Ewangelik 3-2005.p65

Ewangelicy
w gliwickim
sacrum
97
Pocz¹tki ewangelicyzmu w Gliwicach
XVI-wieczna Reformacja, zapocz¹tkowana w 1517 roku wyst¹pieniem
dr. Marcina Lutra, dotar³a na Górny Œl¹sk i przyjê³a siê w tej rozbitej
wówczas politycznie i narodowoœciowo dzielnicy doœæ szybko. Œl¹sk
podlega³ w owym czasie w³adzy królów czeskich, jednak¿e w³adcy poszczególnych ksiêstw i „wolnych pañstw” posiadali du¿¹ samodzielnoœæ w zarz¹dzaniu w³asnymi ziemiami. Równie¿ sprawy religijne by³y
w decyduj¹cym stopniu zale¿ne od ich woli. Na terenie Górnego Œl¹ska
ewangelicyzm znalaz³ protektora w osobie margrabiego Jerzego Hohenzollerna, który w³ada³ wówczas niemal ca³ym Górnym Œl¹skiem.
Jednak¿e po tym krótkim okresie rozkwitu nast¹pi³ tragiczny okres
wojny 30-letniej i kontrreformacji. Górnoœl¹skim luteranom odebrano
wszystkie koœcio³y i zakazano im odprawiania nawet nabo¿eñstw domowych. Na pocz¹tku XVIII wieku luteranie stanowili tu ju¿ tylko nik³¹
mniejszoϾ.
Zasadnicz¹ zmianê przynios³o dopiero zajêcie Œl¹ska przez Prusy
w 1742 roku. Król pruski Fryderyk I Wielki, który by³ luteraninem, zobowi¹za³ siê do zachowania na Œl¹sku stanu posiadania katolicyzmu, stara³ siê
jednak umo¿liwiæ pozosta³ym tu ewangelikom zaspokajanie przynajmniej
podstawowych potrzeb religijnych.
Tak wiêc pod koniec XVIII wieku luteranie mogli znowu szerzej pojawiæ
siê na Górnym Œl¹sku. Ich du¿y nap³yw w póŸniejszych dziesiêcioleciach
zosta³ spowodowany rozwojem górnoœl¹skiego przemys³u, budow¹ kopalñ
i hut, co stwarza³o przybyszom, miêdzy innymi z g³êbi Prus, mo¿liwoœæ
pracy i zamieszkania. Liczba ewangelików na Górnym Œl¹sku systematycznie wzrasta³a.
Ewangelicy objêli niebawem czo³owe urzêdy w mieœcie, dziêki czemu
nabo¿eñstwa ewangelickie mog³y raz na kwarta³ odbywaæ siê w sali miejscowego ratusza. Gliwickimi
ewangelikami opiekowa³ siê duchowny z Tarnowskich Gór,
gdzie powsta³a pierwsza po
1742 roku parafia ewangelicka
na Górnym Œl¹sku.
Po kilkudziesiêciu latach
zaczêto zabiegaæ o utworzenie
w Gliwicach samodzielnej parafii ewangelickiej. W 1803 roku
Plakieta przedstawiaj¹ca dawny koœció³ek król Fryderyk Wilhelm III wyraBarbary
zi³ zgodê na za³o¿enie parafii.
98
Formalnie parafia ukonstytuowa³a siê w 1809 roku. Wówczas te¿ postawiono dom modlitwy. W 1815 roku przekazano ewangelickiej parafii ma³y
koœció³ek nosz¹cy imiê Barbary, po³o¿ony nad rzek¹ K³odnic¹, który wówczas nie nadawa³ siê ze wzglêdów technicznych na u¿ytkowanie.
By³ to drewniany koœció³ z prostym, jednonawowym planem i jednolitym, skromnym wnêtrzem. Jednak ju¿ wkrótce ma³y koœció³ek nie móg³
pomieœciæ wszystkich wiernych podczas nabo¿eñstw. Podjêto zatem decyzjê budowy nowego koœcio³a.
