Formowanie siły zbrojnej 1918-1921 w świetle akt Naczelnego

Formowanie siły zbrojnej 1918-1921 w świetle akt Naczelnego

Lucjan Teter
FORMOWANIE SIŁY ZBROJNEJ 1918—1921 W ŚWIETLE AKT
NACZELNEGO DOWÓDZTWA WOJSKA POLSKIEGO
1. Uwagi wstępne
Zagadnienia związane z formowaniem Wojska Polskiego od listopada 1918
roku aż do przejścia siły zbrojnej na stopę pokojową w roku 1921 znalazły już
częściowo odbicie w literaturze naukowej1. Niektóre problemy wymagają jednak
dalszego rozwinięcia, ponieważ dotychczasowe opracowania dotyczące m.in.
organizacji naczelnych władz wojskowych2, początkowego stadium rozwoju armii
polskiej3, demobilizacji i pokojowej organizacji Wojska Polskiego4 nie wyczerpują
zagadnienia. Bogate przekazy źródłowe związane z formowaniem siły zbrojnej w
latach 1918—1921, zachowane w licznych zespołach akt Centralnego Archiwum
Wojskowego, mogą służyć w dalszych badaniach nad tą interesującą problematyką.
Przedmiotem niniejszej informacji są akta Naczelnego Dowództwa Wojska
Polskiego, a przede wszystkim jego oddziałów — I, III i V5.
1
Już w okresie międzywojennym ukazało się kilka pozycji dotyczących tematu, a m.in.: A.
P r z y b y l s k i, Wojna polska 1918—1921, Warszawa 1930; Dziesięciolecie intendentury 1918—1928,
Warszawa 1929; Księga chwały piechoty, Warszawa 1937—1939. Użyteczną rolę spełnia też Spis władz
wojskowych 1918—1921, Warszawa 1936 (opracowanie zbiorowe, maszynopis).
2
B. W o s z c z y ń s k i, Ministerstwo Spraw Wojskowych 1918—1921 (zarys organizacji i
działalności), Warszawa 1972.
3
A. D e r u g a, Narodziny i rozwój armii polskiej na tle polityki wschodniej (1918—1919),
Warszawa 1966 (maszynopis).
4
E. K r a w c z y k, Demobilizacja i pokojowa organizacja Wojska Polskiego w latach 1920—1921,
Warszawa 1971.
5
Akta pozostałych komórek organizacyjnych Naczelnego Dowództwa informują głównie o
Zachowane archiwalia zostały wytworzone przez komórki organizacyjne
Naczelnego Dowództwa, spełniające określone czynności. Dlatego też zachodzi
konieczność przynajmniej pobieżnego zarysowania dziejów, struktury i kompetencji,
co ułatwi badaczowi poszukiwania źródłowe.
2. Zagadnienia organizacyjne
Dekretem Rady Regencyjnej z dnia 25 października 1918 roku utworzony
został urząd Szefa Sztabu Wojsk Polskich6. W skład powołanego Sztabu Generalnego
wchodziły wydziały: I — organizacyjny, II — informacyjny, III — naukowy, IV —
geograficzny, V — adiutantura, VI — prasowy, VII — żandarmerii polowej oraz
komisja kasowa. W grudniu 1918 roku wydziały przemianowane zostały na oddziały.
W nowej strukturze oddziały składały się z sekcji i referatów7.
Oddział I zajmował się m.in. sprawami etatowymi, ewidencją stanów
bojowych
i
prowiantowych,
dyslokacją,
stratami
osobowymi,
mobilizacją,
uzupełnieniem, O. de B. oraz opracowywaniem komunikatów o sytuacji wojsk
własnych i przeciwnika.
Do kompetencji Oddziału II — służby łączności należały zagadnienia
organizacji i dysponowania oddziałami łączności, inspekcji technicznej, telefonicznej,
telegraficznej oraz administrowanie zasobami techniczno-eksploatacyjnymi.
Oddział III — kolejowy zajmował się transportami wojskowymi (Centralne
Kierownictwo Transportów), organizacją i dysponowaniem wojskami kolejowymi i
kolejkami na terenie operacyjnym, ewidencją ważniejszych transportów, organizacją i
kontrolą oraz zabezpieczeniem linii i urządzeń etapowo-kolejowych. Oddział ten
dzielił się na grupy — transportową, eksploatacji, etapową, organizacyjną i
zagadnieniach dotyczących bezpośrednio ich kompetencji. Materiały związane z organizacją siły zbrojnej w
latach 1918—1921 występują tam w mniejszym stopniu.
6
Dziennik Praw Królestwa Polskiego nr 13 — 29.10.1918 roku. Pierwszym szefem Sztabu
Generalnego był gen. Tadeusz Rozwadowski, a jego zastępcą — ppłk Włodzimierz Zagórski. Por. Dziennik
Rozp. Komisji Wojskowej nr 2, poz. 18 — 1.11.1918 roku.
