WZORZEC EEG SNU KOBIET

Alkoholizlll i N"rkol1l;lllia 4121/'>5
Wojciech Jcrnajczyk, Bohdan T. Woronowicz
EEG i EMG. Zespól Profilaktyki i Leczenia Uzależnie6
Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie
Zakład
WZORZEC EEG SNU KOBIET
UZALEŻNIONYCH OD ALKOHOLU
WSTĘP
Wplyw alkoholu na sen czlowiekajest różnorodny i zmienia się w zależno­
ści od psychofizycznego stanu organizl11u, wielkości dawki alkoholu oraz od
czasujaki uplynąl odjcgo podania.
Badania polisol11nograficznc wykonywane były najczęściej:
l. u osób zdrowych - po podaniu jednorazowej dawki alkoholu,
2. u osób uzależnionych - po podaniu jednorazowej dawki alkoholu,
3. u osób uzależnionych - we wczesnym i późnym okresie powstrzymywania się od picia alkoholu [16,20].
Większość tych bada6 dotyczyła mQżczyzn. ajedynie w kilku przypadkach
grupa badana skladala się z osób z obu pici.
W literaturze przedmiotu brakjest relacji z badali porównujących zmiany wzorca ecg snu u kobiet i u mężczyzn uzależnionych od alkoholu
[16.20J.
Stwierdzono natomiast, że po zaprzestaniu picia alkoholu, u osób uzależ­
nionych następuje wzrost ilości stadium REM. Wzrost ten był wynikiem
większej liczby epizodów tego stadium. Nie występowało natomiast typowe
dla populacji zdrowej wydłużenie się czasu stadium REM w kolejnych cyklach snu [15]. Allen i wsp. stwierdzili zmniejszenie odsetka stadium REM
bezpośrednio po przerwaniu picia i pojawiający się w następnych dobach
wzrost tego odsetka [2]. Podobne zachowanie snu w stadium REM opisał
Johnson [14J.
Sen mężczyzn uzależnionych, u których po przerwaniu picia wystą­
pily objawy ostrej psychozy alkoholowej, charakteryzowal się wzrostem odsetka stadium REM aż do 90% [9J. Gross i wsp. obserwowali
redukcję stadium 4 NREM i to zarówno bezpośrednio po przerwaniu
Wojciech .kl'llajczyk. Bohdan T.Woronowlcz
picia, jak też w trakcie długotrwałej abstynencji [10]. Podobne dane u
pacjentów powstrzymujących się od picia alkoholu uzyskał Adamson i
wsp. [l]. Johnson, u dziewięciu spośród 14 badanych uzależnionych
mężczyzn, nie znalazł stadium 4 NREM we wczesnym okresie abstynencji. W grupie tej obserwowano mniejszą ilość wrzecion snu i kompleksów K, natomiast zwiększyła się ilość i czas przebudzeI'1 oraz liczba ruchów ciała [14].
Skalski zaobserwował u 30 uzależnionych mężczyzn, w okresie między l
a 6 tygodniem abstynencji, skrócenie snu całkowitego, zmniejszenie odsetka snu wolnofalowego oraz brak różnic stadium REM w porównaniu z osobami zdrowymi [23]. lshibashi i wsp. opisali ewolucję zmian wzorca eeg
snu u 9 mężczyzn uzależnionych, badanych w 10,90,180 dniu po zaprzestaniu picia alkoholu. U 6 z nich nie zarejestrowano w pierwszym polisomnogramie stadium 4 NREM, a u dwóch z nich brak ten utrzymał się do kOI1ca
badał1. Natomiast u 6 pacjentów z całej grupy wyraźnie wzrosła ilość stadium4 NREM po półrocznej abstynencji [13]. Snyder i wsp. po zbadaniu 25
uzależnionych mężczyzn w 26 dniu abstynencji stwierdzili, że cechowali się
oni, w porównaniu ze zdrowymi: krótszym snem, mniejszą efektywnością
SilU, zwiększoną ilością czuwania i zmian stadiów oraz skróceniem czasu
stadium REM [25].
