Kamień znad Kamienki

Kamieniarstwo
Kamień naturalny
Z
licznego grona kamieni naturalnych Ukrainy granit Tokowski (ros. Токовский, ukr. Токівський)
słusznie uważa się za jeden z najlepszych materiałów. Dzięki walorom estetycznym i użytkowym materiał ten ma bardzo dobrą opinię wśród polskich kamieniarzy. Atrakcyjna barwa i równomierna struktura łączy
się z bardzo dobrymi charakterystykami fizyko-mechanicznymi. Granit ten – na rynku znany także pod nazwą
Carpazi – jest doskonałym materiałem do produkcji płyt,
płytek, nagrobków i elementów przestrzennych. Drobnoziarnista struktura i wyjątkowa trwałość poleru są bardzo cenione w monumentalnym rzeźbiarstwie.
Tokowski cieszy się zasłużonym mianem najbardziej
popularnego spośród granitów ukraińskich. Barwa kamienia waha się od karmelowej przez wiśniową do szaroróżowej. Jak i w przypadku innych rodzajów kamienia
naturalnego intensywność barwy Tokowskiego zależy
od miejsca i głębokości wydobycia w kamieniołomie.
Tereny rozciągające się poniżej dnieprowych porohów
były od dawna zagospodarowane przez watahy kozackie, które w XVI-XVIII w. urządzały tu swoje bazy militarno-gospodarcze. W XX w. w ramach industrializacji
gospodarki Związku Radzieckiego zapadła decyzja budownictwa na Dnieprze wielkich zbiorników i elektrowni
wodnych. Jednym z powodów było zalanie porohów
i tym samym umożliwienie żeglugi w dolnym i środkowym biegu rzeki. Pierwsza była uruchomiona w 1932 r.
elektrownia Dnieproges. W latach 1955-58 w dolnej części Dniepru zbudowano kolejny człon dnieprowskiej kaskady hydrotechnicznej – Kachowską Elektrownię Wodną; powstały wówczas olbrzymi zbiornik wodny pokrył
nie tylko resztki progów granitowych na Dnieprze, ale
również tysiące hektarów żyznych gruntów rolniczych.
Właśnie tu, w odległości kilku kilometrów od Zalewu
Kachowskiego, na prawym brzegu rzeki Kamienki leżą
złoża granitu Tokowski.
Kamień znad Kamienki
Granit Tokowski
Dzięki składowi mineralnemu należy do klasy twardych
granitów, przez co jest niełatwy w obróbce. Wysoka zawartość kwarcu (około 25 proc.) powoduje podczas obróbki mechanicznej ponadprzeciętne zużycie narzędzi
diamentowych.
Pochodzenie
Złoże tego kamienia znajduje się na byłych ziemiach
Kozaków zaporoskich, w miejscu gdzie ukraińska tarcza
krystaliczna rozciągająca się szerokim pasem od Wołynia do Morza Azowskiego przecina jedną z największych rzek Europy – Dniepr. Skały budujące tarczę ukraińską, głównie granity i gnejsy, przecinały rzekę w formie
niedostępnych dla statków progów skalnych (porohów).
88
NK 48 (5/2010)
Historia
Wydobycie granitu w tej miejscowości sięga lat 70.
XIX w. Spełniając dekret rosyjskiego cara Aleksandra
II z 1861 r. o zniesieniu pańszczyzny i uwłaszczeniu
chłopów, miejscowy dziedzic Twierdomiedow wydzielił
swym chłopom grunty w okolicach wsi Makarów na prawym brzegu dolnego biegu rzeki Kamienki. Przez licznie
występujące jary i występy skalne grunty te praktycznie
nie nadawały się pod uprawę. By w jakikolwiek sposób
zarobić na gruntach, nowi właściciele musieli zająć się
wydobyciem granitu, otwierając tym samym pierwsze
kamieniołomy.
