Ocena znajomości i przestrzegania zaleceń dietetycznych przez

258
Probl Hig Epidemiol 2013, 94(2): 258-261
Ocena znajomości i przestrzegania zaleceń dietetycznych
przez pacjentów z nadciśnieniem tętniczym pierwotnym
The assessment of knowledge and compliance with dietary recommendations in patients
with essential hypertension
Danuta Gajewska, Maria Ździeborska, Anna Harton, Joanna Myszkowska-Ryciak
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Wprowadzenie. W leczeniu nadciśnienia tętniczego, modyfikacja stylu
życia zalecana jest jako jedyna metoda terapii lub też jako terapia
wspomagająca leczenie farmakologiczne. Jest to nadal niedoceniania, mimo,
że najtańsza i bezpieczna dla pacjentów metoda leczenia.
Introduction. In the treatment of hypertension, lifestyle modification
is recommended as the only method of treatment or together with
pharmacological treatment. This method is underestimated, even though
it is the cheapest and safest treatment for patients.
Cel pracy. Ocena wiedzy pacjentów z nadciśnieniem tętniczym pierwotnym
na temat niefarmakologicznych metod leczenia nadciśnienia tętniczego
oraz zastosowania ich w praktyce.
Aim. The assessment of knowledge and compliance with dietary
recommendations in patients with essential hypertension.
Materiał i metody. Badaniami objęto 86 osób, w tym 51 kobiet i 35
mężczyzn, z nadciśnieniem tętniczym pierwotnym, leczonych ambulatoryjnie
w publicznych zakładach opieki zdrowotnej. Oceny stanu odżywienia
dokonano w oparciu o wskaźnik BMI, wyliczony na podstawie deklarowanej
masy ciała i wzrostu. Analizie poddano wartości ciśnienia tętniczego mierzone
w samokontroli przez pacjentów. Stan wiedzy żywieniowej pacjentów
dotyczącej znajomości zaleceń dietetycznych w nadciśnieniu tętniczym oraz
źródeł pozyskiwania informacji żywieniowych oceniono metodą ankietową
w drodze wywiadu bezpośredniego. Oceny częstotliwości spożycia wybranych
produktów spożywczych (wskazanych oraz przeciwwskazanych w dietoterapii
nadciśnienia tętniczego) dokonano metodą ankietową.
Wyniki. Średnia wieku pacjentów wynosiła 59,8±12 lat, a 85% spośród
nich przekroczyło 50 rok życia. Nadwagę i otyłość stwierdzono u 80%
pacjentów, w tym BMI >30 kg/m2 u 15%. Znajomość zaleceń dotyczących
leczenia dietetycznych nadciśnienia tętniczego deklarowało 75%
ankietowanych. Źródło informacji na ten temat najczęściej stanowił lekarz
prowadzący (40 pacjentów) i książki/poradniki (21 pacjentów). Stosowanie
modyfikacji dietetycznych deklarowało jedynie 15% badanych. Wykazano
istotne zależności pomiędzy deklarowaną znajomością zasad dietoterapii
nadciśnienia tętniczego a płcią, wiekiem i znajomością własnego ciśnienia
tętniczego. Stwierdzono zbyt częste spożywanie mięsa i przetworów oraz
prawidłowo częste spożycie warzyw i owoców. Zdecydowanie zbyt rzadko
spożywano ryby oraz produkty mleczne o obniżonej zawartości tłuszczu.
Material & methods. The study was carried out on 86 hypertensive
outpatients, including 51 women and 35 men. The assessment of
nutritional status was based on BMI. The patients’ knowledge of dietary
recommendations for hypertension and sources of nutritional information
were assessed by a questionnaire through direct interview. The frequency
of consumption of selected food items was also noted.
Results. The average age of patients was 59.8±12 years, and 85% of
them exceeded 50 years of age. Overweight and obesity were observed in
80% of the patients. The knowledge of the dietary recommendations for
the treatment of hypertension was declared by 75% of the respondents.
The most common source of information was physician (for 40 patients).
Only 15% of the patients followed a special diet. A significant correlation
between the declared knowledge of dietary recommendations and gender,
age and knowledge of their own blood pressure was found. Improper
nutritional habits, including inadequate consumption of fish and low-fat
dairy products and too high of meat products, were also found.
Conclusions. There is a need for the education of hypertensive patients
about non-pharmacological methods of treatment.
