Średniowieczne grodzisko w Słupnie w świetle - GOK

Średniowieczne grodzisko w Słupnie w świetle badań archeologicznych.
Michał Korwin-Szymanowski
Nieopodal miejscowości Słupno na zalewowym tarasie Wisły znajduje się porośnięty
malowniczą dąbrową wał. Nawet niewprawne oko, turysty dostrzeże owalny kształt z
obniżeniem z jednej ze stron. Po środku otoczona wałem znajduje się polana o wielkości około
2 arów porośnięta młodą brzeziną.
Miejsce to intrygowało mieszkańców okolicznych wsi od stuleci. W XIX wieku miejsce
to nazywano okopem szwedzkim lub okopem słupieńskim, błędnie łącząc jego powstanie z
Potopem szwedzkim z XVII wieku. Pierwszą osobą, która pokusiła się o bardziej naukowy opis
grodziska, bo miejsce o którym mówimy jest grodziskiem z czasów piastowskim, był R.
Jakimowicz. Dokonał tego w 1874 r. a następnie w 1921 r. Na kolejne badania terenu przyszło
czekać do 1966 r., kiedy to Ekipa Polskiego Atlasu Archeologicznego prowadząca badania w
Szeligach, przebadała także szereg innych miejscowości na terenie współczesnej gminy
Słupno, takich jak Miszewko Strzałkowskie, Cekanowo, Mijakowo. Ostatnie badania na
grodzisku były prowadzone w 1995 roku przez M. Dulinicza z Instytutu Archeologii i Etnologii
PAN.
Grodzisko znajduje się w dolnym biegu rzeki Słupianki na terenie wsi Borowiczki Pieńki około 1, 5 kilometra na północny zachód od kościoła parafialnego w Słupnie. W
literaturze przedmiotu gród występuje jako umiejscowiony w Słupnie. Możemy go zaliczyć do
grupy tak zwanych pierścieniowatych. Cechą charakterystyczna tego typu obiektów jest wał
zamykający wewnętrzną kotlinkę, która swoim poziomem jest mniej lub bardziej zagłębiona,
zazwyczaj od 1 do 3 m. Inna nazwa stosowana dla omawianego typu, to grodzisko wklęsłe,
choć ta nazwa ma szersze znaczenie niż „pierścieniowate1.
Typ pierścieniowaty ma kilka odmian. Najczęściej zarys wałów jest zbliżony do koła,
owalu lub czworoboku, czasami do pięcioboku, kwadratu lub trójkąta. W wypadku Słupna
mamy do czynienia z kształtem owalnym. Konstrukcja wałów była rusztowa, co oznacza układ
złożony z bali drewnianych układanych zazwyczaj w niewielkiej odległości od siebie (bądź
ściśle przy sobie) poprzecznie do kierunku biegu wału, wspartych na legarach,
podwyższających całość. W konstrukcji wału wykorzystano naturalne ukształtowanie terenu –
piaszczyste wydmy.
Grodzisko, jak wskazuje rzeźba terenu, otoczone było częściowo mokrą fosą zasilaną
od strony południowej i wschodniej przez wody Słupianki. W miejscu, widocznego do dzisiaj
obniżenia wału znajdowała się brama grodu, do której prowadziła droga po drewnianym moście
nad fosą. Obecny wygląd gródka jest jedynie cieniem jego dawnej świetności. W wyniku
naturalnych procesów erozji oraz eksploatacji rolniczej terenu wał uległ obniżeniu i niwelacji.
Wł. Kowalenko Grody i osadnictwo grodowe. Wielkopolski wczesnohistorycznej (od VII do XII w.). Biblioteka
Prehistoryczna, 3, s. 52.
1
1
Obecnie ma wysokość około 6 metrów a pierwotnie był nie tylko znacznie wyższy, (około 8
m.) ale i bardziej stromy. Jego szczyt prawdopodobnie wieńczyła palisada.
