskiego teatru – wówczas powsta³y najwa¿niejsze prace Konrada Swinarskiego i Jerzego Jarockiego, aktywnie dzia³a³
Teatr Ósmego Dnia, który metaforycznie wadzi³ siê z mentalnoœci¹ obywatela
kraju nad Wis³¹.
Powszechny styl realizacyjny wpisywa³ siê w specyficzne zapotrzebowanie
spo³eczne, które okreœliæ mo¿na mianem „bawiæ, ale nie myœleæ”. Owo podejœcie
zwi¹zane by³o z rodzeniem siê spo³eczeñstwa konsumpcyjnego. Cech¹ konstytutywn¹ by³o zaspokajanie potrzeb ekonomicznych, a odchodzenie od polemiki politycznej. Zaspokojone spo³eczeñstwo – dobrami, które stanowi³y namiastkê zachodniego stylu ¿ycia – nie poszukiwa³o, czy te¿ nie by³o zainteresowane dyskursem z ówczesn¹ w³adz¹. Faktycznie pogodzone, mo¿e nawet kupione, wpisywa³o
siê, jako masa, w obraz ¿ycia na kredyt. Patrz¹c z punktu widzenia historii spo2
234
Szerzej: M. Fik, Marcowa kultura, Warszawa 1995, s. 52–55.
Klasyka według Adama Hanuszkiewicza w czasach konformizmu społecznego
³ecznej, w omawianym okresie kwestie ideologiczne schodzi³y na plan dalszy.
Przeciêtny cz³owiek zauwa¿a³ zmianê w postaci odejœcia od nowomowy, która zosta³a zarezerwowana dla zjazdów i plenów PZPR, pochody i akademie sta³y siê
faktycznie festynami ludowymi, w których brali udzia³ zarówno dzia³acze polityczni, ludzie sztuki, nauki, jak i szerokie masy spo³eczeñstwa. Mia³y one charakter œwiêta radoœci i optymizmu. Zwyk³y obywatel zacz¹³ lepiej zarabiaæ, wszak
g³ównym has³em sta³o siê: „¿eby Polska ros³a w si³ê, a ludzie ¿yli dostatniej”.
Otwarto granice, ludzie mogli podró¿owaæ, pó³ki sklepowe ugina³y siê od towarów spo¿ywczych i przemys³owych. Do powszechnego obiegu dopuszczono produkty zachodniej kultury masowej, w tym miêdzy innymi filmy, otwierano dyskoteki, pojawi³ siê striptiz. Spektakularn¹ karierê zrobi³a coca-cola, której w samej
Warszawie w roku 1972 sprzedawano 100 tysiêcy butelek dziennie.
Najwiêkszym i najwa¿niejszym medium sta³a siê telewizja, w której obok treœci politycznych nadawano pasma z filmami fabularnymi, programami sportowymi i rozrywkowymi, odgrywaj¹cymi kluczow¹ rolê w kszta³towaniu spo³eczeñstwa. Marginesowo jawi³y siê audycje trudniejsze, choæ warto pamiêtaæ, ¿e renesans prze¿ywa³ Teatr Telewizji. Wszystkie media wci¹gniête by³y do budowy jednego, s³usznego obrazu: bawi¹c mia³y kszta³towaæ po¿¹dane hierarchie, wartoœci,
postawy, stereotypy. To samo tyczy³o siê sceny. Zadowolony Polak nie mia³ poszukiwaæ w teatrze dra¿liwych kwestii, ale scena mia³a wzmacniaæ, dope³niaæ ów
pozytywny obraz.
Warto zauwa¿yæ, ¿e w³adze dopuszczaj¹c wiele elementów kultury masowej
z Zachodu, postawi³y tamê przed dostêpem do treœci ambitnych i kontrowersyjnych politycznie czy ideologicznie. Polityka kulturalna pañstwa powiela³a ten
wzór. Co prawda zrezygnowano z lansowania okreœlonej estetyki, ale dbano o nierozniecanie „niezdrowych” refleksji. Najwa¿niejszym by³o, aby twórcy nie krytykowali ustroju, partii, nie atakowali Zwi¹zku Radzieckiego, nie eksponowali prze¿yæ religijnych. Faktycznie rol¹ sztuki sta³o siê krzewienie wartoœci bliskich ówczesnemu cz³owiekowi3. Scena winna byæ wpisana w ów klimat festynu i radoœci,
a nie analizy zjawisk politycznych. Dostrzec nale¿y jeszcze jedn¹ tendencjê –
obywatel odczuwaj¹cy poprawê swego po³o¿enia materialnego, nie anga¿owa³ siê
w dzia³ania wbrew w³adzy. Oczywiœcie do czasu, gdy nie pojawi³a siê podwy¿ka
cen w roku 1976, z wydarzeniami m.in. w Radomiu i Ursusie, i prys³y faktycznie
lansowane przez szeœæ lat marzenia o budowie drugiej Japonii i polskim cudzie
gospodarczym.
3
O socjalistycznym spo³eczeñstwie konsumpcyjnym zob. A. Friszke, Polska Gierka, Warszawa
1995, s. 38–49. Jak zauwa¿a autor w omawianym czasie pojawi³o siê równie¿ kilka dzie³ literackich
o antytotalitarnej wymowie: Z. Herbert, Pan Cogito; A. Szczypiorski, Msza za miasto Arras; realizacje Teatru Ósmego Dnia. Wœród innych dokonañ artystycznych, które odbiega³y od jednowymiarowego, po¿¹danego obrazu, warto wspomnieæ o: Dziadach Mickiewicza w re¿. Konrada Swinarskiego w Starym Teatrze. Pocz¹tkowo równie¿ publikowano m³od¹ poezjê m.in. Barañczaka, Kornhausera, Zagajewskiego czy Krynickiego, która wpisywa³a siê w nurt myœlenia niezale¿nego. Jednak wszystkie te poczynania jawi¹ siê marginesowo i pobocznie.
235
Daniel Przastek
Przytoczone fakty ukazuj¹ znamienne postawy spo³eczne, charakterystyczne
dla lat 1968–1976. Jak ju¿ wskazano, kultura wykazywa³a znikom¹ aktywnoœæ
wadzenia siê z otaczaj¹c¹ rzeczywistoœci¹. Teatr stawa³ siê bierny, choæ na pewno
nie nieatrakcyjny. Jednak poczynania artystyczne mia³y charakter oderwanych od
kontekstu politycznego, choæ trudno odmówiæ im poruszania kwestii wspó³czesnych i aktualnych, ale jednak dalekich od spraw dra¿liwych i kontrowersyjnych.
W³aœnie to wpisanie sceny, podporz¹dkowanie jej pewnej specyficznej machinie
propagandy sukcesu, ze s³ynnym przyk³adem realizacji dokonanej przez Adama
Hanuszkiewicza – przecie¿ nigdzie nieartyku³owanej i niezapisanej, jak by³o to
w przypadku socrealizmu – pozwala postawiæ ju¿ wczeœniej zasygnalizowan¹ tezê, ¿e jest to szczególny alternatywny kanon klasyki polskiej, bêd¹cy w opozycji
do myœlenia twórców utworów literackich oraz do tradycji polskiej sceny. Historia pokaza³a, ¿e dzie³a romantyków, pozytywistów, autorów M³odej Polski, winny dra¿niæ, stawiaæ pytania, budowaæ pewien schemat narodowego myœlenia,
a nie tylko wpisywaæ siê w etos propagandy sukcesu i nakreœliæ ramy konformizmu spo³ecznego.
Analizuj¹c teatr i styl realizacji Adama Hanuszkiewicza z czasu jego dyrekcji
w Teatrze Narodowym, nale¿y stwierdziæ, ¿e czêœæ przeciwników nazywa³a go
„homogenizacj¹ upraszczaj¹c¹” lub teatralnym komiksem. Wiele w tych s³owach
prawdy, gdy spojrzy siê na spektakle – „miejsce sztuki «dobrze zrobionej» zaj¹³
w teatrze scenariusz, bliski scenariuszowi filmowemu i «pisany na scenie» w czasie prób”4. Scenopis nie polegaj¹cy na bezpoœrednim i wiernym odtworzeniu sensu dramatu czy monta¿u poetyckiego, ale tak skonstruowany i przeanalizowany,
aby by³ ³atwy dla widza. W teatrze tym nie by³y najwa¿niejsze treœci, ale forma –
szokuj¹ca i niespodziewana, która zag³usza³a zawartoœæ5.
Inscenizator, odnosz¹c siê do koncepcji realizacji przedstawieñ, stwierdzi³, ¿e
prawdziwym spe³nieniem w pracy re¿ysera by³oby, gdyby aktorzy inspirowali widowniê do dzia³ania, do pe³nego udzia³u w spektaklu – nie tylko ogl¹danym, lecz
wspó³tworzonym6. W celu wykonania tego zadania stawia³ sobie okreœlone warunki: „Ca³e partie przedstawienia – zostawi³em jako tematy do codziennie innej
improwizacji, reszta zosta³a osadzona w formie rygorystycznie. Nie dopuszcza³em ³atwego ciepe³ka wzruszeniowego do g³osu. Natomiast pilnowa³em liryzmu
i przebija³em go b¹dŸ grotesk¹, b¹dŸ improwizacj¹”7 oraz „zmieniam swoje teatralne œrodki (...) robiê to wszystko nie po to, aby œwiat zadziwiaæ, ale ¿eby poru4
A. Grodzicki, Re¿yserzy polskiego teatru, Warszawa 1979, s. 83.
Ten pogl¹d przedstawia M. Czanerle w: Panie i panowie teatru, Kraków 1977, s. 224. K. G³ogowski w: O cz³owieku, który nie móg³ siê zmieniæ, „Kierunki” 1983, nr 13, s. 10, odnosz¹c siê do
scenicznych scenariuszy A. Hanuszkiewicza, stwierdzi³: „Pragn¹c mówiæ od siebie o wspó³czesnoœci, a jednoczeœnie nie uznaj¹c dramaturgii wspó³czesnej (...), nie umiej¹c znaleŸæ wœród niej dzie³
mu odpowiadaj¹cych, by³ skazany na pisanie scenariuszy. Czasem nawet znakomitych, mówi¹cych
wprost, ale nie maj¹cych jednak si³y artystycznej wielkiej literatury”.
6 Re¿yser mówi³ o tym w rozmowie z Andrzejem Hausbrandtem, w: A. Hausbrandt, Rozmowy
z ludŸmi teatru, Kraków 1973, s. 233.
7 A. Hanuszkiewicz, Psy, hondy i drabina, Warszawa 1991, s. 97.
5
236
8
A. Grodzicki, Re¿yserzy…, s. 90.
E. Morawiec, Adam Hanuszkiewicz – showman na scenie narodowej, w: E. Morawiec, Powidoki teatru. Œwiadomoœæ teatralna w polskim teatrze powojennym, Kraków 1991, s. 336.
10 A. Koecher-Hensel, Adama Hanuszkiewicza strategia wobec widza, „Dialog” 1981, nr 10, s. 134.
11 W. Filler, Teatr Hanuszkiewicza, Warszawa 1974, s. 72–74. Wspomina o tym równie¿ M. Czanerle w: Panie i panowie…, s. 235: „Hanuszkiewicz jest cz³owiekiem rakiet i pojazdów kosmicznych, co ma swoje konsekwencje w jego stosunku do literatury i zadaniach jakie stawia teatrowi.
Sytuacjê ma paradoksaln¹, bo sam jest urzeczony wspó³czesnoœci¹, tkwi zaœ w literaturze i wspó³czesnoœci, które ci¹gn¹ go w przesz³oœæ”.
12 Tezy E. Morawiec (tej¿e, Adam Hanuszkiewicz…, s. 333–340). Jak uwa¿a T. Raczek: „Hanuszkiewicz pasowa³ do czasu, który go wylansowa³. Kiedy dumnym wzrokiem wodziliœmy za pierwszymi berlietami na naszych ulicach w Narodowym Bo¿ena Dykiel zapuszcza³a motor hondy; kiedy
marzyliœmy o «drugiej Polsce», na scenie Narodowego Krzysztof Kolberger, niczym Marylin Monroe, za¿ywa³ k¹pieli w wannie z hollywoodzk¹ pian¹” (Zabawki idola, „Polityka” 1983, nr 7, s. 10).
13 T. Krzemieñ, Hanuszkiewicz, „Odrodzenie” 1986, nr 30. O licznych nagrodach niech œwiadczy wniosek Krystyna Weremowicza, dyrektora Departamentu Teatru, Muzyki i Estrady Ministerstwa Kultury i Sztuki, który w latach siedemdziesi¹tych wnioskowa³ o przyznanie re¿yserowi Nagrody Pañstwowej I stopnia za wybitne osi¹gniêcia w twórczoœci teatralnej, argumentuj¹c: „Zas³ug¹ Adama Hanuszkiewicza jest stworzenie oryginalnego, zgodnego z przeznaczeniem sceny naro9
szyæ wyobraŸniê. Tylko ona pobudza do myœlenia”8. Tu budz¹ siê w¹tpliwoœci.
Wszak warto zastanowiæ siê, czy pomys³y re¿ysera, zwi¹zane z wykorzystaniem
chocia¿by drabiny w Kordianie czy motorów marki Honda w Balladynie (o czym
szerzej w dalszej czêœci), nie by³y – jak stwierdzi³a El¿bieta Morawiec – raczej widoczn¹ pogoni¹ za efektem, ni¿ poszukiwaniem istotnego kontaktu z widowni¹.