Po zwycięstwie rewolucji bolszewickiej i nacjonalizacji ziemi w latach 20. XX w. założono tu zjednoczenie
www.RynekKamienia.pl
Kamieniarstwo
Porady
kamieniarskie Bazawłucka Artil, które prowadziło sezonowe wydobycie kamienia. Władze szybko doceniły
walory tego kamienia i perspektywy gospodarcze złoża
na brzegach Kamienki. W latach 1925-26 na miejscu
starych kamieniołomów prace wydobywcze prowadziła
już państwowa Moskowska Kontora, a rok później utworzono tu odział administracji inżynieryjnej, zajmujący się
realizacją zagranicznych zamówień na granit na potrzeby budownictwa drogowego i kolejowego.
Prace kamieniarskie prowadzono wtedy przeważnie
ręcznie. Kamieniarze wiercili otwory, w które wbijano
kliny stalowe i drewniane. Podlane wodą drewno pęczniało, co powodowało oddzielenie się kamiennego
bloku od skalnej ściany. Do momentu pojawienia się
pierwszych traktorów transport kamienia w kamieniołomie i do najbliższej kolei odbywał się za pomocą wołów
i koni. Eksploatację metodą wybuchową rozpoczęto
w późniejszym okresie i jest ona stosowana tu do dziś.
W pobliżu kamieniołomów w latach 30. powstały osiedla
kamieniarzy Tok, Czerwony Tok i w późniejszym okresie
osiedle Tokowskie. To w tym czasie miejscowy granit
przyjął nazwę Tokowski.
Po drugiej wojnie światowej aż do początku lat 90. wydobycie granitu Tokowski prowadziły jednostki państwowej korporacji Ukrnerudprom. W tym czasie złoże eksploatowano w skali przemysłowej. Z kamienia powstały
setki obiektów, włącznie z olbrzymimi pomnikami działaczy komunistycznych (m.in. pomnik Lenina w Kijowie)
i generałów Armii Czerwonej (cokół pomnika marszałka
Gieorgija K. Żukowa w Moskwie).
fot. wasilij rossijanski
Obecne wydobycie
Zbadane zasoby granitu Tokowski ocenia się na co najmniej 70 mln m sześc. W latach 90. wydobycie granitu
w tym rejonie przeszło w ręce prywatne. Obecnie wyodrębniono osiem złóż. Licencje na wydobycie bloków
Częściowo zalany największy kamieniołom Centralny wykorzystywany głównie do pozyskiwania kruszywa
Tokowski
fot. archiwum
Dane fizyko-mechaniczne
Gęstość [kg/m3]: Mrozoodporność: Nasiąkliwość [%]: Wytrzymałość na ściskanie [MPa]:
Wytrzymałość na zginanie [MPa]: Ścieralność [g/cm2]:
Porowatość [%]:
www.RynekKamienia.pl
Skład mineralogiczny [%]
Mikroklin
Plagioklaz:
Kwarc
Biotyt
Inne
2670
całkowita
0,50-0,60
225
19
0,26-0,45
1,2
35
35
25
4
1
89
NK 48 (5/2010)
Kamieniarstwo
Sprzedaż
Dlaczego podaż nie jest w stanie zaspokoić popytu na
Tokowski? Ukraińscy kamieniarze wskazują kilka przyczyn takiego stanu rzeczy. Przede wszystkim są to bardzo skomplikowane procedury prawno-administracyjne.
Każdy fragment działalności inwestycyjnej lub wydobywczej podlega różnym organom administracji lub dozoru, których decyzje czasami stoją w sprzeczności ze
sobą. Koncesje na wydobycie są przyznawane na krótki
okres, zazwyczaj 5-letni, przez co koncesjobiorcom nie
opłaca się inwestować w złoże i technologię wydobycia,
co częściowo skutkuje mniejszym wydobyciem.
Duże zapotrzebowanie przy niewielkiej podaży rodzi także problemy z zakresu nieuczciwej konkurencji. Skomplikowany system podatkowy powoduje, że eksportem
kamienia zajmują się raczej osoby fizyczne niż prawne.
