Autoreferat - Wydział Ekonomiczno

Autoreferat
1. Imię i nazwisko: Agnieszka Golczyńska-Grondas
2. Posiadane dyplomy, stopnie naukowe – z podaniem nazwy, miejsca i roku
ich uzyskania oraz tytułu rozprawy doktorskiej.
Doktor nauk humanistycznych w zakresie socjologii. Rozprawa doktorska „Role społeczne
mężczyzn żyjących w warunkach biedy i ubóstwa” przygotowana pod kierunkiem prof. zw.
dr hab. Wielisławy Warzywody-Kruszyńskiej, Łódź, Uniwersytet Łódzki, Wydział
Ekonomiczno-Socjologiczny, 2003.
3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych
1988-1989 - asystent stażysta w Katedrze Socjologii Ogólnej, Instytut Socjologii, Wydział
Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki
1989 -1996 - asystent w Katedrze Socjologii Ogólnej IS UŁ
1996-2000 - wykładowca w Katedrze Socjologii Ogólnej IS UŁ
2000-2003 - starszy wykładowca w Katedrze Socjologii Ogólnej IS UŁ
2003-2008 - adiunkt w Katedrze Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UŁ
2008 – do chwili obecnej - adiunkt w Katedrze Socjologii Stosowanej i Pracy Socjalnej,
Instytut Socjologii, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki
4. Wskazanie osiągnięcia* wynikającego z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca
2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w
zakresie sztuki (Dz. U. nr 65, poz. 595 ze zm.): monografia/ rozprawa habilitacyjna
Agnieszka Golczyńska-Grondas, 2014, „Wychowało nas państwo”. Rzecz o tożsamości
dorosłych wychowanków placówek opiekuńczo-wychowawczych, Kraków: ZW NOMOS,
ss. 333.
Omówienie celu naukowego ww. pracy i osiągniętych wyników wraz z omówieniem ich
ewentualnego wykorzystania.
A. Wprowadzenie
Rozprawa habilitacyjna, mieszcząca się w obrębie socjologii tożsamości oraz socjologii biedy
i wykluczenia społecznego, traktuje o tożsamości „absolwentów” placówek opiekuńczowychowawczych, dorosłych osób dotkniętych podwójnym piętnem: dysfunkcyjnej rodziny
pochodzenia i instytucjonalizacji w państwowych domach dziecka (PDD) oraz innych
placówkach tzw. opieki całkowitej. Zjawiska ujawniające się w (częściowo) izolowanych
światach społecznych instytucji totalnych, w tym biograficzne doświadczenia institutional
leavers, analizowane są od momentu formalnego ukonstytuowania się socjologii (np. tradycje
szkoły chicagowskiej) przez badaczy zainteresowanych procesami dezintegracji społecznej –
czy też, używając określenia bardziej współczesnego, wykluczenia społecznego. Jednakże
zbiorowość wychowanków placówek opiekuńczo-wychowawczych, mimo swojej znacznej
liczebności, rzadko stanowiła przedmiot zainteresowania polskich socjologów. Dotyczące jej
badania realizowane były przede wszystkim przez pedagogów i psychologów (do wyjątków
1
należą opracowanie Moniki Sajkowskiej oraz powstające w ostatnich dziesięciu latach
krytyczne analizy reform systemu pomocy społecznej1). System, którego oddziaływaniom
poddawani byli badani przeze mnie wychowankowie PDD, powstał w pierwszych latach
powojennych i działał pod nadzorem resortu oświaty w sposób stabilny do końca roku 1998.
W styczniu roku 1999 roku placówki opiekuńczo-wychowawcze zostały przekazane
Ministerstwu Pracy i Polityki Społecznej, co rozpoczęło proces ich reform.
(Post)peerelowskie placówki opiekuńczo-wychowawcze miały kilka istotnych z
socjologicznego punktu widzenia cech. Były to duże instytucje, przeznaczone dla nawet
ponad stu wychowanków, prowadzone przez kadrę o przygotowaniu przede wszystkim
pedagogicznym, nastawioną na kolektywne wychowanie. W pierwszych latach po II wojnie
światowej w PDD umieszczano przede wszystkim sieroty wojenne. W kolejnych latach w
populacji wychowanków zwiększał się udział dzieci i nastolatków pozbawionych
prawidłowej opieki rodzicielskiej, określanych mianem „sierot społecznych”. W latach 1980.
kategoria ta stanowiła ponad 95% ogólnej liczby wychowanków. Funkcjonując w
określonych przepisami ramach instytucjonalnych, każda placówka stanowiła odrębny świat
społeczny, w którym „reguły gry” były wyznaczane przez relacje między personelem a
podopiecznymi (przede wszystkim przez postawy i zachowania kadry wobec wychowanków).