Zastosowane œrodki mia³y raczej na celu przyci¹gniêcie widza i przyczynienie siê
do tego, by siê nie nudzi³9. Teatr Hanuszkiewicza nie by³ adresowany do ka¿dego
odbiorcy. Najpe³niej trafia³ do widza wykszta³conego „przez z³¹ szko³ê i przez telewizjê, przyzwyczajonego do szybkiego tempa ¿ycia i przyjmowania informacji
w formie prze¿utej papki i koncentratu”10.
Jako twórca i inspirator zjawisk Hanuszkiewicz zainteresowany by³ wspó³czesnoœci¹. W celu pe³nego ukazania siêga³ po utwory dawne, gdy¿ odbicie rzeczywistoœci we wspó³czesnej dramaturgii by³o cz¹stkowe, pó³pe³ne, rozpierzchniête
po marginesach ¿ycia. Siêga³ po nieistniej¹cy materia³ literacki – anga¿owa³ wieszczów, by jego teatr mówi³ o dniu dzisiejszym Polski11. Ale w³aœnie owo „naginanie” klasyki do dnia ówczesnego stawa³o siê wœród krytyków teatru Hanuszkiewicza jego najwiêkszym grzechem. Poprzez realizacje stawa³ siê politycznym
konformist¹ – k³ania³ siê wszystkim naraz: zwolennikom, prostaczkom, uczonym,
mruga³ do w³adzy i wskazywa³ na siebie jako pokornego s³ugê tradycji i najbardziej predestynowanego do pe³nienia funkcji dyrektora Teatru Narodowego. Jego
spektakle, wpisuj¹ce siê w teatr efektów i atrakcji, sta³y siê mimowolnym pomocnikiem w³adz. Hanuszkiewicz wspó³tworzy³ system poprzez iluzjê elegancji
i swobody sztuki12. Sta³ siê, jak pisano, ulubieñcem rz¹dz¹cych. ¯ycie potwierdza³o tê tezê. Na re¿ysera spada³y splendory, wyjazdy, umo¿liwiono mu powo³anie sceny Teatru Ma³ego, teatrzyku cudo – zaprojektowanego wed³ug osobistych
wskazówek13. Jednak coraz czêœciej, w œrodowisku krytyków, wybrzydzano
237
Daniel Przastek
i mówiono g³oœno o og³upiaj¹cej i narcystycznej sztuce realizowanej przy placu
Teatralnym w Warszawie.
To, co nie podoba³o siê wiêkszoœci krytyków i znawców przedmiotu, zachwyca³o szar¹ publicznoœæ. Teatrowi Narodowemu, tej dyrekcji, nie mo¿na odmówiæ
braku frekwencji i zainteresowania spo³ecznego. Jedni go chwalili, drudzy ganili.
Teatr wzbudza³ emocje i kontrowersje. Jednak w koñcu lat siedemdziesi¹tych
mo¿na równie¿ dostrzec odwrót od sceny wyrobionej publicznoœci, której miejsce
zajê³a m³odzie¿. Jak zauwa¿ano nie chodzi³o o awangardowe i nowatorskie inscenizacje klasyków. Coraz czêœciej pojawia³y siê g³osy o kiczu, który wdziera³ siê
do spektakli lansowanych nazwiskiem dyrektora. Hanuszkiewicz ulega³ pewnej
modzie. Akceptowa³ kulturê m³odych. Nie proponowa³ w niej udzia³u i nie zmusza³ do wspólnego myœlenia14. To tylko kilka komentarzy oceny stylu pracy re¿ysera. Wnioski nie s¹ optymistyczne. Oczywiœcie to wybór subiektywny, jednak
konkluzja o sztuce konformistycznej, schlebiaj¹cej tanim gustom, przebija nawet
wœród najbardziej pochlebnych ocen.
Jak ju¿ wspomniano, pocz¹tek dyrekcji Adama Hanuszkiewicza w Teatrze
Narodowym rozpocz¹³ siê we wrzeœniu 1968 roku. Pierwsz¹ premier¹ by³ Kram
z piosenkami Leona Schillera w re¿yserii Barbary Fijewskiej. Formalny wieczór
inauguracyjny – po po³¹czeniu dwóch przedsiêbiorstw: Teatru Powszechnego,
wczeœniej prowadzonej sceny przez Hanuszkiewicza, z Teatrem Narodowym –
mia³ miejsce 15 stycznia 1969 roku, gdy zaprezentowano w jednym spektaklu
Wesele i Wyzwolenie Wyspiañskiego, oczywiœcie w re¿yserii nowego lidera artystycznego. Wieczór wyznacza³ liniê programow¹ sceny, której repertuar zosta³
w znacznej mierze oparty na wielkiej klasyce, z dramatem romantycznym na
czele. Ale jak zauwa¿a³a Marta Fik: „Na pierwszy rzut oka jest to repertuar najbli¿szy temu, jakiego pragn¹³ dla Teatru Narodowego Wilam Horzyca. Porównanie jest jednak ca³kowicie zwodne; o repertuarze stanow¹ bowiem nie tylko
tytu³y, ale i realizacje. Teatr Hanuszkiewicza, adresowany jest zaœ przede wszystkim do owego, dra¿ni¹cego Horzycê Polaka, co «ponadczasowoœci arcydzie³
nie rozumie, rozumieæ nie chce, a nade wszystko rozumieæ nie umie», wymaga
wiêc przystosowania arcydzie³ klasyki do swych recepcyjnych mo¿liwoœci”15.
Ocena wpisuje siê w przytoczon¹ wczeœniej charakterystykê realizacji Hanuszkiewicza. Scena przy placu Teatralnym faktycznie by³a pokazem mo¿liwoœci
dowej, programu repertuarowego teatru, którym kieruje od jedenastu lat” (dokument ze zbiorów
ZASP, brak sygn. akt).
14 Ten pogl¹d prezentuje K. Pysiak w: Narodowa dyskoteka, „Zwierciad³o” 1980, nr 25, s. 4–5.
Hanuszkiewicz o swoim stosunku do widzów stwierdzi³: „(...) ¿eby widzowi tu w teatrze wróci³o na
chwilê dzieciñstwo (...). Stan ³aski (...), czystoœæ i m¹dra naiwnoœæ. (...) [Teatr adresowany] dla
wszystkich, a œciœlej dla ka¿dego cz³owieka. (...) Wiem natomiast, dla kogo nie robiê teatru. Dla tzw.
elity, dla snobów, dla tzw. fachowców. Co nie znaczy, ¿e nimi pogardzam i ¿e obojêtny jest mi ich
s¹d, ale robiê swoje”. A. Hanuszkiewicz, Dla kogo teatr…, rozmawia³a Krystyna Nastulanka, „Polityka” 1979, nr 10.
15 M. Fik, Trzydzieœci piêæ sezonów. Teatry dramatyczne w Polsce w latach 1944–1979, Warszawa 1981, s. 80.
238
re¿yserskich jednej osoby, podporz¹dkowana jej gustom i umiejêtnoœciom twórczym.
Ciekawie rysowa³y siê motywy objêcia placówki. W rozmowie z Romanem
Paw³owskim twórca zauwa¿a³: „Jurek Sito, antykomunista, mój kierownik literacki, mnie przekona³. Powiedzia³ mi, ¿e jeœli nie wezmê ja, to wejdzie moczarowiec
Kanicki, ten od Dziœ do ciebie przyjœæ nie mogê. I ¿e to wziêcie jest moim obywatelskim obowi¹zkiem. Ale decyzja by³a moja. Wzi¹³em ten teatr na swoj¹ wy³¹cznie odpowiedzialnoœæ”16. Podobno nowy dyrektor postawi³ okreœlone warunki:
po³¹czenie zespo³ów artystycznych i technicznych scen Teatrów Powszechnego
i Narodowego, co dokona³o siê, jak wspomniano 1 stycznia 1969 roku; pozostanie na etacie re¿yserskim Kazimierza Dejmka (nie uda³o siê tego zrealizowaæ);
oraz – co jest bardzo wa¿ne w kontekœcie podjêtej analizy – wyra¿enie zgody
przez w³adze na realizacjê Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasiñskiego, która
w stolicy nie by³a wystawiana od zakoñczenia wojny. Tak te¿ siê sta³o. By³ to
pierwszy, oryginalnie zrealizowany przez Adama Hanuszkiewicza spektakl na narodowej scenie okresu jego dyrekcji, gdy¿ wczeœniejsze stanowi³y przeniesienia
z Teatru Powszechnego.
Nie-Boska komedia (premiera 20 marca 1969 roku)17 to odpowiedŸ Adama
Hanuszkiewicza na oczekiwania w³adzy co do tego, jak mia³a byæ ukazywana i realizowana klasyka w ówczesnym czasie. Zrealizowana w typowy dla jego stylu
pracy sposób, gdzie widowiskowoœæ i odwo³ania do kultury masowej stanowi³y
rolê pierwszoplanow¹, a wartoœæ ideowa i myœlowa zosta³a zmarginalizowana.
Marcin Król, pisz¹c w roku 1991 o najwybitniejszym dziele Krasiñskiego, zauwa¿a³: „W naszych czasach, a szczególnie w okresie kolejnych kampanii wyborczych z kampani¹ prezydenck¹ na czele, w sposób oczywisty narzuca siê interpretacja konfliktu miêdzy Pankracym a hrabi¹ Henrykiem jako konfliktu miêdzy barbarzyñstwem a cywilizacj¹ czy oœwieceniem. Krasiñski barbarzyñstwo czy to rewolucyjne, czy to rosyjskie zawsze uwa¿a³ za podstawowe zagro¿enie dla Europy, a wobec tego i dla Polski. Wszelako rozumia³ te¿ nieuchronnoœæ przemiany
spo³ecznej i anachroniczny charakter grup, które stanowi¹ zaporê przed barbarzyñstwem. (…) mo¿na arystokracjê z Nie-Boskiej przyrównaæ do wspó³czesnej
polskiej inteligencji – równie niezbêdnej co nieskutecznej, równie dekoracyjnej co
odrzucanej przez wiêkszoœæ spo³eczeñstwa”18.
Czy w 1969 roku, dok³adnie w rocznicê wydarzeñ marcowych, Hanuszkiewicz
móg³ pozwoliæ sobie na ów zabieg ukazania roli i rangi inteligencji, tak brutalnie
doœwiadczonej i zhañbionej? To mylne podejœcie. Re¿yser zupe³nie inaczej odczyta³ dramat, praktycznie rezygnuj¹c z kontekstu spo³ecznego, zagadnienia rewolu16
A. Hanuszkiewicz, Teatr jest nudny beze mnie, rozmawia³ Roman Paw³owski, „Gazeta Wyborcza” 29 sierpnia 2002 r.
17 Re¿yseria: Adam Hanuszkiewicz, scenografia: Marian Ko³odziej, muzyka: Andrzej Kurylewicz.
18 M. Król, Polityka i sztuka, w: Nie-Boska komedia z Niedokoñczonym poematem (program),
red. D. Buchwald, P. Konic, Teatr Dramatyczny m.st. Warszawy, Warszawa 1991.
239
Daniel Przastek
cji i sporu ideowego, na rzecz tragedii rodzinnej. Metafizyczny dramat romantyczny z 1835 roku, przedstawiaj¹cy walkê i zag³adê krañcowo odmiennych racji
– Hrabiego-poety Henryka, który w obliczu rewolucji zamyka siê wraz z reszt¹
skazanych na zag³adê arystokratów w Okopach œw. Trójcy, i wodza mas rewolucyjnych, Pankracego – oraz triumf racji uniwersalnej, symbolizowany przez wizjê
Chrystusa, zwyciêskiego Galilejczyka, pojawiaj¹cego siê nad pobojowiskiem,
w interpretacji inscenizatora lokowa³ go daleko od zagadnieñ polityki. Faktycznie
kluczowym okazywa³o siê ukazanie mechanizmu codziennego ¿ycia, skupienie
siê na psychologii postaci, a nie zaprezentowanie racji nieub³aganej machiny historii i niszcz¹cej si³y rewolucji. Co ciekawe, w wiêkszoœci recenzji nie odnajdziemy owego rysu krytycznego. Marta Fik w monografii poœwiêconej kulturze polskiej po roku 1944 zauwa¿a³a, ¿e pojawi³ siê zapis cenzury, aby pisaæ o spektaklu
pozytywne19. Oczywiœcie nie ma na to dowodów, ale analiza kilkunastu tekstów
krytycznych pozwala na wyci¹gniêcie wniosku, ¿e w wiêkszoœci przypadków
omijano zrêcznie dra¿liwy kontekst ideowoœci dramatu, skupiaj¹c siê na warstwie
artystycznej. W innym miejscu Marta Fik ukazywa³a, potwierdzaj¹c tezê o wykastrowaniu myœlowym realizacji, ¿e „rewolucja sprowadzona zosta³a do roli efektownie stylizowanego teatralnego t³a z u¿yciem obrotówki, efektów œwietlnych
(czerwono oœwietlony t³um, zmienne œwiat³a reflektorów) i muzycznych (…), bogactwem plastyki (…), starannie rytmizowanymi ruchami t³umu, z egzaltowanym
tañcem wokó³ ukrzy¿owanej dziewczyny. Ale w³aœnie ta efektownoœæ zabi³a istotê dramatu; rewolucja pozosta³a jedynie ozdobnikiem. Nawet rozmowa Henryka
(Hanuszkiewicz) z Pankracym (Dmochowski) stawa³a siê tu epizodem, zasadniczy konflikt przeniós³ siê tu na sprawy M¹¿–¯ona. Nie-Boska zmieni³a siê w dramat rodzinny, tyle ¿e wprowadzony poza œciany mieszczañskiego teatru”20.