Badacze japot\scy obserwowali w okresie rekonwalescencji u pacjentów po przebytym delirium: więcej czuwania i płytkiego snu, zmniejszenie ilości stadium 4 NREM i stadium REM, brak atonii w czasie snu paradoksalnego oraz zwiększoną aktywność okoruchową. Wszystkie te różni­
ce porównywano z osobami zdrowymi [26]. Kotori i wsp. stwierdził u męż­
czyzn uzależnionych od alkoholu redukcję czasu snu stadiów 4 NREM
oraz REM, a także brak atonii mięśni szkieletowych w tym ostatnim stadium i wzrost ilości wrzecion snu [17]. Gillin i wsp. stwierdzali u męż­
czyzn uzależnionych od alkoholu, u których nie występowały w przeszło­
ści żadne inne zaburzenia psychiczne - wydłużenie latencji snu, zmniejszenie wydajności snu oraz redukcję snu stadium 2 NREM i stadium 4
N REM. W porównaniu z grupą kontrolną, osoby uzależnione od alkoholu,
miały większą wartość gęstości ruchów gałek ocznych w I okresie stadium REM [7,8]. W obu badanych grupach uzależnionych i zdrowych
mężczyzn autorzy ci zauważyli związek między pogorszenicm się jakości
46
Wzorzec EEG
SilU kobi~t
,.
snu a starszym wiekiem [8]. Stwierdzili oni, że wzorzec eeg snu młodych
alkoholików był podobny do snu osób starszych z grupy kontrolnej [8].
Lester i wsp. stwierdzili, że zestawiony z odpowiednią grupą męŻczyzn
zdrowych - sen 17 mężczyzn uzależnionych od alkoholu i powstrzymują­
cych się od picia nie mniej niż 3 tygodnie charakteryzuje się większą liczbą przebudzei1, dluższym trwaniem stadium l NREM oraz większą liczbą
zmian stadiów, zwłaszcza w obrębie snu REM [18]. Zaobserwowano także zwiększenie odsetka stadium REM przy zachowaniu czasu pojedynczego epizodu stadium REM, a poprzez zwiększenie liczby cyklów snu. Uzależnieni mieli mniej stadium 3 NREM, a młodsi z tej grupy (24-39 lat)
również mniej stadiu1114 NREM. Osoby starsze (41-56 lat) cechowały się
większą ilością i odsetkiem stadium 4 NREM niż osoby zdrowe w tym
samym wieku [iS].
Ekiert i Jerm*zyk stwierdzili w grupie 45 uzależnionych od alkoholu, a
powstrzymlljących się od pieia mężczyzn, skrócenie całkowitego czasu snu,
zwiększenie czasLl czuwania wtrąconego w sen i liczby przebuclzeó, zwięk­
szenie odsetka stadium REM, wycllużenie latencji snu a skrócenie latencji stadium REM, pogorszenie wskaźnika wydąjności i utrzymania snu w porównaniu z grupą zdrowych mężczyzn [5].
Niektórzy autorzy opisywali t~lkt utrzymywania się zaburzei\ snu u osób
uzależnionych od alkoholu pod postacią redukcji calkowitego czasu snu, redukcji stadium 3 i 4 NREM i zmniejszenia efektywności snu przez miesiące a
I}awet lata po zaprzestaniu picia [1,2,19,28,29].
Cel pracy
Celem pracy było porównanie wzorca eeg snu kobiet uzależnionych od alkollOlu ze wzorcem snu kobiet zdrowych oraz mężczyzn uzależnionych od
alkoholu.
Materiał
Grupę badanąstanowily
25 kobiety, u których nie stwierdzono istotnych
odchylcli od normy w stanie fizycznym, ich wiek wahal się w granicach
28-53 lata (śr. -39,0 lat) li objawy uzależnienia od alkoholu występowały
średnio od ok. 7,4 lat. Kobiety te powstrzymywały się od picia średnio
47
Wojdech .1ern;ljezyk, Bohdall T.\Vo\"(mnw(cz
przez okres 5,3 tygodni. Wszystkie pacjentki uczestniczyły w 6 - tygodniowym programie terapeutycznym Ośrodka Terapii Uzależniel1łnstytu­
tu Psychiatrii i Neurologii IV Warszawie (OTU IPiN). Tam też w oparciu o
kryteria Światowej Organizacji Zdrowia. wg ICD-IO [27] rozszerzone o
kryteria tzw. "czystego" alkoholizmu (ang. -"pure" alcoholism) - tzn. bez
zaburzclI psychicznych w przeszlości - proponowane przez Schuekit'a [22]
ustalono rozpoznanie. Dla tych kobiet określono także czas trwania uzależnienia oraz czas powstrzymywania si~ od alkoholu. Grupę kontrolną
stanowily 25 zdrowe kobiety w wieku 27-55 lat (śr. - 39,6 lat). Do trzeciej
grupy wlączono 25 zdrowych fizycznie mężczyzn uzależnionych ocl alkoholu IV wieku 21-55 lat (śr. - 38,8 lat). Czasokres uzależnienia wynosił u
tych mężczyzn średnio 10,7 lat a czas powstrzymywania się od picia śre­
dnio- 4,2 tygodnie. Mężczyźni ci byli także pacjentami OTU IPiN.
