WKŁAD KAMEDUŁÓW W KULTURĘ MAŁOPOLSKI

WKŁAD KAMEDUŁÓW
W KULTURĘ MAŁOPOLSKI
W
kład kamedułów w kulturę Małopolski to temat sesji zor- i dramatów opartych na wydarzeniach z historii Polski, tłumacz
ganizowanej z inicjatywy eremu kamedułów na Bielanach dzieł Sofoklesa, Wergiliusza i Schillera. W poemacie opisowym
i Fundacji Eremu Kamedułów im. Marszałka Koronnego Mikołaja Okolice Krakowa, wydanym po raz pierwszy w 1809 roku, pisał
o Srebrnej Górze, zachwycając się pięknem
Wolskiego w Krakowie. Patronat honorowy
przyrody. Wszystko wskazuje jednak na to,
nad sesją sprawowali metropolita krakowski
że sam nigdy nie odwiedził pustelni, gdyż
kardynał Stanisław Dziwisz, wojewoda małopodtrzymywał legendy tworzone wokół życia
polski Jerzy Miller, prezydent Krakowa Jacek
pustelników – jakoby ci spali w trumnach
Majchrowski, przewodnicząca Rady Miasta
i nakrywali się kirem.
Krakowa Małgorzata Radwan-Ballada. Wśród
Urodą Bielan zachwycała się także Klezaproszonych gości znaleźli się między innymentyna z Tańskich Hoffmanowa. W poemami kardynał Franciszek Macharski i biskup
cie Romantyczne wędrówki po Galicji wyznała
Tadeusz Pieronek.
między innymi: Mnie tak się podobały Bielany,
Podczas kilkugodzinnych obrad rozmaten widok czarujący, te domki schludne i wywiano o roli kamedułów i Eremu Srebrnej
godne, te ogródki takie ładne i tak bogate
Góry w kulturze i obyczajowości Małopolski.
w kwiaty, a nade wszystko ta samotność i to
Górująca nad miastem od ponad 400 lat pumilczenie, że w uniesieniu szczerze się zapystelnia od początku zachwycała pięknem swej
tałam przewodnika, czy gdzie kamedułek nie
architektury, wspaniałością wystroju, a także
ma. – Żaden twórca zakonów tak okrutnym
życiem według jednej z najsurowszych reguł.
nie był, ażeby miał zakazać kobietom móPobudzała pobożność, ale i wyobraźnię ludzką,
wić! – odpowiedział, choć, jak wiadomo, ów
zwłaszcza że wokół eremitów i ich stylu życia
tworzono różne legendy. Sprowadzeni w 1604 Św. Romuald – malowidło z furty Eremu przewodnik się mylił, gdyż w Polsce obecnie
Srebrnej Góry
czynne są dwa klasztory sióstr kamedułek:
roku do Polski przez marszałka wielkiego
koronnego Mikołaja Wolskiego, kameduli osiedli na Srebrnej w Tyszowcach i Złoczewie.
Ambroży Grabowski, wybitny historyk, księgarz, kolekcjoner
Górze podarowanej im przez Sebastiana Lubomirskiego. W kolejnych latach powstawały na ziemiach dawnej Rzeczpospolitej i wydawca, prowadzący w latach 1818–1837 własną księgarnię
następne pustelnie: Pustelnia Złotego Lasu w Rytwianach, Erem z antykwariatem w Krakowie przy Rynku Głównym 13, był
Góry Królewskiej na warszawskich Bielanach, Erem Pięciu Braci również autorem przewodnika po Krakowie, w którym zachęcał
do wyprawy na Srebrną Górę.
Męczenników w Bieniszewie,
We wspomnieniach pisał:
Erem Góry Pokoju w PożajŚliczny też to mały kawałeściu, Erem Wyspy Wigierskiej
czek Bożego świata. Także
koło Suwałk, Erem Margrabski
Józef Mączyński w swej Paw Szańcu i Erem św. Krzyża
miątce z Krakowa sporo miejw Milatynie. Obecnie w Polsce
sca poświęcił Bielanom, które
czynne są tylko dwa klasztory
opisywał jako istny raj na
kamedulskie: w Bieniszewie
ziemi.
koło Konina i na Bielanach
Ale wśród XIX-wieczkrakowskich. Uczestnicy sesji
nych miłośników kamedulpodkreślali ogromne znaczenie
skiej pustelni znaleźli się
kamedułów dla kultury Krakotwórcy także mniej znani.
wa i Małopolski, zaznaczając
Spośród nich prof. Franciszek
jednak różne jego aspekty.