Key words: essential hypertension, nutritional knowledge, compliance
Wnioski. Istnieje potrzeba edukacji chorych na nadciśnienie w zakresie
niefarmakologicznych metod leczenia nadciśnienia tętniczego.
Słowa kluczowe: nadciśnienie tętnicze, wiedza żywieniowa, przestrzeganie
diety
© Probl Hig Epidemiol 2013, 94(2): 258-261
www.phie.pl
Nadesłano: 20.05.2013
Zakwalifikowano do druku: 15.06.2013
Adres do korespondencji / Address for correspondence
dr inż. Danuta Gajewska
Katedra Dietetyki Wydziału Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji,
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego
ul. Nowoursynowska 159C, 02-776 Warszawa
tel. 22 5937021, fax 22 5937018, e-mail: [email protected]
Gajewska D i wsp. Ocena znajomości i przestrzegania zaleceń dietetycznych przez pacjentów z nadciśnieniem tętniczym ...
Wprowadzenie
Nadciśnienie tętnicze stanowi poważy problem
zdrowotny i ekonomiczny. Z Raportu WHO wynika,
że w 2008 roku częstość występowania podwyższonego ciśnienia tętniczego u dorosłych powyżej 25
roku życia na świecie wynosiła 40% [1]. W Polsce na
nadciśnienie tętnicze choruje około 8,6 miliona, co
stanowi 29% dorosłych Polaków [2]. Szacuje się, że
w niektórych grupach wiekowych wraz ze wzrostem
ciśnienia o 20/10 mm Hg powyżej wartości 115/75
mm Hg ryzyko chorób sercowo-naczyniowych podwaja się. W nowej definicji nadciśnienia tętniczego,
opracowanej przez The Writing Group of the American
Society of Hypertension (WG-ASH) eksperci proponują, aby nadciśnienie tętnicze definiować jako zespół
objawów sercowo-naczyniowych, które wynikają ze
ściśle powiązanych ze sobą czynników. Obejmuje to
całościową ocenę układu krążenia i ocenę innych czynników ryzyka wystąpienia nadciśnienia tętniczego
[3]. W leczeniu nadciśnienia tętniczego, modyfikacja
stylu życia zalecana jest jako jedyna metoda terapii lub
też jako terapia wspomagająca farmakoterapię. Jest to
nadal niedoceniania, mimo, że najtańsza i bezpieczna
dla pacjentów metoda leczenia. Ostatnio dużą popularnością cieszy się dieta DASH (Dietary Approaches to
Stop Hypertension), w której zakłada się wysoką podaż
warzyw i owoców, produktów mlecznych o obniżonej
zawartości tłuszczu oraz pełnoziarnistych przetworów
zbożowych. Ogranicza natomiast produkty bogate
w sól, nasycone kwasy tłuszczowe i cukier [4].
Cel pracy
Ocena wiedzy pacjentów z nadciśnieniem tętniczym pierwotnym na temat niefarmakologicznych
metod leczenia nadciśnienia tętniczego oraz zastosowania ich w praktyce.
Materiał i metody
Badaną populację stanowiło 86 osób w wieku
od 24 do 91 lat, leczonych ambulatoryjnie z powodu
nadciśnienia tętniczego w publicznych zakładach
opieki zdrowotnej na terenie Warszawy i jej okolic.
Stan odżywienia badanej grupy scharakteryzowano
w oparciu o wskaźnik BMI, wyliczony na podstawie
deklarowanej masy ciała i wzrostu. Analizie poddano
także wartości ciśnienia tętniczego mierzone w samokontroli przez pacjentów. Stan wiedzy żywieniowej
pacjentów dotyczącej: znajomości zaleceń dietetycznych w nadciśnieniu tętniczym, źródeł pozyskiwania
informacji żywieniowych, stosowania określonej
diety oraz wiedzy na temat wpływu składników mineralnych na wartości ciśnienia tętniczego oceniono
metodą ankietową w drodze wywiadu bezpośredniego.
Oceny częstotliwości spożycia wybranych produktów
spożywczych (wskazanych oraz przeciwwskazanych
259
w dietoterapii nadciśnienia tętniczego) dokonano
metodą ankietową. Analizy statystycznej wyników
dokonano wykorzystując nieparametryczny test istotności c2.