Realnie "bez-domni" wychowankowie instytucji podlegali szczególnym wpływom
socjalizacyjnym, które wraz z pierwotnymi uwarunkowaniami rodziny prokreacji miały
istotne znaczenie dla procesów kształtowania się tożsamości. Jednocześnie w okresie
usamodzielnienia u progu dorosłości, podobnie jak inni institutonal leavers, byli szczególnie
zagrożeni społeczną ekskluzją.
Przeprowadzone przeze mnie w latach 2011-2013 badania, (grant habilitacyjny NCN
pt. „Zinstytucjonalizowana tożsamość. Procesy formowania się tożsamości w świetle losów
biograficznych dorosłych wychowanków placówek opiekuńczo-wychowawczych”), wpisują
się w wieloletni program analiz biedy i wykluczenia społecznego (w tym międzygeneracyjnej
transmisji biedy i problemów społecznych) realizowany przez zespół profesor Wielisławy
Warzywody-Kruszyńskiej, wieńcząc jednocześnie pewien etap moich własnych
zainteresowań badawczych, związanych z wieloaspektowymi, jakościowymi analizami
historii życia jednostek i rodzin funkcjonujących na marginesie mainstream society lub
zagrożonych marginalizacją społeczną. Wyniki zawartych w rozprawie analiz dopełniają
niedostatecznie dotychczas rozpoznaną przestrzeń badawczą w polskiej socjologii biedy i
1
Sajkowska M., 1999, Stygmat instytucji. Społeczne postrzeganie wychowanków domów dziecka, Warszawa,
ISNS UW; Racław-Markowska M., Legat S. (red.), 2004, Opieka zastępcza nad dzieckiem i młodzieżą – od
form instytucjonalnych i rodzinnych, Warszawa: ISP; Hrynkiewicz J., 2006, Odrzuceni. Analiza procesu
umieszczania dzieci w placówkach, Warszawa: ISP; Kwak A., (red.), 2006, Z opieki zastępczej w dorosłe życie.
Założenia a rzeczywistość, Warszawa: ISP; Giermanowska E., M. Racław Markowska, 2007, Losy
usamodzielnianych wychowanków domów dziecka, w: Tarkowska E. (red.), Ubóstwo i wykluczenie społeczne
młodzieży. Raport z badań, Warszawa: IPiSS, s. 147-202.
2
wykluczenia społecznego, mają także znaczenie dla dalszego rozwoju refleksji nad procesami
tożsamościowymi.
Celem naukowym rozprawy habilitacyjnej było:
1/poszerzenie wiedzy na temat
procesów formowania się tożsamości osób
wywodzących się z wykluczonych społecznie dysfunkcyjnych rodzin i
tożsamościowo-twórczych wpływów instytucjonalizacji,
2/pogłębienie wiedzy dotyczącej stygmatyzacji takich osób i konsekwencji
naznaczania dla rozwoju tożsamości jednostki, oraz
3/ pogłębienie wiedzy dotyczącej związków między pracą biograficzną i pracą nad
tożsamością a przebiegiem losów życiowych.
Zgodnie z postulatem Anselma L. Straussa, pojęcie tożsamości stanowi w rozprawie ramę
organizacji materiału empirycznego i refleksji dotyczących biografii badanych 2 . Podstawę
empiryczną rozprawy stanowią dane uzyskane przy zastosowaniu striangulowanych technik
badawczych: 38 wywiadów biograficznych/narracyjnych, Twenty Statements Tests
przeprowadzanych z narratorami przed rozpoczęciem wywiadu właściwego, analizy
dokumentów zastanych, tzw. „teczek wychowanków” oraz trzech zogniskowanych
wywiadów grupowych z pracownikami instytucji opieki całkowitej i sądownictwa,
aktywnymi zawodowo w okresie instytucjonalizacji narratorów. Materiały zostały
opracowane zgodnie z regułami metodologii teorii ugruntowanej, stanowiąc przykład analiz
typu bottom-up. Badania zostały ograniczone do terenu Łodzi i województwa łódzkiego.