Koœció³ gliwickich ewangelików: koœció³ Barbary
Stary koœció³ek zburzono w 1860
roku, ale ju¿ rok wczeœniej, tu¿ obok
poœwiêcono nowy, du¿o wiêkszy.
W miejscu, gdzie sta³ o³tarz starego
koœcio³a, wzniesiono marmurowy
krzy¿ stoj¹cy po dziœ dzieñ. Plakieta
z coko³u pomnika przedstawia wizerunek dawnej, niewielkiej œwi¹tyni.
Nowy koœció³, zbudowany wed³ug projektu berliñskiego architekta Augusta Stülera, poœwiêcono
1 listopada 1859 roku. Po zakoñczeniu g³ównych prac budowlanych uporz¹dkowano plac przy koœciele obsadzaj¹c go drzewami i ogradzaj¹c
murem. Wkrótce przyst¹piono do
budowy domu parafialnego, ukoñczonego w 1873 roku, a który
w 1897 roku zast¹piono nowym,
znacznie wiêkszym budynkiem paKrzy¿ upamiêtniaj¹cy dawny
rafialnym wraz z domem na stacjê
koœció³ek Barbary (fot. J. Szturc)
diakonis i przedszkolem, istniej¹cymi do dziœ przy ul. œw. Barbary 4.
Koœció³ zosta³ zbudowany jako tradycyjna bazylika trójnawowa, bez
transeptu i bocznych kaplic. Prezbiterium nawy g³ównej zosta³o harmonijnie zamkniête pó³kolist¹ apsyd¹. W koœciele znajdowa³y siê odlewy
¿eliwne oraz ozdoby z cynku i br¹zu wykonane przez znanego modelarza gliwickiej huty Fryderyka Beyerhausa. Obecnie elementami wystroju œwi¹tyni s¹ odlewy wykonane po 1945 roku.
99
Koœció³ ewangelicki Barbary w Gliwicach na widokówce z lat 30. ubieg³ego
stulecia (ze zbiorów Muzeum w Gliwicach)
Witra¿e z archanio³em Micha³em i archanio³em Gabrielem w zakoñczeniach empor od strony prezbiterium, mozaiki witra¿owe o ornamentach
geometryczno-roœlinnych w oknach
empor, tonda witra¿owe z krzy¿em
w absydzie i w kamiennej rozecie
chóru, a tak¿e trzy mniejsze tonda z
motywem krzy¿a i ró¿y Lutra, zosta³y
zaprojektowane i wykonane przez
Frantza Mayera, znan¹ firmê z Monachium. Przedstawienie Chrystusa
B³ogos³awi¹cego w przedsionku
przypuszczalnie zamówiono w pracowni Seilera we Wroc³awiu. Natomiast witra¿e w prezbiterium, przedstawiaj¹ce œwiêtych Jerzego, Wojciecha, Jadwigê i Barbarê, zosta³y
wykonane ju¿ po 1945 roku, podobnie jak barwne polichromie na œcianach koœcio³a.
Koœció³ ewangelicki Barbary
w Gliwicach w latach 30. ubieg³ego
stulecia
100
Obecny koœció³ ewangelicki: koœció³ Zbawiciela
Parafia istniej¹ca przy koœciele Barbary jednak nie by³a wówczas jedyn¹ parafi¹ ewangelick¹ w Gliwicach. Po wprowadzeniu w 1817 roku
tzw. unii koœcielnej dosz³o w ewangelicyzmie do pewnego roz³amu.
Równie¿ w Gliwicach pozosta³a niewielka grupa wyznawców, którzy po
1817 roku nie chcieli przynale¿eæ do nowego – ich zdaniem – Koœcio³a.
Kiedy w 1896 roku tzw. staroluteranie uzyskali zgodê na odprawianie w³asnych nabo¿eñstw, postanowili wybudowaæ swój koœció³. Wzniesiony w stylu neoromañskim koœció³ poœwiêcono w 1902 roku.
Równie¿ w 1902 roku poœwiecono filialny koœció³ Marcina Lutra
w Gliwicach-£abêdach.