7
Pełny skład strukturalny w Spisie władz wojskowych ..., część 2. Nowa organizacja przewidywała
podział na dziesięć oddziałów.
adiutanturę8.
Oddział IV — z sekcjami: broni i amunicji, techniczną, awiatyki,
samochodów i gospodarczą uległ przeobrażeniu w związku z utworzeniem
Kwatermistrzostwa9. W skład Kwatermistrzostwa weszły: grupa sztabowa, referaty
(broni i amunicji, techniczny, fabryczny, taborowy, polityczny, prawniczy, poczty
polowej), intendentura oraz sprawy duchowne i szpitale. W lutym 1919 roku
wydzielono sprawy lotnicze (awiatyki) i utworzono Dowództwo Wojsk Lotniczych
przy Sztabie Generalnym, a w marcu tegoż roku — Szefostwo Lotnictwa Polowego
przy Naczelnym Dowództwie WP.
Oddział V — demobilizacyjny współdziałał z Państwowym Urzędem do
Spraw Powrotu Jeńców, Uchodźców i Robotników. W lutym 1919 roku oddział ten
wszedł w skład Kwatermistrzostwa10.
Oddział VI — składał się z sekcji: organizacyjnej, spraw Wschodu, spraw
Zachodu,
spraw
wojskowo-politycznych
oraz
Biura
Prasowego
i
wydziału
wywiadowczego.
Oddział VII — naukowy przemianowany został w końcu grudnia 1918 roku
na Wydział VII, a w styczniu 1919 roku — połączony z Wojskowym Instytutem
Naukowo-Wydawniczym.
Oddział VIII — geograficzny wraz z sekcjami: topograficzno-kartograficzną,
geograficzno-statystyczną i ogólną został przekształcony w lutym 1919 roku na
Instytut Wojskowo-Geograficzny.
Oddział IX — personalny w marcu 1919 roku wszedł w skład Departamentu
IX Ministerstwa Spraw Wojskowych11.
Oddział X — (adiutantura) prowadził sprawy kancelaryjne i pomocnicze12.
*
8
Funkcjonowanie Oddziału III uregulował oddzielny rozkaz Sztabu Generalnego nr 59 z 4.02.1919
roku. Z Oddziałem III związany był Centralny Zarząd Kolei Wojskowych składający się z sekcji:
ogólnoadministracyjnej, technicznej, eksploatacyjnej i kolejek podjazdowych.
9
Rozkaz Sztabu Generalnego nr 59 z 4.02.1919 roku.
10
Sprawy te regulował rozkaz Sztabu Generalnego nr 70, z 13.02.1919 roku.
11
Przeobrażenia organizacyjne oddziału IX oraz działalność Departamentu IX MSWojsk. omawia B.
W o s z c z y ń s k i, op. cit., s. 87.
12
Por. przypis 7.
Wobec stanu wojennego, w lutym 1919 roku Sztab Generalny przekształcono
w Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego13. W marcu tegoż roku naczelne władze
wojskowe zostały zrekonstruowane w ten sposób, że dotychczasowe agendy Sztabu
Generalnego na czas wojny przeszły częściowo do Naczelnego Dowództwa, a
częściowo zaś do Ministerstwa Spraw Wojskowych14.
W Naczelnym Dowództwie WP utworzono początkowo wydziały, a później
oddziały:
I
Operacyjny,
II
Służby Łączności, III Kolejowy, IV Główne
Kwatermistrzostwo15, V Prezydialny oraz VI Informacyjny.
Z dniem 11 maja 1919 roku miała miejsce kolejna reorganizacja NDWP,
ustalająca następujące oddziały: I Organizacyjny, II Informacyjny, III Operacyjny16,
III-A Łączności, III-B Lotnictwa, IV Kwatermistrzostwo, IV-A Kolejowy, V
Prezydialny17.
Dalsza reorganizacja została ogłoszona rozkazem NDWP z 11 grudnia 1919
roku Przyniosła ona istotne zmiany18. Oddziały I, II i III nie uległy przeobrażeniom
natomiast Oddział III-A przeorganizowano na Szefostwo Służby Łączności, Oddział
III-B — na Szefostwo Lotnictwa, Oddział IV (po wydzieleniu intendentury oraz
sekcji: lekarskiej, weterynaryjnej, duchownej, sądowo-prawnej i Centralnego Zarządu
Poczt Polowych — przeorganizowanych następnie na szefostwa lub referaty
samodzielne) utworzył Oddział IV Etapowy. Oddział IV-A przeorganizowano na
Szefostwo Kolejnictwa Polowego. Oddział V przejął sprawy personalne żołnierzy
formacji podległych bezpośrednio Naczelnemu Dowództwu19.