Wszyscy pacjenci nie tylko powstrzymywali się od alkoholu przez okres
minimum dwóch tygodni ale także, co najmniej przez ten sam okres czasu, nie
przyjmowali ż.adnych leków psychotropowych.
Metoda
Badania polisomnograficzne wykonane zostaly w I Pracowni EEG IPiN w
godzinach 21 /22.00 do 6/7.00.
Zapis papierowy na aparacie eeg Mec!elee IA97 wykonano według mię­
dzynarodowych standardów [I] i zgodnie z wcześniejszymi doświadcze­
niami Pracowni [3,4]. Te same standardy byly podstawą do kodowania
zapisu i opraco\vania parametrów wzorca snu. Wybrano 12 parametrów·
wzorca snu: calkowity C/.as snu (TST),czuwanic wtrącone (AT), liczba przebudzel; (NA), wydajność snu (SE),utrzymanie snu (SM), latencja snu (SL),
latencja REM (RL), oraz wyrażone w procentach ilości stadiów INREM,
2NREM, 3NREM, 4NREM i REM.
Określono średnic i odchylenia standardowe dla obu grup. Parametry obu
grup badanych porównano testem t-Studenta.
Wyniki
Średnie wartości parametrów snu, odchylenia standardowe oraz poziom sta-
tystycznej
4"
istotności różnic
umieszczollo w tabeli J.
Wzm/.l'l' EEfI sml kobiet ..
Tabela I
Porównanie parametrów polisomnogramów trzech badanych grup
Kobiety
zdro\\'c
n=25
wiek śr.-39,()
Lp. Parametry \Vzorca snu
Calkowity czas snu
(TST) * - min.
CZtl\vanle wtrącone
"-
Kobiety
M~żczyźni
uzależnionc
uzalcżnieni
11=25
wiek Śr.-3().O
n=25
wiek śr.-38.R
,~rc-
odchyl. śn:dnia standard. dnia
442,621,2
odchyl. śrcstandard. dnia
odchyl.
standard. 1'<
42ó,2 37, I
417,8 42,1
03)]5**
1,1
lJ
2,4
3,4
5, I
;';,4
0.115'*
2,5
.1,_
, 7
S,R
2,5
6/,
5,1)
0.001**
0,93 0,04
1l,9R O,(n
26,5 17,2
O,R0
0,97
O,R7
0,94
36,5
0,00
0,08
21,1
0.020**
37,7
O,OS
0,04
:17,0
,
59,0
25,8
71,4
2R,6
0.0001 "
n
11,2
0.006***
(AT)*-(;'{)
Liczha przebudzctl
(NA)'
4 Wydajność snu (SE)*
5 Utrzymanie SilU (SM)*
6 Latencja snu (SL)*
min.