Rozprawa habilitacyjna przedstawia wyniki dotyczące:
1/ uwarunkowań procesów tożsamościowych narratorów z uwzględnieniem cech i atrybutów
przypisywanych rodzinom pochodzenia badanych, oraz
2/ opisu społecznego świata placówek opiekuńczo-wychowawczych stworzonego w oparciu o
goffmanowskiej ramę instytucji totalnej;
3/ analizy typologicznej profilów tożsamościowych narratorów;
4/znaczenia pracy biograficznej i pracy nad tożsamością jako istotnych czynników
warunkujących przebieg losów życiowych.
Wartość dodaną analiz stanowią wnioski dotyczące metodologii prowadzenia badań
biograficznych w zbiorowościach wykluczonych i „straumatyzowanych”.
B. Najważniejsze ustalenia i wyniki
Za najważniejsze osiągnięcia rozprawy – zgodnie z art. 16 ust. 1 i 2 Ustawy o stopniach
naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki – stanowiące
znaczący wkład w rozwój socjologii uznaję: odkrycie zjawiska kondensacji niskiego statusu
społecznego i skonstruowanie modelu teoretycznego tego zjawiska (w tym wprowadzenie
pojęcia stygmatyzującej pracy nad tożsamością), ustalenie relacji między przebiegiem losów
życiowych a pracą biograficzną i pracą nad tożsamością, wprowadzenie pojęć negatywnej
pracy nad tożsamością i negatywnej pracy biograficznej, rozwój refleksji nad znaczeniem
2
Strauss A.L., 1969, Mirrors and Mask. The Search for Identity, Mill Valley, CA: Sociology Press, s. 9.
3
ważnych innych w biografii jednostki (autorska typologia znaczących innych), wprowadzenie
skali totalizacji jako narzędzia analitycznego w odniesieniu do badań instytucji totalnych.
I. Zidentyfikowanie zjawiska kondensacji niskiego statusu społecznego
i skonstruowanie modelu teoretycznego tego zjawiska
Wychowankowie placówek opiekuńczo-wychowawczych zaliczani są do zbiorowości
szczególnie zagrożonych wykluczeniem społecznym. Zarówno w dyskursie naukowym, jak
i potocznym, ekskluzja społeczna powiązana jest ściśle z klasyfikowaniem innych
w kategoriach (braku) przynależności do pewnych społecznie ocenianych i wartościowanych
zbiorowości, (np. bieda „porządna” i „patologiczna”). Towarzyszące procesom
klasyfikowania
oceny
o
charakterze
moralnym
(np.
opozycje
dobre/złe,
wartościowe/bezwartościowe) wyznaczają jednostkom granice ich partycypacji w życiu
społecznym. Szczególne znaczenie mają klasyfikacje dokonywane w obrębie instytucji
(organizacji formalnych) przez profesjonalistów, co klasyfikacjom tym nadaje walor
naukowości i utrudnia falsyfikację wydawanych orzeczeń 3 . Z klasyfikowaniem
i wartościowaniem powiązane są zjawiska stereotypizacji i etykietyzacji/naznaczania, w tym
stygmatyzacji. Symboliczne naznaczenie stygmatem powiązane z wymuszaniem statusu,
powoduje, że tożsamość jednostki odbiega w niekorzystny sposób od tożsamości oczekiwanej
– pewnego społecznie pożądanego modelu normalności, akceptowanego przez
nieobciążonych piętnem goffmanowskich „normalsów”. Negatywnej stereotypizacji i
naznaczaniu towarzyszą: ideologia uzasadniająca niższość napiętnowanych, wywołana
(wykreowanym) poczuciem zagrożenia, oraz niechęć innych członków społeczeństwa
przejawiająca się w różnych formach dyskryminacji zwiększających społeczny, ekonomiczny
i polityczny dystans pomiędzy stygmatyzowanymi i stygmatyzującymi. Przekonania o
zagrożeniu ładu społecznego ze strony wykluczonych skutkują działaniami o charakterze
profilaktycznym, kontrolnym lub punitywnym, które określam jako instytucjonalne
zarządzanie marginalizacją i stygmatyzacją. Procesy klasyfikowania, negatywnej
stereotypizacji i stygmatyzacji w przypadku badanej zbiorowości wiążą się ze
zidentyfikowanym przeze mnie zjawiskiem kondensacji niskiego społecznego statusu. Poniżej
przedstawiam swój autorski model teoretyczny kondensacji niskiego statusu (rys. 1) wraz z
uwarunkowaniami, które uznaję za najbardziej istotne w procesie formowania się tożsamości
badanych wychowanków placówek, tj.: a/ wykorzenieniem biograficznym z macierzystego
środowiska, b/ nadaniem rodzinie pochodzenia trwałego emblematu niewydolności oraz c/ ze
zróżnicowanymi formami stygmatyzacji dotykającej badanych.