Po II wojnie œwiatowej rozpocz¹³ siê
konflikt z Koœcio³em rzymskokatolickim
wokó³ koœcio³ów ewangelickich w Gliwicach. Obydwa koœcio³y: Barbary jak
i staroluterski zosta³y zajête przez katolików. O ile koœció³ek staroluterski
jeszcze przed zakoñczeniem wojny zosta³ opuszczony, gdy¿ jego parafianie
byli na ogó³ Niemcami, to koœció³ Barbary wraz z plebani¹ zosta³ przejêty
przez katolików przy wsparciu si³ milicji w paŸdzierniku 1945 roku.
Swego g³ównego koœcio³a ewangelicy ju¿ nie odzyskali, do tej pory pozostaje on koœcio³em garnizonowym pw.
œw. Barbary. Natomiast mniejszy koœció³ek przy ul. Jagielloñskiej, który na
potrzeby duszpasterstwa akademickiego przejêli ksiê¿a pallotyni, okaza³ siê
Obecny koœció³ ewangelicki
dla nich zbyt ma³y, dziêki temu wróci³
w Gliwicach przy ul. Jagielloñon do parafii ewangelickiej, stanowi¹c
skiej
obecnie centrum jej ¿ycia religijnego.
Obecna aktywnoϾ parafii
Po przemianach spo³eczno-politycznych zaistnia³ych w kraju po 1989
roku, parafia mog³a znacznie o¿ywiæ sw¹ dzia³alnoœæ. Od 1992 roku jej
proboszczem jest ks. Jerzy Samiec.
101
Gdy w latach 90. zwolniony zosta³ dawny dom starców, póŸniejszy
¿³obek przy ulicy Franciszkañskiej, na bazie tego budynku utworzono
ewangelickie spo³eczne liceum ogólnokszta³c¹ce. Do realizacji tego projektu powo³ano w 1994 roku Ewangelickie Towarzystwo Edukacyjne
(ETE). Otwarcie liceum nast¹pi³o w 1995 roku, w 1999 roku otwarto
równie¿ gimnazjum ETE. Od pocz¹tku dyrektorem obu tych szkó³ jest
Maria Czudek.
W 2003 roku rozpoczêto
emisjê pierwszego i dot¹d jedynego w Polsce codziennego,
godzinnego radiowego programu
luterañskiego „Po prostu”, przygotowywanego przez Centrum
Misji i Ewangelizacji w Dziêgielowie oraz parafiê ewangelickoaugsbursk¹ w Gliwicach. Program „Po prostu”, nadawany za
poœrednictwem czterech nadajStrona WWW gliwickich szkó³
ników Radia CCM (w Gliwicach
ewangelickich (www.loete.gliwice.pl/)
93,4 MHz), obejmuje zasiêgiem
niemal ca³e województwo œl¹skie oraz zachodni¹ czêœæ województwa
ma³opolskiego, docieraj¹c równie¿ do s³uchaczy na Zaolziu.
Parafia jest oœrodkiem wielu inicjatyw m³odzie¿owych i ewangelizacyjnych. Organizowane s¹ m.in. ewangelizacje uliczne (w tzw. autobusie biblijnym), obozy m³odzie¿owe, zawody sportowe, coroczne Dni
Ewangelizacji (na prze³omie lipca i sierpnia), comiesiêczne Spotkania
z Ewangeli¹ i wiele innych projektów.
Literatura
Dzie³o ³aski Boga. Diecezja Katowicka Koœcio³a Ewangelicko-Augsburskiego
w RP (historia i wspó³czesnoœæ), Wyd. „G³os ¯ycia”, Katowice 2003, ss. 284
(czêœæ poœwiêcona gliwickiej parafii: s. 57-61).
Ewangelicy w Gliwicach, Muzeum w Gliwicach, Gliwice 2003, ss. 20 [katalog
wystawy].
Samiec J., Dzieje parafii ewangelickiej w Gliwicach, „Rocznik Muzeum w Gliwicach” 2000 (t. 15), s. 951-986.
Samiec J., Schmidt J., Dzieje ewangelików w Gliwicach, Wyd. „G³os ¯ycia”,
Katowice 1996, ss. 94.
