biuletyn - Instytut Mechanizacji Budownictwa i Górnictwa Skalnego
Transkrypt
biuletyn - Instytut Mechanizacji Budownictwa i Górnictwa Skalnego
BIULETYN Klubu Użytkowników Pakietu Mikro CDS/ISIS Listopad 2005 Zakład Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej Instytut Mechanizacji Budownictwa i Górnictwa Skalnego 02-673 Warszawa, ul. Racjonalizacji 6/8 Tel./Fax (+ 22 ) 847 10 82 e-mail [email protected] URL html://www.iinte.edu.pl/klub.htm Od redakcji Zacznijmy od odnotowania kolejnej okrągłej rocznicy - w grudniu minie 20 lat od dnia opublikowania przez UNESCO pierwszej wersji pakietu Mikro CDS/ISIS. Z tej okazji został zorganizowany II Światowy Kongres Użytkowników CDS/ISIS, który odbył się w Brazylii w dniach 20-23 września br. Na początku naszego biuletynu przedstawiamy sprawozdanie z tego kongresu, a także omawiamy nową wersję programu IsisMARC, umożliwiającą m.in. zdalne przeszukiwanie serwerów Z39.50 w celu pozyskiwania danych udostępnianych w formacie MARC, oraz przykład nietypowego zastosowania programu WWWISIS do przetwarzania baz danych CDS/ISIS w Internecie. Druga część biuletynu została poświęcona nowemu narzędziu kompleksowej obsługi bibliotecznej, jakim jest udostępniony nieodpłatnie przez UNESCO system WebLIS. Wszystkie dane systemu są przechowywane jako bazy danych CDS/ISIS, a użytkownicy korzystają zeń za pośrednictwem przeglądarek internetowych. Baza katalogowa WebLIS przechowuje opisy monografii, artykułów, wydawnictw ciągłych i innych materiałów. W skład systemu wchodzi moduł edycji, moduł wyszukiwawczy i moduł obsługi wypożyczeń. Najbardziej rozbudowany jest ten ostatni moduł, który m.in. umożliwia automatyczną generację ponagleń do zwrotu wypożyczonych materiałów. W trzech artykułach przedstawiamy przegląd możliwości systemu WebLIS, opis podsystemu obsługi wypożyczeń oraz dostosowanie tego systemu do potrzeb użytkownika. 21-23 września 2005 w Brazylii w mieście Salvador de Bahia. Organizacja obu kongresów przez kraje z tego samego rejonu świadczy o utrzymującej się od lat dużej popularności oprogramowania CDS/ISIS w Ameryce Łacińskiej. Tak jak 10 lat temu wśród uczestników tegorocznego kongresu dominowali przedstawiciele tego właśnie regionu, ale stosunkowo licznie były również reprezentowane kraje afrykańskie i azjatyckie. W II Światowym Kongresie Użytkowników CDS/ISIS uczestniczyło ponad 180 osób z 39 krajów. Tegoroczny kongres CDS/ISIS był imprezą towarzyszącą IX Międzynarodowemu Kongresowi Informacji i Bibliotek Medycznych, a głównym organizatorem obu kongresów było BIREME (Centrum Informacji Medycznej dla Ameryki Łacińskiej i Regionu Karaibów WHO/PAHO). Dlatego też podczas sesji inauguracyjnej uczestników kongresu powitali specjalna wysłanniczka Zastępcy Dyrektora Generalnego UNESCO Maria Ines Bastos oraz dyrektor BIREME Abel L. Paker. Podczas kongresu zostały przedstawione 24 referaty oraz 22 plakaty. Większość referatów wygłosili przedstawiciele krajów Ameryki Łacińskiej, cztery referaty reprezentanci krajów europejskich (Belgia, Hiszpania, Polska i Wielka Brytania), trzy referaty przedstawiciele organizacji międzynarodowych (FAO i Liga Krajów Arabskich) i po dwa referaty reprezentanci krajów afrykańskich i azjatyckich. Zgodnie z duchem czasu zamiast drukowanych materiałów kongresowych przygotowano specjalną witrynę internetową (http://w2isis.icml9.org/?lang=en), na której są prezentowane wszystkie referaty przedstawione podczas kongresu. II Światowy Kongres Użytkowników CDS/ISIS Dziesięć lat po I Międzynarodowym Kongresie CDS/ISIS, który odbył się w 1995 roku w stolicy Kolumbii Bogocie, został zorganizowany II Światowy Kongres Użytkowników CDS/ISIS. Tegoroczny kongres CDS/ISIS odbył się dniach Tak jak 10 lat temu, na zakończenie obrad uczestnicy tegorocznego kongresu przyjęli specjalną deklarację, której głównym adresatem jest UNESCO. Deklaracja potwierdza znaczenie, jakie oprogramowanie CDS/ISIS odgrywa w komputeryzacji bibliotek i ośrodków informacji Biuletyn Klubu Użytkowników Pakietu Mikro CDS/ISIS w wielu rejonach świata, oraz podkreśla rolę odgrywaną przez UNESCO jako instytucję koordynującą pracę nad rozwojem tego oprogramowania. W deklaracji uczestnicy kongresu zwrócili się do UNESCO o zapewnienie dalszego rozwoju systemu CDS/ISIS jako ważnego elementu programu Informacja dla Wszystkich (IFAP – Information for All Programme) oraz ze swej strony zobowiązali się do współdziałania w rozpowszechnianiu systemu. Pełny tekst deklaracji jest załącznikiem do niniejszego biuletynu. Jako uczestnik obu kongresów mogę stwierdzić, że najbardziej istotną różnicą między tegorocznym kongresem a poprzednim jest o wiele mniejsza rola, jaką obecnie odgrywa UNESCO. O ile 10 lat temu głównym prelegentem był Giampaolo Del Bigio, będący wówczas kierownikiem projektu CDS/ISIS w centrali UNESCO, to jedynym przedstawicielem UNESCO uczestniczącym w tegorocznym kongresie była specjalna wysłanniczka Zastępcy Dyrektora Generalnego. Ten fakt znalazł też odbicie w deklaracji uczestników kongresu, która na początku stwierdza, że CDS/ISIS jest rodziną programów, których rozwój koordynowało UNESCO, ale programy te zostały utworzone przez użytkowników i inne organizacje międzynarodowe, a w innym miejscu podkreśla, że użytkownicy zapewnili ponad 80% środków zainwestowanych w rozwój tego oprogramowania. Ważnymi sponsorami rozwoju rodziny CDS/ISIS były inne organizacje międzynarodowe, takie