Bezpoœrednio po premierze, w najbardziej krytycznej i ostrej recenzji, grzmia³
Konstanty Puzyna na ³amach „Polityki”: „Na afiszu jest kilkadziesi¹t osób, a na
scenie ani jednej roli. Spektakl (…) ma tempo, zryw, rytm, sceny realne i wizyjne
przenikaj¹ siê p³ynnie, obrotówka krêci siê jak za dawnych (trochê zbyt dawnych)
dobrych czasów, postacie wyje¿d¿aj¹ na niej cicho i szybko – wiêc pierwsz¹ czeœæ
przedstawienia œledzimy z uwag¹, czekaj¹c na dalej. Dalej jest niestety rewolucja.
Potê¿ne u Krasiñskiego sceny w obozie zbuntowanych, niew¹tpliwie szczyty literatury romantycznej – to w Narodowym d³uga i bardzo niedobra opera. Wokó³
rozpiêtej na krzy¿u dziewczyny w kostiumie bikini miota siê bezradny t³um ludzi,
podlanych czerwono-niebieskim sosem (te œwiat³a!), usi³uj¹c wydusiæ z siebie trochê ekspresji. Trzeba odwagi Hanuszkiewicza, aby szacowny zespó³ Teatru Narodowego namawiaæ do orgii i ekscesu, tote¿ mêczarnie aktorów udzielaj¹ siê silniej
ni¿ bluŸnierstwo, nienawiœæ, spontanicznoœæ i upojenie wolnoœci¹, które mia³y
wybuchn¹æ w tych scenach. Na szczêœcie wyczyny t³umu pokrywa muzyka Kurylewicza, ukrytego ze swym zespo³em wœród dekoracji, mo¿na wiêc zamkn¹æ oczy
19
20
240
Zob. M. Fik, Kultura polska po Ja³cie. Kronika lat 1944–1981, Londyn 1989, s. 467.
Tej¿e, Trzydzieœci piêæ sezonów…, s. 241.
i pos³uchaæ dobrego jazzu. A¿ wreszcie nastêpuje scena centralna: starcie Henryka z Pankracym, racji starego szlacheckiego œwiata z racjami rewolucji. I choæ s³yszymy zdania, nie s³yszymy ich sensu. S¹ tylko tyrady, pusta retoryka, nieuwierzytelniona aktorsko, nieprzechodz¹ca przez rampê. (…) Nie ma wiêc rewolucji
w tym przedstawieniu. Wyparowa³a. A rewolucja w Nie-Boskiej jest spraw¹ najwa¿niejsz¹, bez niej nie ma dramatu. (…) Jeœli zabraknie racji aktorskich i re¿yserskich, sama fabu³a sprawy nie uniesie”21.
Pozostali krytycy pozostali powœci¹gliwi i zachowawczy. August Grodzicki
w „¯yciu Warszawy” uwypukli³ charakter epicki spektaklu oraz podkreœla³ jego
warstwê plastyczn¹, faktycznie omijaj¹c kontekst ideowy22. Witold Filler udowadnia³, ¿e by³ to swoisty heglowski dramat postaw ludzkich, zaznaczaj¹c s³usznie,
¿e Hanuszkiewicz: „W¹tek rewolucyjny zdegradowa³ do roli sugestywnego t³a,
pamiêtaj¹ przy tym, i¿ prorok owej rewolucji, Charles Fourier odrzuca³ walkê klas
jako wektor postêpu spo³ecznego”23. Id¹c tym tropem warto przytoczyæ s³owa Jana K³ossowicza, który zauwa¿a³, ¿e najwiêkszym walorem spektaklu stawa³a siê
próba rehabilitacji Hrabiego Henryka, widzianego jako alter ego Zygmunta Krasiñskiego. „Skazany na samotnoœæ – zbuntowany przeciwko przesz³oœci. (…) Jest
samotnym bohaterem z w³asnej sztuki, któremu jednak nie dane by³o walczyæ, ani
zabiæ siê w dniu klêski. Przysz³o mu ¿yæ dalej i pisaæ listy, zamiast tragedii i ci¹gle czekaæ na to co nigdy nie nadesz³o. (…) Henryk grany przez Hanuszkiewicza
jest piêkny, dumny, m¹dry i tragiczny. (…) Henryk to niemal Narcyz przygl¹daj¹cy siê sobie z dum¹ i zachwytem. Nie-Boska to przede wszystkim Henryk – poeta który bierze do rêki szablê po to, ¿eby zgin¹æ w momencie klêski. (…) Przekonywuj¹ca koncepcja tragedii samotnego indywidualisty skazanego na œmieræ
w walce z histori¹ k³óci siê z rozbudowanym widowiskiem i rapsodyczn¹ deklamacj¹. Przedstawienie jest piêkne, ale puste”24 – konkludowa³ recenzent. Dramat
indywidualistyczny, oderwany od problemu wartoœci i idei, zniewa¿onej rewolucji i racji. Nie-Boska komedia w re¿yserii Adama Hanuszkiewicza, choæ by³a
pierwsz¹ warszawsk¹ realizacj¹ powojenn¹, nie przynios³a oczekiwanych rezultatów. Sta³a siê freskiem dramatu rodzinnego, a nie racji politycznych, jak widaæ
zrêcznie eliminowanych tak¿e w teatrze.
Nie inaczej przedstawia³a siê realizacja Kordiana Juliusza S³owackiego (premiera 30 stycznia 1970 roku w Teatrze Powszechnym, 4 marca 1970 w Teatrze
21 K. Puzyna, Dzieje grzechu, „Polityka” 1969, nr 21, s. 7. Koñcz¹c recenzent zauwa¿a³: „A mimo wszystko lubiê Hanuszkiewicza. Ma upór, ambicjê, temperament, odwagê chwytania za dzie³a
najwiêksze, najtrudniejsze. Ma tak¿e ¿y³kê efekciarsk¹, czasem i akcenty szmirowate – ale i to wolê ni¿ tak¹ kulturalnoœæ, co to szczêki bol¹ od ziewania”.
22 Por. A. Grodzicki, Niebo i piek³o rewolucji, „¯ycie Warszawy” 1969, nr 69, s. 6.
23 W. Filler, Henryk, Pankracy i t³o, „Kultura” 1969, nr 14, s. 10.
24 J. K³ossowicz, Œmieræ indywidualisty, „Wspó³czesnoœæ” 1969, nr 8, s. 9. Wœród innych recenzji warto wspomnieæ o: JASZCZ, Wielkoœæ i ma³oœæ «Nieboskiej», „Trybuna Ludu” 1968, nr 80, s. 6;
S. Ostrowski, «Nieboska» w Narodowym, „Œwiat” 1969, nr 14, s. 10–11; Z. Rudnicka, Fresk rewolucyjny, „Tygodnik Demokratyczny” 1969, nr 14, s. 6; Z. Greñ, Dwie aktualnoœci «Nieboskiej», „¯ycie Literackie” 1969, nr 13, s. 8.
241
Daniel Przastek
Narodowym)25. M³odzieñczy bohater dramatu, w za³o¿eniach romantyka, to rozdarty przez sprzeczne uczucia ideowiec, ogarniêty pragnieniem wielkiego czynu,
porywaj¹cej idei, obezw³adniony przez niezdolnoœæ do jej realizacji, drêczony, zakochany nieszczêœliwie, b³¹kaj¹cy siê po Europie, zra¿ony materializmem Anglików i wyrachowanej kochanki W³oszki, utraciwszy wiarê w Watykanie, gdy papie¿ opowiada siê po stronie wrogów ojczyzny, dostrzega na iglicy Mont Blanc
ideê, której warto siê poœwiêciæ. Po powrocie do Warszawy staje siê dusz¹ spisku.
Nie potrafi¹c jednak wznieœæ w spiskowcach zapa³u, sam postanawia zabiæ cara
Miko³aja, który koronowa³ siê na króla polskiego, aby na chwilê przed zamachem
za³amaæ siê pod wp³ywem Strachu i Imaginacji. Wielki epos narodowy zrywu
i niemocy, w którym Dariusz Kosiñski zauwa¿y³, ¿e to nie tyle portret pokoleniowy, co „wyrwane z w³asnego bólu dzieje cz³owieka, który rozpaczliwie szuka
swego miejsca i choæ bardzo chce wreszcie je znaleŸæ, tkwi w nim coœ, co propozycjom sk³adanym mu przez œwiat ka¿e mówiæ «nie». Kordian kolejno – czasem
z obrzydzeniem i ulg¹, ale czêœciej z bólem – odrzuca: dom rodzinny i rodzim¹
tradycjê, stateczn¹ mi³oœæ i przysz³e ma³¿eñstwo, pieni¹dze, poezjê, seks, religiê,
politykê i wreszcie – walkê i zbrodniê pope³nian¹ w imiê ojczyzny”26.
Co z tych za³o¿eñ pojawi³o siê w inscenizacji dyrektora Teatru Narodowego?
Bardzo niewiele. By³a ona efektownym i widowiskowym monta¿em, z³o¿onym
z pociêtych, poszatkowanych fragmentów dramatu S³owackiego. „S³owacki zosta³
pokiereszowany niemi³osiernie, tekst powycinany. Przygotowanie wyrzucone, zakoñczenie zmienione. (…) skrótów dokonano z wyraŸnym sensem przewodnim,
wydobyta myœl na pewno mieœci siê w Kordianie i zosta³a celnie podchwycona.
Przedstawienie jest zimne, poezja s³owa wyparowa³a w nim doœæ gruntownie”27 –
notowa³ August Grodzicki. Jak zauwa¿a³a Marta Fik, w Kordianie „zniweczono
œwiadomie ca³y sztafa¿ romantyczny. M³ody, œpiewaj¹cy przez mikrofon beatowe
piosenki, wspó³czesny kontestator – Andrzej Nardelli, dzia³a³ w scenerii28 pozbawionej wszelkiego koturnu – nawet Mont Blanc by³o zwyk³¹ drabin¹ (…). Porusza³ siê wœród rozlicznych akcesoriów wspó³czesnych; nie brak³o tu latarek elektrycznych, striptizu, estradki, na której kwartet Kurylewicza gra³ bluesy. Scenie
u papie¿a towarzyszy³ balecik sk¹po ubranych panienek. Ca³oœæ rozpada³a siê na
mniej lub bardziej efektowne etiudy, niepodporz¹dkowane ani jednej konwencji”29. Chaos myœlowy i ideowy by³ dojmuj¹cym doœwiadczeniem wieczoru. Na
25 Re¿yseria: Adam Hanuszkiewicz, scenografia: Xymena Zaniewska, Mariusz Chwedczuk, muzyka: Andrzej Kurylewicz.
26 D. Kosiñski, Nie odejœæ bez odpowiedzi, w: Kordian (program), Teatr Polski, Warszawa 2006.
27 A. Grodzicki, «Kordian» po nowemu, „¯ycie Warszawy” 1970, nr 28, s. 5.
28 Akcja rozgrywa³a siê na estradzie wzniesionej na scenie ze zwyk³ych, odrapanych desek. Jedynym sprzêtem by³a umieszczona w g³êbi drabina, która odgrywa³a w spektaklu rolê kluczow¹.
Œciany boczne równie¿ ze zgrzebnych desek wychodzi³y a¿ na widowniê. A. Grodzicki w: «Kordian»… konkludowa³: „Coœ jakby stodo³a. (…) A wiêc rzecz dzieje siê w teatrze. Ludowym, amatorskim, studenckim?”.