W listopadzie 1920 roku Naczelne Dowództwo WP uległo reorganizacji
polegającej
na
podziale,
w
związku
z
przeprowadzeniem
czynności
demobilizacyjnych, na: 1) Ekspozyturę MSWojsk. dla Spraw Demobilizacji (E
13
Przekształcenie nastąpiło w oparciu o rozkaz Sztabu Generalnego nr 70 z 13.02.1919 roku.
Por. rozkaz Sztabu Generalnego nr 100 z 10.03.1919 roku.
15
W przeciwieństwie do innych komórek NDWP w Kwatermistrzostwie występowały sekcje.
16
Przy Oddziale III powołano sekcję historyczno-operacyjną zajmującą się gromadzeniem
doświadczeń wojennych. Rozkaz NDWP nr 3819/III z 17.09.1919 roku.
17
Wszystkie zmiany organizacyjne zostały wprowadzone rozkazem NDWP nr 139 z 9.05.1919 roku.
18
Zmiany w strukturze Naczelnego Dowództwa obowiązywały z dniem 1.01.1920 roku.
19
W ciągu roku dokonywane były drobne zmiany w strukturze wewnętrznej szefostw: Intendentury,
Sanitarnego, Weterynaryjnego, Sądownictwa Polowego i Budownictwa Polowego. Por. Spis władz wojskowych
..., część 2.
14
MSWojsk.) i 2) Naczelne Dowództwo WP (Sztab Generalny)20. W skład Ekspozytury
weszły Oddziały I i IV oraz szefostwa: Łączności, Lotnictwa, Kolejnictwa Polowego,
Służby Sanitarnej, Służby Weterynaryjnej, Budownictwa Polowego, Duszpasterstwa,
Sądownictwa Polowego i Centralny Zarząd Poczt Polowych. W Naczelnym
Dowództwie (Sztab Generalny) pozostały oddziały: II (bez sekcji defensywy, która
przeszła do MSWojsk.), III i V oraz Polowe Szefostwo Inżynierii i Saperów.
Likwidację Ekspozytury MSWojsk. ustalono na dzień 1 kwietnia 1921 roku
natomiast oddziały NDWP i Sztabu MSWojsk21. uległy w maju 1921 roku
reorganizacji, tworząc odpowiednio zmienione oddziały nowego Sztabu Generalnego.
Z dniem 27 maja 1921 roku Oddział V Naczelnego Dowództwa wyłonił Biuro
Likwidacyjne NDWP22. Biuro to prowadziło ostateczną likwidację Naczelnego
Dowództwa, która przeciągnęła się do listopada 1921 roku.
Wymienione tu zmiany organizacyjne pociągały za sobą i nowy podział
czynności. Znalazło to swoje odbicie w materiale aktowym, powstałym w rezultacie
działalności komórek organizacyjnych Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego.
3. Charakterystyka zawartości
Omówienie, nawet pobieżne, zasadniczych zmian strukturalnych i zadań
komórek organizacyjnych, a za tym i zakresu czynności, orientuje badacza w tym co z
materiału aktowego winno się w zespole znaleźć.
Wśród archiwaliów mają odbicie sprawy współdziałania MSWojsk. z NDWP,
potrzeb frontu oraz możliwości i stanu ich zaspokajania. Przewijają się też zagadnienia
o charakterze ogólnopaństwowym, polityczno-wojskowym i ekonomicznym. Każda
komórka organizacyjna NDWP, a głównie oddziały Sztabu Generalnego, przez swój
wytwór kancelaryjny, prezentują różnorodną problematykę23.
20
Por. rozkaz NDWP (Szt, Gen.) L. 6000/IV z 13.11.1920 roku. Problemy te omawia E.
K r a w c z y k, op. cit., s. 30—32.
21
W wyniku przeobrażeń strukturalnych naczelnych władz wojskowych jeszcze w lutym 1920 roku
powołany został Sztab Ministerstwa Spraw Wojskowych. Szczegóły z tym związane podaje B.
W o s z c z y ń s k i, op. cit., s. 126 i nast.
22
Tamże, s. 202 oraz Spis władz wojskowych ..., część 2.
23
W niniejszym opracowaniu omówiono jedynie archiwalia wytworzone przez te komórki
O d d z i a ł I. Wytworzone i zachowane akta stanowią bardzo cenne źródło
do badania problematyki dotyczącej organizacji Wojska Polskiego w latach 1918—
1921. W zespole tym liczącym 160 jednostek archiwalnych występują akta o
charakterze organizacyjnym jak rozkazy, zarządzenia, wytyczne, meldunki i
sprawozdania informujące o utworzeniu, reorganizacji czy też likwidacji organów
władz wojskowych: naczelnych na szczeblu MSWojsk. i NDWP, terenowych oraz
oddziałów wojskowych. Odnoszą się one do dowództw frontów, armii, grup
operacyjnych, dywizji, brygad, oddziałów, szefostw służb, inspektoratów, komisji
likwidacyjnych, komisji inspekcjonujących itp.