jak BIREME, FAO i Liga Arabska. Na kongresie uwidoczniła się też występująca od kilku lat tendencja do korzystania z baz CDS/ISIS, które są jednak przetwarzane przez własne oprogramowanie, a nie przy użyciu systemu CDS/ISIS. Twórcy takiego oprogramowania korzystają z licznych zalet organizacji danych CDS/ISIS (w ciekawy sposób przedstawił je w swoim referacie Egbert de Smet, wykładowca Uniwersytetu w Antwerpii; tłumaczenie skróconej wersji jego referatu Istota CDS/ISIS jest załącznikiem do tego biuletynu), ale nie są ograniczeni do korzystania z funkcji dostępnych w pakiecie CDS/ISIS. Chyba najbardziej zaawansowanym użytkownikiem przetwarzającym bazy CDS/ISIS w ten sposób jest BIREME, które od wielu lat tak obsługuje m.in. bazę MedLine. BIREME nie można jednak porównywać z innymi użytkownikami, bo jako współtwórca oprogramowania CDS/ISIS ma ono dostęp do jego kodu źródłowego. Inni twórcy oprogramowania Strona 2 nie mają tak komfortowej sytuacji i dlatego są zmuszeni tworzyć swoje programy od samym podstaw. Dlatego też od kilku lat nasilają apele wzywające UNESCO do upublicznienia kodu źródłowego CDS/ISIS, co pozwoliłoby przekształcić CDS/ISIS w oprogramowanie typu open source. Taki charakter ma już wiele programów z rodziny CDS/ISIS, ale wciąż nie sam system CDS/ISIS. Wiele wskazuje na to, że sytuacja ta może zmienić się już niebawem, bowiem na zlecenie UNESCO trwają prace zmierzające do opublikowania kodu źródłowego CDS/ISIS. Zbigniew Nowicki Nowe możliwości programu IsisMARC Opisany w jednym z poprzednich biuletynów program IsisMARC służy do edycji danych w bazach CDS/ISIS zawierających rekordy w formacie typu MARC, takim jak MARC 21. Na początku 2005 roku UNESCO udostępniło nową wersję tego programu, oznaczoną numerem 1.54. Wersja ta ma następujące nowe funkcje: przeszukiwanie bazy danych, importowanie danych w formacie MARC, eksportowanie danych w formacie MARC, pobieranie danych odszukanych na serwerach Z39.50 a także następujące udogodnienia dostępne podczas edycji danych: automatyczne generowanie numerów kontrolnych, automatyczne uzupełnianie podpól znakami przestankowymi, automatyczna konwersja danych typu Gizmo, domyślne wartości pozycji etykiety rekordu. Procedura importowania danych i pobierania danych odszukanych na serwerach Z39.50 jest realizowana w dwóch etapach. Najpierw dane są przesyłane do specjalnych pomocniczych baz danych, skąd mogą zostać przeniesione w sposób selektywny do docelowych baz danych. IsisMARC umożliwia użytkownikowi przejrzenie rekordów zgromadzonych w pomocniczych bazach danych i podjęcie decyzji o dołączeniu wybranych lub wszystkich rekordów do bazy docelowej. Ten drugi etap może być oddzielony w czasie od etapu pierwszego, a także każdy z etapów może być realizowany przez inną osobę. Można zatem polecić operatorowi dokonanie przeszukania serwerów Z39.50, ale czynność dołączenia odszukanych rekordów pozostawić administratorowi baz danych. Listopad 2005 Najbardziej złożoną z nowych funkcji programu IsisMARC jest przeszukiwanie serwerów udostępniających dane w formacie MARC zgodnie z protokołem Z39.50. Podczas realizacji tego zadania program IsisMARC działa jako klient Z39.50, który umożliwia użytkownikowi sformułowanie zapytania i wybór serwerów, do których zostanie skierowane to pytanie. Ponieważ komunikacja z serwerami Z39.50 może być zajęciem pracochłonnym, IsisMARC udostępnia w tym celu osobny proces realizowany przez tzw. agenta Z39.50, który działa równolegle z programem IsisMARC. Po zleceniu przeszukiwania serwerów Z39.50 użytkownik może powrócić do edycji danych w programie IsisMARC. Zlecone przeszukiwanie realizuje działający w tle agent, który informuje użytkownika o postępie przeszukiwania za pomocą komunikatów wyświetlanych na pasku stanu głównego okna IsisMARC. Po zakończeniu pracy agenta użytkownik może przejrzeć wyniki przeszukiwania i zadecydować o ich dołączeniu do bazy danych. Agent Z39.50 jest procesem aktywowanym w ustalonych odstępach czasu, zwykle co 20 sekund. W celu umożliwienia użytkownikowi korzystania z danych udostępnianych przez serwery Z39.50 IsisMARC stosuje trzy pomocnicze bazy danych: bazę ZSEARCHS zawierającą opisy zleconych wyszukiwań, bazę ZRECS przechowującą odszukane rekordy, bazę LOGZ3950, w której jest przechowywany dziennik wyszukiwawczy. W dzienniku jest odnotowywana data i dokładny czas wykonania poszczególnych czynności agenta. Aby uniknąć przesyłania zbyt dużej ilości danych przy formułowaniu pytania podaje się maksymalną liczbę rekordów pobieranych z pojedynczego serwera. Jeśli na serwerze odszukano więcej rekordów, nadmiarowe rekordy nie są przesyłane, ale w dzienniku odnotowuje się dla każdego serwera liczbę rekordów odszukanych i liczbę rekordów pobranych. W programie IsisMARC występuje funkcja obsługi pomocniczych baz danych Z39.50, która umożliwia m.in. usuwanie wyników wskazanych wyszukiwań i opróżnianie baz pomocniczych. Aby możliwe było przeszukiwanie serwerów Z39.50 w pliku IsisMarc.CIP muszą wystąpić parametry: INTERVALZ określający częstotliwość aktywacji agenta Z39.50, SERVERZ wskazujący ścieżkę dostępu do bazy danych SERVER, w której przechowywane są opisy serwerów Z39.50. Również korzystanie z nowych udogodnień programu IsisMARC jest uwarunkowane wystąpieniem stosownych parametrów. W pliku IsisMarc.CIP może wystąpić parametr GIZMOD określający ścieżkę dostępu do bazy danych o tej samej nazwie. Pomocnicza