3
Lalcllcia REM (RI")'"
7
88
"
.'.1,.1
NS
NS
111111,
g I NREM - 'Xl
9 :2 NREM - %)
10 3 NREM- 'Xl
II 4 NREM - ');,
12 REM - 'Xl
3,9
8,4
. )(J,O 6, I
9,7
2,7
3,8
1,2
58,5
(,,4
0,6
3,5
7, I
4,6
1,4
7,9
1,5
5,4
7,1
4,7
1,9
21,9 2,9
26,5
5J)
24,2
4,7
5),3
NS
0.00 I '*
0.000 I **
0,048***
0.0001"
Cl.04 ** *
*
Skróty od odpowiednich nazw angielskich
**
***
p < kobiety zdrowcJkobict)' uzależnione
p < kobiety llzalt:znionc/ 111l;zczyzni
uzależnieni
W grupie kobiet uzależnionych od alkoholu, w porównaniu z kobietami zdrowymi, stwi.erdzono istotne statystycznie skrócenie calkowitego czasu snu (TST) p
0.35 oraz zwiększenie czuwania IV czasie snu p 0,05 oraz liczby przebudzeil (NA)
p 0.00 l. Kobiety uzależnione mialy wyraźnie mniejszy odsetek stadium 3 N REM
6,4% vs 9,7%, P 0.00 I i dramatycznie mniejszy odsetek stadium 4 NREM 0,6%
vs 3,8%, p O.000 l IV porównaniu z grupą kontrolną. Stwierdzono takZe w grupie
uzależnionych od alkoholu znacznie krótszą latencję REM - 59 min. vs 88 min" p
0.000 l i większy odsetek snu REM - 2(',5% YS 21,9% p 0.000 I. Wydajność snu
by1a znacznie gorsza u kobiet uLlllcżnionych - 0,89 vs 0,93, p 0.029.
U kobiet uzależnionych, w porównaniu z mężczyznami uzależnionymi od
alkoholu stwierdzono także mniejszy odsetek stadium l NREM - 7,7% vs
11,2%, P 0.006 oraz stadium 4 NREM - 0.6% vs 1,5%, p 0.048.
Wnioski
Wedlug naszej wiedzy jest to pierwsze w literaturze przedmiotu doniesienie opisujące wzorzec eeg snu kobiet uzależnionych od alkoholu w ohesie
pierwszych tygodni powstrzymywania się od picia. Wzorzec eeg snu kobiet
uzależnionych ocl alkoholu wskazuje na wyraźne pogorszenie jakości biologicznej snu. W porównaniu z kobietami zdrowymi śpią one krócej i mniej
efektywnie, e;;:,ściej się budzą oraz mająmniej snu delta (stadia] i 4 NREM).
Te różnice wzorca snu są podobne do opisywanych przez wieI u badaczy
wzorców snu mężczyzn uzależnionych od alkoholu [I, 2, 5, 7, 8, l 0, 14]. W
porównaniu z grupą m<;żczyzn alkoholików, kobiety uzależnione od alkoholu, mają znacząco mniej stadium 4 NREM. Ten takt biologiczny jest tym
bardziej istotny, że wzorce snu zdrowych kobiet i mężczyzn w odpowiednim przedzialc wieku wykazują wyraź.nie większy odsetek stadium 4 NREM
u kobiet [6].
Kobiety uzależnione od alkoholu charakteryzująsię także większym odsetkiem stadium REM i skróconą latcneją stadium REM w porównaniu z
kobiet'1I11i zdrowymi i uzależnionymi !l1<,:żczyznami (istotność statystyczna występuje tylko przy porównywaniu z kobietami). Być może opisane
cechy snu kobiet uzależnionych od alkoholu, a zwlaszcza zmiany snu delta (stadium 3 i 4 N REM) oraz snu RI~M wskazują na większą podatność
do rozwoju uzależnienia i większe ryzyko powrotu do picia alkoholu. Przypuszczcnie to można uzasadniać t)'m, że wyżej opisanymi cechami snu
charakteryzowano grupy mężczyzn szczególnie podatnych na uzależnie­
nie [I I, 12J ,oraz uzależnionych o zwiększonym ryzyku nawrotów picia
alkoholu [24, 28J.
PODSUMOWANIE
Wykonano b'ldania polisomnograliczne u 25 nielcczonych farmakologicznie, zdrowych lIzycznie kobiet uzależnionych od alkoholu, 25 nieleczonych
farmakologicznie, zdrowych fizycznie uzależnionych od alkoholul11ężczyzn
i 25 odpowiednich wiekiem zdrowych kobiet. Badania snu wykonano we50
Wzorzec EEG
SilU
kobiet ...