W wytworzonych i zachowanych materiałach archiwalnych ma pełne odbicie
działalność Oddziału I — Organizacyjnego NDWP. Sekcje i referaty tego oddziału
załatwiały sprawy organizacji i etatów rodzajów broni i służb, ewidencji działań
bojowych strony własnej i przeciwnika. Wśród wytworu kancelaryjnego mają tu
odbicie sprawy prowadzonych operacji wojennych, dyslokacji dowództw związków
operacyjno-taktycznych i oddziałów wojskowych, a także mobilizacji i uzupełnień.
Dla
poszczególnych
jednostek
archiwalnych
Oddziału
I
NDWP,
zawierających materiał w układzie chronologicznym, sporządzono w Centralnym
Archiwum
Wojskowym
repertorium,
wyszczególniające
ważniejsze
przekazy
źródłowe, ich daty oraz numery dziennikowe. Pomaga to w poszukiwaniu materiałów
odnoszących się tematycznie do określonych zagadnień, a także orientuje w jakich
teczkach akt występują sprawy interesujące badacza, np. utworzenia dowództw
frontów czy armii, poszczególnych dywizji i brygad, reorganizacji, obsady
personalnej, podziału terytorialnego, stanu formowania i wyposażenia oddziałów,
organizacji i możliwości mobilizacyjnych Wojska Polskiego.
I tak na przykład teczki akt 150 i 151, obejmujące okres od listopada 1918
roku do końca marca 1919 roku, zawierają m.in. raporty o: formowaniu dwóch pułków
piechoty na terenie Okręgu Grodzieńskiego, stanie szkolnictwa wojskowego, szerzącej
się anarchii i bandytyzmie w Okręgu Generalnym — Kieleckim oraz wykazy —
dowódców okręgów generalnych, okręgów wojskowych twierdz, oddziałów i
organizacyjne Naczelnego Dowództwa WP, które miały decydujący wpływ na sam przebieg formowania siły
zbrojnej w latach 1918—1921. Por. przypis. 5.
pododdziałów. Na uwagę zasługuje też raport zastępcy dowódcy Okręgu Generalnego
— Lubelskiego z dnia 31 stycznia 1919 roku zawierający opinię dotyczącą projektu
organizacji okręgów wojskowych (t. 151, L. 50). Postuluje on określenie czynności
intendenta okręgu, utworzenie zarządów budowlanych i ustalenie ich zakresu
działania. Ponadto wymienić należy opracowanie Oddziału I NDWP z dnia 29 marca
1919 roku o stanie wojska i perspektywach jego rozwoju (t. 151, L. 69). Informuje się
w nim o tym, że Naczelne Dowództwo WP... „postanowiło utworzyć jak najsilniejszą i
jak najliczniejszą armię, której zadaniem byłaby obrona granic państwa i utrzymanie
porządku w kraju”. Oddział I stwierdzał, iż armia ta ma składać się ze wszystkich
rodzajów broni i oddziałów pomocniczych. Jednak przeszkodą w wypełnieniu tego
zadania były braki techniczne (uzbrojenie, umundurowanie i w ogóle całe
wyposażenie żołnierza). Planowano, że armia liczyć będzie 500.000 żołnierzy.
Pobrano rocznik 98, a od 24 marca 1919 roku zaczął się pobór rocznika 96 i 97.
Rocznik dawał przeciętnie 50.000 rekruta.
Dla podkreślenia jakości i zakresu zawartych w przekazie źródłowym
Oddziału I NDWP informacji, dodać należy, iż jest w nim mowa o stanie ogólnym
armii, która na dzień 29 marca 1919 roku liczyła: 40 pułków piechoty, 8 baonów
strzelców, 14 pułków ułanów, 12 pułków artylerii polowej (4 baterie po 4 działa), 4
pułki artylerii ciężkiej i 3 pułki artylerii górskiej (uzbrojone w armaty austriackie,
niemieckie i częściowo rosyjskie), 5 batalionów saperów (rozmieszczonych w
Warszawie, Lublinie, Kielcach, Łodzi i Krakowie), 1 batalion mostowy w
Sandomierzu. Projektowano wówczas połączenie piechoty w dywizje, z których każda
miała składać się z trzech pułków piechoty, pułk z trzech batalionów, batalion z 4
kompanii, a kompania z 3 plutonów. Do końca marca 1919 roku utworzono cztery
dywizje (dwie legionowe, lwowską i białorusko-litewską).