baza danych GIZMOD opisuje konwersję znaków diakrytycznych typu Gizmo wykonywaną automatycznie na danych pobieranych z serwerów Z39.50 i na zlecenie użytkownika na danych importowanych. W pliku IsisMarc2.CIP, określającym sposób przetwarzania przez IsisMARC danej bazy, mogą występować następujące nowe parametry: AUTONUMBER – obecność tego parametru powoduje, że IsisMARC przypisuje automatycznie kolejne numery kontrolne rekordom tworzonym w bazie danych, AUTOPREFIX – ten parametr określa przedrostek poprzedzający tworzone automatycznie numery kontrolne, DOTS – obecność tego parametru powoduje podczas edycji bazy danych automatyczne uzupełnianie podpól znakami przestankowymi; parametr podaje nazwę fizyczną bazy danych, w której zdefiniowano reguły automatycznego wstawiania znaków przestankowych; LEADERn – parametr określa wartość domyślną n-tej pozycji etykiety nowotworzonych rekordów bazy danych, LASTEXPORTDATE – ten tworzony automatycznie parametr przechowuje datę i dokładny czas wykonania ostatniej operacji eksportowania w bazie danych; IsisMARC na podstawie tego parametru udostępnia użytkownikowi możliwość wykonywania tzw. eksportów przyrostowych, w których są wyprowadzane dane zmodyfikowane od chwili wykonania poprzedniej operacji eksportowania. Michał Ostrowski Archiwum PM – przykładowa aplikacja WWWISIS Ten artykuł przedstawia opracowaną w IMBiGS bazę CDS/ISIS o nazwie PMech i aplikację programu WWWISIS służącą do przetwarzania tej bazy w Internecie. PMech jest bazą użytkowaną przede wszystkim w sieci Internet. Lokalny dostęp do bazy mają tylko jej administrator i operatorzy wprowadzający dane, którzy korzystają z systemu WinISIS. Strona 3 Biuletyn Klubu Użytkowników Pakietu Mikro CDS/ISIS Baza danych PMech jest poświęcona miesięcznikowi Przegląd Mechaniczny. Nie jest to wszakże typowa bibliograficzna baza danych zawierająca wyłącznie opisy artykułów. Internetowa witryna tego miesięcznika (www.przegladmechaniczny.pl) umożliwia dostęp do spisu treści bieżącego zeszytu, a dziale Archiwum można zarówno oglądać spisy treści zeszytów archiwalnych (od 2001 roku), jak również wyszukiwać opisy artykułów na podstawie rozmaitych kryteriów wyszukiwawczych. Wszystkie te czynności są realizowane w wyniku działania opracowanego przez BIREME programu WWWISIS, który przetwarza bazę danych PMech. W opisanej aplikacji korzysta się z wersji 3.2 tego programu, która jest udostępniana nieodpłatnie. Jednostką opisywaną w rekordzie bazy PMech jest składnik spisu treści zeszytu miesięcznika. Najważniejszymi składnikami są oczywiście artykuły, których opis zawiera oprócz tytułu i nazwisk autorów także krótkie streszczenie i słowa kluczowe wykorzystywane przy wyszukiwaniu. Pozostałe składniki spisu treści to pozycje zaliczane do takich rubryk jak: Problemy-Nowości-Informacje, Z czasopism zagranicznych, Przegląd norm czy Ciekawsze patenty. W spisie treści składniki te występują w kolejności zgodnej z używanym w czasopiśmie porządkiem rubryk i są opatrzone numerami początkowych stron. W nagłówku spisu treści danego zeszytu jest także pokazana miniaturowa wersja jego okładki. Spis treści ostatniego numeru w danym roku kończy roczny spis zawartości, który jest udostępniany w Internecie w postaci pliku RTF. Niektóre zeszyty są rozpowszechniane wraz z suplementem zapisanym na płycie CD-ROM, który to suplement jest również udostępniany w Internecie w postaci pliku RTF. Rekord bazy danych PMech ma bardzo prostą budowę. Zawiera on tylko 9 pól: Rok, Numer zeszytu, Rubryka, Strona, Autorzy (P), Tytuł, Streszczenie (P), Tłumacze (P) i Deskryptory (P). Symbolem P oznaczono pola powtarzalne. W szczególności, pole Streszczenie jest polem powtarzalnym, bo w jego kolejnych wystąpieniach zapisano kolejne akapity streszczenia. Z uwagi na techniczny charakter czasopisma w tytułach i streszczeniach mogą występować nietypowe znaki - litery alfabetu greckiego, symbole zapisywane jako indeksy dolne lub górne itp. Ponieważ odbiorcy bazy danych są użytkownikami Internetu zdecydowano się na zapis tych znaków w taki sposób, by były one prawidłowo wyświetlane przez przeglądarki internetowe. Oznacza to, że po otwarciu tej bazy w systemie WinISIS Strona 4 w tytule i streszczeniu mogą pojawiać się znaczniki HTML, ale jest to do przyjęcia z uwagi na to, że z tego systemu korzysta tylko personel utrzymujący bazę. Struktura bazy danych PMech jest bardziej skomplikowana, gdy analizuje się tablicę FST zbioru odwróconego tej bazy i jej formaty. Zarówno w FST jak i w formatach uwzględniono wymagania związane z przetwarzaniem bazy przez dwa programy: WinISIS i WWWISIS. Spośród ponad 20 formatów większość to formaty, z których korzysta WWWISIS, i dlatego zostały one napisane w języku formatowania tego programu, który różni się od języka formatowania CDS/ISIS. Ponadto formaty te zostały opracowane w taki sposób, by ich teksty wynikowe były fragmentami odpowiednich stron WWW, a więc dane wyprowadzane z bazy PMech są opatrywane stosownymi znacznikami HTML. Większość terminów zbioru odwróconego to terminy, z których korzysta program WWWISIS, i dlatego ich budowa została dostosowana do potrzeb związanych z zadaniami wykonywanymi przez ten program. Zadania te to: wyświetlenie wykazu dostępnych roczników, wyświetlenie wykazu roczników z wykazem zeszytów ze wskazanego roku, wyświetlenie spisu treści wskazanego zeszytu, wyświetlenie pełnego opisu wskazanego artykułu, wyświetlenie