29 M. Fik, Trzydzieœci piêæ sezonów…, s. 241.
242
pierwszy plan wydobyto warstwê widowiskow¹, a poczynania Kordiana stawa³y
siê tylko marginesem i pretekstem interpretacyjnym. Ca³oœæ zosta³a podporz¹dkowania ukazaniu scen – niezintegrowanych obrazów, których g³ównym celem by³o
epatowanie widza. Œwiadczy³ o tym: trywialny epizod z Wiolett¹ rodem z podrzêdnego kabaretu, pompatyczno-groteskowa scena w Watykanie, czy uroczystoœæ koronacji, gdy zabieg pomieszania planów mia³ s³u¿yæ oddaniu klimatu z³o¿onych
nastrojów spo³ecznych, a sta³ siê jedynie interpretacyjnym ba³aganem. „U Hanuszkiewicza efektów jest taka wieloœæ, ¿e przestaj¹ dzia³aæ i znaczyæ cokolwiek. Ca³oœci¹ zdaje siê raczej w³adaæ duch umieszczonej poœrodku estrady”30. G³ównego
bohatera porównywano do Wertera31, ale powszechnie widziano w nim m³odego
w¹t³ego ch³opca, intelektualistê w okularkach, bogatego panicza, który ju¿ siê napodró¿owa³, naromansowa³, nacierpia³ przez weltschmerz i frustracje, dla którego
spe³nieniem staje siê bunt dla dobra narodu, który ma nadaæ ¿yciu sens. Najpe³niej
rolê tê sparafrazowa³ – w bardzo ironicznej recenzji – Jan K³ossowicz: „Podstawê
inscenizacji klasycznych dramatów stanowi zawsze u Hanuszkiewicza przekonanie, ¿e dawny utwór trzeba pokazaæ tak, jakby by³ napisany wspó³czeœnie i ¿e s³u¿¹ temu re¿yserskie pomys³y. Dlatego jego wspó³czesny Kordian, ubrany i uczesany jak dandys z pierwszej po³owy XIX wieku, czyli tak samo jak któryœ z Beatlesów albo Czerwono-Czarny Polanin, czy Niemen œpiewa pod akompaniament
kwartetu Kurylewicza trzymaj¹c w rêku mikrofon. Graj¹cy tego Kordiana Nardelli nosi te¿ druciane okularki Olbrychskiego i jest sfrustrowany. To bardzo piêkny
pomys³. Wspó³czesny Kordianek w¹t³y jak S³owacki, cnotliwy niczym Orcio, muzykalny i inteligentny w³óczy siê po Europie, wo¿¹c ze sob¹ rozczarowanie. Nie
umie odnaleŸæ siê w œwiecie, gdzie trzeba p³aciæ nawet za krzes³o w parku. W rezultacie p³aci za to krzes³o podwójnie. I potem nie umie siê zachowaæ jak prawdziwy playboy. Zreszt¹ na orgie z Violett¹ nie ma doœæ pieniêdzy – albo tatuœ za s³abo go wyposa¿y³, albo jest stypendyst¹. Wspina siê wiêc na drabinê, by po rozmowie z Hanuszkiewiczem, powróciæ do Polski. (…) Kordian po prze³amaniu na
Mont Blanc, pojawia siê (…) ubrany w mundur podchor¹¿ego. Ale jest nadal, jak
dawniej, chorowity i s³aby. Tak s³aby, ¿e nie chce siê wierzyæ w jego skok przez
bagnety. Nie mo¿e te¿ on ju¿ do koñca odczepiæ siê od drabiny. DŸwigaj¹c tê drabinê na g³owie, idzie zamordowaæ Cara, a Strach i Imaginacja œwiec¹ mu latarkami w oczy. (…) Ca³e przedstawienie jest niejasne, zagmatwane, gubi¹ siê tam raz
po raz, zacierane jak napis na tablicy, dobre pomys³y. Nieszczêsna drabina tkwi
w nim jak zakalec. A s³abowity, przestraszony Kordian b³¹ka siê pomiêdzy muzyk¹ Kurylewicza i m¹drym, wspania³ym wierszem S³owackiego”32.
Jednak nie tyle inscenizacyjna pustka, podporz¹dkowana poklaskowi, ale brak
myœli przewodniej stawa³y siê najpowa¿niejszym zarzutem. W spektaklu przebi30
Tej¿e, Dlaczego papie¿ nie œpiewa?, „Teatr” 1970, nr 6, s. 21–24.
Por. R. Szyd³owski, «Kordian» Hanuszkiewicza czyli cierpienia polskiego Wertera, „Trybuna
Ludu” 1970, nr 31, s. 4.
32 J. K³ossowicz, «Kordian prze³ama³ siê na szczycie Mont Blanc», „Wspó³czesnoœæ” 1970, nr
4, s. 9.
31
243
Daniel Przastek
ja³ racjonalizm postaw, a g³ówn¹ postaci¹ uczyni³ Hanuszkiewicz Prezesa – dojrza³ego i doœwiadczonego cz³owieka, który prezentowa³ swoje wywa¿one treœci
wobec szlachetnych idei m³odoœci. Nie by³ on konformist¹, oportunist¹, ale œwiadomym uczestnikiem zdarzeñ z powa¿nymi racjami politycznymi, który hamowa³
mocno i dosadnie postawê Kordiana. Oddajmy g³os recenzentom, którzy dostrzegli zachwianie racji, sprzecznych z wymow¹ S³owackiego oraz szczególny rodzaj
wpisywania siê tekstu w oczekiwane przez dygnitarzy interpretacje. Jan K³ossowicz: „Nie wiadomo dlaczego ¿o³nierze, którzy nied³ugo potem mieli biæ siê pod
Iganiami i Grochowem, zmienieni zostali w rz¹d kukie³, które porusza wiatr. Dlaczego najmocniejsz¹ po Mentorze postaci¹ jest «trzeŸwo myœl¹cy», ale reakcyjny
i arcylojalny Prezes?”33; August Grodzicki: „trzeŸwy rachunek polityczny Prezesa (…) z zapytaniem: wolnoœæ, potem?... Ile za tym trzeŸwym rachunkiem kryje
siê egoizmu, biernoœci, wygodnictwa?”34 i najbardziej wymowne fragmenty analizy Konstantego Puzyny, które ukazywa³y ca³kowit¹ pora¿kê myœlow¹ Hanuszkiewicza, wpisuj¹c¹ siê w okres konformizmu spo³ecznego: „U S³owackiego
Prezes, jak pamiêtamy, to stary reakcyjny wapniak na ciep³ym zapewne sto³ku,
u Hanuszkiewicza to cz³owiek w sile wieku, jedyny m¹dry, odpowiedzialny realista polityczny. Wykreœlono mu wiêkszoœæ tekstu, prawie nic nie mówi zadumany.
(…) Nardelli wznosi d³oñ do ciosu i osuwa siê w dó³. Car ani drgnie: nic go nie
obali. Czyli: Kordianowie s¹ dziecinni. Mo¿emy ich rozumieæ, wspó³czuæ im, kochaæ ich, ale racjê ma Prezes, nie oni. I w³aœnie to powinniœmy kochaæ. Prezesa
z jego rozs¹dkiem. (…) Czy¿by nie by³o ju¿ jednak nic do wyboru, prócz dziecinnych Kordianów i zwyk³ego oportunisty? Ani w Kordianie, ani w ¿yciu”35. Niezwykle gorzka refleksja Puzyny ukazywa³a szczególny dar Hanuszkiewicza – zinfantylizowania racji g³ównego bohatera, zabijania nadziei zrywu narodowego
w imiê œwiadomego, wywa¿onego pogl¹du politycznego. Teza re¿ysera udaremnia³a sens jakichkolwiek poœwiêceñ i œwiadomego dzia³ania. Pustka myœlowa,
ubarwiona sztafa¿em operowo-musicalowym, stawa³a siê dominuj¹cym elementem interpretacji klasyki przy placu Teatralnym.
33
Tam¿e.
A. Grodzicki, «Kordian»…
35 K. Puzyna, Show na Zamoyskiego, „Polityka” 1970, nr 9, cyt. za: Wesele (program), red. E. Rymkiewicz, Teatr Narodowy, Warszawa 1974. Recenzja wywo³a³a prasow¹ polemikê z udzia³em Andrzeja Kijowskiego, Zygmunta Grenia i Jaros³awa Iwaszkiewicza. Dla Adama Hanuszkiewicza krytyka
Konstantego Puzyny by³a najboleœniejsz¹ krzywd¹, jaka spotka³a go w czasie pracy teatralnej. Odpowiada³, broni¹c racji o wyposa¿eniu postaci w racje polityczne: „Jeœli Prezes jest oportunist¹, nie ma
w Kordianie tragicznoœci. Jest tylko dramatycznoœæ. I o tym Puzyna dobrze wie. I wie dobrze, ¿e jeœli
Prezes jest «starym wapniakiem», to wie te¿ na pewno, kim s¹ ci m³odzi ludzie (stu czterdziestu piêciu pal¹cych siê do czynu), którzy za nim id¹, zdradzaj¹c Kordiana. Te¿ «wapniacy»?!”(Ten¿e, Psy…,
s. 99). W innym miejscu dodawa³: „Rzucili siê krytycy na mojego Kordiana, z m³odziutkim Nardellim, jak na zdrajcê ojczyzny. A tylko dlatego, ¿e Prezesa zagra³em tak jak go napisa³ S³owacki. Dziœ
ju¿ nikt nie w¹tpi, ¿e mia³em racjê. Dziœ ju¿ w szko³ach ucz¹, ¿e spór Kordiana z Prezesem spisku podchor¹¿ych jest sporem tragicznym, w którym obydwaj adwersarze maj¹ racjê. Taki spór wymyœlili
w teatrze, dwa i pó³ tysi¹ca lat temu Grecy i nazwali go sporem tragicznym [por. do konfliktu Antygona i Kreon w dramacie Sofoklesa]” (Ten¿e, Awantura o Kordiana, w: Kordian… (program).
34
244
Kolejna realizacja romantyków nie odbiega³a w warstwie artystycznej i ideowej od wskazanych powy¿ej przyk³adów. Norwid (premiera 9 paŸdziernika 1970
roku)36 jest przypadkiem doœæ znacz¹cym, gdy¿ wszystkie recenzje ukazywa³y
piêkno i bogactwo artystyczne utworu, lecz jedna wypowiedŸ stawia inscenizacjê
w zupe³nie innym, ale wymownym œwietle. Bohdan Korzeniewski w wywiadzierzece z Ma³gorzat¹ Szejnert zauwa¿y³, ¿e tym spektaklem Hanuszkiewicz uczyni³
Zenonowi Kliszce, najbli¿szemu wspó³pracownikowi W³adys³awa Gomu³ki,
wielki prezent. Wielbi³ on Norwida i na premierze klaska³ z impetem, natomiast
sam re¿yser dopuœci³ siê nadu¿ycia: „Otó¿ wzi¹³ poetê o bohaterskiej postawie
wobec w³asnej twórczoœci, który ciê¿ko p³aci³ za sw¹ niezale¿noœæ, za mo¿noœæ
krytykowania Polaków. Samotnoœci¹. Nêdz¹. Ten poeta jako jeden z pierwszych
wysun¹³ termin «inteligencja», ale odniós³ go nie do warstwy spo³ecznej, lecz do
w³aœciwoœci umys³u. Inteligencja to wed³ug niego zdolnoœæ do widzenia rzeczywistoœci prawdziwie. Otó¿ Norwid odmawia tej zdolnoœci Polakom. Ostrzega ich
w ten sposób przed uleganiem z³udzeniom, przed niedopilnowywaniem obowi¹zku rozumienia œwiata. (…) [Hanuszkiewicz sprawi³ uciechê Kliszce] przez bardzo
zrêczne opracowanie tekstu, przez skreœlenia skierowa³ (…) atak na warstwê spo³eczn¹, na inteligencjê polsk¹. Powiedzia³ (…), ¿e inteligencja nie umie siê pos³ugiwaæ umys³em, ¿e siê zak³amuje”37. To niezwykle istotne zdanie ukazuje podœwiadome przypodobanie siê w³adzy przez inscenizatora. Odbiera³ prawo do myœlenia, daj¹c gotowe recepty, interpretuj¹c na swoj¹ mod³ê. Wybiórczo, selektywnie, pod p³aszczem wielkiego s³owa i wielkich racji, choæ zawsze z przeœwiadczeniem, ¿e mówi siê o sprawach wa¿nych i kluczowych. Jak zauwa¿a³a Bo¿ena
Frankowska: „Tematyka tej poezji skupiona wokó³ spraw najwa¿niejszych – cz³owieka i historii; i wokó³ spraw ¿ywych i bolesnych a obchodz¹cych wszêdzie zawsze ka¿dego obywatela – wokó³ spraw polskiej zbiorowoœci, charakteru narodowego, sposobu myœlenia i dzia³ania w ¿yciu publicznym”38. O samej realizacji
Hanuszkiewicz pisa³: „A wiêc Norwid. Struktura rytua³u. Mszy. Poeta – prowadz¹cy obrzêd. W jego funkcji na przemian dwóch aktorów. Zaœpiew liturgiczny
dziewczyn. (…) Norwid, którego nosi³em w sobie d³ugo. Mój poeta. Precyzyjny.
Ciemny jak biblia, na któr¹ siê powo³uje. Jak Dante, który broni swoich ciemnoœci. (…) Robiê go ostro¿nie. W ciszy. W rzadko u nas osi¹galnym skupieniu.
Œwiat wy³aniaj¹cy siê z jego listów, pism, rozpraw – wci¹ga”39.
Interpretacja Hanuszkiewicza owszem – by³a intryguj¹ca, jednak znów strona
widowiskowa zaczê³a odgrywaæ kluczow¹ rolê. Ca³e przedstawienie z³o¿one by³o z rozrzuconych fragmentów dzie³ Norwida. Widowisko sk³ada³o siê z dwóch
czêœci, gdzie pierwsza prezentowa³a pogl¹dy Norwida, wprowadza³a w na³adowan¹ intelektualnie atmosferê jego poezji, a druga stanowi³a inscenizowany teatr wy36 Scenariusz i re¿yseria: Adam Hanuszkiewicz, scenografia: Marian Ko³odziej, muzyka: Andrzej Kurylewicz, choreografia: Conrad Drzewiecki.
