Sprawcy - Instytut Ekspertyz Sądowych

Ekspertyza psychologiczna
Ewa Wach
Instytut Ekspertyz Sądowych
Psychologia sądowa
Definicja
Gałąź psychologii stosowanej, która zajmuje się
zbieraniem, badaniem i przedstawianiem
dowodów dla celów sądowych
Szersze ujęcie:
w zakres psychologii sądowej wchodzi każda
działalność
psychologa zmierzająca do rozwiązania
problemu leżącego na pograniczu psychologii i
prawa.
Rys historyczny
Czynniki rozwoju psychologii sądowej
1. Rozwój nauk prawnych (liberalizacja, humanizacja prawa)
-odchodzenie od modelu odwetowego, ogólnoprewencyjnego
opartego na założeniu, że podstawą wymiaru kary jest
rozmiar i waga przestępstwa
-inne spojrzenie na zeznania świadków (od okresu rewolucji
francuskiej).
2. Rozwój psychologii jako nauki.
3. Rozwój psychologii dziecka i sądownictwa dla nieletnich.
Rys historyczny
Psychologia zeznań świadków
• Pierwsze opracowania - pocz. XIX
wieku, ich autorami byli prawnicy.
• Przełom XIX i XX wieku - rozwój badań
psychologicznych dot. pamięci, uwagi,
spostrzegania i myślenia;
Problem psychologiczny sprowadza się
więc zasadniczo do sposobu uzyskania
maksymalnie „prawdziwych” zeznań
Rys historyczny
-Początek lat 60-tych - ponowny rozwój badań
psychologicznych dla potrzeb sądu.
Europa, USA – ewolucja w badaniach
świadków – odchodzenie od zainteresowania
podmiotowymi i przedmiotowymi
uwarunkowaniami zeznań na rzecz taktyki
prowadzenia śledztwa.
Psychologia i prawo –
aktualne możliwości
Biegły psycholog w procesie karnym
• Odtwarzanie przebiegu zajścia
- psychologiczna analiza śladów
kryminalistycznych
- ocena stanu psychicznego sprawcy
w chwili dokonywania czynu
-uzyskiwanie i ocena wyjaśnień podejrzanych
i oskarżonych
- uzyskiwanie i ocena zeznań świadków
Biegły psycholog w procesie karnym
• Przebieg procesu
- Ocena kompetencji oskarżonego do
uczestniczenia w procesie
--zdolność do rozumienia przebiegu
procesu i występowania przed sądem
---zdolność do rozumienia swoich
praw i obowiązków w zakresie
składania wyjaśnień i przyznania się do winy,
---zdolność do podlegania osądzeniu
i skazaniu tj. zrozumienia treści wyroku oraz
zrozumienia i świadomości odbywanej kary
Biegły psycholog w procesie karnym
-Ocena kompetencji świadka do składania
zeznań
-- przygotowanie świadka do składania
zeznań,
--psycholog jako reprezentant świadka
w sytuacjach, kiedy jego udział jest
niewskazany
--udział psychologa w przesłuchaniu
„trudnych” świadków
Biegły psycholog w procesie karnym
• Osądzenie i skazanie
- sprawcy nieletni i młodociani
(art. 10 par. 2 i 4 kk )
– ocena asocjalności
(etiologia, diagnoza, prognoza
kryminologiczna, wskazówki
resocjalizacyjne)
Biegły psycholog w procesie karnym
- sprawcy chorzy psychicznie i upośledzeni
umysłowo, w stosunku do których nie
zastosowano art. 31 par.1 i 2 - wskazanie
odpowiedniego miejsca odbywania kary
- inne przypadki- wskazanie metod
resocjalizacji odpowiednich
do indywidualnych możliwości oskarżonego
Biegły psycholog w procesie karnym
• Przebieg resocjalizacji
- wskazówki dotyczące indywidualnych
metod resocjalizacji i przeciwwskazań do
odbywania kary (nieletni, chorzy psychicznie,
upośledzeni,
w stosunku do których nie zastosowano art. 31).
