Prawa operatorów obrazu jako współtwórców w

Prawa operatorów obrazu jako współtwórców w polskim prawie. Kierunki nowelizacji
prawa autorskiego.
Lucyna Sas-Swadźba
Radca prawny
Ustawa z 4 lutego 1994 roku dotycząca prawa autorskiego i praw pokrewnych, która obecnie
obowiązuje w Polsce, zawiera rozdział ze szczegółowymi przepisami dotyczącymi utworów
audialnych i utworów wizualnych. Biorąc pod uwagę punkt widzenia operatora obrazu,
najważniejsze postanowienia rozstrzygają o:
- zasadach oznaczenia właściciela praw autorskich,
- prawach współtwórców,
- ograniczeniach wykonywania autorskich praw osobistych przez współtwórców,
- wynagrodzeniu z tytułu eksploatacji dzieł audio-wizualnych.
Twórcami utworu audio-wizualnego - zgodnie z artykułem 69 prawa autorskiego - są te
osoby, które wniosły wkład twórczy w jego powstanie. Wśród tych osób ustawa wymienia w
szczególności: reżysera, operatora obrazu, twórcę adaptacji literackiej, twórcę stworzonych
dla utworu audio-wizualnego utworów muzycznych lub słowno-muzycznych oraz twórców
scenariusza. Należy podkreślić, iż operator obrazu został bezpośrednio włączony jako
współtwórca utworów audiowizualnych w rezultacie nowelizacji prawa autorskiego z 2000r.
Głównym powodem tej pozytywnej zmiany była krytyka poprzedniej regulacji, która nie
uwzględniała tego, iż praca operatora obrazu ma z jednej strony charakter twórczy, a z
drugiej strony ma zasadniczy wpływ na ogólny rezultat pracy nad utworem audiowizualnym.
Chociaż samo wyliczenie w ustawie nie może być traktowane jako wyczerpująca i decydująca
przesłanka dla uznania danej osoby za współtwórcę utworu audiowizualnego, jednak w
praktyce, w szczególności w odniesieniu do filmów fabularnych, to właśnie wyliczenie jest
decydujące dla uznania tych osób jako współtwórców. Należy również pamiętać, iż w
przypadku utworów współtworzonych przez kilku twórców, indywidualne wkłady nie muszą
być równe i żaden minimalny wkład nie jest przez prawo autorskie wymagany dla
uzasadnienia statusu współtwórcy.
Z tego powodu polskie przepisy są uznawane za liberalny model w przemyśle
audiowizualnym.
Prawa majątkowe do utworów audiowizualnych (zarówno całego utworu jak i jego części)
powstają początkowo jako wyłączne prawa współtwórców, ale polskie prawo autorskie w
artykule 70 tworzy domniemanie prawne, zgodnie z którym "producent utworu
audiowizualnego nabywa na mocy umowy o stworzeniu utworu albo umowy o
wykorzystaniu już istniejącego utworu wyłączne prawa majątkowe do eksploatacji tych
utworów w ramach utworu audiowizualnego jako całości".
Analiza tego postanowienia wykracza ponad zakres tego referatu, jednakże należy zauważyć,
iż ta regulacja nie pozbawia współtwórców ich praw osobistych.
Rozgraniczenie pomiędzy majątkowymi prawami autorskimi, które należą do producenta
utworu audiowizualnego, a autorskimi prawami osobistymi, które należą do współtwórców
może powodować problemy. Dlatego też umowy pomiędzy producentami i współtwórcami
często zawierają klauzule, w których współtwórca zgadza się na określone ograniczenie praw
w pewnych okolicznościach. Dodatkowo, niektóre ograniczenia są przewidziane w samym
prawie autorskim. Art. 56, ust. 1 mówi, że w odniesieniu do utworów audiowizualnych oraz
utworów zamawianych, w odniesieniu do eksploatacji w utworze audiowizualnym, autor nie
może rozwiązać umowy ze względu na swoje istotne interesy materialne. Przykładowo,
artykuł 71 przewiduje, że producent może bez zgody twórców utworów audiowizualnych
dokonywać tłumaczeń na różne wersje językowe, a artykuł 73 stwierdza, że prawo do
nadzoru autorskiego może być wykonywane tylko w stosunku do ostatecznej wersji utworów
audiowizualnych.