Ziejka przypomniał Pawła
Profesor Franciszek Ziejka
Czajkowskiego, kierującego
zwrócił uwagę zwłaszcza na
Katedrą Literatury Polskiej
odkrywanie urody Bielan przez
UJ. 4 lipca 1815 roku, podpoetów. Choć erem bielański
Kaplica św. Romualda
czas drugiego dnia egzaminu
już od początku XVII wieku
stanowił integralną część krajobrazu kulturalno-religijnego Kra- dopuszczającego go do objęcia tejże katedry, został poproszony
kowa, to jednak dopiero okres zaborów i kasaty zakonów przy- o zadeklamowanie swego wiersza Majówka na Bielanach. Józef
czynił się do wzrostu popularności tego zakątka wśród poetów, Łapsiński natomiast jest autorem sonetu Bielany na wiosnę.
Bielany zachwycały nie tylko jako miejsce odosobnienia, ale
malarzy i pątników. Na szczególną uwagę zasługuje Franciszek
Wężyk, dramatopisarz i poeta, autor utworów poetyckich związa- także jako wspaniały zabytek architektury, o niezwykłym wystroju
nych z wydarzeniami politycznymi doby napoleońskiej, powieści malarskim autorstwa między innymi malarza-kameduły Wenan-
64
ALMA MATER nr 120–121
tego z Subiacco czy Tomasza Dolabelli, malarza nadwornego zyków orientalnych na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu
dynastii Wazów: Zygmunta III, Władysława IV i Jana Kazimie- Jagiellońskiego. Odtąd w bardzo krótkim czasie otrzymał wiele
rza. O tym aspekcie wkładu kamedułów
zaszczytnych stanowisk. W 1837 roku
w kulturę Małopolski mówił podczas sesji
powołano go do Senatu Rzeczpospolitej
historyk sztuki Jerzy Żmudziński. Spośród
Krakowskiej, a wkrótce przyjął godność
kaplic otaczających nawę główną na uwagę
jego prezesa. Był bardzo zasłużony dla
zasługuje zwłaszcza kaplica św. Romualda,
Krakowa: wyposażył drukarnię uniwersypatrona kamedułów, zwana także Delpatecką, odnowił Stary Teatr, uporządkował
cowską, gdyż była fundowana w 1643 roku
finanse miasta, przyczynił się do restauprzez rajcę krakowskiego Rafała Del Pace.
racji budynków uniwersyteckich, między
Zawieszone w ołtarzu głównym i na ściainnymi Collegium Minus, Collegium Iunach kaplicy malowidła Tomasza Dolabelli
ridicum czy Collegium Physicum, a także
przedstawiają sceny z życia założyciela
Barbakanu, Bramy Floriańskiej i wieży
kamedułów, św. Romualda. Pokazano tu
mariackiej. Za jego kadencji wybrukomiędzy innymi powołanie św. Romualda
wano wiele ulic Krakowa, rozbudowano
do zakonu benedyktynów w klasztorze
kanalizację, rozpoczęto budowę mostu
w Classe pod Rawenną, przyjęcie habitu,
Podgórskiego. Trzy opiekuńcze dwory,
spotkanie świętego z szatanami, przesłudoceniając te zasługi prezesa, odznaczyły go swoimi orderami: w 1844 roku
chanie u cesarza Ottona oraz przeniesienie
król pruski Fryderyk Wilhelm Orderem
zwłok św. Romualda do Fabriano. W ołtarzu
Orła Czerwonego II klasy, w 1845 roku
umieszczono obraz przedstawiający sen
cesarz rosyjski Orderem św. Stanisława
św. Romualda, w którym widział swoich
I klasy, a cesarz austriacki Ferdynand
zakonników wstępujących po drabinie do
Orderem Korony Żelaznej I klasy. Wśród
nieba.
krakowian nie cieszył się popularnością
Warto zwrócić uwagę także na kamimo tylu zasług dla miasta, a to głównie
plicę świętych Benedykta, Bonifacego
z powodu swej dyspozycyjności wobec
i Władysława, która zwana jest również
kaplicą Królewską, gdyż była fundowana Św. Romuald z szatanami – malowidło z kaplicy dworu austriackiego. Dziś tzw. Schindleśw. Romualda
w roku 1633 przez króla Władysława IV,
rówka jest ponownie odnowiona i służyć
a na dokończenie jej wystroju łożył także król Jan Kazimierz. Tu ma tym, którzy zmęczeni bałaganem świata, przychodzą tu, aby
również poruszają malowidła pędzla Tomasza Dolabelli.