Wykonując swe zadania Oddział I NDWP w składzie sekcji Organizacyjnej i
Operacyjnej załatwiał sprawy dotyczące — organizacji wojska, stanów liczebnych,
prowadzenia dzienników działań, sytuacji wewnętrznej, mobilizacji, uzupełnień,
kompanii marszowych, dyslokacji, Ordre de Bataille własnej i nieprzyjaciela, etatów,
a także związane z likwidacją Polskiej Organizacji Wojskowej. Prowadzono też
różnorodne sprawy operacyjne.
Jak już wspomniano reorganizacja naczelnych władz wojskowych z marca
1919 roku wprowadziła zmiany i w Oddziale I, który z dotychczasowego
organizacyjnego stał się operacyjnym, przekazując do Departamentu I MSWojsk.
sprawy organizacyjne wojska, mobilizacji, dyslokacji w kraju, umocnień oraz
likwidacji POW24.
Zasadnicze akta omawianego tu Oddziału I obejmują okres od 13 maja 1919
roku do 27 kwietnia 1921 roku, tj. od przekształcenia dotychczasowego Oddziału I
Operacyjnego w Oddział I Organizacyjny.
Poszczególne jednostki archiwalne zespołu akt Oddziału I NDWP zawierają
więc podstawowy materiał do organizacji wojska. Akta te pozwalają prześledzić
zmiany ilościowe i jakościowe zachodzące w siłach zbrojnych. Jeśli punktem wyjścia
było zarządzenie np. o utworzeniu dywizji piechoty 6, 7, 8 i dalszych, to etapem
niejako zamykającym był meldunek o sformowaniu i wyposażeniu jednostek, a zatem
i rozkazy i określające zadania bojowe dla sformowanych dywizji.
W omawianych tu aktach można prześledzić okres związany z wcieleniem w
życie danego rozkazu organizacyjnego, tj. formowanie oddziałów i pododdziałów, ich
wyposażenie w broń i sprzęt. Odnosi się to nie tylko do oddziałów i związków
taktycznych, lecz również do władz terytorialnych, dowództw oraz szefostw rodzajów
broni i służb.
W omawianym zespole akt zachowały się jeszcze inne materiały zasługujące
na uwagę badacza. Tak więc w teczce akt nr 8 znajduje się mapa granic Polski według
dokumentów Traktatu Pokojowego z 28 czerwca 1919 roku. W teczce nr 2 jest
instrukcja dla ewakuacji „EWA” obszaru zagrożonego przez inwazję niemiecką w
roku 1919. W dalszych teczkach akt występują zarządzenia ewakuacyjne na wypadek
wojny z Niemcami, dane dotyczące przygotowania frontu Zachodniego i Północnego
do obrony w razie ofensywy niemieckiej, organizacji wojsk wielkopolskich, sytuacji
wojskowo-politycznej Polski oraz podziału kompetencji między MSWojsk. a
Naczelnym Dowództwem WP na froncie Zachodnim i Północnym25.
24
Por. rozkaz Sztabu Generalnego nr 100 z 10.03.1919 roku.
Zagadnienia wojskowo-polityczne frontu zachodniego w roku 1919 omawiają m.in.: T.
G r y g i e r, Polski front przeciwniemiecki w maju 1919 roku, Przegląd Zachodni, 1/1948; P. Ł o s s o w s k i,
Groźba agresji niemieckiej na Polskę w 1919 roku, Wojskowy Przegląd Historyczny nr 2, 1961; St. K u b i a k,
Niemcy a Wielkopolska 1918—1919, Poznań 1969; Ponadto: T. W a w r z y ń s k i, Polskie przygotowania
25
W aktach Oddziału I NDWP ma też odbicie problematyka szkolnictwa
wojskowego, a więc organizacji szkół oficerskich, kursów oraz obozów ćwiczeń, jak
również samego nauczania — programy, instrukcje, zestawienia itp. Zachowały się też
akta dotyczące obsady imiennej jednostek.
*
Oddzielną, poza tym zespołem, grupę akt stanowią kolekcje stanów
liczebnych i O. de B., prowadzonych przez Oddział I NDWP26.
Zestawienia
stanów
liczebnych
jednostek Wojska Polskiego,
armii, frontów, grup operacyjnych, dywizji, a także raporty stanu według rodzajów
broni wytworzone zostały w okresie od marca 1919 roku do grudnia 1920 roku.
Poszczególne jednostki obejmują zestawienia dzienne i okresowe stanów liczebnych
(osobowego wyposażenia i sprzętu, amunicji, broni, koni), według oddziałów,
jednostek, związków taktyczno-operacyjnych, z uwzględnieniem rodzajów broni i
służb. Wykazują one także raporty strat za poszczególne miesiące27.
Poszczególne teczki akt zgromadzone w kolekcji zawierają raporty poranne
pododdziałów i oddziałów wojskowych, wykazujące stan liczbowy oficerów i
żołnierzy. Każdy raport dzienny podawał tez ilość koni, wozów, kuchni, karabinów,
szabel i amunicji.