Wnętrze grodu, majdan (mały bo o powierzchni około 200 m2), składało się zapewne z
budynków połączonych ściśle z wałem. Znajdowało się tam prawdopodobnie kilka chat
konstrukcji zrębowej oraz palenisko. Grodzisko słupieńskie było zbyt małe i zbyt małoznaczące
aby wewnątrz znajdowały się budynki murowane2. Na terenach Mazowsza płockiego gdzie nie
występują formy skalne, kamień - ciosy kamienne stanowiły zbyt drogi materiał budowlany
aby był powszechnie wykorzystywany, cegła zaś pojawiła się na Mazowszu dopiero w XIV
wieku3. Zdarzało się pokrywanie lica wału kamieniami polnymi, jednak nie było to zjawisko
powszechne, przykłady takiej praktyki znajdziemy w pobliskich Szeligach na grodzisku o VII
wiecznej proweniencji, nie ma natomiast śladów takiego zabezpieczenia wałów w omawianej
budowli.
W trakcie badań archeologicznych, prowadzanych w latach 60, przekopano łącznie 100
m2, przecinając majdan oraz wewnętrzne lico wału. Znaleziono szereg fragmentów ceramiki,
które pomogły wydatować okres powstania grodu na XI wiek. Datowanie to udało się
zweryfikować dopiero w 1995 dzięki badaniom M. Dulinicza. Analizy dendrochronologiczne
pozwoliły określić moment ścięcia dębów użytych do budowy wałów na lata po 925/6 r.,4 co
oznacza iż gród był budowany w pierwszej połowie X wieku a zatem w czasach poprzedzające
chrzest Polski, włączenie Mazowsza do domeny piastowskiej.
Nieznana pozostaje motywacja założycieli ośrodka wyboru takiej a nie innej lokalizacji. Z racji
czasu powstania należy wziąć pod uwagę kontynuację wcześniejszego obiektu z okresu
plemiennego, jak miało miejsce w nieodległych Proboszczowicach, Wyszogrodzie – Drwałach.
Jego wielkość, była zbyt mała aby mogło pełnić funkcję ośrodka refugialnego, a więc takiego
w którym na wypadek niebezpieczeństwa mogła się chronić miejscowa ludność z inwentarzem.
Z tego samego powodu oraz braku znalezisk możemy odrzucić rolę grodu jako ośrodka
sakralnego i siedziby wojów księcia z powodu zbyt małej wielkość, zostaje jedna
prawdopodobna teoria. Grodzisko pełniło prawdopodobnie funkcję komory celnej, lokalnego
ośrodka kształtującej się w Płocku władzy, pomiędzy ziemią wyszogrodzką a płocką. Jak
wykazano przed wielu laty nazwy terenowe takie jak Słupia i Słupno mogą być reliktami po
dawnych granicach a konkretnie po komorach celnych. Słowo słup oznaczało znak świadczący
o istnieniu punktu przecięcia szlaków handlowych, zaznaczający jednocześnie zwierzchność
książęcą nad drogami5. Mały gród na trakcie łączącym Wyszogród z Płockiem jak najbardziej
nadawał się do tej roli.
Równolegle do prowadzonych badań na miejscu grodziska, przebadano też znajdującą
się obok osadę, gdzie na powierzchni około 180 m2 znaleziono 7 jam będących
najprawdopodobniej śladami po ziemiankach oraz wędzarni. O czym warto pamiętać, dolina
Na XII wiecznym Mazowszu, murowane budowle z ciosów kamiennych, były rzadkością. Możemy tylko kilka
wymienić, między innymi kościół w Czersku, palladium książęce w Płocku.
3
E. Wijas-Grocholska, Historia Cegły, Muzeum wsi opolskiej, http://www.muzeumwsiopolskiej.pl/node/285.
4
M. Dulinicz, T. Ważny, Dendrochronologia wo datowaniu Mazowieckich grodzisk, Rocznik Mazowiecki 16,
9-27, 2004, s. 19-21.
5
E. Kowalczyk, Nazwy obronne Słup, Samborza i Zawada a zagadnienie obrony stałej ziem polskich w
średniowieczu, Warszawa 1992, s. 144-149.
2
2
Słupianki w XI-XII wieku była terenem intensywnych działań gospodarczych, rolniczych
wykonywanych przez niewielkie grupy zamieszkujące rozproszone osiedla typu wiejskiego.
Fakt ten mógł być przyczyną nie wykształcenia się większego podgrodzia.
Badania wykazały znaczne ilości węgli oraz ceramiki z okresu funkcjonowania osady.