spisu treści ostatniego dostępnego zeszytu, odszukanie artykułów spełniających zadane kryteria wyszukiwawcze, wyświetlenie wykazu początkowych liter terminów wyszukiwawczych wskazanej kategorii, wyświetlenie wykazu terminów danej kategorii rozpoczynających się od wskazanej litery. Dwa ostatnie zadania mają na celu ułatwienie formułowania zapytań wyszukiwawczych. Możliwe jest wyszukiwanie według nazwisk autorów, całych tytułów lub słów pobranych z tytułów, deskryptorów oraz roku wydania artykułów. Użytkownik może sam formułować poszczególne kryteria wyszukiwawcze, ale zaleca się wybór terminów ze słownika bazy danych PMech. Odpowiedni fragment zbioru odwróconego tej bazy jest wyświetlany w osobnym oknie słownika podzielonym na dwie części. U góry okna jest widoczny wykaz początkowych liter terminów wyszukiwawczych, a po kliknięciu jednej z liter w dolnej części okna jest wyświetlany stosowny Listopad 2005 fragment słownika (w celu uniknięcia pokazywania obciętych terminów zapisanych wielkimi literami w formacie wyświetlania z terminów zbioru odwróconego są pobierane odsyłacze i przy ich użyciu uzyskuje się dostęp do odpowiednich rekordów, z których wyprowadza się zawartość pól użytą do tworzenia zbioru odwróconego). Kliknięcie wybranego terminu wyszukiwawczego powoduje jego przeniesienie do odpowiedniej rubryki formularza wyszukiwawczego i zamknięcie okna słownika. W celu realizacji każdego z wymienionych zadań opracowano osobny zestaw parametrów wejściowych programu WWWISIS, przy czym z uwagi na konieczność uwzględnienia decyzji użytkownika, dla prawie wszystkich zadań parametry te zostały zapisane w dwóch plikach: w pliku IN grupującym parametry statyczne i w pliku CGI grupującym parametry dynamiczne. W specjalny sposób potraktowane zostało wyświetlenie spisu treści ostatniego zeszytu, które to zadanie jest wykonywane w dwóch krokach: w kroku pierwszym jest ustalany rocznik i numer ostatniego zeszytu, a w kroku drugim jest wyświetlany spis treści tego zeszytu. W celu przejścia do wykonania drugiego etapu na końcu etapu pierwszego korzysta się z parametru NEXT, w którym podaje się nazwę pliku zawierającego zestaw kolejnych parametrów dla programu WWWISIS, a ustalone na etapie pierwszym rocznik i numer ostatniego zeszytu są przekazywane do etapu drugiego za pośrednictwem zmiennej formatu (podobnie jak w systemie WinISIS, język formatowania WWWISIS umożliwia korzystanie z tzw. zmiennych środowiskowych). Specjalny zabieg został zastosowany podczas wyświetlenia wykazu początkowych liter terminów wyszukiwawczych wskazanej kategorii. Jak wiadomo, system CDS/ISIS nie zapewnia poprawnego porządkowania terminów polskojęzycznych w zbiorze odwróconym. Gdyby więc w celu sporządzenia tego wykazu pobierać pierwsze litery terminów ze zbioru odwróconego, to np. Ś występowałoby po Z, a przed Ł. Aby uzyskać poprawną kolejność liter alfabetu polskiego podczas sporządzania tego rodzaju wykazów korzysta się z terminów zbioru odwróconego budowanych przy użyciu takich wierszy FST, jak przedstawiony poniżej: 2080 0 (if v80.1='ć' if v80.1='ł' then if v80.1='ś' then if v80.1='ź' then if v80.1='ż' then |s80=|v80.1 fi fi fi fi fi/) then 's80=C1' else 's80=L1' else 's80=S1' else 's80=Z1' else 's80=Z2' else Zgodnie z zastosowanym formatem wyboru danych do zbioru odwróconego jest pobierana pierwsza litera wystąpień pola powtarzalnego 80 (w bazie PMech pole to zawiera deskryptory) poprzedzona przedrostkiem S80=, przy czym znaki diakrytyczne alfabetu polskiego są zastępowane odpowiednimi literami łacińskimi, po których występuje cyfra. W ten sposób np. zamiast Ł występuje L1, a zamiast Ś – S1, i dlatego wszystkie litery alfabetu polskiego w tym fragmencie zbioru odwróconego występują we właściwej kolejności. Oczywiście, aby poprawnie wyświetlić ten fragment słownika, należy np. zamiast L1 wyprowadzać Ł, a zamiast S1 – Ś. W omawianym przypadku zadanie było uproszczone, ponieważ obróbce poddawano terminy zbioru odwróconego zbudowane z pojedynczej litery alfabetu polskiego poprzedzonej przedrostkiem. Podobne rozwiązanie można zastosować do zapewnienia poprawnego umiejscowienia w słowniku bazy CDS/ISIS polskojęzycznych terminów dowolnej długości. Wówczas jednak trzeba odpowiednio rozbudować zarówno format wyboru danych użyty w tablicy FST zbioru odwróconego, jak i format wykorzystywany przez program WWWISIS do wyświetlania zawartości tego zbioru. Zbigniew Nowicki Przegląd możliwości systemu WebLIS Pod koniec 2004 roku UNESCO udostępniło na swojej witrynie internetowej system WebLIS, który umożliwia kompleksową obsługę biblioteczną. Wszystkie dane są przechowywane jako bazy danych CDS/ISIS, a użytkownicy korzystają z systemu za pośrednictwem przeglądarki internetowej. WebLIS został opracowany przez polską firmę ICIE i dlatego wykorzystuje jako serwer program ISIS3W, który jest również produktem ICIE (program ten jest znany także pod nazwą WWW-ISIS, która jednak utrudnia jego odróżnienie od powszechnie stosowanego programu WWWISIS i dlatego jest coraz rzadziej stosowana). Pierwotnym odbiorcą systemu była jedna z organizacji międzynarodowych, potem przez kilka lat był on rozpowszechniany przez ICIE jako produkt komercyjny, a obecnie jest dostępny bezpłatnie. Oryginalna wersja WebLIS to wersja anglojęzyczna, ale polski dystrybutor CDS/ISIS udostępnia dodatkowo wersję polskojęzyczną tego systemu. W skład systemu WebLIS wchodzą: Strona 