Raporty pułków ujmują stany wszystkich pododdziałów (sztab, pododdziały
obsługi, bataliony) dając ścisłe dane faktyczne pozwalające odtworzyć organizację
wewnętrzną. Dotyczy to też wyższych szczebli dowodzenia jak dywizje, grupy
operacyjne itp.
Grupę interesujących źródeł stanowią także tabelaryczne O. de B. dowództw
okręgów
generalnych,
wykazujące
miejsce
postoju
oddziałów
i
zakładów
obronne w związku z groźbą agresji niemieckiej w roku 1919 w świetle materiałów Centralnego Archiwum
Wojskowego, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 4, 1972.
26
Kolekcja stanów liczebnych obejmuje 86 jednostek archiwalnych, zaś kolekcja O. de B. — 72
jednostki archiwalne.
27
Zasady prowadzenia ewidencji stanów liczbowych regulowały odpowiednie rozkazy NDWP: nr
1336/1 z 10.07.1919 roku — o sporządzaniu dekadowych raportów stanu (według ustalonego wzoru); nr 116/1 z
13.01.1920 roku — wprowadzający zmiany w sposobie raportowania (dwa razy w miesiącu); nr 2330/1 z
12.05.1920 roku — w sprawie terminowego nadsyłania raportów. CAW, NDWP — Stany liczebne, t. 86.
wojskowych, ich stan etatowy, ewidencyjny, żywnościowy i bojowy.
W myśl rozkazu NDWP nr 3206/1 z dnia 13 października 1919 roku
sporządzano specjalne raporty stanu oficerów. W raportach tych wymieniono
wszystkie komórki organizacyjne danej jednostki oraz ujęto rzeczywisty stan liczbowy
oficerów na dany dzień z wykazaniem też stopnia wojskowego.
Raporty miesięczne zmian stanu, które nadsyłały dowództwa okręgów
etapowych wykazują dyslokację oddziałów etapowych, komend placu, obozów
jenieckich i punktów wysyłkowych.
W kolekcji na szczególną uwagę zasługuje zestawienie stanów liczebnych
armii na dzień 31 sierpnia 1921 roku według podziału na jednostki28. Obejmuje ono
tabelę orientującą o stanie żywnościowym armii, a w tym Naczelne Dowództwo,
Ministerstwo Spraw Wojskowych i wszystkie bezpośrednio podległe instytucje, okręgi
generalne, 2 armię, wojskowe placówki zagraniczne (dyplomatyczne i handlowe),
wojska Litwy Środkowej — tzw. grupy operacyjnej „Bieniakonie29” oraz, będącą na
budżecie Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Sekcję Jeńców i Internowanych. Poza
tym występuje ogólne zestawienie stanu liczebnego armii na dzień 31 lipca i 31
sierpnia 1921 roku z wykazaniem jej stanu bojowego i stosunku procentowego do
stanu żywnościowego (według rodzajów broni i służb).
Powyższe dane ogólne, rozwinięte są wykazami szczegółowymi O. de B.
armii ze stanami żywnościowymi i bojowymi: władz centralnych (MSWojsk. i
instytucje podległe), inspektoratów armii, 2 armii, dowództw okręgów generalnych,
dywizji piechoty (1—30) ze wskazaniem miejsca postoju oraz brygad jazdy, piechoty i
artylerii. Wykazują dalej stany żywnościowe i bojowe oddziałów według rodzajów
broni i służb, powiatowych komend uzupełnień, komend lokalnych — miast, obozów
warownych, oficerów placu itp.
Niemniej ciekawe i cenne dla badacza jest zestawienie działalności resortów
MSWojsk. dla armii w polu za czas od 1 stycznia do 20 sierpnia 1920 roku
sporządzone przez Biuro Prezydialne na podstawie materiałów dostarczonych przez
28
CAW, NDWP — Stany liczebne, t. 85.
Grupa ta została utworzona po zajęciu Wilna w październiku 1920 roku. Problem ten szczegółowo
omawiają: B. W a l i g ó r a, Zajęcie Wilna przez gen. Żeligowskiego, Bellona, t 36, 1930, s. 232; P.
Ł o s s o w s k i, Stosunki polsko-litewskie w latach 1918—1920, Warszawa 1966, s. 264—298.
29
departamenty, sekcje i oddziały. Zestawienie to ilustruje działalność instytucji
MSWojsk. w zakresie personalnym i materiałowym według okręgów od 1 stycznia do
30 czerwca 1920 roku i od 1 lipca do 20 sierpnia 1920 roku. W formie zestawień
cyfrowych, tabel oraz komentarza zobrazowano działalność MSWojsk., na rzecz
Naczelnego Dowództwa i podległych mu wojsk w polu30.