- opinie dotyczące zmiany form odbywania
kary, zwolnienie warunkowe itp.
-sugestie co do formy oddziaływań
resocjalizacyjnych
(np. elementy psychoterapii).
Biegły psycholog w procesie
cywilnym/rodzinnym
• W sprawach o rozwód małżeństwa
-Ustalenie zakresu i form sprawowania władzy rodzicielskiej
-Przeciwwskazania do udzielenia rozwodu
• Zmiany w zakresie sprawowania władzy
rodzicielskiej.
-ograniczenie, zawieszenie, pozbawienie
-ocena kompetencji wychowawczych
• Przysposobienie, ustanowienie opieki, ustanowienie
rodziny zastępczej
• Przyznanie praw rodzicielskich
- ocena kompetencji wychowawczych
Biegły psycholog w procesie cywilnym
•
•
•
•
Zdolność do korzystania z praw i
ponoszenia odpowiedzialności cywilnej
-Poddanie przymusowemu badaniu i/lub
leczeniu
-Ubezwłasnowolnienie częściowe lub
całkowite
Pełnienie określonych funkcji (np. kuratora,
opiekuna osoby ubezwłasnowolnionej)
Odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę
Dokonywanie czynności prawnych
(oświadczenia woli, np testamenty)
Specyficzna i niespecyficzna
rola psychologa sądowego
ROLA SPECYFICZNA
• Badanie psychologiczne
osób występujących
w różnych rolach procesowych
• Cel badania:
 ustalanie właściwości psychicznych
 ustalanie uwarunkowań społecznych
 określanie związku tych ustaleń
z zachowaniem osoby
ROLA SPECYFICZNA
• Podstawowe zadania:
 Sprawcy:
-ocena stanu psychicznego, motywacji czynu,
motywów składania wyjaśnień określonej
treści
 Świadkowie:
-wpływ czynników psychospołecznych na
zeznania
ROLA SPECYFICZNA
Nieletni:
- ustalanie motywów czynu
- ocena czynników ryzyka
- wskazówki resocjalizacyjne
Strony w procesie cywilnym
- ustalanie kompetencji wychowawczych
- ocena stanu psychicznego w chwili dokonywania
określonych czynności prawnych
EKSPERTYZA
PSYCHOLOGICZNA
DOTYCZĄCA ZEZNAŃ
ŚWIADKÓW
Podstawowe uwarunkowania zeznań
1. Sposób w jaki świadek spostrzegł
wydarzenie.
Zależy zarówno od warunków zewnętrznych, w jakich
świadek dokonywał obserwacji jak i właściwości
osobniczych.
2. Sposób, w jaki je zapamiętał.
Czynnik neurofizjologiczny, związany z biologicznymi
uwarunkowaniami procesów pamięci.
Podstawowe uwarunkowania zeznań
3. Sposób, w jaki je odpamiętuje.
Czynnik psychobiologiczny, najbardziej złożony ze
względu na udział mechanizmów psychicznych.
4. Sposób, w jaki chce je przedstawić,
Czynnik natury psychicznej, dotyczy szczerości
wypowiedzi.
5. Sposób, w jaki jest w stanie je opisać.
Obejmuje stopień precyzji opisu, wierności
i jasności z jaką świadek jest zdolny opisać swoje
wrażenia.
Czynniki wpływające na sposób
spostrzegania
każdym
procesie
spostrzegania
występują
czynniki
intelektualne,
uczuciowe i poznawcze. Schematy
percepcyjne są subiektywne i jako takie
są właściwością indywidualną
W
Spostrzeżenie jest więc czymś więcej niż
bierną rejestracją bodźców działających
na narządy zmysłów
Czynniki wpływające na odtwarzanie
zeznań
 Właściwości indywidualne świadka:
-Poziom intelektualny
-Właściwości psychiczne
-Emocje
-Stan psychofizyczny świadka



Motywacja do składania zeznań.
Przedmiot zeznań.