5 Biuletyn Klubu Użytkowników Pakietu Mikro CDS/ISIS moduł edycji, który umożliwia utrzymywanie katalogu bibliotecznego, moduł wyszukiwawczy, który udostępnia funkcje przeszukiwania katalogu, moduł wypożyczeń, grupujący funkcje związane z rejestracją czytelników i realizacją procedur wypożyczeń materiałów bibliotecznych. Moduł wyszukiwawczy jest ogólnie dostępny i może być wykorzystywany jako oprogramowanie OPAC (ang. Online Public Access Catalogue), natomiast moduły edycji i wypożyczeń wymagają podania nazwy użytkownika oraz hasła dostępu. System WebLIS korzysta ze specjalnego pliku access.def, który zawiera definicje użytkowników i ich uprawnień. Administrator baz danych to użytkownik mający największe uprawnienia, który ma nazwę DBA (ang. Data Base Administrator) i korzysta z takiego samego hasła dostępu. System WebLIS powinien zostać zainstalowany na komputerze pełniącym rolę serwera internetowego lub intranetowego. Dla celów testowych można go zainstalować na dowolnym komputerze, na którym zainstalowano wcześniej lokalny serwer internetowy, taki jak Xitami. Program instalacyjny WebLIS żąda wskazania katalogu cgi-bin serwera oraz głównego katalogu stron WWW serwera i umieszcza w tych katalogach odpowiednio program ISIS3W oraz wszystkie pozostałe pliki systemu. W katalogu stron WWW jest tworzony podkatalog db, w którym zostają umieszczone wszystkie bazy systemu WebLIS, oraz podkatalog libcat, który zawiera pliki definicyjne systemu. W tym podkatalogu znajdują się między innymi pliki HTML zapewniające dostęp do poszczególnych modułów WebLIS. Bazy systemu są wstępnie zapełnione danymi przykładowymi, dzięki czemu tuż po instalacji systemu można przystąpić do jego testowania. Zazwyczaj z lokalnego serwera korzysta się za pośrednictwem adresu http//localhost, ale system WebLIS wymaga użycia numerycznej postaci tego adresu, czyli http://127.0.0.1. W dalszej części tego artykułu opisano możliwości modułu edycji i modułu wyszukiwawczego. Moduł wypożyczeń to najbardziej złożony z modułów składowych systemu WebLIS i dlatego zostanie on opisany w następnym artykule. Dostęp do polskiej wersji modułu edycji zapewnia odsyłacz http://127.0.0.1/libcat/edy.htm. Tak jak w CDS/ISIS dla DOS, podczas edycji w systemie WebLIS są wykorzystywane wielostroni- Strona 6 cowe formularze wejściowe. Baza katalogowa przechowuje opisy następujących materiałów: - monografia, - artykuł w monografii lub wydawnictwie seryjnym, - artykuł w wydawnictwie ciągłym, - wydawnictwo ciągłe, - inny materiał. Dla wielu pól są podczas edycji dostępne wykazy wcześniej zdefiniowanych wartości, które mogą zawierać m.in. hasła wzorcowe. System WebLIS umożliwia oprócz edycji katalogu obsługę kartotek haseł wzorcowych oraz tablic kodowych. W rekordzie bazy katalogowej wskazuje się m.in. jego status (jako kompletny, do indeksowania lub tymczasowy) i w zależności od statusu rekordu system kontroluje wypełnienie jego poszczególnych pól. Przed zapisaniem rekordu w bazie danych badana jest nie tylko obecność wymaganych pól, ale i inne warunki, które musi spełniać dany rekord. Jeśli podany warunek nie jest spełniony, wyprowadzany jest albo komunikat błędu albo ostrzeżenie. Obecność błędów uniemożliwia zapisanie rekordu (i wówczas nie są wyprowadzane ostrzeżenia), a w przypadku wystąpienia ostrzeżeń operator może podjąć decyzję o zapisie rekordu pomimo stwierdzonych nieprawidłowości. Jak z tego wynika, system WebLIS ma większe możliwości walidacji danych niż WinISIS. Tak jak w WinISISie, w systemie WebLIS możliwe jest automatyczne ustalanie wartości pól przed przystąpieniem do edycji rekordu lub po zakończeniu tej czynności. Co prawda, przy zapisie tych operacji początkowych i końcowych nie korzysta się ze stosowanego w systemie WinISIS języka modyfikacji pól, ale WebLIS ma podobne możliwości w zakresie automatycznej modyfikacji pól. Dzięki temu każdemu nowemu rekordowi bazy katalogowej system przypisuje automatycznie m.in. unikatowy numer akcesji. Moduł wyszukiwawczy systemu WebLIS, dostępny w jego polskiej wersji pod adresem internetowym http://127.0.0.1/libcat/szuk.htm, umożliwia przeszukiwanie bazy katalogowej na trzy sposoby. W wyszukiwaniu prostym jest dostępne tylko jedno kryterium - słowa pobrane z pól Tytuł, Autor i Deskryptory. Podczas przeszukiwania złożonego jest dostępnych osiem różnych kryteriów wyszukiwawczych, które tak jak w CDS/ISIS są łączone przy użyciu operatorów logicznych sumy, iloczynu i negacji. Wartości każdego z kryteriów dostępnych podczas wyszukiwanie prostego i złożonego mogą być ustalane na podstawie słownika. WebLIS umożliwia pobranie ze słownika wielu Listopad 2005 terminów wyszukiwawczych i przeniesienie ich wszystkich do pytania wyszukiwawczego. Obsługa wypożyczeń w systemie WebLIS Trzeci sposób wyszukiwania to wyszukiwanie przy użyciu tezaurusa. W skład systemu WebLIS wchodzi fragment opracowanego przez FAO anglojęzycznego tezaurusa AGROVOC. Użytkownik może przeglądać ten tezaurus i pobierać zeń terminy, które zostaną przeniesione do pola Deskryptory w złożonym formularzu wyszukiwawczym. Aby możliwe było tego rodzaju przeszukiwanie, deskryptory użyte w bazie katalogowej muszą być terminami tego tezaurusa. Moduł edycji ułatwia takie indeksowanie w ten sposób, że wykaz wartości zdefiniowanych dla pola Deskryptory przedstawia terminy AGROVOC, które mogą być przeglądane w układzie alfabetycznym oraz w układzie KWOC (ang. KeyWords