Wyniki
Badaniami objęto 86 osób (średnia wieku
59,8±12 lat) ze zdiagnozowanym nadciśnieniem
tętniczym pierwotnym, w tym 51 kobiet i 35 mężczyzn. Najliczniejszą grupę wiekową stanowili pacjenci
w przedziale 61-71 lat (34% respondentów) oraz
51-60 lat (32% respondentów). Większość badanych
charakteryzowała się nadwagą i otyłością (80% pacjentów), a BMI >30 kg/m2 wykazano u 15% spośród
nich. Niespełna połowa badanych deklarowała, oprócz
nadciśnienia, współistnienie takich schorzeń jak: cukrzyca (10 osób), choroby układu kostno-stawowego
(7 osób), choroby tarczycy (5 osób), choroby układu
pokarmowego (5 osób), choroby układu krążenia
(5 osób), choroby układu oddechowego (3 osoby)
oraz dyslipidemie (3 osoby).
Znajomość niefarmakologicznych metod leczenia
nadciśnienia tętniczego deklarowało 75% ankietowanych, jednak jedynie 63% pacjentów twierdziło, że
otrzymali takie zalecenia. Źródło informacji na temat
zaleceń najczęściej stanowił lekarz prowadzący (40
pacjentów), książki/poradniki (21 pacjentów) oraz
media (17 pacjentów). Jedynie 6 osób informacje
takie uzyskało od dietetyka. Stosowanie modyfikacji
dietetycznych deklarowało jedynie 15% badanych,
a najczęściej stosowana była dieta niskokaloryczna.
Najczęściej jako składniki o działaniu hipertensyjnym
wymieniano sól (51 wskazań) i tłuszcze zwierzęce
(65 wskazań), a o działaniu hipotensyjnym potas (31
wskazań). Wykazano istotne zależności pomiędzy
deklarowaną znajomością zasad dietoterapii nadciśnienia tętniczego a płcią, wiekiem i znajomością
własnego ciśnienia tętniczego (tab. I).
Tabela I. Zależność między deklarowaną znajomością zaleceń żywieniowych
w nadcisnieniu tętniczym a wybranymi parametrami
Table I. Relationship between stated knowledge of dietary guidelines for
hypertension and selected markers
Deklarowana znajomość zasad
diety w nadciśnieniu tętniczym
/Knowledge of dietary
guidelines for hypertension
Parametr /Parameter
Płeć /Gender*
Wiek /Age*
Znajomość
własnego ciśnienia tętniczego
/Knowledge of own
blood pressure*
Tak/Yes
Nie/No
kobiety
40
11
mężczyźni
≤ 60 roku życia
> 60 roku życia
≤ 140/90 mmHg
> 140/90 mmHg
brak wiedzy
24
28
36
50
11
3
11
15
7
13
7
2
* test χ2 w postaci funkcji G, p≤0,05
260
Dodatek soli w trakcie przyrządzania potraw,
najczęściej do ziemniaków i makaronu, pomimo wiedzy o związkach sodu z nadciśnieniem, deklarowało
odpowiednio 85% i 70% pacjentów.
Oceniając przestrzeganie zaleceń dietetycznych
na podstawie analizy częstości spożycia produktów
zalecanych w terapii nadciśnienia wykazano częste
spożycie produktów zbożowych razowych, olejów roślinnych, warzyw i owoców (tab. II). Stwierdzono także częste spożywanie mięsa i przetworów zbożowych
oraz drobiu. Zdecydowanie zbyt rzadko spożywano
ryby oraz produkty mleczne o obniżonej zawartości
tłuszczu.
Dyskusja
Wśród osób objętych badaniem najliczniejszą
grupę wiekową stanowili pacjenci powyżej 50 roku
życia (66% pacjentów). Badania dowodzą, że częstość
występowania nadciśnienia tętniczego rośnie wraz
z wiekiem, chociaż choroba ta coraz częściej dotyka
osób młodych [5]. Większość pacjentów w badaniach
własnych charakteryzowała się nadmierną masą ciała
(64% chorych). Podobne obserwacje wynikają też z innych prac [6, 7]. Ocenia się, że nadmierna masa ciała
jest ściśle skorelowana z podwyższonymi wartościami
ciśnienia krwi, a nadciśnienie występuje nawet 4 razy
częściej u osób z otyłością niż z prawidłową masą ciała.