Nie zostały natomiast znalezione kości zwierząt ani ości rybie, które byłyby ułatwieniem w
datowaniu. Co ciekawe w konstrukcji wału znaleziono fragmenty ceramiki z okresu
łużyckiego6 świadczące o wcześniej istniejącym w tym miejscu osadnictwie, około 1000 p.n.e.
W wyniku sondażowych i powierzchniowych badań udało się ustalić szereg faktów
dotyczących funkcjonowania obiektu. Grodzisko, jak stwierdzono, było zamieszkiwane jedynie
przez krótki okres. Prawdopodobnie pod koniec XII wieku było już opuszczone, milczy o nim
między innymi dokument z 1185 informujący o istnieniu w Słupnie kościoła7.
Fragmentaryczność badań nie pozwala nam na szersze rozważania na temat kultury materialnej
mieszkańców omawianego obiektu.
Nierozwiązaną kwestią jest przyczyna opuszczenia grodu pod koniec XII wieku. Który
to fakt pokrywa się z przejęciem Słupna przez płockie Norbertanki. Być może, małe grodzisko
ze słabo rozwiniętym ośrodkiem przygrodowym nie było interesujące dla nowych właścicielek.
Na jego upadek mogła mieć wpływ zbyt bliska odległość od Płocka, pełniącego w tych czasach
funkcje stołeczne, o ponad mazowieckim znaczeniu. Możliwe są także inne interpretacje. Jak
twierdzi część badaczy o opuszczeniu grodu mogło przesądzić przesunięcie się osadnictwa w
kierunku Płocka, w brew temu jednak pozostaje fakt wczesnego datowania powstania kościoła
w Słupnie. Można zadać pytanie, jeżeli osadnictwo się przesunęło, dla kogo stawiano kościół8.
Na opuszczeniu grodu i osady mogła zaważyć także zmiany w sieci rzecznej regionu.
Znamy przypadki gdzie odsunięcie się rzeki od miejscowości powodowało jej kryzys.
Pierwszym przykładem jest Czersk. Położony nad Wisłą, z portem rzecznym stanowił w XII –
XV wieku największy obok Płocka ośrodek miejski na Mazowszu. Od XVI wieku w wyniku
oddalania się Wisły od zachodniego brzegu, Czersk upada gospodarczo. Zmiana koryta rzeki
spowodowała utratę znaczenia przez miejscowość. Drugim znanym przykładem wpływu
zmiany stosunków wodnych na osadnictwo jest Biskupin. Jak twierdzi część badaczy powodem
opuszczenia było podwyższenie się poziomu otaczającego jeziora. W wypadku Słupna nie
znamy systemu współzależności łączących gród z przepływającymi obok rzekami: Słupianką i
Wisłą a co za tym idzie nie wiemy jak te rzeki w okresie średniowiecza zmieniały koryto i jaki
miało to wpływ na osadnictwo. Możemy jednak poprzez analogię, posiadając dane zawarte w
mapach i spisanych relacjach, stwierdzić iż Wisła jak i jej dopływy, wielokrotnie zmieniały
swój bieg.
Wł. Szymański, Słupno grodzisko, Wiadomości Archeologiczne 36 (2), s. 231.
E. Kowalczyk, rec. (z: M. Dulinicz, Sieć grodowa Mazowsza Płockiego w XI wieku, w: Lokalne ośrodki
władzy państwowej w X1-XII wieku w Europie Środkowo-Wschodniej, red. S. Moździoch, Wrocław, s. 47-61)
„Kwartalnik Historii Kultury Materialnej", R. 42, nr 3-4, s. 378.
8
M. Dulinicz, Rozwój osadnictwo dolinie Słupianki w pradziejach i średniowieczu, [w:] Osadnictwo
pradziejowe i wczesnośredniowieczne w dorzeczu Słupianki pod Płockiem, red. M. Dulinicz; Archeologia
Mazowsza i Podlasia. Studia i Materiały, red. W. Szymański, 1.1, Warszawa 1998, s. 209-212.
6
7
3
Ufundowanie kościoła z dala od grodu w niezamieszkanym dotąd terenie może być dla
nas informacją o postępującym upadku tego ostatniego. Zastanawiające jest jednak, dlaczego
nie zdecydowano się na budowę kościoła w bezpośrednim pobliżu grodu, lub jego destruktów,
jeżeli już nie istniał.