czerpać otuchę do walki z ziemskimi utrapieniami – jak głosił
Ksiądz prof. Jacek Urban przypomniał postać księdza kano- napis umieszczony na furcie.
nika Jana Schindlera, który koKsiądz dr hab. Andrzej Bruźjarzony jest na Bielanach przede
dziński, mówiąc o roli kamedułów
wszystkim z tzw. Schindlerówką –
w krajobrazie religijnym Krakowa
budynkiem dawnej foresterii,
w okresie staropolskim, podkreślił
później zniszczonym, który został
między innymi, że od początodnowiony z inicjatywy i funduku istnienia erem promieniował
szy właśnie księdza Schindlera.
i przyciągał wiele znakomitych
osób. Mieszkali tu biskupi, a księża
Założył on przy nim także piękny
i zakonnicy odprawiali rekolekcje
ogród i od roku 1857, przez kilkaprzed ważniejszymi uroczystośnaście lat, odpoczywał na Srebrnej
ciami kościelnymi. Gościli możni
Górze. Z jego polecenia została
panowie, którzy po różnych koletakże odnowiona studnia klasztorjach losu pragnęli na starość oddać
na, kaplica św. Jana Ewangelisty
się modlitwie i kontemplacji. Już
i kaplica św. Jana Chrzciciela, jego
na początku XVII wieku mieszkała
patrona. Ksiądz kanonik ofiarował
na Bielanach Anna z książąt Radziteż dla biblioteki klasztornej swój
wiłłów księżna kurlandzka, dobroksięgozbiór.
Warto pamiętać, że Jan Schindziejka Bielan, zmarła w Krakowie
dler był postacią powszechnie
w 1617 roku. Tu w październiku
znaną, i to nie tylko w Krakowie:
1653 roku, podczas grasującego
pochodził z rodziny szwajcarw mieście morowego powietrza,
skiej, która w połowie XVIII
przebywał biskup krakowski Piotr
wieku przeniosła się do monarchii
Gembicki. We wrześniu 1655 roku
Kaplica świętych Benedykta, Bonifacego i Władysława,
austriackiej. Wykształcenie filonocował król Jan Kazimierz uciezwana także Królewską
zoficzno-teologiczne zdobywał
kający z kraju przed Szwedami, a z
na uniwersytecie lwowskim i wiedeńskim, przyjął święcenia tzw. altany Jana Kazimierza obserwował płonący Kraków. Jan
kapłańskie, a wkrótce został profesorem Pisma świętego i ję- III Sobieski zatrzymał się na Srebrnej Górze podczas drogi pod
ALMA MATER nr 120–121
65
Herb umieszczony nad kaplicą Królewską
Schindlerówka
Wiedeń, gdzie uczestniczył w uroczystym nabożeństwie w inten- nazwisko jego nie zostało wymienione. Przy kaplicy św. Piotra
cji zwycięstwa nad Turkami. Wiele lat później, 27 października pochowana została Anna z Oraczewskich Zabielska i jej mąż Jan
1698 roku, nocowała tu, wyjeżdżając na zawsze z Polski, Maria na Zabielu Zabielski, komornik generalny dystryktu chęcińskiego,
Kazimiera, wdowa po Janie III Sobieskim. Król August II odpra- zmarły w 1718 roku, a także Jan Kanty Łukaszkiewicz, uczony
wiał rekolekcje w Wielkim Tygodniu 1706 roku, a w roku 1787, prawnik, lekarz tutejszego konwentu, zmarły 1 marca 1708 roku.
zjechawszy do Krakowa po podróży kaniowskiej, zwiedził erem Na ścianach znajdują się czarne marmurowe epitafia poświęcone
ich pamięci. Przypominają także księdza Jurkowicza – notariusza
ostatni król Polski Stanisław August Poniatowski.
apostolskiego, i Macieja ZałuskowWśród miłośników Bielan nie brakło
skiego. Przy kaplicy św. Krzyża pod
także osób świeckich, które pragnęły po
wieżą północną leżą Ludwik Mikołaj
śmierci spoczywać na Srebrnej Górze.
Grabieński, prefekt lipowiecki, zmarły
Ich życzenia niekiedy się spełniały.