Sposób i warunki przesłuchania:
- Czynniki zwiększające możliwość ulegania
sugestii
Czynniki decydujące o znaczeniu
ekspertyzy
• Brak innych dowodów niż zeznania.
• Trudności oceny zeznań wynikające
z:
- wieku i stanu psychicznego świadka
- ambiwalencji postaw i zachowań
- niejednoznacznych motywów
oskarżenia
(np. w przypadku kazirodztwa)
- innych okoliczności (np. sprzecznych
wyników innych ekspertyz)
Przedmiot ekspertyzy dotyczącej
zeznań świadków
• zeznania konkretnego świadka
składane w określonej sprawie,
• w przypadku małoletnich ofiar
przestępstw seksualnych
- analiza jego sytuacji rodzinne
- ocena ewentualnych skutków
uraz
- ew. okoliczności
przemawiające
przeciwko składaniu zeznań.
Zakres ekspertyzy
• ustalenie czynników mogących wpływać na
zniekształcenia zeznań
• interpretacja mechanizmów leżących
u podstaw stwierdzonych zniekształceń
• ustalenie zależności pomiędzy stwierdzonymi
zaburzeniami a zajściem
• psychologiczna ocena zeznań (psychologiczne
kryteria wiarygodności)
Etapy przeprowadzania ekspertyzy
1. Zapoznanie się z aktami sprawy
(Okoliczności ujawnienia zajścia, dane dot.
sprawcy warunków obserwacji, wyniki
innych ekspertyz)
2. Przeprowadzenie badania
psychologicznego świadka
(badania testowe, rozmowa,
-ponadto: w przypadku świadków
małoletnich - wywiad z opiekunami)
Etapy przeprowadzania ekspertyzy
3. Udział w przesłuchaniu świadka
możliwość wykorzystania nietypowych technik
i pomocy ułatwiających uzyskanie zeznań
4. Psychologiczna analiza zeznań
interpretacja zniekształceń występujących
w zeznaniach, psychologiczne kryteria
wiarygodności
5. Opracowanie opinii
WYJAŚNIENIA PODEJRZANYCH
I OSKARŻONYCH JAKO
PRZEDMIOT EKSPERTYZY
PSYCHOLOGICZNEJ
Wyjaśnienia budzące wątpliwości
i nasuwające trudności w ocenie
1. Wyjaśnienia zmienne
1.1 zmiany dotyczące całości wyjaśnień,
najczęściej tłumaczone przez
podejrzanego/oskarżonego, że wersja,
w której przyznawał się do winy była złożona
pod presją
1.2. zmiany dotyczą istotnych części
wyjaśnień, trudne do uzasadnienia logicznego
Wyjaśnienia budzące wątpliwości
i nasuwające trudności w ocenie:
2. Wyjaśnienia stałe, niezgodne
z zebranymi w sprawie dowodami
2.1. Zaprzeczanie własnemu udziałowi
w przestępstwie
przyczyny:
postawa obronna, zaburzenia procesów pamięci,
wpływ środków odurzających,
mechanizmy obronne – wypieranie, racjonalizacja
Wyjaśnienia budzące wątpliwości
i nasuwające trudności w ocenie:
2.2. Samooskarżenie się
-dobrowolne, fałszywe przyznanie się
w celu uniknięcia odpowiedzialności za inne przestępstwo,
ochrona sprawcy, potrzeba sławy, zaburzenia psychiczne
-wymuszone fałszywe przyznanie się
wynik nacisków stosowanych podczas przesłuchania
-wymuszone zinternalizowane fałszywe przyznanie się
osoba o określonych właściwościach psychicznych
w czasie przesłuchania zaczyna wierzyć, że popełniła
przestępstwo
Cel ekspertyzy psychologicznej
• Ustalenie wpływu potencjalnych defektów
intelektualnych, zaburzeń psychicznych bądź
zakłóceń świadomości w chwili składania
wyjaśnień
• Ocena kompetencji oskarżonego do
uczestnictwa w procesie, do rozumienia
swoich praw i obowiązków w zakresie
składania wyjaśnień i przyznania się do winy
Cel ekspertyzy psychologicznej
• Ustalenie czynników motywacyjnych
(osobowościowych i sytyuacyjnych) leżących
u podłoża składanych wyjaśnień
• Interpretacja częściowych zmian w
wyjaśnieniach np. zniekształcenia wynikające z
prawidłowości procesów spostrzegania i
pamięci
Czynności biegłego opracowującego
ekspertyzę dotyczącą wyjaśnień
1.