37 M. Szejnert, S³awa i infamia. Rozmowa z Bohdanem Korzeniewskim, Londyn 1988, s. 146.
38 B. Frankowska, Hanuszkiewiczowski «Norwid», „Teatr” 1970, nr 24, s. 12.
39 A. Hanuszkiewicz, Psy…, s. 90.
245
Daniel Przastek
obraŸni Norwida. Kompozycja spektaklu zosta³a zamkniêta w szeœciu obrazach
(Promethidion oraz fragmenty z Czarnych kwiatów; Salon paryski – z³o¿ony z listów i pism poety; Etiudy, na które z³o¿y³y siê liryki, satyry, listy i pisma; Wieczór
w pustkach (fantazja); Assunta (poemat) i Atelier, bêd¹cy zbiorem liryków i pism
poety) i trzech intermediach: dwóch satyrycznych i jednym poetyckim. Przedstawienie rozpoczyna³o siê od tonacji rapsodycznej – nu¿¹cej, ale m¹drej; póŸniej listy, pisma w konwencji krzykliwego targowiska, w formie kabaretowej bezczelnoœci. Dalej wizja jak z Grand Guignolu: zamar³e w bezruchu postacie w bia³ych
trykotach, ko³ysz¹ce siê na trapezie cia³o m³odej aktorki, kontrabas i tr¹bka pohukuj¹ce jak puszczyki, wtóruj¹ca im beznamiêtna wokaliza, w to wiersz i s³owo, na
koniec spektakl jak teatr studencki, pe³en etiud i pomys³ów. I tak biegnie ten
wspania³y wieczór – zauwa¿a³ Witold Filler40, jeden z g³ównych zwolenników
Adama Hanuszkiewicza. Inni recenzenci wtórowali, zachwycaj¹c siê form¹ widowiska, w minimalnym stopniu analizuj¹c jego treœæ: „Mo¿na by siê spieraæ, czy to
jest teatr czy tylko estrada literacka. Niew¹tpliwie jednak w tym przedstawieniu
poezja Norwida dochodzi do g³osu z ca³¹ si³¹. (…) W scenariuszu brak dramatycznej wiêzi, która by taki (Norwida) portret umo¿liwia³a. Jest to raczej antologia wierszy i prozy Norwida czy te¿ ich fragmentów, niekiedy przeradzaj¹ca siê
w mieszankê z³otych myœli. Hanuszkiewicz chcia³ pokazaæ co w Norwidzie pozosta³o nam wspó³czesnego, szuka³ ¿ywej polskiej tradycji”41. Po raz kolejny ograniczona myœl i rozwiniêta warstwa wizualna z eksperymentem artystycznym zaw³adnê³y scen¹. Jednak policzek by³ du¿o bardziej bolesny, gdy¿ zauwa¿yli go
tylko nieliczni, którzy nie dali siê zwieœæ efektowi inscenizatora.
Kluczowym elementem analizy, najbardziej charakterystycznym dla stylu pracy Adama Hanuszkiewicza w dobie konformizmu spo³ecznego, gdy teatr nie mia³
nurtowaæ i zadawaæ niewygodnych pytañ, a jego naczelnym zadaniem by³o bawiæ,
tym samym wpisuj¹c siê w obraz wspólnej koegzystencji w³adzy i spo³eczeñstwa,
wydaje siê przyk³ad premiery Balladyny Juliusza S³owackiego (premiera 7 lutego
1974 roku)42. Spektakl doczeka³ siê dziewiêædziesiêciu szeœciu wzmianek i recenzji prasowych oraz dopiero co wydanej monografii43. Wydaje siê, ¿e jest jednym
z najlepiej zanalizowanych spektakli w najnowszej historii Polski, jednak pozostaje we wspomnieniach jako widowisko, a nie narodowy dramat. Mieczys³aw Inglot
zauwa¿a³: „Miêdzy grotesk¹ a narodow¹ tragedi¹ w duchu romantycznej historiozofii”44, id¹c tym tropem Pawe³ GoŸliñski dodaje: „Mamy wiêc wybór. Albo bêdziemy j¹ czytaæ jako gorzk¹ «baœñ polityczn¹», w której na serio œcieraj¹ siê sentymentalna utopia i polityczny, krwawy realizm albo jako ironiczn¹ parodiê rozprawiaj¹c¹ siê na równi z oœwieceniowymi i romantycznymi stereotypami dotycz¹cy40
Por. W. Filler, «Przeto co mówiê, nie mówiê jak liczni…», „Kultura” 1970, nr 43, s. 10.
A. Grodzicki, Norwid ¿ywy, „¯ycie Warszawy” 1970, nr 243, s. 10.
42 Inscenizacja i re¿yseria: Adam Hanuszkiewicz, scenografia: Marcin Jarnuszkiewicz.
43 Balladyna Hanuszkiewicza, oprac. M. Smolis, Warszawa 2009.
44 Za: P. GoŸliñski, Dziecko Balladyny, w: Balladyna (program), red. D. Semenowicz, Teatr Narodowy, Warszawa 2009, s. 8.
41
246
mi zarówno literatury, jak i historii”45. Realizacji Hanuszkiewicza bli¿ej do tego
drugiego tropu, ale mo¿na powiedzieæ, ¿e wyznaczy³a ona trasê jeszcze œmielej:
„przeczyta³em Balladynê od epilogu czyli od koñca. Bo epilog okreœla jej satyryczny kszta³t. Wpisa³em j¹ w Paryski Cyrk Olimpijski z aren¹ (…). Z czytania wynik³o mi, ¿e Goplana, s¹dz¹c z jej czynów jest czarownic¹, jest wiedŸm¹, wiêc zamiast miot³y wsadzi³em jej miêdzy nogi japoñski motocykl honda, oczywisty
wspó³czesny symbol œredniowiecznej miot³y – fallusa! Doczyta³em siê w Grabcu
pijanego – ludowego zamordysty, wiêc kiedy rozkazywa³ odbieraæ ludziom paszporty i wi¹zaæ dzioby ptakom postawi³em przed nim pos³usznych wykonawców
jego totalitarnych zapêdów, ubranych na czarno jak nasi w œwiêta polityczne wy¿si
urzêdnicy pañstwowi”46. Hanuszkiewicz jedn¹ scen¹ pragn¹³ budowaæ rangê opozycjonisty, ale nieub³agana krytyka widzia³a w spektaklu zupe³nie coœ odwrotnego.
Wy³uskiwano dwie znacz¹ce cechy: rozbudowan¹ widowiskowoœæ, z dos³ownymi
cytatami z kultury masowej, oraz ca³kowite pozbawienie widowiska sensu intelektualnego, niczym efektowne opakowanie z pustym wnêtrzem.
Dok³adnej analizy spektaklu dokona³ Micha³ Smolis we wskazanej monografii, dlatego te¿ przytoczê kilka fragmentów recenzji, obrazuj¹cych ow¹ pustkê
myœlow¹ widowiska, przy nies³ychanie atrakcyjnej formie. Najcelniej i najdosadniej inscenizacjê okreœli³a El¿bieta Morawiec: „Supernowoczesna Balladyna Hanuszkiewicza przystaje milcz¹co na wszystkie stare ³garstwa indywidualnego
i zbiorowego sumienia. A obni¿enie wartoœci, umieszczenie utworu w planie mass
culture i komiksu (…) jest w istocie tylko obni¿on¹ cen¹ popularnoœci (…) jest luksusem wizualnym, ofiarowanym widzom za konformizm ich œwiadomoœci”47.
Ju¿ w warstwie plastycznej widowisko odwo³ywa³o siê do rysunkowej opowieœci,
wspó³czesnej bajki, wzorowanej na telewizyjnym przeboju Barbarella – „scenê
obramowuje pó³kolisty, wielki napis z op-artowskiego liternictwa, krwisty jak winieta komiksu. Potem pojawiaj¹ siê motocykliœci w he³mach, pêdz¹cy przez scenê i na pomoœcie wokó³ widowni (…) zrodzeni nie przez wyobraŸniê sentymentaln¹, lecz przez konkret innej ju¿ kultury. Starcie Kirkora z Balladyn¹ – to znów
bitwa mechanicznych zabawek”48 – zauwa¿a³ Micha³ Misiorny na ³amach „Trybuny Ludu”. Jan K³ossowicz dodawa³: „Brawurowo rozje¿d¿ona motorami inscenizacja w pewnym momencie wymknê³a siê z r¹k re¿ysera. (…) kiedy na pomoœcie nie ma hond i mechanicznych zabawek, jakoœ zbyt ma³o siê tutaj dzieje. (…)
W innych scenach tekst jakby siê gubi, a postacie zmieniaj¹ siê w papierowe kukie³ki. [Hanuszkiewicz] urzeczony jednym pomys³em, zachwycony sprawnoœci¹
teatralnej maszyny, któr¹ puœci³ w ruch – jakby zapomnia³ o konsekwentnym poprowadzeniu ca³oœci. O staranniejszym doborze metafor, celowych anachronizmów, o g³êbszym przemyœleniu koncepcji tytu³owej roli”49.
45
Tam¿e, s. 9.
A. Hanuszkiewicz, Psy…, s. 119–120.
47 Cyt. za: M. Fik, Kultura polska…, s. 545.
48 M. Misiorny, «Balladyna», „Trybuna Ludu” 1974, nr 46, s. 8.
49 J. K³ossowicz, Balladyna z efektami, „Literatura” 1974, nr 11, s. 13.
46
247
Daniel Przastek
Interpretacje dotycz¹ce warstwy myœlowej spektaklu sz³y jeszcze dalej. Jak zauwa¿a³a Maria Janion, tekst Balladyny zawieszony jest miêdzy komedi¹ i tragedi¹. Jednak w spektaklu Hanuszkiewicza zabrak³o wyraŸnie równowagi – komedia zaczê³a odgrywaæ rolê kluczow¹, neguj¹c rolê tragedii50. August Grodzicki
mia³ w¹tpliwoœci, czy znalaz³ siê w Teatrze Narodowym, czy Studenckim Teatrze
Satyryków, a Balladyna realizacyjnie wychodzi³a z kpi¹cym grymasem Zielonej
Gêsi51. Zofia Jasiñska odkrywa³a mia³koœæ widowiska, z którego rysowa³ siê
obraz S³owackiego jako æwieræpoety: „poezjê zabito (…), roz³upano sztukê jak
orzech: na parodiê i tragediê. Ka¿dy tekst wyda siê szalenie œmieszny, gdy zaczniemy go wyg³aszaæ w podrygach, z zabawn¹ intonacj¹, gestem, nieprzewidzian¹ ¿onglerk¹ rekwizytów, g³upkowatymi minami (…). W warszawskiej wersji
Balladyny wszyscy maj¹ ptasie mó¿d¿ki. Im œmieszniej na scenie, tym ¿a³oœniej
w sercach widzów, mimo wybuchaj¹cej od czasu do czasu weso³oœci. (…) Re¿yser odbiera nam prawo i sposobnoœæ do subtelniejszego myœlenia i odczuwania.
Infantylizuje i utwór i publicznoœæ, zni¿aj¹c j¹ do poziomu czêœci m³odzie¿y (…).
Có¿ to za radoœæ przecie, gdy nad g³owami jazgot skuterów, gdy Balladyna zmotoryzowana i kociakowata, œmiechy-chichy cepeliowskich córek wdowy, gdy bitewna pl¹tanina œwiec¹cych zabawek na pod³odze! Tyle uciechy – a potem nag³e
ciêcia. Zatracono niuanse poezji, cienki humor, opalizacjê baœni, legendy, ¿artu.
Partie tragiczne ocala³y. Trudno przecie¿ robiæ kpinê z cierpienia, z prawdziwego
szamotania siê ludzkiego sumienia; nawet tak swawolnemu re¿yserowi zadr¿a³a
tu rêka. Przy koñcu spektaklu znalaz³o siê miejsce na kilka mocnych, czystych
scen. (…) Teatralna realizacja okaza³a siê o wiele bardziej prymitywna, grub¹ lini¹ rysuje tylko dwie p³aszczyzny: parodiê i tragediê, gubi¹c pó³tony, maestriê poetyck¹. (…) Trafnie post¹pi³ scenograf: umieœci³ na scenie napis z olbrzymich
czerwonych klocków: Balladyna. Nie wiedzielibyœmy inaczej, na jakiej sztuce jesteœmy”52.
Najwiêcej jednak, zarówno o treœci widowiska, jak i o przystosowaniu go do
ówczesnych realiów spo³ecznych, mówi¹ s³owa Marty Fik, która podkreœlaj¹c
atrakcyjnoœæ spektaklu oraz jego walor nadrzêdny, tzn. ¿e nie by³ nudny, zauwa¿a³a jednak: „Przymiotnik «nudny» robi ostatnio karierê w nomenklaturze teatralnej. Do tego stopnia, ¿e przy jego pomocy zdewaluowaæ mo¿na wszystko tak¿e
to, co nie jest na miarê powszechnych gustów lub co wymaga jakiegokolwiek wysi³ku – umys³owego na przyk³ad. (…) Czy dostosowuj¹c je do dzisiejszych pogl¹dów na to co «ciekawe» i tak zyskuj¹c nowych wielbicieli, mo¿na wszak¿e mówiæ
o prawdziwym upowszechnianiu ich dzie³a?”53. Spektakl Hanuszkiewicza, oprócz
zabawy, œmiechu i tanich wzruszeñ, godnych teatru bulwarowego, nie mia³ niczego do zaoferowania odbiorcy. By³ piêknie opakowanym bibelotem, ale pustym.
Fasadowym, pe³nym efektów widowiskiem, jednak bezideowym i bezwartoœcio50
Por. M. Janion, Obrona Balladyny, „¯ycie Literackie” 1974, nr 9, s. 5.