dług
standardów RechtschatTena, Kalesa, Poddano analizie 12 parametrów
snu, Wykonując porównania między grupami kobiet uzależnionych i zdrowych uzyskano li różnic istotnych statystycznie, Za najistotniejsze należy
uznać redukcję całkowitego czasu snu, zwiększenie czasu czuwania i liczby
przebudzeI\ w trakcie snu nocnego, zmniejszenie efektywności snu, skrócenie latencji stadium REM oraz redukcję snu delta u kobiet uzależnionych od
alkoholu w porównaniu z kobietami zdrowymi. Te cechy stanowią o pogorszeniu jakości biologicznej snu kobiet uzależnionych od alkoholu. Dodatkowo stwierdzono redukcję stadium 4 NREM u kobiet uzależnionych w
porównaniu z uzależnionymi od alkoholu mężczyznami.
Slowa kluczowe: sen wzorzec eeg snu, kobiety uzależnione od alkoholu,
alkoholizm.
Wojciech Jcrnajczyk, Bohdan T. Woronowicz
EEG sieCI' pattern in lemale alcoholics
Summary
Polysomnographic siecI' recordings were obtained [rom 25 unmedicated, physicIlIy sound remale alcoholics, 25 ul1medicated, physicaly sound
male alcoholics and 25 age mached normai female controls. Sleep stage
scoring was determined by visual examination using Rechtschaffen and
Kales criteria. 12 sleep parameters were analysed. [n 8 measures we obtained dijTerenees between female alcoholies and normai controls. The most
important differences were: reduction oftotal sleep time, inerease oftimeofwakening during sleep and number ofwakening, decrease ofsleep efficiency, shortening 01' REM latency and reduction delta sleep in group of
1'emale alcoholics. In acldition wc obtained reduetion 01' stage 4 NREM in
female alcohol ies.
Kc)' words: sleep, eeg sleep pallern, lemale alcoholies, alcoholism.
Piśmiennictwo
I.
2.
Adamson, Burdick 1. (1973): Sleep od dry alcoholics.Arch.Gen.Psychiatry
28,146-149.
Allen R.P., Wagnam A., Faillace L.A., Me [ntosh M. (1971): Electroencepholpg. (EEG) sleep recovcry I'ollowing prolonged alcohol intoxieation in alcoholies . .I.Nerv.McnI.Dis. 153,224-233.
51
\V().lcicch ,krnajClyk, l~nhdal1
3.
4.
l. \\'Ol"(lIHl\\ iu
Ekiert II., Gogol Z. (1978): Badanie snu metodą poligraficzną. Psychial.Pol., 12,2, 179-188.
Ekiert II., Gogol Z. (1984): Adaptacja EEG snu w warunkach laborato-
5.
ryjnych u chorych w fazie depresji endogennej i u osób zdrowych. Psychiat.l'ol., 18,2, 129-136.
Ekiert I-l., .Iernajczyk W. (199 I): EEG sleep paltern in aleoholics with
and without psychoorganic syndrome. Wicner Zcifschrill rur suchtforsung 16-1 7.
6.
[kicrt H., .Icrnajczyk W. (I <)92): Normy wzorca ccg
7.
SilU
dla zdrowej
populacji polskiej \V wicku20-59 lat. Psychiat.Pol., t.XXVI,G,501-509.
Gillin .I.Ch., Smith TL., Irwin M., Knipke D.F., Brown S., Sehuckit M.
(1990): Sh()!'t REM latcncy in primar)' alcoholic patients with sccondary
dcprcssion.A m..l .Psychiatry 147, I 06-1 09.
X.
Gillin .I.Ch., Smith T.I~., lrwin M., Knipke D.F., Schuckit M. (1990):
[,EG slecp studies in "purc" primary alcoholism cIuring subacute withdrawal: re1ationship to normai controls, agc and othcr clinical variabIes.
Biol.Psychiatry 27, 477-4X8.
9.
Greenberg R., Pearlm
c.i\.
(I %7): Delirium tremens and dreaming.
Am..l .Psychiatry 124, 133-142.
10. Gross M.M. i \Vsp. (1973): Experimental sludy ofsleep in chronie alcoholics belorc and <1rtcr rour days ol' heavy drinking, with a nondrinking
cOll1panion. Ann. NY Accad. Sci. 215, 254-275.