Out of Context). Dostęp do polskiej wersji modułu wypożyczeń zapewnia odsyłacz http://127.0.0.1/libcat/ wypo.htm. W systemie WebLIS wypożyczeniu mogą podlegać wcześniej zarejestrowane egzemplarze materiałów opisanych w bazie katalogowej, a czytelnicy dokonujący wypożyczenia muszą zostać uprzednio zarejestrowani w bazie użytkowników podsystemu wypożyczeń. Wyniki wyszukiwania prostego i złożonego mogą być prezentowane w trzech postaciach. Najbardziej skondensowana postać to wykaz odszukanych rekordów, więcej informacji zawierają rekordy w postaci skróconej, a wszystkie dane są prezentowane przy zastosowaniu formatu pełnego. Zarówno w formacie pełnym jak i skróconym oprócz danych katalogowych są wyprowadzane informacje dotyczące dostępności egzemplarzy danego materiału dla celów wypożyczeń, a użytkownik może wysłać do Działu Wypożyczeń automatycznie przygotowany list elektroniczny zamawiający wyszukany materiał. WebLIS jest zintegrowanym systemem bibliotecznym, a więc każdy z jego modułów składowych oprócz własnych wykorzystuje dane tworzone w innych modułach. Główną bazą danych jest baza katalogowa tworzona w module edycji. Baza ta jest wykorzystana przez moduł wyszukiwawczy i moduł wypożyczeń. W module wypożyczeń tworzy się bazę egzemplarzy materiałów dostępnych do wypożyczania (ta baza powstaje na postawie bazy katalogowej) oraz bazę czytelników uprawnionych do wypożyczania materiałów i na podstawie tych danych w osobnej bazie rejestruje się wszystkie czynności związane z wypożyczeniem konkretnemu czytelnikowi danego egzemplarza. Dane dotyczące egzemplarzy danego materiału (wraz z planowanymi terminami zwrotu egzemplarzy wypożyczonych) są udostępniane użytkownikowi modułu wyszukiwawczego, który wykorzystuje te dane przy podejmowaniu decyzji o zamówieniu interesujących go materiałów. Zbigniew Nowicki Do opisu czytelników są wykorzystywane dane administracyjne dwóch rodzajów: - kategorie czytelników, - typy materiałów. Kategoria to grupa czytelników mających te same uprawnienia w zakresie wypożyczeń, a przy definiowaniu tych uprawnień korzysta się z wcześniej zdefiniowanych typów materiałów. Definicja kategorii zawiera typy materiałów, jakie może wypożyczać czytelnik tej kategorii, i dla każdego typu materiału maksymalny okres jego wypożyczenia. Oprócz tego definicja kategorii czytelnika zawiera inne dane, takie jak domyślny okres wypożyczenia, dopuszczalna liczba jednocześnie wypożyczonych egzemplarzy lub częstotliwość wysyłania ponagleń dotyczących zwrotu wypożyczonego materiału. Podsystem wypożyczeń ma wstępnie zdefiniowane cztery typy materiałów i cztery kategorie czytelników: - czytelnik zwykły, - czytelnik uprzywilejowany, - czytelnik zewnętrzny (osoba prywatna), - instytucja zewnętrzna. Operator podsystemu wypożyczeń ma pełną swobodę w zakresie definiowania danych administracyjnych. Może on na przykład zmienić lub usunąć istniejące definicje kategorii i zdefiniować nowe kategorie czytelników. W bazie danych czytelników są rejestrowani czytelnicy trzech rodzajów: osoby czyli czytelnicy indywidualni, instytucje (zwykle są to inne biblioteki realizujące wypożyczenia międzybiblioteczne), pseudo-czytelnicy. Objaśnienia wymaga ostatni typ użytkowników, których tak naprawdę nie powinno się nazywać czytelnikami. Są to bowiem placówki, do których kierowany jest dany egzemplarz w celu wykonania czynności usługowych (takich jak renowacja oprawy), i dlatego ten rodzaj czytelników jest określany skrótową nazwą Serwis. Również wypożyczenie egzemplarza pseudo-czytelnikowi jest w istocie pseudo- Strona 7 Biuletyn Klubu Użytkowników Pakietu Mikro CDS/ISIS wypożyczeniem. W ten sposób zaznacza się bowiem w podsystemie wypożyczeń niedostępność egzemplarza, który został przesłany do placówki realizującej danego rodzaju usługę. Dlatego też tego rodzaju transakcja nie wymaga podania okresu wypożyczenia, a definicja pseudo-czytelnika nie określa jego uprawnień (kategorii czytelnika) ani innych danych wymaganych dla czytelników pozostałych rodzajów. W szczególności w opisie prawdziwego czytelnika można podać termin ważności jego rejestracji oraz nadać mu status "Zawieszony". Wygaśnięcie rejestracji lub nieaktywny status czytelnika nie uniemożliwia mu dokonywania wypożyczeń, ale system informuje operatora o tych okolicznościach i do niego należy podjęcie decyzji czy dana transakcja może zostać wykonana. Drugą bazą danych tworzoną w podsystemie wypożyczeń jest baza egzemplarzy materiałów udostępnionych do wypożyczania. WebLIS umożliwia utworzenie rekordu egzemplarza na podstawie rekordu bazy katalogowej i wówczas do nowego rekordu są przenoszone istotne dane zawarte w katalogowym opisie tego materiału. Możliwe jest również utworzenie opisu egzemplarza materiału, który nie został zarejestrowany w bazie katalogowej, czego konsekwencją jest dostępność w podsystemie wypożyczeń materiałów spoza katalogu bibliotecznego. Zarówno czytelnicy jak i egzemplarze są identyfikowane według pola Kod kreskowy. Zawartość tego pola może być ustalana poprzez odczytanie kodu kreskowego z legitymacji czytelnika lub etykiety egzemplarza, ale wartości te mogą być również wprowadzane z klawiatury. Istotna jest unikatowość tych kodów, ponieważ służą one do identyfikacji osoby dokonującej wypożyczenia i wypożyczanego materiału bibliotecznego. Główną bazą podsystemu wypożyczeń jest baza, w której rejestrowane są transakcje wykonywane w tym