Szewczyk G., Szturc J., Luteranie w Górnoœl¹skim Okrêgu Przemys³owym,
Polskie Towarzystwo Ewangelickie Oddzia³ w Katowicach, Katowice 1995,
ss. 95 (czêœæ poœwiêcona gliwickiej parafii: s. 23-26).
Oprac. Jan Szturc
102
III Gliwickie Dni Dziedzictwa Kulturowego
„Gliwickie Sacrum”
Sobota, 17 wrzeœnia:
Willa Caro
Inauguracja Gliwickich Dni Dziedzictwa Kulturowego - godz. 9; Koncert na dziedziñcu Willi Caro;
Wystawy „Sztuka sakralna Gliwic i Ziemi Gliwickiej”; „¯ycie duchowe mieszkañców Gliwic”; Wystawy sta³e; Wyk³ad „Sztuka sakralna Gliwic” - godz. 11; Koncert w Ogrodzie - Mieczys³aw
Szczeœniak godz. 19; W goœcinie u Oskara Caro, letnia kawiarnia w ogrodzie godz. 10-21.30
Muzeum w Gliwicach – Oddzia³ Zamek Piastowski
Wystawy „¯ycie duchowe mieszkañców Gliwic”; „Banknoty zastêpcze Górnego Œl¹ska w latach
1914-1924”; Wystawy sta³e; Turniej Rycerski - inscenizacje walk i obyczajów rycerskich na
przedpolu zamku - godz. 16.30; Kramy rzemieœlnicze, piknik archeologiczny - godz. 10-18
Muzeum w Gliwicach – Oddzia³ Odlewnictwa Artystycznego
Wystawy „Œwiêci w Theatrum Sculptorum” - rzeŸba sakralna; „Motywy sakralne w rzeŸbie i plastyce
¿eliwnej”; Wystawa sta³a
Muzeum Historii Radia i Sztuki Mediów - Radiostacja Gliwice
Wystawa „Uwaga, tu Gliwice” - wystawa radioodbiorników do 1939 roku – godz. 9-17
Œwi¹tynie Gliwic
Koœció³ ewangelicki w Gliwicach (Zbawiciela) – zwiedzanie godz. 10-17, prezentacja multimedialna poœwiêcona liturgii ewangelickiej; szaty liturgiczne w Koœciele ewangelickim; Poewangelicki
koœció³ œw. Barbary – zwiedzanie godz. 9-16.30; wystawa szat liturgicznych; otoczenie koœcio³a,
pomnik poœwiêcony pierwszemu koœcio³owi pw. œw. Barbary; Ponadto inne koœcio³y wg wykazu
Ruiny dawnego Teatru „Victoria”
„Œpiewanna. Rzecz o Alkestis” spektakl Piotra Lachmanna i Jolanty Lothe - polska prapremiera,
godz. 20.30
Palmiarnia w Gliwicach
Zwiedzanie godz. 10-18
Ratusz Gliwicki – galeria
Wystawa specjalna „Ma przyjechaæ, nie przyje¿d¿o... Wizyta Jana Paw³a II w 1999 roku” – godz. 9-17
Kana³ Gliwicki
Rejsy po kanale z portu w Gliwicach przez œluzê w £abêdach, do Huty £abêdy, powrót; Rejsy
w godz. 9-19
Pa³ac w P³awniowicach
Zwiedzanie godz. 13-17
Niedziela, 18 wrzeœnia:
Willa Caro
Wystawy „Sztuka sakralna Gliwic i Ziemi Gliwickiej”, „¯ycie duchowe mieszkañców Gliwic”; Wystawy sta³e; Wyk³ad „Madonna z Knurowa - œredniowieczna rzeŸba sakralna na Górnym Œl¹sku” godz. 11; W goœcinie u Oskara Caro, Letnia kawiarnia w ogrodzie - godz. 10-18.30
Muzeum w Gliwicach – Zamek Piastowski
Wystawy „¯ycie duchowe mieszkañców Gliwic”; „Banknoty zastêpcze Górnego Œl¹sku w latach