Zapoznanie się z aktami sprawy (charakter czynu,
okoliczności jego ujawnienia, wyniki ekspertyz,
dokumentacja dotycząca badanego).
2. Badanie psychologiczne
(poziom rozwoju intelektualnego, osobowość).
3. Ewentualny udział w przesłuchaniu
(obserwacja taktyki przesłuchania,
werbalne i niewerbalne reakcje przesłuchiwanego).
4. Analiza złożonych w toku postępowania wyjaśnień.
Rola niespecyficzna psychologa sądowego
• Określanie właściwości psychospołecznych
osób na podstawie analizy sposobu
i skutków ich działania
Cel analizy:
 Wnioskowanie o możliwych przyczynach
określonego zachowania
czyli:
 Ustalanie osobowościowych i sytuacyjnych
czynników motywacyjnych tego zachowania
Rola niespecyficzna psychologa sądowego
• Podstawowe zadania:
1. Opracowywamie portretu psychologicznego
nieznanego sprawcy przestępstwa
2. Ustalanie osobowościowych i sytuacyjnych
przyczyn śmierci lub zaginięcia (w tym
wskazanie wpływu określonych osób na
podejmowane decyzje)
Ad.1. Profilowanie psychologiczne
Jest to proces identyfikacji psychologicznych cech sprawcy na
podstawie analizy popełnionych przez niego zbrodni, dający w
rezultacie ogólny opis osoby,
która te cechy posiada.
Jest to krótka charakterystyka zwięźle ujmująca
najważniejsze, wyróżniające spośród populacji, cechy
psychiczne sprawcy i przejawy jego zachowań.
“KTO ZROBIŁ TO W TAKI SPOSÓB?”
Historia profilowania
Zasadnicze różnice w podejściu amerykańskim
i brytyjskim do “profilowania” nieznanych
sprawców przestępstw:
wnioskowanie dedukcyjne -od ogółu do
szczegółu
(Akademia FBI)
wnioskowanie indukcyjne
-od szczegółu do ogółu, uogólnianie, bez wgłębiania się
w przyczyny
(Uniwersytet w Liverpoolu)
Historia profilowania
OBECNIE:
Rozwój komórek psychologicznych w policji
(w USA, Kanadzie, Wielkiej Brytanii, Holandii,
Afryce Płd, Niemczech).
W Polsce - opinie Instytutu od 1988 roku.
W latach 1997-2001 dwa granty, utworzono
bazę danych dot. sprawców zabójstw,
ich ofiar i modus operandi.
Cel ekspertyzy psychologicznej
w sprawie profilowania
Zawężenie kręgu osób podejrzanych,
(a nie wskazanie konkretnej osoby)
• wskazanie dalszych kierunków śledztwa
• przewidywanie kolejnego ataku sprawcy (miejsca,
czasu, ofiary)
• ustalenie, czy w różne czyny zostały dokonane przez
tego samego sprawcę
UWAGA
profil nieznanego sprawcy opracowany przez psychologa jest
tylko narzędziem wspomagającym w czynnościach śledczych
NIE JEST TO DOWÓD W SPRAWIE!