25 listopada 1714 roku, i jego zmarła
Pierwszym był fundator klasztoru,
trzy lata wcześniej małżonka Maria
marszałek Mikołaj Wolski, zmarły
Ludwika, a w katakumbach Bogusław
w Przemyślu 9 marca 1630 roku, w sieBielski, chorąży lwowski, zmarły 16 ludemdziesiątym siódmym roku życia.
tego 1759 roku, który w podeszłym już
Jego wolą było, aby ciało jego złożone
wieku wstąpił do zakonu i spędził w nim
było w stroju kamedulskim i pochowane
ostatnie dziewięć lat życia. Jego pamięć
przy głównych drzwiach świątyni.
przypomina epitafium.
W grobach kościelnych spoczywa
Ksiądz dr hab. Andrzej Bruździńtakże, przy kaplicy św. Jana Chrzciski podkreślił, że choć kameduli nie
ciela, Paweł Henik – zmarły w 1623
prowadzą pracy duszpasterskiej i są
roku kawaler jerozolimski, przyjaciel
zakonem o bardzo surowej, pustelniczej
i pomocnik Wolskiego przy sprowadzeregule, to jednak zawsze mieli ogromny
niu pierwszych kamedułów do Polski,
wpływ na życie duchowe otoczenia.
założyciel biblioteki klasztornej, której
Wyrażało się to nie tylko coraz nowyzapisał cały swój zbiór przeszło tysiąca
mi powołaniami do ich kongregacji.
cennych ksiąg teologicznych, filologiczSzerzyli także kult swego założyciela –
nych i historycznych. Drugim współśw. Romualda, upowszechniali też tzw.
fundatorem biblioteki był, pochowany
Kameduła w celi – obraz namalowany przez św. brata
koronkę kamedulską, składającą się
także w tym miejscu, Jan Chryzostom
Alberta – Adama Chmielowskiego
z 33 modlitw Ojcze nasz na pamiątkę
Bodzęta, zmarły w 1678 roku kanonik
krakowski i gnieźnieński. Ma on skromne epitafium z czarnego 33 lat życia Jezusa na ziemi, z dodaniem pięciu Zdrowaś Mario
marmuru w północnej ścianie nawy, pomiędzy kaplicą Królewską do pięciu Ran Przenajświętszych. Modlitwa ta została ułożona
a kaplicą św. Jana Chrzciciela. Przed wielkim ołtarzem pochowa- w klasztorze kamedulskim w Camaldoli przez żyjącego w XV
ny jest Stanisław Wojeński, zmarły w połowie lutego 1685 roku wieku niezwykle pobożnego zakonnika, w ostatnim okresie życia
w Warszawie biskup kamieniecki. Zachowała się o nim pamięć rekluza, błogosławionego Michała z Florencji. Była kilkakrotnie
jako o mężu wielkiej cnoty, z nieprzeciętnymi umiejętnościami wydawana w Krakowie. Papież Leon X, który znał Michała, był
dyplomatycznymi, które chętnie wykorzystywała podczas róż- w jego celi i rozmawiał z nim, potwierdził tę modlitwę, a 15 lunych misji Maria Ludwika. Miejsce jego grobu wskazuje prosta tego 1516 roku nadał jej niektóre odpusty. Potwierdzone one
płyta kamienna na środku nawy, bliżej ołtarza głównego, z herbem zostały i wzbogacone przez następnych papieży: Grzegorza XIII,
Zadora i czterowierszowym napisem, w którym ani data, ani nawet Sykstusa V i Klemensa X.
66
ALMA MATER nr 120–121
Ksiądz dr Rafał Szczurowski, mówiąc o społecznym wyrazie funk- szono zawsze osobny budynek zwany foresterią, czyli domem
cjonowania krakowskiego konwentu kamedułów, przypomniał między gościnnym, w którym zakonnicy od wieków przyjmowali podróżinnymi, że w latach 1933–1984
nych proszących o pomoc lub
ludzie mogli uczestniczyć
pragnących ciszy. Taką rolę
w mszy św. niedzielnej odpraspełnia Dom Kontemplacji,
wianej co tydzień w kościele
w którym przebywać mogą
klasztornym, ponieważ nie
mężczyźni pragnący przeżyć
było wtedy jeszcze parafii na
dni skupienia czy rekolekcje.