1914-1922”; Wystawy sta³e; Turniej Rycerski - inscenizacje walk i obyczajów rycerskich na
przedpolu zamku - godz. 16.30; Kramy rzemieœlnicze, piknik archeologiczny - godz. 10-18;
103
Muzeum w Gliwicach – Oddzia³ Odlewnictwa Artystycznego
Wystawy: „Œwiêci w Theatrum Sculptorum” – rzeŸba sakralna; „Motywy sakralne w rzeŸbie
i plastyce ¿eliwnej”; Wystawa sta³a
Muzeum Historii Radia i Sztuki Mediów - Radiostacja Gliwice
Wystawa „Uwaga, tu Gliwice” - wystawa radioodbiorników do 1939 roku – nocne zwiedzanie
wystaw i obiektu do godz. 23
Gliwickie nekropolie - cmentarz centralny
Zwiedzanie z przewodnikiem godz. 10-17
Ratusz gliwicki – Galeria
Wystawa „Ma przyjechaæ, nie przyje¿d¿o... Wizyta Jana Paw³a II w Gliwicach w 1999 roku” – godz. 9-17
Palmiarnia w Gliwicach
Oprowadzanie - godz. 10-18; Koncerty Polskiego Zwi¹zku Chórów i Orkiestr okrêgu gliwickozabrskiego godz. 16
Œwi¹tynie Gliwic
Koœció³ ewangelicki w £abêdach – zwiedzanie godz. 11-17, wystawa poœwiêcona Koœcio³owi
ewangelickiemu w Polsce; Poewangelicki koœció³ œw. Barbary – zwiedzanie godz. 13-17; wystawa szat liturgicznych; otoczenie koœcio³a, pomnik poœwiêcony pierwszemu koœcio³owi œw. Barbary,
prezentacja muzyki organowej; Ponadto inne koœcio³y wg wykazu
Zamek w Toszku
Zwiedzanie godz. 12-18; Inscenizacja œredniowieczna na dziedziñcu zamku godz. 10-18, bractwo
rycerskie Synowie Gromu; Cmentarz ¯ydowski - zwiedzanie godz. 9-15
Pa³ac w P³awniowicach
Zwiedzanie godz. 13-17; „Musica Sacra” - koncert fina³owy III GDDK na dziedziñcu pa³acu,
Orkiestra G.Ph. Telemanna, godz. 19; Dowóz na koncert w ramach rejsu po Kanale Gliwickim;
przystañ ko³o pa³acu
Kana³ Gliwicki
Rejsy po Kanale na trasie: port w Gliwicach; pa³ac Ballestremów w P³awniowicach wraz cumowaniem przy nabrze¿u ko³o pa³acu; powrót do portu; Rejs w godz. 8.30-16.30
Dodatkowe atrakcje III GDDK
17.09.2005 r. (sobota)
Moneta na Stulecie Muzeum w Gliwicach; Karta pocztowa na III GDDK (inauguracja sprzeda¿y:
Willa Caro; Zamek; stempel okolicznoœciowy); Fotografia momentalna w Ogrodzie Willi Caro;
Spektakl uliczny „Spacer Anio³ów” godz. 14 i 16 (Teatr Gry i Ludzie); Historyczny tramwaj
konny w œródmieœciu godz. 10–17 (koœcio³y); Kwesta na konserwacjê rzeŸby sakralnej
18.09. 2005 r. (niedziela)
Zabytkowy tramwaj nr 4 kursuj¹cy z zespo³em jazzowym; Przechodnie w strojach historycznych na ulicach; Historyczny tramwaj konny godz. 10-17 (starówka); Kartka okolicznoœciowa
na III GDDK; Moneta na stulecie Muzeum w Gliwicach; Kwesta na konserwacjê rzeŸby sakralnej
Uwaga: Podane terminy i program pozostaj¹ przedmiotem dalszych ustaleñ ze strony organizatorów i instytucji uczestnicz¹cych w projekcie GDDK – prosimy o ich zweryfikowanie.
104