podsystemie. WebLIS umożliwia wykonanie następujących transakcji: wypożyczenie danego egzemplarza określonemu czytelnikowi, zarezerwowanie egzemplarza dla określonego czytelnika, wpis czytelnika na listę osób oczekujących na wypożyczenie danego egzemplarza. Zarówno wypożyczenie i rezerwacja egzemplarza mogą być dokonane tylko dla jednego czytelnika (zarezerwowany egzemplarz pozostaje jednak w bibliotece), natomiast na liście osób oczekujących na wypożyczenie danego egzemplarza może jednocześnie znajdować się wielu czytelników. Strona 8 W odniesieniu do wypożyczonych egzemplarzy możliwe jest wykonywanie następujących czynności: przedłużenie wypożyczenia czyli ustalenie późniejszego terminu zwrotu, rejestracja zwrotu wypożyczonego egzemplarza, wysłanie listu elektronicznego ponaglającego czytelnika do zwrotu egzemplarza. W celu przypominania operatorowi o wysłaniu ponaglenia do zwrotu przy rejestracji wypożyczenia oprócz daty zwrotu ustala się częstotliwość wysyłania ponagleń. System umożliwia wysłanie pierwszego ponaglenia, gdy od daty zwrotu minęła ustalona liczba dni, i w momencie wysłania ponaglenia odnotowuje datę wykonania tej czynności. W razie potrzeby w ten sam sposób WebLIS przypomina o wysłaniu dwóch następnych ponagleń. Trzecie ponaglenie ma charakter ostateczny i dlatego jego treść jest bardziej stanowcza od dwóch pierwszych listów ponaglających (informuje ono m.in. o opłacie karnej za zagubienie wypożyczonego materiału). Podczas wysyłania ponagleń system komunikuje się bezpośrednio z serwerem pocztowym i dlatego te listy elektroniczne nie są wysyłane za pośrednictwem programu obsługującego pocztę elektroniczną. Chociaż korzystanie z poczty elektronicznej jest dzisiaj powszechne, w podsystemie wypożyczeń mogą być obsługiwani czytelnicy nie korzystający z tego udogodnienia, którym ponaglenia do zwrotu powinny być przesyłane jako tradycyjne listy. Do generowania takich listów służy osobny program LOAN, który jest dostarczany z systemem WebLIS (jest on instalowany w podkatalogu db\libcat\loan-pgm). Wynikiem działania tego programu jest wyświetlana automatycznie strona WWW zawierająca odsyłacze do elektronicznych listów ponaglających kierowanych do osób korzystających z poczty elektronicznej i pliku RTF, zawierającego tradycyjne listy o analogicznej treści kierowane do pozostałych osób. Program LOAN jest programem anglojęzycznym, ale generuje on listy polskojęzyczne. Innym użytecznym programem korzystającym z baz podsystemu wypożyczeń WebLIS jest anglojęzyczny program statystyczny instalowany w podkatalogu db\libcat\statist). Umożliwia on definiowanie specjalnych arkuszy kalkulacyjnych i sporządzanie przy ich użyciu rozmaitych zestawień statystycznych, określających na przykład liczbę poszczególnych transakcji wykonanych w podsystemie Listopad 2005 wypożyczeń w kolejnych miesiącach wskazanego roku. Aby w zestawieniach można było odnotować liczbę zwrotów, WebLIS w momencie dokonania zwrotu nie usuwa z bazy danych rekordu zawierającego opis wypożyczenia. Dla potrzeb statycznych zbędne są dane identyfikujące czytelnika i dlatego program LOAN daje możliwość usunięcia tych danych (opcja Clear returned). Wacław Struk Dostosowanie WebLIS do potrzeb użytkownika System WebLIS jest złożoną aplikacją programu ISIS3W. Program ten jest - tak jak WWWISIS oprogramowaniem CGI, które umożliwia przetwarzanie baz danych CDS/ISIS w sieci Internet. Zewnętrzny wygląd aplikacji ISIS3W (zwany też jej interfejsem użytkownika) określają tak jak w aplikacji WWWISIS statyczne strony HTML i formaty stosowane przez ten serwer do wyprowadzania danych z baz CDS/ISIS w postaci dynamicznych stron HTML. Ponieważ teksty wynikowe tych formatów służą do budowy dokumentu HTML, w odpowiednich miejscach tych formatów korzysta się z literałów wyprowadzających odpowiednie znaczniki języka HTML. W odróżnieniu od aplikacji WWWISIS aplikacja ISIS3W korzysta z wcześniej zdefiniowanych formularzy wyszukiwawczych i formularzy służących do wprowadzania danych. Zawartość tych formularzy określają pliki definicji systemowych, w których korzysta z zapisów o ściśle określonej składni i semantyce. Sposób prezentacji tych formularzy określają tzw. wzorce HTML. Są to pliki zawierające ponumerowane wiersze, a każdy z tych wierszy jest wzorcem wiersza HTML, w którym w specjalny sposób zaznacza się miejsca wstawiania danych wyjściowych. ISIS3W korzysta z osobnych wzorców HTML nie tylko podczas wyprowadzania formularzy, ale także przy przeglądaniu danych oraz prezentacji wyników wyszukiwania. W formularzach wejściowych programu ISIS3W można korzystać ze specjalnych formatów, służących m.in. do: - walidacji danych, - wykonywania czynności początkowych i końcowych, - wyprowadzania wykazów wcześniej zdefiniowanych wartości. Dodatkowym narzędziem służącym do walidacji danych wejściowych są tzw. tablice walidacyjne, w których zapisuje się komunikaty o błędach i ostrzeżenia wyprowadzane w wyniku porównania danych wejściowych z zawartością zbioru odwróconego bazy danych. Tak jak w przypadku innych aplikacji ISIS3W, interfejs użytkownika systemu WebLIS jest zapisany w następujących plikach: statycznych stronach HTML, plikach definicji systemowych, wzorcach HTML, formatach CDS/ISIS i tablicach walidacyjnych. Tylko modyfikacja statycznych stron HTML jest prostym zadaniem, które mogą wykonać osoby mające podstawową wiedzę na temat języka HTML. Administrator bazy danych