Porównując omawiane grodzisko z innymi ośrodkami z terenu polski możemy postawić
hipotezę, iż przyczyną przesunięcia się osadnictwa na skarpę Wiślaną były zmiany stosunków
wodnych. Być może wcześniejsze usytuowanie grodu na podmokłym, do dzisiejszych czasów
terenie, nie zabezpieczało w wystraczającym stopniu mieszkańców przed powodzią. Zmiany
klimatyczne do których jak wiemy dochodziło w średniowieczu, wiązały się zapewne z
powodziami. Osady umieszczone na przewyższeniach większych niż wiślane wydmy były
bezpieczniejsze.
Badania z lat 60, mające na celu jedynie pobieżne zapoznanie się z grodem oraz te z r.
1995 pozwalające wydatować jego powstanie, niestety nie dają nam odpowiedzi na wszystkie
pytania, które nasuwają się w związku z obiektem. Szanse na lepsze rozpoznanie dałoby
przeprowadzenie kompleksowych badań. Prace takie mogłyby zostać sfinansowane z
europejskich funduszy, przeznaczonych na podnoszenie atrakcyjności turystycznej regionu, jak
ma to miejsce w wielu regionach polski. Do tego konieczna byłaby aktywność ze strony gminy.
Samo wpisanie obiektu do rejestru zabytków dawnego województwa płockiego, pod numerem:
428/756 W, data wpisania - 23.02.1967, choć jest gwarancją, iż teren ten nie zostanie sprzedany
i wyrównany, to nie gwarantuje pieniędzy na badania.
Obiekt grodowy niewyróżniający się w skali kraju, w realiach gminy mógłby stanowić
jedno z ciekawszych miejsc turystycznych. Czytelność założenia obronnego pomimo jego
małej skali powoduje, iż mógłby on stanowić główna atrakcję gminy: jako przystanek na
szlakach rowerowych, miejsce biwakowe lub w przyszłości w miarę zabudowania okolicznych
działek jako plac zabaw.
Musimy sobie zdawać sprawę, że tereny gminy Słupno, niezależnie czy zostanie ona w
przyszłości, w części czy w całości włączone w granice Płocka, stanowią naturalną sypialnie
dla spragnionych zieleni mieszkańców Płocka. Tereny te mogą być niezwykle atrakcyjne pod
zabudowę jedno i wielorodzinną. Grodzisko i teren wokoło, porośnięty dąbrową może być
zielonym parkiem w morzu domów.
Bibliografia
Dulinicz M., Rozwój osadnictwa w dolinie Słupianki w pradziejach i średniowieczu, [w:]
Osadnictwo pradziejowe i wczesnośredniowieczne w dorzeczu Słupianki pod Płockiem, red.
Dulinicz M.
Archeologia Mazowsza i Podlasia. Studia i Materiały, red. Szymański W., 1.1, Warszawa
1998, s. 209-212.
4
Dulinicz M., Ważny T., Dendrochronologia w datowaniu Mazowieckich grodzisk, Rocznik
Mazowiecki 16, 9-27, 2004, ss. 19-21.
Gminny program opieki nad zabytkami na lata 2014-2017, Słupno 2014.
Kowalczyk E., Nazwy obronne Slup, Samborza i Zawada a zagadnienie obrony stałej ziem
polskich w średniowieczu, Warszawa 1992.
Kowalczyk E., rec. pracy M. Dulinicza, Sieć grodowa Mazowsza Płockiego w XI wieku, [w:]
Lokalne ośrodki władzy państwowej w X1-XII wieku w Europie Środkowo-Wschodniej, red.
Moździoch S., Wrocław, s. 47-61, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej", R. 42, nr 3-4.
Kowalenko Wł., Grody i osadnictwo grodowe. Wielkopolski wczesnohistorycznej (od VII do
XII w.). Biblioteka Prehistoryczna, 3.
Szymański Wł. Słupno grodzisko, Wiadomości Archelogiczne 36 (2), ss. 231-232.
Techniki wznoszenia wałów, http://www.mm.pl/~ursua/index.
Wijas-Grocholska E., Historia Cegły, Muzeum wsi opolskiej,
http://www.muzeumwsiopolskiej.pl/node/285.
5