Bielanach. W latach 60. XX
Powinni oni jednak przystowieku kameduli zbudowali
sować się do kamedulskieprzystanek autobusowy u stóp
go stylu życia, poświęcając
alei Wędrowników, przeznasię modlitwie w samotnoczony głównie dla pątników
ści i oderwaniu od świata,
udających się do klasztoru.
uczestnicząc także we wspólTakże przez wiele lat, od
nych modlitwach i mszy św.
roku 1817, kiedy to AustriaChętni mogą pomagać w procy nakazali kamedułom prostej pracy fizycznej wykonywadzenie szkoły, zakonnicy
wanej w samotności, jednak
finansowali naukę dzieci wiejpo uprzednim uzgodnieniu
Biblioteka kamedulska
skich. Tak było do roku 1898.
jej z wyznaczonym bratem.
W okresie międzywojennym przeor bielański był przewodniczącym Pobyt gości w Eremie Srebrnej Góry, pomagając w znalezieniu
rady szkoły. W czasie okupacji w klasztorze ukrywało się sporo osób, im wewnętrznej harmonii i równowagi, nie może jednak zakłócać
już we wrześniu 1939 roku przebywało tu kilku uczestników powstania samotności i milczenia pozostałych mnichów.
śląskiego, szukających schronienia przed władzami niemieckimi, a w
Marzena i Marek Florkowscy
okresie późniejszym ukrywali się także partyzanci.
Na zakończenie sesji przeor klasztoru bielańskiego ojciec Marek Szeliga przedstawił prace związane z modernizacją i adaptacją Zdjęcia pochodzą ze zbiorów prywatnych Marzeny i Marka Florkowskich. Zdjęcie
dawnego Domu Fundatora i Infirmerii na Dom Kontemplacji. obrazu św. brata Alberta – Adama Chmielowskiego Kameduła w celi pochodzi
Podkreślił, że zgodnie z konstytucjami eremitów kamedułów Góry ze zbiorów Jerzego Dudy.
Koronnej i obyczajem przy każdym eremie kamedulskim wzno-
UKRYCI ZA MURAMI EREMU
Dzieje unikatowego sanktuarium kazimiersko-bieniszewskiego, a także życie, obyczaje i modlitwa
ukrytych za murami eremu kamedułów stały się tematem szczególnego albumu zatytułowanego
Legenda Białych Braci, który w październiku 2009 roku ukazał się nakładem wydawnictwa Biały
Kruk.
Na ponad 150 wyjątkowych fotografiach autorstwa Adama Bujaka można zobaczyć, między innymi, otoczony prastarym drzewostanem kamedulski erem, położony na niewielkim wzniesieniu
zwanym Sowią Górą (117 m n.p.m.), zabytkową furtę klasztorną, domki pustelnicze, klasztorny
kościół, znajdujące się w nim freski Johannesa Petri na ścianie kaplicy Krzyża Świętego, obraz przedstawiający scenę zabójstwa Pięciu Braci Męczenników i wiele jeszcze innych zdjęć ukazujących
piękno tamtejszej przyrody oraz zwykły dzień bieniszewskich mnichów.
Erem bieniszewski to budowla późnobarokowa, wzorowana na klasztorze z krakowskich Bielan.
Warto zaznaczyć, że jest jedynym na świecie klasztorem kamedulskim Kongregacji Góry Koronnej, gdzie w każdą niedzielę odprawiana jest msza św. dla wszystkich wiernych, w tym także dla kobiet, które poza tym mogą jeszcze tylko trzy razy w roku przestąpić próg
klasztorny.
W książce, oprócz fotografii, zamieszone zostały ponadto bardzo ciekawe teksty, jak na przykład Żywot Pięciu Braci Męczenników
autorstwa św. Brunona z Kwerfurtu, pochodzącego z wielkiego niemieckiego rodu arcybiskupa misyjnego, bliskiego przyjaciela cesarza
Ottona III, Bolesława Chrobrego i Polski. Przy okazji warto przypomnieć, że w marcu 2009 roku minęło tysiąc lat od męczeńskiej śmierci
tego, niestety, nieco zapomnianego świętego, który przecież – jak pisze w jednym z tekstów wprowadzających Paulina Foszczyńska
– był też dyplomatą i pisarzem, pierwszym znanym twórcą piszącym o Polsce i o sprawach polskich. Jego dwa zachowane dzieła Żywot
Pięciu Braci Męczenników oraz List do Henryka II do dziś pozostają nieocenionymi źródłami do poznawania dziejów średniowiecznej
Polski i Europy.
Uwagę czytelnika przyciągnie z pewnością również Kalendarium obecności kamedułów i kultu Pięciu Braci Męczenników na ziemiach
polskich oraz zamykający księgę esej wybitnego historyka prof. Henryka Samsonowicza.
RPM
ALMA MATER nr 120–121
67