korzystający z systemu WebLIS zechce zapewne zmienić te strony tak, by w nagłówkach wyświetlały one nazwę danej biblioteki. Inną prostą zmianą może być dodanie nazwy i logo tej biblioteki do menu modułu wyszukiwawczego, które jest zapisane w postaci pliku szukmenu.html. Zmiany zawartości plików definicji systemowych i wzorców HTML powinny wykonywać osoby znające format tych plików, bowiem skutkiem nieumiejętnie przeprowadzonej modyfikacji może być uszkodzenie zawartości formularzy systemu WebLIS. Modyfikacji zawartości formatów tego systemu mogą próbować osoby znające język formatowania CDS/ISIS i język HTML, ale tu istotnym utrudnieniem jest liczba formatów stosowanych w różnych celach. WebLIS wykorzystuje ponad 150 formatów, a więc już samo odszukanie stosownego formatu może stwarzać problemy. Niestety, anglojęzyczna dokumentacja systemu WebLIS nie ułatwia wykonania tego zadania, bowiem brak w niej choćby wykazu plików tworzących interfejs użytkownika tego systemu. Dwa spośród formatów polskiej wersji systemu WebLIS muszą zostać bezwzględnie zmodyfikowane, ponieważ zawierają one zapisane jako literały bezwarunkowe dane wykorzystywane przez moduł wypożyczeń podczas wysyłania listów elektronicznych zawierających potwierdzenie rezerwacji oraz wezwanie do zwrotu. Formaty te są umieszczone w podkatalogu db\libcat\loan i noszą nazwy PMHLD oraz PMOVR. Dane wymagające modyfikacji to: adres IP serwera pocztowego (195.94.218. 130), adres elektroniczny biblioteki (zinte@imbigs. org. pl). Strona 9 Biuletyn Klubu Użytkowników Pakietu Mikro CDS/ISIS Podane adresy dotyczą Zakładu INTE IMBiGS i muszą zostać zastąpione adresami, z których korzysta instytucja użytkująca system WebLIS. Większość bibliotek, które zdecydują się na użycie systemu WebLIS, stanie przed problemem zapełnienia baz danych tego systemu własnymi danymi. Baza katalogowa WebLIS oraz baza czytelników, baza egzemplarzy i baza wypożyczeń są wstępnie wypełnione danymi testowymi, które należy usunąć przed przystąpieniem do eksploatacji systemu. Najkorzystniejszym sposobem zapełnienia baz danych WebLIS jest oczywiście automatyczne przeniesienie danych do tych baz z innych baz danych. Dostępne dane są zapewne przechowywane w bazach CDS/ISIS, ale jest bardzo mało prawdopodobne, by struktura tych baz była zgodna ze strukturą baz systemu WebLIS. Dlatego też podczas przenoszenia danych z istniejących baz do baz systemu WebLIS zazwyczaj niezbędne będzie przeformatowanie danych. W systemie CDS/ISIS operacja przenoszenia danych polega na wyeksportowaniu danych z bazy źródłowej i zaimportowaniu tych danych do bazy docelowej, a zmianę formatu danych realizuje się używając na jednym z tych etapów stosownej tablicy FST zawierającej tzw. parametry przeformatowania. Zapewne każda biblioteka zdecyduje się na przeniesienie przynajmniej części danych z własnej bazy katalogowej do bazy LIBCAT, która zawiera katalog systemu WebLIS. Dostosowanie formatu tych danych do formatu WebLIS nie powinno sprawić trudności doświadczonym administratorom baz danych CDS/ISIS. W większości przypadków w wyniku zastosowania odpowiedniej tablicy FST z parametrami przeformatowania możliwe będzie automatyczne zapełnienie katalogu WebLIS danymi, które będą wymagać tylko drobnych modyfikacji manualnych. Bardziej trudnym zadaniem będzie zapełnienie bazy danych egzemplarzy. Przypomnijmy, że w bazie tej powinny być zarejestrowane wszystkie materiały udostępnione do wypożyczania i każdy z nich z nich musi być opatrzony unikatowym kodem kreskowym. Podczas normalnej eksploatacji systemu opisy egzemplarzy są tworzone na podstawie zawartości wskazanych rekordów katalogowych i podobne podejście można zastosować przy automatycznym zapełnianiu bazy egzemplarzy. Jeszcze trudniejszym zadaniem może okazać się przeniesienie danych z istniejącej bazy danych czytelników, bowiem system WebLIS wymaga, by każdy z czytelników został Strona 10 zaklasyfikowany do jednej z kategorii czytelniczych, a ponadto opis czytelnika zawiera dane określające jego przynależność do jednego z trzech rodzajów czytelników i jego unikatowy kod kreskowy. Opisane trudności sprawiają, że zapełniania danymi bazy egzemplarzy i bazy czytelników nie powinny podejmować się osoby, które nie znają dobrze struktury tych baz systemu WebLIS i jej powiązań z innymi elementami tego systemu. Wacław Struk Nowi użytkownicy W celu ułatwienia nawiązywania kontaktów między polskimi użytkownikami pakietu Mikro CDS/ISIS prezentujemy poniżej listę tych użytkowników, którzy uzyskali licencję na korzystanie z pakietu od listopada 2004 do października 2005. Dane użytkowników zostały uporządkowane w kolejności otrzymywania licencji. Listopad 2005 Gimnazjum Zgromadzenia Córek Bożej Miłości ul. Broniewskiego 13 43-300 Bielsko-Biała Osoba odpowiedzialna: Sabina Koźmierczyk Fio & Fio Adam Pituła Szosa Chełmińska 127/28 87-100 Toruń Osoba odpowiedzialna: Adam Pituła Muzeum w Nieborowie i Arkadii Oddział Muzeum Narodowego w Warszawie 99-416 Nieborów Osoba odpowiedzialna: Stefan Górski Instytut Filozofii i Socjologii PAN Krakowskie Przedmieście 3 00-047 Warszawa Osoba odpowiedzialna: mgr Joanna Mroczek Instytut Paleobiologii PAN ul. Twarda 51/55 00-818 Warszawa Osoba odpowiedzialna: Ewa Uchmańska Spółdzielnia Mieszkaniowa HUTNIK Os. Na Stoku 32 A 31-706 Kraków Osoba odpowiedzialna: Marzena Wójcik; Iwona Szarlej Zbigniew Paprotny ul. Orzeszkowej 14 44-200 Rybnik Strona 11