90
NK 48 (5/2010)
Unikalne porohy na Kamience mogą zablokować
otwarcie kolejnych kamieniołomów Tokowskiego.
fot. archiwum gran-trade.com
z sześciu z nich miały do niedawna firmy: Dniepronierudprom (kamieniołom Centralny-2), Beutaga Ltd (Jubilejny), DP Kyiwski Karier Biłyczy (Centralny-1 i Centralny-3), Gorkis-Granit Ltd (wyrobisko Wodospad na
prawym brzegu rzeki Kamienki) i Nierudstrojkomplekt
(kamieniołom Siewiero-Tokowski).
Złóż Piekarnia i Wodospad (lewobrzeżnego) nie oddano do eksploatacji. To drugie leży niedaleko porohów
na rzece Kamience. Po wzniesieniu zapór na Dnieprze
jest to prawdopodobnie jedyny naturalny próg wodny
na terenach ukraińskiego stepu. Dziś porohy na rzece
przyciągają turystów jako atrakcyjny punkt regionalnej
turystyki. W dolnym biegu Kamienki naukowcy odkryli
także kilka endemicznych gatunków roślin i ubiegają się
o nadaniu temu terenu statusu państwowego rezerwatu przyrody. Z tych względów rozpoczęcie wydobycia
w leżących na lewym brzegu rzeki zbadanych złożach
wydaje się mało prawdopodobne.
Pomimo że licencje na wydobycie Tokowskiego mają firmy prywatne, sytuacja nie wygląda najlepiej. Firma Beutaga z Dniepropietrowska od niedawna usiłuje sprzedać
swój majątek, w tym kamieniołom Jubilejny. Do kupienia
jest także kamieniołom Centralny-2, należący do firmy
Dnieprnierudprom. W 2008 roku firma zbankrutowała, a Skarb Państwa, który przejął jej majątek, określił
jego wartość na 2,5 mln dolarów. Według ukraińskich
ekspertów złoże to jest już jednak bliskie wyczerpania,
a wysokość wyceny wynika raczej z wartości atrakcyjnie ulokowanych gruntów należących do firmy w Dniepropietrowsku. Jak dotąd nie ma informacji o ponownej
sprzedaży w prywatne ręce tego kamieniołomu.
Dziś przemysłowe wydobycie bloków prowadzą jedynie
należąca do kijowskiego Zakładu Przerobu Kamienia Biłyczy firma DP Kyivskij Karier i powiązana z Zenonem
Kiszkielem firma Gorkis-Granit. Miesięczna produkcja
waha się od 400 do 700 m sześc., co ze względu na
popularność tego kamienia na Ukrainie i za granicą jest
niewystarczające.
fot. siergiej capliuk
Kamień naturalny
Jeden z nielicznych czynnych kamieniołomów
blocznych Tokowskiego
W celu zakupu bloków ustawiają się kolejki chętnych.
U nieuczciwych „sprzedawców” kto zapłaci więcej, od
razu może wskoczyć w miejsce osoby, do której miał
trafić świeżo wydobyty w kamieniołomie blok. Jeśli uda
nam się złożyć zamówienie, ale nie określimy w nim
w jasny sposób koloru oczekiwanego kamienia, może
trafić do nas materiał o innej barwie lub niższej klasy.
W 2009 r. wyeksportowano 8,2 tys. ton bloków i płyt
o łącznej wartości 1,3 mln dolarów. Głównym kierunkiem eksportu Tokowskiego pozostaje Polska, gdzie trafiają głównie bloki. Mniejsze partie płyt granitu trafiały do
Rosji, Włoch, Azerbejdżanu i Gruzji.
Poza kamieniem blocznym kamień eksploatowany jest
na kruszywo. Wydobycie surowca stanowi znaczną
część gospodarki Tokowskiego, Toku i Czerwonego
Toku oraz całego rejonu apostołowskiego, w którym
leżą te kamieniołomy. 
Oleg Majewski
RynokKamnia.com.ua
www.RynekKamienia.pl