Zob. A. Grodzicki, «Balladyna» to jest to, „¯ycie Warszawy” 1974, nr 36, s. 7
52 Z. Jasiñska, Balladyna, „Tygodnik Powszechny” 1974, nr 11, s. 6.
53 M. Fik, Sensacyjna «Balladyna», „Polityka” 1974, nr 11, s. 10.
51
248
54
55
wym: „W Balladynie Hanuszkiewicza jeŸdzi siê na Hondach i mo¿na w koñcu na
to przystaæ. Ale mo¿na siê obawiaæ, ¿e widok owych Hond nie pozostanie dominuj¹cym wspomnieniem, jakie po premierze w Narodowym zachowa publicznoœæ”54. Gorzkie to s³owa, ale prawdziwe. Niestety wpisywa³y siê one w kontekst
ówczesnego ¿ycia spo³eczno-politycznego. Teatr zadaj¹cy pytania by³ marginalizowany, a na pewno nie by³o dla niego miejsca na narodowej scenie. Realizacje
Adama Hanuszkiewicza wpisywa³y siê w szeroko zakrojone miejsce kultury – bawiæ, a nie dra¿niæ mentalnoœci obywateli. Jak najdalej od polityki, jak najbli¿ej ¿ycia codziennego. Bez trosk, rozterek i zbêdnych znaków zapytania. El¿bieta Morawiec podkreœla³a, ¿e trudno oskar¿aæ Hanuszkiewicza o oportunizm polityczny,
raczej o oportunizm artystyczny, gdzie drog¹ i wyznacznikiem by³ sukces i chêæ
podobania siê za wszelk¹ cenê. Ale dla twórcy to chyba jeszcze gorsze doœwiadczenie.
Przytoczone cztery przyk³ady realizacji spektakli klasyki polskiej przez Adama Hanuszkiewicza, ukazuj¹ nies³ychanie ciekawy przypadek wspó³grania teatru
i w³adzy, wpisuj¹ siê w szeroki kontekst zachowañ spo³ecznych Polski doby
Edwarda Gierka. Je¿eli analizujemy ten teatr z punktu widzenia dnia dzisiejszego,
gdy znamy go tylko z opisu i zapisu fotograficznego, niew¹tpliwie mo¿e irytowaæ
i odrzucaæ. Wówczas by³ wyznacznikiem specyficznego poziomu egzystencji,
wpisywa³ siê w polski standard ¿ycia. Teatr Hanuszkiewicza ukazywa³ Polaków
takich, jakimi byli: ma³ych, konformistycznych, zapatrzonych w program telewizyjny, s³uchaj¹cych jazzu, ale do ksi¹¿ek rzadko siêgaj¹cych, w dyskusji nigdy
g³osu niezabieraj¹cych. Polacy to naród, który nie chce siê nara¿aæ, myœleæ, lecz
tylko zaspakajaæ podstawowe potrzeby socjalne. W³aœnie takie by³y spektakle Hanuszkiewicza – dla poklasku, chwa³y i splendoru, ale nigdy dla przemyœlenia, zastanowienia siê i wadzenia ze sprawami najwa¿niejszymi.
Hanuszkiewicz w swoich nastêpcach widzia³ dzisiejszych najwiêkszych magów polskiej sceny – ile w tym megalomanii i pychy! – Annê Augustynowicz,
Grzegorza Jarzynê i Krzysztofa Warlikowskiego55. Ba, tak¹ kontynuacjê widzieli
niektórzy krytycy teatralni. To nies³ychanie krzywdz¹ca teza dla œredniego pokolenia w polskim teatrze, które kszta³tuje œwiadomego odbiorcê, a warstwa intelektualna zawsze odgrywa kluczow¹ rolê. Je¿eli mielibyœmy dziœ nazwaæ rolê Adama Hanuszkiewicza, to bez w¹tpienia by³ postaci¹, która upowszechnia³a kulturê,
adresowan¹ do wszystkich i ka¿dego. Cech¹ nadrzêdn¹ by³o podobaæ siê i m³odym, i rz¹dz¹cym. Rodzaj widowisk wpisywa³ siê w schematyzm Polski gierkowskiej, w którym analiza intelektualna schodzi³a na drugi plan, a najwa¿niejszym
by³o dobre i wygodne ¿ycie. Rol¹ teatru by³o wzmacniane tego obrazu, a nie jego
deprecjonowanie. Jednak to chyba zbyt ma³o i niewystarczaj¹co, jak na dyrektora
Sceny Narodowej – pierwszego teatru kraju.
Tam¿e.
Zob. A. Hanuszkiewicz, Teatr…
249
Daniel Przastek
S³owa kluczowe: Teatr Narodowy, Adam Hanuszkiewicz, konformizm, Polska
Ludowa
The classics according to Adam Hanuszkiewicz in the times of social conformism
The 1970s in Poland were the times of peculiar social conformism, acceptation – by the
majority of the society – of reality and adaptation to Edward Gierek’s model of governing. People
who represented culture enjoyed a special position in the reality of that time. An important figure in the world of theatre was Adam Hanuszkiewicz – actor and director, and since 1968 (as
a successor to Kazimierz Dejmek) the head of the National Theatre in Warsaw. The period when
he ran the scene is characterized by a specific approach to literary material and a distinctive style
of carrying out the projects, which can be described by a sentence: the most important thing was
to appeal to the young generation and to the ruling elite. The style of the performances remained
in accordance with the schematism of those years, during which intellectual analysis was pushed
into the background and good, comfortable life was the top priority. In order to prove this thesis
the performances Nie-Boska Komedia of Krasiñski, Kordian and Balladyna of S³owacki and
Norwid were analysed. The mentioned productions made by Hanuszkiewicz are an interesting
example of the state of Polish culture, the place for artistic circles and men of theatre before the
establishment of the Worker’s Defence Committee (KOR) and the Solidarity. The performances
exemplify the time which is unknown and described only a little but is of great importance in
terms of understanding people’s social attitudes in those days.
Les uvres classiques selon Adam Hanuszkiewicz pendant la période du
conformisme social
Les années soixante-dix en Pologne correspondent à un temps où regna une sorte de conformisme social, d’acceptation – par la majorité de la société – des réalités et d’adaptation au
modèle de gouvernance d’Edward Gierek. Une place importante dans l’image de l’époque fut
occupée par le monde de la culture. L’un des personnages les plus importants de l’univers du
théâtre fut Adam Hanuszkiewicz, acteur et metteur en scène ainsi que, comme successeur de
Kazimierz Dejmek, directeur du Théâtre National de Varsovie depuis 1968. La période pendant
laquelle Hanuszkiewicz dirigea le théâtre se distingua par une approche spécifique envers la littérature et un autre style de mise en scène que l’on peut résumer en disant que le plus important était de plaire à la jeune génération et aux responsables politiques, alors que le style des
spectacles s’inscrivait dans le schématisme de ces années-là, où l’analyse intellectuelle passait
au second plan et le plus important était de s’assurer une vie calme et comfortable. Afin de confirmer cette hypothèse furent analysés les mises en scènes de La comédie non divine de
Krasiñski, de Kordian et de Balladyna de S³owacki, ainsi que de Norwid. Ces réalisations préparées par Hanuszkiewicz constituent un échantillon intéressant de l’état de la culture polonaise, de la place des milieux artistiques et du monde du spéctacle avant la création du Comité de
défense des ouvriers (KOR) et du syndicat Solidarnoœæ. D’une période peu connue et peu
décrite, et pourtant importante pour comprendre les attitudes sociales de l’époque.
#""! 0 /&'! ' '0= 9<"'% H0!;0
# & 70- % HH ,
% ", , ) ' % ! U '. !
% %. #
% ! H), 1968 F ! >'
'. , , % %
& , 250
%) , ' % , )%
) . +%
: %
& , ! % , ) ! & ).
V% ' % % % "& :
„F! ” (), „”, „” (=)
/. % % )& #"
„=”. !", ' ), )
! ) %& ' .
251
Z perspektywy
Wschodu
9
9 2.
9'
, F" %& , %
& % & &. U %
, ! , !
" &% % % )& ##& . !, ! "
. , ! &% , . U ! %
&, ) " %& . ##
% & ) .
) # ! .
? ! % # ,
&)
, ) !
) ) ). , % )
, & ! " % . ' ,
" & & I %%
,
! # " , ) , ) %! %
% % J1.
1 .. , 6 . *+ ;,
IR# J, ~8/1992, . 84.
255
9
9 2. 9'
)
#
-')
)
% (polis) -. % % %
IJ. I>&J = I "J. ) ) I% J, %
!%
'
! . = ", ! %
-" ! . ,
, , I J I"
) J.
U , ", ) ), )
%, '% % % =. =, ' ,
! ))& %&, '%&
%& ) )
=. D% % ,
" )% %, '% % .
$%, '% % % %, %, & %, '. ', % &
; % , , ! ; , ')& , ! '. !
, "
% %, %, ! '& & %&
. I) ' , % % ! )&
& ) % %,
! )
%J2.
+ , ' , % %, %. '
% " ') % .
2
256
+ !, . 85.
3
, ……
S "
" ) ) . ?, %,
%, , )% ,
' % .
, !
% " : ( (
, , ! ( (, ( %,
( ) "
&.
*% ' . %&, . = ) , ! %, % #%. -%&, # , ) (
I J, ) )
. = ')
) ! #
"
: , , ) " "
3.
+ # "% %
, " , ) %& % . F )
, !, %& % . D % '% ' , ) ' !
% &, , %", . %" " : & ' ), ' . F # ) ) , )% ! % )
. >! !, )
, , ) %, ) . , )
.
? ! ") "
'%:
• ! % & ,
) ' % % !,
% !;
• ( , .. %! "
( , ! ,
+ !, . 88.
257
9
9 2. 9'
258
) ; %! I ), , )
% &
%J;
• ) , , , , .. ) ( ;
• !% % % %, ", )
"
% (( ) ' , ,
' % " (( ), ).
@ ) '& )%& ', &%& , ! " % %& )%& )&: , , , .. =# % , &%" % , %& ! , ) "
& , %& ! . = )
%& ! .
F& )%& :
#%
. :
• , , .. ! # - &% ;
• #% , , ) &, "& #% ! %
) , .
? )
, . * R. U, ! , ) )
"
, !, %
"
" . > )
&% '%, % &% , !
(), "
, (),
, ! ! .
D , , ) % &) & )%,
% #
. " , " %
, ! Społeczeństwo i Polityka Nr 2 (31)/2012
, ……
# . +
!
# " #
&% -) , ! , " % % ! . ? %&
& # ) ' #.
$) %& #
) ' ! %&
#, %& -')"
( %, ) %& &,
#% % ..). #, #" , &,
, " %, % )% ,
& ! % .. '
! % % -, ) )
)& , " & , %, ) , " %
, " )% % " ') % !%& '
! .
? # ! %, )
"
, )"
" %,
#% ). U ,
) ' & !
, ) &
!" " " , ,
, ) & )
- . U ! % &
, ", ' ) &!
%" #, %" )
,
( & ) ) . ?,
, &)" , ) ! &)
. =
& , ) & '
&) . R)
! , &
, % ' %
, % .
! % , %, ) & "
,
259
9
9 2. 9'
)"& '
, ? " %
)% & #% " "
) , ' "
,
"& ? % %: )
& #
)& , & & &)& &, & ), %& ).
% &% &) ) )&
# % ,
!" ' #%. >% % !% I ), - ) ! " J4? & , ) )
& & #, &
, -&) , &
%& % &) &% ' .
= % ) , %
" )& )&, ), ) "
, % , !
", % % &
)
. F%
)
, & , ) ! ! (
) & . , ) &
, ! !% ,
%!" , , %!" "%&
#
. H I&
% - ) , )- J5.
K % ) , ! %" ' ) )
! , , )
. , ! ! % " )
:
• ) )
!;
• )
! &;
• # )
!.
4
5
260
, * 4- , * 1983, . 4, . 447.
+ !, . 4, . 426.
, ……
*! ' : #% !, , " , ) #%, " ) )" )
!,
) ". + " !% , ) !
, )" . ? " ) #% & , ).
F% ", %" )& " , " ) & #%, ) )
!. ? " & % ) , #"
. +
"
) )%&, , !, . ! ,
%" ) &, #%.
K# & ' ) ) , ! % . )% )!% ", % )" , " ". & ", , )% ), "
.
D % , "& "
) , & "
#. *%, ! , % ') ) (%). ') " %, % " ), ) % "
: , , )). U % !% ") . H ( % !), ) ) ")".
F& % ) , " / : . D) ! ' , ) ! %& (
) , & , ) ! ), "
( ). / )& &
& , ')
& ,
. '
261
9
9 2. 9'
262
" ! " " . >! ' ! , #
, , , ) ! , . .
" .
!
&)
#
& #" . D, %
),
) ! %
), . ? ! #"
! )
%
! ) % . %
& ! )%& . . D , ) !
) ! , !
"" #" "
:
• "& " )% &, ) ! , % %,
, % "& ;
• "& ", " )" ,
" , & & !&;
• & : & )& & ,
& )" ;
• "& ! ) , !"& , & )"& ; & ! %
, , ).
! # , )& ) & #
.
%, ' % %&
!& ! ,
% )
)
% (428348 . .'.). > ! ) =. & & % " I)"J )" , & % #% ! )
'%
=% , , ! , %
! #. F )
) )" !" #%
%, , %. -, '
)
6
, ……
) %& & # .
(384322 . .'.) ! )
) !
& # ! ) .
& )%& & IJ IUJ , %& ,
& %& #
: , &
!, &%& &. ' % %
" ! !, " ! 6
#: %
)
!, )
,
, ! & .