Kluczową kwestią, której chciałabym poświęcić ten referat jest kwestia prawa do
dodatkowego wynagrodzenia dla niektórych współtwórców utworów audiowizualnych,
przewidziana w istniejącym art. 70 ust. 2 tej ustawy.
Artykuł 70, ust. 2 prawa autorskiego jest uznawany jako pewien rodzaj osiągnięcia w
przemyśle audiowizualnym w Polsce, ponieważ daje on głównym współtwórcom utworów
audiowizualnych, włączając operatorów obrazu, prawo do dodatkowego wynagrodzenia z
tytułu pól eksploatacji, określonych w tym przepisie.
Według doktryny, celem tego przepisu jest wzmocnienie pozycji niektórych twórców poprzez
przyznanie im prawa do dodatkowego wynagrodzenia, niezależnie od postanowień
wynikających z umowy pomiędzy twórcami i producentami. Operator obrazu stał się nowym
beneficjantem prawa do wynagrodzenia w ostatniej nowelizacji z 2000 roku, która znacznie
poszerzyła to prawo w stosunku do poprzedniej regulacji prawnej.
Należy podkreślić, że katalog podmiotów upoważnionych do dodatkowego wynagrodzenia,
zgodnie z art. 70 ust. 2 jest - w przeciwieństwie do katalogu otwartego współtwórców
określonych w art. 69 - katalogiem zamkniętym, który nie uwzględnia wszystkich podmiotów
z katalogu otwartego z art. 69. Katalog zamknięty zawiera: głównego reżysera, operatora
obrazu, twórcę scenariusza, twórców utworów literackich lub utworów muzycznych, które
stworzone zostały do utworu audiowizualnego lub w nim wykorzystane oraz artystów
wykonawców (aktorzy).
Fakt, iż artykuł 70, ust. 2 przewiduje przyznanie praw majątkowych tylko dla jednej grupy
współtwórców utworów audiowizualnych pomijając innych współtwórców, w szczególności
scenografów i choreografów, był powodem dla którego rzecznik praw obywatelskich
zaskarżył art. 70, ust. 2 do Trybunału Konstytucyjnego jako niezgodny z konstytucją. Zdaniem
Rzecznika Praw Obywatelskich, kryteria doboru podmiotów uprawnionych do dodatkowego
wynagrodzenia nie zostały oparte na racjonalnych przesłankach, co narusza zasadę równej
ochrony autorskich praw majątkowych.
W wyroku z 24 maja 2006 roku Trybunał Konstytucyjny stwierdził, iż powyższa regulacja jest
niezgodna z Konstytucją i traci moc obowiązującą z upływem 12 miesięcy od ogłoszenia
wyroku w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, tj. w dniu 5 lipca 2007 roku.
Trybunał Konstytucyjny orzekł, iż art. 70 ust. 2 jest niezgodny z art. 2 i art. 32 w związku z art.
64 ust. 2 Konstytucji, ponieważ pomija bez żadnego uzasadnienia podobne podmioty,
charakteryzujące się taką samą cechą istotną. Przyznając przywilej prawa do tantiem
(dodatkowego wynagrodzenia) tylko niektórym współtwórcom utworów audiowizualnych
narusza zasadę równej ochrony praw majątkowych. Trybunał nie zgodził się z Ustawodawcą,
że powodem istniejącego sformułowania regulacji art. 70 ust. 2 było dostosowanie
przepisów prawa autorskiego do regulacji unijnych. Dyrektywa Rady 92 /100/ EWG z 19
listopada 1992 roku w sprawie prawa najmu i użyczenia oraz niektórych praw pokrewnych
prawa autorskiego w zakresie własności intelektualnej, określa kwestie wynagradzania
twórców tylko w sposób ogólny i upoważnia Ustawodawcę krajowego jedynie do wskazania
podmiotów, które są uprawnione do dodatkowego wynagrodzenia z tytułu najmu.