Redukcja masy ciała może nie tylko przyczynić się
do obniżenia ciśnienia, ale także zmniejszyć dawki
przyjmowanych leków hipotensyjnych. Szacuje się,
że przynajmniej u połowy pacjentów każdy utracony
kilogram masy ciała skutkuje obniżeniem skurczowego ciśnienia tętniczego o 1 do 4 mm Hg oraz ciśnienia
rozkurczowego o 1 do 2 mm Hg [8].
Ciśnienie tętnicze w granicach wartości prawidłowych deklarowało aż 73% badanych. Jedynie 5,8%
badanych nie znało swojego ciśnienia tętniczego.
Niepokojące są wyniki badań, które dowodzą, że znajomość własnego ciśnienia tętniczego w Polsce spadła
Probl Hig Epidemiol 2013, 94(2): 258-261
z 71% w 1994 r. do 59% w 2002 r. [2]. Prawidłowo
leczone i kontrolowane ciśnienie, zwłaszcza u osób
ze współistniejącymi schorzeniami, zwiększa szansę
pacjenta na zmniejszenie powikłań oraz zmniejsza
ryzyko zgonu.
Większość pacjentów w badaniach własnych
deklarowała znajomość zasad leczenia dietetycznego
nadciśnienia tętniczego (75%). Jednak jedynie 63%
osób potwierdziło, iż otrzymało takie zalecenia z określonego źródła. W pracach innych autorów także
wykazano niezadowalający odsetek pacjentów otrzymujących informacje na temat niefarmakologicznego
leczenia nadciśnienia tętniczego, głównie od lekarza
[9]. Znaczącą rolę w edukacji chorych, powinny odgrywać media, jako że znaczna część pacjentów, zarówno w badaniach własnych, jak też badaniach innych
autorów deklarowała właśnie takie źródło informacji
o zaleceniach dietetycznych. Osobą najlepiej przygotowaną do prowadzenia poradnictwa dietetycznego
i udzielania porad na temat niefarmakologicznego
leczenia różnych schorzeń, jest dietetyk. W Polsce
nie ma zorganizowanego systemu poradnictwa dietetycznego, skierowanego do chorych z nadciśnieniem.
Należałoby zatem promować ogólnopolskie programy
edukacji żywieniowej pacjentów prowadzące do trwałych zmian zachowań żywieniowych pacjentów.
W badaniach własnych aż 85% osób chorych na
nadciśnienie nie stosowało leczenia dietetycznego,
mimo, że u 40 osób wykazano współistnienie schorzeń
wymagających modyfikacji dietetycznych. Jedynie
3 osoby wprowadziły modyfikacje dietetyczne stosując
dietę niskotłuszczową z ograniczeniem soli, śródziemnomorską oraz dietę o niskim indeksie glikemicznym.
Podobne obserwacje wynikają z prac Sójki [9] i Saliburskiej i wsp. [10], w których większość pacjentów
nie przestrzegała diety. Żadna z badanych osób nie
stosowała diety DASH, pomimo, że należy ona do
diet skutecznych i nie skomplikowanych dla pacjenta.
Analizując jakość żywienia chorych z nadciśnieniem
Tabela II. Częstość spożycia wybranych produktów przez pacjentów z nadciśnieniem tętniczym [n]
Table II. Frequency of consumption of selected food by hypertensive patients [n]
Produkty /Products
przynajmniej
3-4 razy/tyraz dziennie /at dzień /3-4
least once a day times/week
1-2 razy/ty1-2 razy/
rzadziej lub
dzień /1-2 miesiąc /1-2 wcale /rarely
times/week times/month
or never
Pieczywo razowe, żytnie /Whole bread/rye bread
60
4
10
3
9
Mleko i produkty mleczne 1,5-2% tłuszczu /Milk and products 1,5-2% of fat
28
7
10
6
35
Oleje roślinne/Plant oils
51
10
11
6
8
Wędliny, przetwory mięsne /Meat and products
60
13
9
1
3
Drób /Poultry
18
23
36
5
4
Ryby morskie /Fish
1
8
42
24
11
Warzywa /Vegetables
57
20
5
1
3
Owoce /Fruits
55
20
9
1
1
Żywność typu fast food /Fast food
0
0
0
9
77
Alkohol (wino białe i czerwone) /Alcohol (white and red wine)
4
4
12
23
43
Gajewska D i wsp. Ocena znajomości i przestrzegania zaleceń dietetycznych przez pacjentów z nadciśnieniem tętniczym ...
w odniesieniu do zaleceń diety DASH korzystnie
należy ocenić częstsze spożycie pieczywa razowego
lub żytniego niż pszennego (30% osób versus 42%)
oraz produktów pełnoziarnistych [4]. Jako korzystne
należy ocenić także ograniczenie spożycia produktów
mlecznych pełnotłustych, chociaż jedynie 36% badanych nie spożywało takich produktów. Zgodnie z zaleceniami diety DASH produkty mleczne powinny być
źródłem wapnia a nie tłuszczów zwierzęcych [4].