)
## , , !" # #% , ! " " !
%& !. ^.@. * ! )< ))
, , .
* ) "
! # )) , ! "
# ) . U % ) , '" '" %&
!. ! %& . *
! " ",
"" .
D) ! ! % )
!. & !
' , ! &. ! I
! , ! & ) "
, )% # ) )J.
* ), ) , % ! , ! , "& . K !
+ !, . 4, . 378.
263
9
9 2. 9'
% ! & # ! ". ? ! ,
% ) * %
)
,
%
#% %! !
.
S³owa kluczowe: w³adza, polityka, wartoœci, filozofia, uczestnictwo polityczne
W³adza, wartoœci i uczestnictwo polityczne – próba analizy filozoficznej
Artyku³ dotyczy kwestii w³adzy, która rozpatrywana jest z filozoficznego punktu widzenia.
Autor uznaje – za Ballestremem – odpowiednie wartoœci za kluczowe dla jej funkcjonowania, co
rozpatruje odwo³uj¹c siê tak¿e do myœli politycznej Platona, Arystotelesa, Marksa i Monteskiusza.
Poza wyjaœnieniem fenomenu w³adzy w artykule ukazano tak¿e kwestie z ni¹ zwi¹zane, bêd¹ce
obiektem badañ psychopolitycznych – motywacje polityczne i poziomy uczestnictwa politycznego.
Power, values and political participation – an attempt of philosophical analysis
The paper concerns the question of power which is examined form the point of view of philosophy. The author – following Ballestrem – acknowledges certain values to be essential for the
functioning of power, which is as well examined with reference to the political thought of Plato,
Aristotle, Marx and Montesquieu. Apart from explaining the phenomenon of power, in his article the author shows questions related to power, which are a subject of psychopolitical studies –
such as political motivations and levels of political participation.
Pouvoir, valeurs et participation politique – tentative d’analyse philosophique
L’article traite du pouvoir d’un point de vue philosophique. En reprenant les écrits de
Ballestrem, l’auteur considère certaines valeurs comme indispensables pour comprendre le
fonctionnement du pouvoir, ce qui est analysé en faisant aussi référence à la pensée politique de
Platon, Aristote, Marx et Montesquieu. Outre l’explication du phénomène du pouvoir, l’article
décrit aussi ses corolaires qui sont l’objet de recherche psycho-politiques – les motivations politiques et les niveaux de participation politique.
264
9 .
"#'
!
/ = !,
%; )% %& %" ') , ' % %
) .
?% )% ) ,
% , ) ' IJ
) " IJ. '
, .. %
. ) % ;% " ": I ' , IJ1.
F # " ! ) . , ) ) ) &!
#-, , ) . ! , ' , % ? *! -
) & ? =! '
, )%
&. IF %
! ) % #J ) .K. 2. ; )
%) , % ,
' )% %, ' . F
)%& !& % %) % , % "
1
2
.. , & , % 1998, . 66.
.K. , &
4, I; J, ~1/2001, . 47.
265
9 . "#'
' & I%
J
%%
%
%
&-
%?
= , % )" % , , ) ! & % , " )% % && . & )% & && !
IK%J &? V ! & %, ". „+
, %
, ), ) Saka %
&-
%. + , & )%
# , ) % , & H I %) & " , %
IJ”3. % I%
&-
%J % )% #,
%& - , , ) & % )
? F !
& )% .. = , )
I%, % !" %
% #J4, %& %
! & . D '
%
% ") &! . )"
# *.. D, I % ) , )
" , "J5, ) % %.
% ' , ', & '
%, , %
! &
(#&) , & ", ) " %.
VIII-VII . ! )
, )
%) & )
.
)" '& %)
!. > C
(=
) & = ), ", % , ), (% !. ?
) =%
. ) ! #, %, , , &. = , ) ' %
"
3 .. @
(.), 6*
+ ,
*o 1992, . 44.
4 .. =, &
, *o 1966, . 12
5 *.. D, 4 3, IJ, ~2/2000, . 5.
266
6
! / & "& !
"" ".
>! & , ' ) ). + , % ! ) "
. K, ) ,
#% "" ". ), %
, % . . IJ K, %
&
& , #% &" , , !
%
.
>! # % &, ) : I K K (…)
(…) & )J. :
I K, , , %
, , % % , , ) J6. >, ) !
) ' % % #, !"
"%) #. > " K, "&, IJ
K %, ' % , % . ' %
%, %
%)%& , . % %,
%
!
, , , %, % %
"
% C
, ' . K, %
& &
, %, % % %)%,
, ) , %. U #, % K
,
VII . .'.; V . .'. &! #
& & I J .
)" &!
#. I=#% , ) & …
" : & (…) %
) +
(…) % (…) @
, ,
. & #" "
% %: , , ). =
!, ! & , ! . , ! (…), ! ,
, .
= , ) ' ), .. =, .)., . 1718.
267
9 . "#'
J7. ) %& & , ) ' ! 2500 .
=% " : %" "
%
%%
%, %
! % & " %,
', , %& & %. +
, ) %% % ) I, J,
, + I J .. ) + "&
(, ) ) " !
%, , " %%
%" +. !, ' , ) & ) % -
, % %
%? K ' ) # + ( ). "
XIII . # %
) +
&. K & %
+ "& , & " +,
)" )" , : (I ) J),
(I ) J). %
+ %
%%
%, % ) I) J ( )). % ) -%%: IJ, I%
J, IJ. , " , ) "
. )
) ' , ) %&
.
. ): I' ( VII . .'.)
& && )& % , (…) &, ',
, #, ) # !
&
&J8. = , )
& , & ! ""
", K
(! K
) . ,
% ) ,
', !, ) #)
7
8
268
, ?, *o 1999, . 236.
.. , , *o 1977, . 68.
! / , , & ! )" #) & ! ,
VII V . .'. % ) .
> % ! %%, !
# % . F ' %
%%
)%
'# =.. , , ) & )& %
" . F ) !
, ) ' , ! ) VII . .
'. V . .'., " % % + ' &
. $)% ! )% & %& ' )%&
%& ; . )% % ),
) '% IJ I#%J %. ), )
% & # ; , ' IJ
#& , "& & =
, ,
% ) ! '& '#)&
. , ) % ) ! '& ', , , & ' ! ') "
&: '
#%, #% ' ", ) !% .
), ), %, *, %
! VI . .'. " #. ?, ) ", & ,
% & % ),
, , ) VI . .'. !
%) ", %& ) &
" ) ).
>, ) % * ' % !
# %%, % " #. > VI . "
% ' %
%
%, %
, % , !, . % )%
% ) & , . +! VI . % % )% % ! " , ), , ' , 269
9 . "#'
) ! % % "
", % %&, ), K " % & )" '& .
"
% , , ) . ' * "" ) VI . % #
,
% " , , ) ! . $ &, , ! , %
, #, ". ;),
#% -". K, *:
I* ") ;& "
& (568 ), !" , ) J, I , % , & , ) @,
# % ( ), "
% +.D.)
- (…) @" ,
. @ ) ;& %
&J, @.F. 9. , " "%)%& %)%& % , ) )
: I !
R. D , & ) . -,
! ", , )% %&, %& &, ) . > , ) K % (
, "& )
, & ! "J10.
-) %
% & ') . % )" %
!)", ) ')
%, & %& , , % ' .
, + , ,
) ' % !)
& , %& . , , , )
! , . ' % " ')
, , %& % 9
@.F. , 4 , *o 1993, . 85.
+ !, . 85.
10
270
11
12
! / %, , " . ?
% ) ,
' * (" ) , . = . K -)
, ) " ) &, ! *, & ' #
% & .
IK = ,
%
%
& *
, ) ! % !
% &% !& &. % )" ) %J11, .. H. .. & *
="" " : I/ >
, % , +, % ) )!, % % J. ! ' %, .. H
): „ =%, , ) ) !
) & ". !
I %J I J.
@) % %& , 327 K"”12. , , ' , % , , % ,
, % ' &%
% )% "& . ? "
> . " &)
& ! C
: , %
, +"
H
%, % " &# & .. " % , . H% ) ' )%
) %% .. *%. ? :
I? , ) % % )" !
" ), . ? , %
, %
) , ) ). ?% % ( " . F !, .. H, " , + 1990, . 40.
+ !, . 45.
271
9 . "#'
&) &J13. " &
& ) " % & ! ) ' ->!&. ) )& (&!) " ) ": I" (...) %
, ! ) &! ! ,
(% ) (...) ! &, , % , "
. F , & (...) ,
! , ) !, " & %) %) %)"J14.
! " . ?% %) . ,
%& "
: %& , " % , , , ,
% & %
. + , ) , ). ) % & )%& : F !
! %
!%
) !
J15. *) ! , % , I) ) , . *) !
) &!
%. = %, )J16. =%,
% ) % " " % %
) % % ", & & , . %" " . + ) % . % % )
" % % ' , , ) % ! ", ) & . @ :
I> / &" &./ " ./ F & ./
> ./ U& J17.
13 .. *%, C * @A, : , R 1983, . 211.
14 .. *%, .*. &, ? , 2000, . 85.
15 .. =, .)., . 162.
16 R. , K %, * 1987, . 99.
17 @ , /&
, =- 2000, . 140.
272
! / @ ! VIIVIII . .'., ), ' % ", &
% , ')" " =. ' % % , )% % , ) ,
%, " ' % %, %&
! , ) ( ! &.
% # " , )" '& , %
, ". I= # . ) & !%&
, & ) )J )
.=. = #&18. +" !
, ), ) &
!, ) % "
) % . I?%
! ("& +.D) % J19, )
@.F , ) I"
#, "" ) &!J20.
>, ) % " %, ) %%%,
& , & ) , & %. U , ) '& &%)""
" .
= , ) ), %
, % '& . =, %, ",
& %%% & %
" %, '& !%&. . , ) ) %
C
, .K. @,
!
XIX ., ' & %
&
"& +, !
): I)% % %% ! ) %
!, !"
&, !. F , ) , )
% % , % " , % %)
& ) !J21.
K % , %, '& !%&.
K" : I ! & , 18
.. =, .)., . 164.
@.F. , .)., . 79.
20 + !, . 8
21 .K. @, -*, -+ +,
% 1996, . 304.
19
273
9 . "#'
! !%&, " % !"
J22. )%
%% %
& & ) =.*. . / & )
%. ) ! ! (%). . D & ) . ?%
%
, . ?), ' & ,
& & -).
> !% & % %.
& & !
, !,
, ! %, ". K%-
% !
) )%, ' & ( !%. ) , % '
% % , & )% %
, %-
%, %-%, ! ), %, & &,
& , #) % ".
% ) % .
F ' %
#, ' # #, % , "). K '
! )% %, !% % & %)% %
'
, % ! C
, %)%& . ", ) , - % , ! )%& ? '
, C
, *
,
D, =, , , , ! "
%, " %) '
?
") , ) D, %%, /% % % )%, % ) ". + ! )
% .F. +
%
I#
J " .
> & )%& XIX . %) %
I%, !%
"
22
274
, .)., . 254.
! / ", , ) ! ) (" +.D), % =
=
,)!% ,, ",
J, ) .. 23.
+ *, ) ,
% , ", ) ) ? ", -" % ? ) ): IJ , IJ ,
I J. + ! R, % ) . * ) )% " . F, ) ' %)& &. , )%
" %, ) I "J24.
! ")" %& , )%
H, )
". .. , %)%&
& )%&, % )
, ' %
%& )%&, & & , %&, )
' ", )- ?! -
& )%&, ) ) " )%
.F. , : I% , ) " " % "
& , ! &J25, "" ')&)" & : I " % "J. , ) , % " !
")% %& %& &, & &
"&. >! !% % !
& & ": %, , & "" '& (c. & ~ 1 & ~ 2).
23
.. , .)., . 58
+ !, . 70.
25 .F. , ?
, 1997, . 195.
24
275
C&a ~ 1. % #.
C&a ~ 2. % "
+! ), ) #
, " &-# ) > & %&, , #. ; %
) % #
, ' )% %, ? -%&, ), ! , ), -# ,
&, % #& &&
, %)
) )%& (c. & ~ 3)26.
26
276
D. ='"', B ++ , * 1993, . 83.
%&: , #.
! / =& ~ 3. ? )
) > &:
S³owa kluczowe: Scytowie, Sakowie, ludy tureckie, kultura materialna, kultura
duchowa, onomastyka, analiza lingwistyczna
O problemie jêzyka i etnogenezy Scytów (Turkutów)
W artykule rozpatrzono hipotezê etnogenezy Scytów jako ludu tureckiego. Autor przywo³uje
opinie j¹ potwierdzaj¹ce tak XIX-wiecznych uczonych europejskich, jak i znamienitych historyków
radzieckich (A.N. Bernštam). Przytoczono tak¿e wiele kwestii potwierdzaj¹cych wskazan¹ hipotezê z zakresu kultury materialnej i duchowej Scytów, wskazuj¹c na podobieñstwa z ludami tureckimi w wyobra¿eniach religijnych, ¿ywieniu, kamiennych pos¹gach. Autor dowodz¹c tureckoœci Scytów, korzysta³ z lingwistycznej analizy tekstu, danych onomastyki oraz zasad hermeneutyki.