Kolekcja
O.
de
B.
obejmuje okres od listopada 1918 roku do
kwietnia 1921 roku. W poszczególnych teczkach akt zgrupowane są zestawienia
tabelaryczne O. de B. dowództw okręgów generalnych, frontów, armii i grup
operacyjnych oraz podległych im oddziałów i związków taktycznych. Każda jednostka
archiwalna obejmuje materiał w zasadzie z okresu 2-tygodniowego. Zestawienia te
bowiem sporządzano i przesyłano do Oddziału I NDWP periodycznie. Tabele O. de B.
sporządzane były przy pomocy znaków konwencjonalnych.
Zebrany w tej kolekcji materiał pozwala na odtworzenie dokładnej struktury
władz i dowództw, a więc MSWojsk. i okręgów generalnych oraz Naczelnego
Dowództwa i podległych frontów, armii, grup operacyjnych wraz z jednostkami,
oddziałami, służbami i zakładami. I tak na przykład O. de B. Wojska Polskiego w b.
zaborze pruskim wykazuje nie tylko dowództwo i główne jednostki, ale także
wszystkie urzędy, urządzenia etapowe itp. O. de B. rodzajów broni i służb wykazują
nie tylko organizację W danym czasie, ale przydział oraz taktyczną podległość
oddziałów, zakładów i urządzeń broni czy służby31.
W omawianej kolekcji występują graficzne i tabelaryczne O. de B. Graficzne
— sporządzano przy użyciu znaków konwencjonalnych; tabelaryczne O. de B. było
raportem wykazującym pisemnie w sposób tabelaryczny „organizacyjny lub taktyczny
skład danej formacji z uwzględnieniem podziału na: a) bezpośrednio podległe, b) stale
lub czasowo przydzielone oddziały, zakłady i instytucje według ustalonego porządku
rodzaju broni i służb.
Wszyscy dowódcy, komendanci i kierownicy opracowujący O. de B.
wykazywali skład organizacyjny lub taktyczny podległych formacji wojskowych, a
także wojska, zakłady i instytucje czasowo przydzielone. Założenia te dotyczyły także
30
31
CAW, NDWP — Stany liczebne, t. 86.
Por. CAW, NDWP — O. de B., t. 65.
sporządzania wykazu stanów liczbowych, które wykazywały według ustalonej O. de
B. sumaryczne stany liczbowe wszystkich składowych części z uwzględnieniem
gotowości bojowej, stosunku gospodarczego, sanitarnego itp. (np. stan ewidencyjny,
etatowy, faktyczny, zmarłych, dezerterów itp.)32.
O d d z i a ł III. W zespole tym zachowało się 98 jednostek archiwalnych.
Zgromadzone tu materiały stanowią cenną bazę źródłową do poznania przebiegu
działań bojowych w latach 1919—1920.
Jednostki archiwalne z numeracją od 1 do 22 zawierają wyłącznie komunikaty
operacyjne frontu wschodniego i zachodniego od 4 stycznia 1919 roku do 26 kwietnia
1921 roku33. Wydawano je codziennie. Zawierają więc szczegółową kronikę wydarzeń
na obu frontach walki.
Komunikaty sytuacyjne frontu wschodniego podają codzienną sytuację
poszczególnych frontów i armii, ich skład organizacyjny, miejsce postoju, zmianę
dyslokacji, zajęcie nowych miejscowości itp. Zawierają one wiele danych o
przeciwniku, zaczerpniętych z relacji powracających jeńców wojennych, o dyslokacji
wojsk, zamierzeniach, podejmowanych przedsięwzięciach mobilizacyjnych i sytuacji
wewnętrznej na froncie.
W zachowanych komunikatach ma swoje odbicie nie tylko sytuacja frontowa,
ale też sprawy wewnętrzne kraju i przeciwnika. Informują one o akcjach
pacyfikacyjnych wojsk własnych, ilości osób internowanych i aresztowanych oraz
podejrzanych o udział w ruchu komunistycznym. Interesujące są w nich omówienia
spraw dotyczących kształtowania się granic państwa, sytuacji w Galicji Wschodniej,
na Śląsku i w Poznańskiem.
Komunikaty operacyjne zawierają informacje o działaniach grup operacyjnych
oraz frontów34. Informują one dość szczegółowo o przebiegu działań bojowych i
32
Sposób sporządzania tabelarycznych O. de B. często regulowano oddzielnymi przepisami. W
grudniu 1921 roku ukazała się specjalna instrukcja w tej sprawie. Por. CAW, NDWP — O. de B., t. 65.
33
W okresie tym zachodziły zmiany w nazwie komunikatów. Od 4 do 21.01.1919 roku ukazywały się
jako raporty operacyjne; do października 1920 roku były to komunikaty operacyjne (poranne i wieczorne), a
później — komunikaty sytuacyjne.