W badaniach własnych, odbiegające od zaleceń
diety DASH, było spożycie wędlin i przetworów mięsnych. Aż 43% badanych spożywało je raz dziennie,
a 27% osób 2-3 razy dziennie. Niekorzystnie należy
ocenić także dość rzadkie spożycie ryb (1-2 razy
w tygodniu 48% osób, 1-2 razy w miesiącu 27% osób).
Podobne tendencje zaobserwowano w badaniach Krejpcio i wsp., w których 55% pacjentów ze schorzeniami
kardiologicznymi wybierało mięso i jego przetwory
261
kilka razy dziennie, a 77% badanych spożywało ryby
i przetwory raz w tygodniu lub okazjonalnie [11]. Jako
korzystne, w badaniach własnych, należy ocenić codzienne spożycie warzyw i owoców. Badani najczęściej
wybierali produkty sezonowe, czyli pomidory, ogórki,
sałatę, marchew, wśród owoców zaś jabłka, a w sezonie
zimowym pomarańcze i mandarynki. Większość pacjentów deklarowała, że unika produktów niewskazanych w diecie osoby chorej na nadciśnienie tętnicze
np. żywności typu fast food (80%).
Wnioski
1. Istnieje potrzeba edukacji chorych na nadciśnienie w zakresie niefarmakologicznych metod
leczenia oraz uświadomienia pacjentom skutków
nie leczonego nadciśnienia tętniczego.
2. W zespole terapeutycznym, obok lekarza prowadzącego, powinien znaleźć się dietetyk.
Piśmiennictwo / References
1. Global status report on noncommunicable diseases 2010.
WHO 2010. http://www.who.int/nmh/publications/ncd_
report_full_en.pdf (08.05. 2013).
2. Z d ro j e w s k i T, B a n d o s z P, S z p a kow s k i P i w s p.
Rozpowszechnienie głównych czynników ryzyka chorób
układu sercowo-naczyniowego w Polsce. Wyniki badania
NATPOL PLUS. Kardiol Pol 2004, 61 (suppl. 4): 1-26.
3. Brookes L. New definition of hypertension proposed.
2005. http://www.medscape.org/viewarticle/505745
(08.05.2013).
4. The DASH Diet Eating Plan (2009). www.dashdiet.org
(07.05.2013).
5. Sajór I, Jarosz M. Częstość występowania nadciśnienia
tętniczego i czynników jego ryzyka na świecie i w Polsce. [w:]
Nadciśnienie tętnicze. Porady lekarzy i dietetyków. Jarosz M,
Respondek W (red). PZWL, Warszawa 2006.
6. Gajewska D, Niegowska J. Analiza sposobu żywienia pacjentów
z nadciśnieniem tętniczym pierwotnym i zaburzeniami
tolerancji glukozy. Bromat Chem Toksykol 2008, 41(3):
405-409.
7. Chudek J. Wpływ indywidualnej edukacji chorych
z nadciśnieniem tętniczym na poprawę kontroli ciśnienia
tętniczego, redukcję masy ciała i zaprzestanie palenia
papierosów. Probl Med Rodz 2009, XI(1): 63-69.
8. Poirier P, Giles TD, Bray GA. AHA Summary Statement
Obesity and cardiovascular disease, pathophysiology,
evaluation, and effect of weight loss. Circulation 2006, 113:
898-918.
9. Sójka M. Wpływ edukacji żywieniowej na zmiany stylu życia
pacjentów z nadciśnieniem tętniczym pierwotnym. Praca
magisterska. SGGW, Warszawa 2008.
10. Saliburska J, Krejpcio Z, Bogdański P. Czy osoby dorosłe
z nadciśnieniem tętniczym stosują dietę niskosodową?
Bromatol Chem Toksykol 2008, 41(3): 695-698.
11. Krejpcio Z, Olejnik, Przybylska A. Sposób żywienia wybranej
grupy pacjentów z chorobami układu krążenia. Żyw Człow
Metab 2007, 34, 1/2: 226-231.