The problem of language an ethnogenesis of the Scythians as a Turkic people
The article provides an attempt at examining the hypothesis of ethnogenesis of the Scythians
as a Turkic people. The author refers to the opinions, which confirm the mentioned thesis, and
were expressed by both European scholars of the 19th century and eminent Soviet historians
(A.N. Bernštam). Many elements of the material and spiritual culture of the Scythians, that confirm the hypothesis, are mentioned in the paper as well. The similarities of the Scythians to the
Turkic peoples can be seen in religious ideas, eating habits and stone statues. Presenting the evidence of the Turkic origins of the Scythians, the author used linguistic analysis of texts, the data
of onomastics and the rules of hermeneutics.
Au sujet de la langue et de l’ethnogenèse des Scythes
Dans l’article est verifiée l’hypothèse selon laquelle les Scythes auraient été un peuple turc.
277
9 . "#'
278
L’auteur fait référence aux points de vue la confirmant, tant celles émanant des chercheurs
européens du dix-neuvième siècle, que celles des grands historiens soviétiques (A.N. Bernštam).
Une autre série de preuves constituent aussi des éléments de la culture matérielle et spirituelle
des Scythes, qui montrent une ressemblance avec les peuples turcs au niveau de l’imaginaire
religieux, l’alimentation, les statues en pierre. Afin de démontrer le caractère turc des Scythes,
l’auteur utilisa l’analyse linguistique du texte, les données de l’onomastique, ainsi que les
principes de l’herméneutique.
9 *.
'
"# !
! , %!" % )) %. ? ") , ) )) . '
) % : , ,
, '#
, , , '
,
, . !
% ) ) )
, & )" , # ' %.
*%, " ), % % '. , IJ ),
. +, I= %J =.K. ?! c !
)) , 1. I=
')
J : ( . cultura %, , , , )),
) %
, )& ), %!%
& #& ! "
, ! %& %&
&%& &2. I ')
J ): ## %&
, % 3. E.=. = : I % %& ): 1. = !
"
1
=.K. ?!, , * 1985.
.*. & (.), + ;*+ , * 1983.
3 A!+ ;*+ , * 2006.
2
279
9 *. '
& #& !, %& , , , &
. 2. %
, "
% , '& !
, !, )
J4.
F , ) % ' . F %
% )
% , & )& . .. E& ), ) %: (.) ,
5.
" I&"J I"J. ? ' ), ' % . IJ
.=. ), ) „) I&"J I"J % % !. K, %, &, ) %, .. &%& .
%, , )
, IJ ) %&
&, & &”6.
! ' %
%, ,
#% % ) %) %" ! ', ' < &
, ")" #% &! , ) ! ' . =, %
& ) , !"& '
%& %& .
%% , %,
&)%
&, %, " %.
U) %. ?
&%, % , # % %)
. / )% " & !%,
#, %& %, %, . =# )
, % . %! %
% !
&
%& %& &. F
)
& , ) .
4
E.=. =, + , * 2001, . 12.
.. E& (), -+ . 6 . 40000 ,
R 1985, . 9.
6 .=. , , =- 2003.
5
280
$!"! $!
IK& (). hieoros %
arche ) %& !%& %& &,
&%
)", " ! % J7. I)
", )% J. (K& 20,
117). $ , )ggg %
)
, !
. ( ).
) & %% " )% , " %& &.
. % . K)
%. F% %&, %&.
F, , 8:
*%, ),
!% ! ! !,
% ,
) %,
% %,
% ,
=, ,
.
, " ,
F
<
.
U , ,
' %,
U %, <%,
' %, %,
U %,
U ("- .=.),
,
/ .
"# ! F% '% % % )
) I% %%& J, I J
&, I J I J %%. %
') % " .
? "" ). ; ! , ! %, . V, "
, )
) &
%. & F ;,
! & % "% !% & "
. , )% ,
" " " &" .
HH , I
) &J. , ) % &)
, ) %, % !%. 30-&
& I% )J. = %, !
7
8
%&+ , * 1981.
;
, 1999.
281
9 *. '
! . ! %
I
J. =, % %
.
6070-& & #) % ! %
IJ % , ), " ), .
&
! ), ,
. % =.K. ?! ' ) &
' ) & (), !
..) %9.
F ), , % , ")
& ! , .
%%% " &" , (! ", !, )", ), ..), !. + %
*.
F &, % %, . F ) & ) (D) ! . F ' !"
%
. $) = : I)) ! %& . V ! ! ), ) K&
. V ! &
% K&
. V ! &
" %, K&
. %
! K&" % K&10.
> " . ), &) &
I J. ' % ) , ! " !, , !
IJ
. + , % &)& . * &
%& !%& . + %&
)& % %
) %: * ()
(). % % "
. ; ) %&
& "
: ! %&
, % & I)J. +, !%
) , !", !". =%
I)%J " ! (), '! ( ),
+* (* ), ' ' ( ), 9
=.K. ?!, .).
* '+ ;. ?, *, *CD, 1995, . 307.
10
282
"# ! (). > ! ' ( ), (),
*
-q ! ( ) %& . & & , & '!, & . F & %% %
. / ) ) . +* )
!
) +*. ?% )" " " &
&
. ', , (*
) ! ! . K) & ! % ! . U & .
& " #. I)%J
" !, %& , ! , !
. F " )% !%& "
: , !%, )
,
)
, .. + , % "
:
• : 1. ! (); 2. '!
( ); 3. +* ( ) !); 4. ' ' ( ); 5. ! '
( ); 6. *
- (% )%
< !); 7. ! (! ,
<);
• % ) %
" " : 8. (); 9. '
() ); 10. (!% )); 11. (
% )); 12. q ! ( )
!); 13. g‚ ' () : I% J, < 11.
! ! . F . !, , , , . + ) )
! . =
"
", ! " ) - &, ! : '
*, . *
" . ! -!
11
F, - , % %%% "" ' %)
. =. =.*. , ;*
-
, R 1990.
283
9 *. '
% ) , ). K ) )-. F, , %) ..
'
! ) % I'-q J : I
&J. "& %) &
) !
# !
(.: ), & !
# !
(.: ). + &" : , ". , )< %
, , ! , ! , , !12.
+ , &) &% I J, I' q J & , ! " " . ?" !
!" "
%%,
K&, % D.
*8!#3-#3= "8!H!
9<"' 0!#%!!
, ) %" #)& %
%, %" )%& &, I
J, )" I
J ')
, ) % .
=, %, )%, % %
!
#
.
V% ', & % -
! & %
%, %
" )& ,
%& - .
9<"'-#!!"= 0!#%!=
, 100 % - - . D %
12
284
.F. =%%, E: , 2011, . 97.
"# ! , ( ), + ( ), (), + ()), + (), (), ("%),
' (!), q q (), * (), q q ()),
+ ((), !
(), 'g !
(), , !
(%)), gq !
( "
%
10 %) ), gg (, ) ...
= %% D ( HIH .) % , %
%. F% & , , , '% : (!), , *
(), gg
(), , , ! (%
), , (), *q q (), '* (), ('), (), , , ), (), , ,
, , , , , , ...
! ?
" (1917 .) % , %%, . = %
!" %%
D. ; ) ), ) %. ?
: , , , ,
, (q q ), , , , ,
(), , , , , , , (#), &, &, ! (), !
(), , ), &, !, ',
', ), , , #, , ,
#, , , * ()), ()),
* (), ! (), , F ,!
(&%
= % %
), %, , , #, (),
, (), (), (),
, #, , )
%.
!8!-9
'
!0'!=
% " & " %&
"
, % ) !""
. ?" ! ')& , "& # )
%& %& . ;)%
')
" %, )"
285
9 *. '
, !, !, , ), ),
!, , ... *% % % :
• % : ! (. ,
%& ) , %&
), () !%& ! )
), * ( &), ! ( ! ), (), ( )
,
), ( & %,
%& %& ), (%, &
, %
%
), + ( , #), gq (!
), ! ( ) ), (!%
%
), ** (
), ("
<%
!), (
, %&), ' (& ! );
• % !%: ()%
), * ( &
!
!%), ()%
)%
), + ( !, )
-%
, , .), ;;+ (% %
)%), !
(", %), q +q (,
), ;* (%
" !
!%), !q gq
( !%),
' (!
), *
( !
);
• % !: g+ (), g+ ("13), ()
"%), (! "%), gg (&
%
, "%, ! && & !
; '
"" %
# %%
D, ) !), (), ;'
+
g+ (%%
), 9q #0q (), ( !),
;
(), q !q (), !
(%
%
), ! + ( %
)%
&%
%
), q !q ?
().
8!H! #"!! (< 0;
#3 '"'
*% ! % #
, ("
. ? !
13 E %& )&: & !;
" ) .
286
"# ! # &, % , )
. *%% ')
%% ! & #
& & #, '
&!
#14.
F , , ' I*J. U %
%
, %
)
! ), %
! , %& %& #& ) !. %
%" I)%J %
#%
, "
')-%% ) ! '. = I)%J ,
) '. D ( XX .) &
% I!)J (I!J + ## I)J,
%"
#").
? %& & I%J. = I%J ') ) )". % I%J ' %
&!, "
'),
, ), -,
. XX . I%J # %, % ' I'J.
;, ) ! % %.
%% % % ! & & " " ", ". % % %%
:
• %
%
%
&%
%
; * ;
• ( ) %
%
%)%
, % %), "
;
• )
(
) %
, %
;
• * %
'#, "
" ;
14
.^. >", /.=. @, *:
* , 1999, . 81.
287
9 *. '
• + ( +) &
, "
%
", )
, % ;
• %
; %
;
• gg ( ) %%
%, )"
%
% , !;
• %%
IJ )
% . K
%" *
;
• ) , , . =)
%" *.
? % ) "
") ) . K
'
! %" IJ15. ( , ) # %% ). U %
',
, %
: %, , %%. / , ' *. ;,
*. , F. . ' & % &
. K, % ), " #, & &!%& .
* * *
+ , ! "
, & &
,
%
% #" & , %
!, , !%, # ,
% %, % ) .. #
, " %
;*+ + . K ') ! %, '% #% , %
" '. ), ) ,
%% , "
#, #" % . + &) &% I-J, I'-q J &
, " "
. /
! &%, : -&, ), !)-!, -, - , ##. )
15
288
+ !, . 145.
S³owa kluczowe: kultura, Kirgizi, analiza etnolingwistyczna, terminologia
spo³eczno-polityczna, tradycyjne nazewnictwo bytowe, twórczoœæ muzyczna
Szkice o kulturze kirgiskiej – analiza etnolingwistyczna
W artykule dokonano analizy etnolingiwstycznej, ukazuj¹c narodow¹ specyfikê konkretnych
kirgiskich kategorii pojêciowych. Rozpatrywana jest leksyka zwi¹zana z hierarchi¹, tzw. sowietyzmy, terminy bytowe, a tak¿e zwi¹zane z twórczoœci¹ muzyczn¹. Autor uznaje, ¿e terminy etnokulturowe funkcjonuj¹ce w jêzyku kirgiskim ukazuj¹ najwa¿niejsze kwestie z przesz³oœci i teraŸniejszoœci narodu, jak równie¿ jego sukcesy w wielowiekowej drodze rozwoju, postawy, oceny i s¹dy.
Characteristic features of Kyrgyz culture – an ethnolinguistic analysis
The paper provides an ethnolinguistic analysis, which allows the author to show the uniqueness of certain Kyrgyz conceptual categories. The author examines the lexis connected with
hierarchy, so-called sovietisms as well as terms related to existence and to musical work. He
claims that the ethnocultural terms, which function in the Kyrgyz language, reflect the most
important questions of the past and the present of the nation as well as its successes on the centuries-old way towards development, its attitudes, assessments and opinions.
Au sujet de la culture kirghize – analyse ethnolinguistique
L’article contient une analyse ethnolinguistique qui s’opère par la mise en évidence de la spécificité nationale des schémas conceptuels kirghizes concrets. Le texte prend en compte le lexique de la hiérarchie (les « soviétismes »), les termes liés à la vie courante, ainsi qu’aux uvres
musicales. L’auteur considère que les termes ethnoculturels en usage dans la langue kirghize
font référence aux éléments les plus importants du passé et du présent de la nation, de m˜me
qu’à ses succès sur le chemin pluriséculaire de développement, ses attitudes, ses points de vue
et ses jugements.
"# ! % )
% , "& ).
D% ) % '. F, , " #, )" & '. F )
, )% & ) %, % ')
.
289
Nasi autorzy
Seweryn Dmowski – politolog, doktorant Wydzia³u Dziennikarstwa i Nauk
Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego
Kubanyèbek Š. Ibraev – dr, filozof, pracownik Instytutu Filozofii i Badañ Polityczno-Prawnych Narodowej Akademii Nauk Republiki Kirgiskiej
Beata Kapinos – absolwentka europeistyki Wydzia³u Dziennikarstwa i Nauk
Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, sta¿ystka w Donieckim Uniwersytecie Narodowym
Tomasz Kownacki – dr, politolog, adiunkt w Instytucie Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego
Karolina Miller – absolwentka europeistyki Wydzia³u Dziennikarstwa i Nauk
Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego
Daniel Przastek – dr, politolog, adiunkt w Instytucie Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego
Toktobek M. Ryskulov – dr, historyk, docent w Biszkeckim Uniwersytecie
Humanistycznym, kierownik Katedry Historii Kirgistanu i Wschodu
Aleksander Sucharski – absol
290

Kazakh`s SSR nomenclature in post−war period

Transkrypt

Podobne dokumenty

KONCEPCJA ZDROWIA TIENS