Niemniej jednak, Ustawodawca nie może pominąć w katalogu współtwórców uprawnionych
do dodatkowego wynagrodzenia na podstawie art. 70 ust. 2 tych osób, które, wnosząc
indywidualny wkład twórczy, mogą być uznane za współtwórców zgodnie z art. 69 tej
ustawy. Ustawodawca nie podał żadnych kryteriów, według których dokonał zróżnicowania
pomiędzy zakresem podmiotowym tych dwóch artykułów. Trybunał nie podzielił opinii
Prokuratora Generalnego, że nie występuje dyskryminacja innych współtwórców utworów
audiowizualnych (w tym choreografów i scenografów) w zakresie prawa do uzyskania
dodatkowego wynagrodzenia, ponieważ wynagrodzenie takie może być wynegocjowane i
zastrzeżone w oddzielnej umowie zawartej między producentem a twórcą. Trybunał
zauważył, że pozycja negocjacyjna takiego współtwórcy jest zawsze słabsza niż producenta i
współtwórcy nie są zazwyczaj w stanie wynegocjować sobie takiego prawa do dodatkowego
wynagrodzenia, jak to jest zagwarantowane twórcom wyszczególnionym w art. 70 ust. 2.
Dlatego też, znajdujemy się teraz w sytuacji, w której przez następne 6 miesięcy będzie
obowiązywała zakwestionowana regulacja; aczkolwiek, o ile nam wiadomo, Ministerstwo
Kultury już zaczęło pracować nad nowelizacją. Tak więc to, w jakim kierunku pójdzie
nowelizacja jest bardzo ważne.
Czuję się zobowiązana skierować waszą uwagę na następujące kwestie:
Po pierwsze, jest prawdą, iż Trybunał Konstytucyjny nie może zastępować Ustawodawcy,
aczkolwiek z uzasadnienia jego wyroku mogą zostać wyciągnięte pewne wnioski a
Ustawodawca powinien wziąć je pod uwagę podczas nowelizacji tej regulacji.
Po drugie, obecne brzmienie art. 70 ust. 2 wynikające z na nowelizacji prawa autorskiego z
2000 r. jest często krytykowane w doktrynie i literaturze prawnej.
Komentatorzy jako główne powody nieprawidłowości regulacji podają, że:
1. Ta regulacja zakłóciła równowagę interesów między osobami biorącymi udział w produkcji
utworów audiowizualnych (w szczególności filmów fabularnych), poprzez zbytnie
uprzywilejowanie współtwórców i artystów wykonawców kosztem producenta. Producent
ponosi istotne ryzyko majątkowe produkcji filmowej i dlatego też, w opinii niektórych
komentatorów, powinien decydować o sposobie eksploatacji utworu i o zasadach
otrzymywania wynagrodzenia. Argumenty za takim stwierdzeniem możemy również znaleźć
w ustawodawstwie Państw Członkowskich.
2. W literaturze prawniczej przepis z art. 70 jest także krytykowany z punktu widzenia
konsekwencji finansowych jakie może spowodować dla polskiej gospodarki. Zgodnie z zasadą
traktowania krajowego jesteśmy zobowiązani traktować podmioty krajowe i podmioty z
innych Państw Członkowskich w ten sam sposób. Ze względu na szeroki zakres pól
eksploatacji (bez odpowiednika w zagranicznej regulacji ) i wykorzystywania w Polsce o wiele
więcej zagranicznych utworów audiowizualnych niż takich polskich utworów za granicą, nie
możemy oczekiwać na ekwiwalentność wpływów i wypływów Z tego tytułu.