34
Początkowo organizacja frontów nie była ujęta w określone ramy. Dopiero rozkaz NDWP nr 616/1
z 7.06.1919 roku ujednolicił organizację, ustalił nazwy i odcinki następujących frontów: GalicyjskoWołyńskiego, Poleskiego, Litewsko-Białoruskiego, Mazowieckiego, Wielkopolskiego i PołudniowoZachodniego. W myśl rozkazu NDWP nr 1940/1 z 7.03.1920 roku zlikwidowano z dniem 1 kwietnia fronty i
utworzono armie, przydzielając im odpowiednie odcinki i zadania operacyjne.
przedsięwzięciach w zakresie realizacji planu operacyjnego.
Omawiane komunikaty opracowywane były na podstawie meldunków
nadsyłanych przez poszczególne szczeble dowodzenia, z frontami włącznie. Meldunki
te napływały do Oddziału III NDWP w postaci telegramów.
W jednostkach archiwalnych od 24 do 91 obok meldunków i telegramów z
poszczególnych frontów, a następnie armii i jednostek niższego szczebla, występuje
też różnorodna dokumentacja aktowa. Wśród niej na uwagę zasługuje m.in. plan
obrony frontu Galicyjskiego i Wołyńskiego z 9 września 1919 roku opracowany przez
Oddział III NDWP (t. 31). Ponadto wymienić należy rozkazy operacyjne sporządzone
na arkuszach referatowych odręcznie lub na maszynie — jako oryginalny. Zawierają
one szereg adnotacji kancelaryjnych (m.in. sposób sporządzania i sprawdzenia
wysyłki, numer dziennika podawczego, kto i kiedy odebrał dany rozkaz oraz
rozdzielnik odbiorców).
Oddział
V.
Akta tego Oddziału stanowią bazę źródłową do poznania
zagadnień personalnych Naczelnego Dowództwa WP i podległych związków
taktyczno-operacyjnych. Występują tu odprawy (późniejsze rozkazy) wewnętrzne i
oficerskie, materiały odnoszące się do zagadnień politycznych m.in. umów i
konwencji wojskowych, spis placówek dyplomatycznych polskich z obsadą
personalną, instrukcje dla attachatów wojskowych (teczka 1—9).
Oddzielną grupę akt tego zespołu stanowią komunikaty operacyjne i o sytuacji
materiałowej frontu zachodniego i wschodniego (teczka 10—14) oraz raporty prasowe
Biura Prasowego Sztabu Generalnego (teczka 15).
Wśród zasługujących na uwagę wymienić należy źródła omawiające sprawy
mobilizacyjne i demobilizacyjne. Są więc ogólne założenia mobilizacyjne i plan
mobilizacyjny, rozkazy i zarządzenia dotyczące obsady personalnej na stanowiskach
różnych szczebli, zwalniania oficerów z wojska oraz wskazówki dla przeprowadzenia
demobilizacji (t. 16—18).
W omawianym zespole występują także komunikaty, szkice i plany
dyslokacyjne jednostek, księga adresów instytucji wojskowych w Warszawie oraz
wykazy garnizonów okręgów generalnych (t. 19—22).
Oddział V, załatwiający sprawy personalne, wytwarzał liczną dokumentację,
w tym: zarządzenia, instrukcje, rozkazy regulujące sprawy obsady, kwalifikacji,
ewidencji spraw personalnych, orderów, odznaczeń, odznak itp. dotyczących kadry i
personelu cywilnego. Całokształt spraw dotyczących praw i obowiązków osób
wojskowych zawarty jest w aktach normatywnych różnych szczebli.
Omawiany zespół akt, liczący 127 jednostek archiwalnych, zawiera
różnorodną korespondencję odnoszącą się także do spraw ogólno-państwowych i
społecznych, wyszkolenia i oświaty35.
Podejmowane przez Oddział V decyzje mają odbicie w rozkazach MSWojsk. i
Sztabu Generalnego. Te przekazy źródłowe normowały sprawy organizacyjne, zakres i
podział czynności, awanse oficerów, problemy etatowe, przydziały personalne.
Omówione wyżej zespoły akt, zachowane w dobrym stanie fizycznym,
usystematyzowane chronologicznie lub strukturalnie, a również według dziennika
wpływu — są w pełni dostępne do badań naukowych.
Tematyczna ich zawartość jest znacznie bogatsza niż zasygnalizowano
powyżej. Występują tu nie tylko różnorodne wiadomości natury wojskowej z lat
1918—1921,
ale
także
odnoszące
się
do
spraw
polityczno-społecznych,
administracyjno-gospodarczych, stosunków wewnętrznych i zewnętrznych Polski.
Oddają one także ówczesną atmosferę i warunki kształtowania się nie tylko
wojskowości, ale i państwowości polskiej.
35
Akta Oddziału V posiadają repertorium wraz z indeksem rzeczowym.