Podstawy opracowania ekspertyzy
Niezbędne:
• akta sprawy wraz z protokołem z sekcji zwłok
i wynikami innych ekspertyz
(materiały śledztwa mogą być skserowane)
• zdjęcia z miejsca zdarzenia (oryginalne !)
ew. nagranie video, CD
Przydatne:
• zdjęcie żywej ofiary
Podstawy opracowania ekspertyzy
• Informacje wiktymologiczne
(formalne, biograficzne, właściwości
psychofizyczne i społeczne, przyczyna śmierci,
charakter i lokalizacja obrażeń)
• Dane dotyczące miejsca zdarzenia
(opis, ślady, położenie ciała, przemieszczanie,
czynności sprawcy i ofiary, ew. inscenizacja,
pozorowanie itd)
•
Dane dotyczące czasu
(zarówno daty jak czasu trwania, etapów
czynności sprawcy)
Etapy opracowywania ekspertyzy
• Próba rekonstrukcji zdarzenia (działania
sprawcy przed, w czasie i po zdarzeniu)
• Ocena planowania czynu
• Ocena ryzyka ponoszonego przez
sprawcę i ofiarę
• Ocena motywacji czynu
Etapy opracowywania ekspertyzy
• Wnioski
Dane demograficzne
(środowisko, zawód, wykształcenie)
Właściwości psychiczne
(intelektualne i osobowościowe)
Cechy indywidualizujące
Ocena zagrożenia
Ad 2. Sytuacje, w których zasięga się opinii
psychologicznych dotyczących osób zmarłych lub
zaginionych
• Istnieje wątpliwość, czy śmierć nastąpiła
w wyniku samobójstwa, czy zabójstwa.
• Wiadomo, że śmierć była wynikiem
samobójstwa, jednak nie można wykluczyć,
że do decyzji podjęcia próby samobójczej
przyczyniły się inne osoby
(art. 151, 207 § 3, 231, 246 kk).
• W przypadku, gdy osoba zaginęła, jednak nie
wiadomo, czy przebywa w nieznanym
miejscu, czy stała się ofiarą zabójstwa.
Etapy opracowywania ekspertyzy
• Odtworzenie sylwetki psychologicznej
osoby zmarłej.
• Odtworzenie historii jej życia ze
szczególnym uwzględnieniem ostatniego
okresu przed śmiercią.
• Analiza okoliczności śmierci.
• Ustalenie lub wykluczenie
motywów ew. samobójstwa.
Źródła informacji
• Akta sprawy
• Dokumentacja dotycząca stanu zdrowia
fizycznego i psychicznego
• Wywiady psychologiczne z osobami bliskimi.
• Analiza wytworów osoby nieżyjącej
(w tym ew. dane z komputera ofiary)
• Analiza listu pożegnalnego
Schemat odtwarzania sylwetki
psychologicznej osoby i jej sytuacji życiowej
1. Stan somatyczny (dolegliwości fizyczne
i ich wpływ na funkcjonowanie osoby)
2. Zaburzenia psychiczne i symptomy
psychopatologiczne, sprawność procesów
poznawczych
Schemat odtwarzania sylwetki
psychologicznej osoby i jej sytuacji życiowej
3. Ocena sfery emocjonalnej:
• dojrzałość i trwałość związków emocjonalnych
• kontrola emocjonalna (ew. trudności kontroli,
labilność, nadpobudliwość, impulsywność)
• sposób rozładowywania napięcia emocjonalnego (ew.
jego kumulacja)
• mechanizmy obronne
• odporność na stres
• samoocena (realizm, stabilność)
• samodzielność i dojrzałość
• umiejętność rozwiązywania
sytuacji trudnych
Schemat odtwarzania sylwetki
psychologicznej osoby i jej sytuacji życiowej
4. Ocena aktywności życiowej:
• model życia
• plany i cele życiowe oraz sposób ich realizacji
• zainteresowania
• osiągnięcia
• hierarchia wartości
Schemat odtwarzania sylwetki
psychologicznej osoby i jej sytuacji życiowej
5. Ocena relacji społecznych:
•
•
•
•
zaburzenia w funkcjonowaniu rodziny
pozycja w rodzinie
konflikty z otoczeniem i sposób ich rozwiązywania
pozycja w środowisku
• rozumienie i przestrzeganie norm społecznych
6. Analiza sposobu przeżywania
sytuacji kryzysowych