3. Kontrowersyjny jest także katalog pól eksploatacji uprawniających do dodatkowego
wynagrodzenia, który w opinii komentatorów jest zbyt obszerny, ponieważ przyznaje prawa
do:
1. wynagrodzenia proporcjonalnego do wpływów z tytułu wyświetlania utworu
audiowizualnego w kinach,
2. stosownego wynagrodzenia z tytułu najmu egzemplarzy utworów audiowizualnych
i ich publicznego odtwarzania,
3. stosownego wynagrodzenia z tytułu nadawania utworu w telewizji lub poprzez
inne środki publicznego udostępniania utworów,
4. stosownego wynagrodzenia z tytułu reprodukowania utworu audiowizualnego na
egzemplarzu przeznaczonym do własnego użytku osobistego.
Ogólny nacisk kładzie się także na fakt, iż regulacja w art. 70 bardzo odbiega od standardów
unijnych, które uznawane są za standardy o wysokim stopniu ochrony utworu. Dlatego też
bardziej obszerny katalog praw przyznanych twórcom i artystom wykonawcom w Polsce
może budzić wątpliwości, czy nie została naruszona równowaga między interesami
uprawnionych i użytkowników.
Biorąc powyższe pod uwagę, wydaje się, iż możliwe są następujące kierunki zmian:
1. Wprowadzenie do art. 70 ust. 2 otwartego katalogu współtwórców utworów
audiowizualnych uprawnionych do dodatkowego wynagrodzenia - operator obrazu będzie
nadal na liście.
2. Pozostawienie niezmienionym obszernego katalogu pól eksploatacji (dostosowując je do
odpowiedniej terminologii).
Zgodnie z powyższym rozwiązaniem, wypłacanie takiego dodatkowego wynagrodzenia
powinno się odbywać przez organizację zbiorowego zarządzania, przy czym tylko jedna
organizacja powinna być uprawniona do inkasowania i dystrybucji tantiem.
Aczkolwiek istnieją także inne propozycje zmiany obecnej regulacji w celu obniżenia
obciążeń finansowych ponoszonych przez użytkowników, takie jak:
1. Ograniczenie prawa do dodatkowego wynagrodzenia za eksploatację utworów
audiowizualnych tylko do najmu kopii.
Taki wariant jest zgodny z prawem unijnym (Dyrektywa Rady, o której była mowa wcześniej)
i koresponduje z ustawodawstwem wielu Państw Członkowskich.
2. Ustawowe określenie maksymalnego pułapu należności na rzecz twórców pobieranych za
pośrednictwem organizacji zbiorowego zarządzania.
Jakkolwiek to rozwiązanie jest bardzo skomplikowane. Ustalenie takich maksymalnych
limitów wymagałoby skomplikowanych analiz ekonomicznych i badania istniejącego rynku
zbiorowego zarządzania prawami autorskimi i prawami pokrewnymi. Taka analiza nie wydaje
się być jednak możliwa do przeprowadzenia w tak krótkim czasie, który pozostał
Ustawodawcy na nowelizację tej regulacji. Pojawiają się więc argumenty pokazujące, iż
najbardziej racjonalnym rozwiązaniem byłoby określenie tego maksymalnego limitu obciążeń
finansowych użytkowników mając na uwadze procentową relację należności na rzecz
podmiotów uprawnionych do wysokości wpływów uzyskiwanych przez osoby wykorzystujące
utwory i przedmioty praw pokrewnych. Takie zestawienie powoduje, iż zależnie od
faktycznych wpływów użytkownika, będzie występować także proporcjonalna zmiana sum
należności na rzecz organizacji zbiorowego zarządzania, co umożliwia racjonalne planowanie
prowadzonej przez użytkownika działalności. Od kilku lat w debatach publicznych na ten
temat pojawiają się propozycje ustalenie maksymalnych obciążeń finansowych
użytkowników na poziomie około 3% wpływów z tytułu nadawania i około 5 % wpływów z
tytułu ponownego nadawania, jednakże, stawki te mogą mieć jednak charakter wyłącznie
orientacyjny.
Ze względu na powyższe wydaje się, iż w niedalekiej przyszłości grupa operatorów obrazu w
Polsce powinna być wyjątkowo aktywna w procesie zmian, szczególnie w fazie konsultacji
społecznych prowadzonych przez Ministerstwo Kultury.