II. Gross M.M., Best S. (1975): Behavioral concomitants ofthe relationship
between baseline slo\V wavc sleep and cary-over oftolerance and depedence in alcoholics.Aclv.l~xp.Mcd.[3io1. 59, 633-643.
12. Gross M.M. I-laste)' lM. ( 1976): Sleep distmbanees in alcobolislll. W: Tartcr R.E .. Sugarnmn A. (~d.): Alcoholislll. Inlcrdisciplinary Approaebcs to
an Encluring Problem Readin.Addison Wcrl~y Publishing, 257-309.
13. Ishibashi M., Naka,,-awa Y., Yokoyama T., Koga Y., Miyahara Y.,
I-Iayashicla N., Ohsc K. (I 9B7): Ccrcbral athrophy and slo\V wave
slcep ()rabstin~nt chronic alcobolics. Drug and Alcohol Depcdence
19,325-332.
14. Johnson L.C.: Sleep patterns in chronie alcoholies. W: Mello N.K., Menclelson .1.1-1. (cel.): Rccent Advances in the Studies of Alcoholisl11 1972
Washington D.C.VS Goverlllcnt Printing OI1'icc.
Wzorzec EEn
!'iJlU
kobiet ..
15. Johnson L.e. i Wsp. (1979): Sleep during alcohol intaee and withdrawal
in chronic alcoholics. Arch. ofGeneral Psychiatry 22, 406-418.
16. Kay D.C., Samiudalin Z.: Sleep disorders assoeiated with drug abllse and
17.
18.
19.
20.
21.
22.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
drug ofahuse. W: Wiliams R.L., Karaea 1., More c.A. (cd.): Sleep disorders
diagnosis and treatment. John Wilcy and Sons 1988 New York, 315-371.
Kotori T., Nakazawa Y., Yokoyama T., Ohkawa T., SaklIrada H., Nonaka K., Dainoson K. (1982): Terminal sleep following delirium tremens in
chronie aleoholicspolisomnographics and \Jehavioral study. Drug and
Aleohol Depedence, I (l, 125-134.
Lester B.K. i wsp. (1973): Chronie aleoholism, alcohol and sleep.
Adv.Exp.Mcd.Biol. 35, 261-279.
Lester BX., Rundell 0.1-1., Carden L.e. (1975): Aleohol and sleep in the
chronie aleoholie. W: Burch N., Altschuler H.L. (cd.): Behavior and Brain Eleetric'll Activity. Plenum Press, New York, 55-80.
Menclelsol1 W.B. (1987): Human s1eep researeh and clinienl eare, Plenum P.c., New York, 147-2()1(.
RechtsehalTcn A., Kalcs A. ( 19(8): A manual 01' standarized terminology
tcchniqucs and scorning system 1'01' sleep stages ofhul11an subjects B[SBRI. UCLA, Los Angeles.
Sehllckit M.A. (1985): The elinieal il11plications orprimary diagnostic
groups among alcohol ies. Arch.Gen. Psychiatry 42, I 043-1 049.
Skalski M. (1992): Rozprawa doktorska. Akademia Medyczna, Warszawa.
Skolada T.E., Altennan A.I., Gollheil le.L. (1979); Sleep quality repot1ed by
drinking and not drinking alcoholics. W: Gotthcil E.L. (ed.): Addiction Research and Trcatment. ConvergingTrends. Pergamon Press, New York, I 02-112.
Snyder S., Karacan l. (19X5): Sleep patterns ofsober chronic alcoholics.
Neuropsyehobiology, 13,99-100.
Tachibana M., Tan'lka K., I-lishikawa Y., Kaneko Z. (1975): A sleep study ol' acutc psychotic states due to alcohol and meprobamatc addiction.
Advances in Slecp Research, 2, [97-205.
Tcnth Revision oCthe International Classillcation ofDiscascs (1990), Chapter V (F): Mental and Behavioural Disorders, Worlcll-Iealth Organisation
Wangan A.M., Allen R.P. (1975): Eflects ofalcol1ol ingestion and abstinence on slow wave slcep ol' alcoholic. Adv.Exp.Mcd.Biol. 59,453-466.
Williams H.L., Rumlell 0.1,1..11'. (1981 ):Altcred sleep physioJogy in chronic alcoholic reversal with abstinencc. Alcoholisl11, 5/2/, 318-325.
S3