3
Rosenhan D., 1973, On being sane in insane places, “Science” nr 179; Strauss A., 1969, Strauss A.L., 1969,
Mirrors and Masks. The Search for Identity, Mill Valley, CA, s. 53; Goffman E., 1961, Asylums. Essays on the
Social Situation of Mental Patients and Other Inmates, New York: Doubleday.
4
Wieloproblemowa rodzina biologiczna
wychowanka – definiowana jako
„patologiczna”, „niewydolna
wychowawczo” – gromadzenie się
potencjału wykorzenienia
biograficznego
Potwierdzenie/weryfikacja
instytucjonalna niskiego statusu –
nadanie emblematu niewydolności
Postrzegana jako
dysfunkcjonalna w
środowisku zewnętrznym
(stygmat dysfunkcyjnej
rodziny pochodzenia)
Szkoła
Sąd
Inne instytucje
Umieszczenie w domu dziecka – wykorzenienie z macierzystego środowiska
Stygmatyzacja
zewnętrzna – społ.
wzmacnianie
niskiego statusu
Wychowanek w domu dziecka
Procesy autostygmatyzacji
(bidul, dom dziada)
Uprzywilejowanie z racji „trudnego” dzieciństwa
– reakcje zewnętrzne, instytucje, „waluta” w
transakcjach społecznych
Stygmatyzacja/degradacja (przekonania o
dziedziczeniu genetycznym lub społecznym)
Wychowanek opuszczający
placówkę –wyjściowo niski
status (lokal socjalny, niskie
wykształcenie, brak
zasobów ekonomicznych,
niski kapitał kulturowy i
społeczny)
Stygmatyzacja
wewnątrzinstytucjonalna
Rys. 1 Zjawisko kondensacji niskiego statusu społecznego
Początkowo niski status przypisywany był rodzicom dziecka na podstawie
zidentyfikowanych przez środowisko zewnętrzne ich dysfunkcyjnych cech i atrybutów.
Identyfikacji tej towarzyszyły proces oceniania, klasyfikowania i stereotypizacji wszystkich
członków rodziny pochodzenia skutkujące nadaniem emblematu niewydolności; dzieci
wychowujące się w rodzinie stawały się (podobnie jak dorośli) nosicielami pierwotnego
stygmatu plemiennego (grupowego piętna) 4 . Jednocześnie szczególne cechy rodziny
pochodzenia sprzyjały nagromadzaniu się potencjału wykorzenienia biograficznego,
znaczącego dla kształtowania się tożsamości dziecka. Umieszczenie w placówce wzmacniało
proces nadawania niskiego statusu. Fakt instytucjonalizacji stanowił potwierdzenie
negatywnej oceny rodziny jako „niewydolnej wychowawczo”/”patologicznej”. Wiązał się on
4
Goffman E., 2005, Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości, Gdańsk GWP, s. 24.
5
ponadto z uruchomieniem procesów nadawania wychowankom kolejnego piętna o
charakterze plemiennym - wykorzenione z macierzystego środowiska dziecko postrzegano
jako pozbawioną domu „sierotę społeczną”. W momencie rozpoczynania samodzielnego
życia, „absolwenci” placówek opieki całkowitej byli zatem (i dalej są) w sposób
„skondensowany” potrójnie naznaczeni: 1/poprzez swoje pochodzenie, z którym w percepcji
społecznej wiąże się zagrożenie społecznym lub genetycznym dziedziczeniem dysfunkcji
poprzednich generacji, 2/poprzez fakt pobytu w instytucji opiekuńczo-wychowawczej oraz
3/poprzez niski kapitał społeczny, ekonomiczny i kulturowy, jakim dysponują wchodząc w
samodzielne życie w okresie usamodzielnienia.
1. Analiza zjawiska wykorzenienia biograficznego z dysfunkcyjnej rodziny pochodzenia
Załamanie ciągłości pamięci biograficznej dotyczącej sfery rodzinnej i znaczących innych, a
także wykorzenienie biograficzne wychowanków placówek stanowi rezultat doświadczeń
okresu dzieciństwa. Zasoby i wspomnienia dotyczące rodziny pochodzenia są ograniczone i
jednocześnie nasycone traumatycznymi wspomnieniami, którym towarzyszą silne emocje.
Narratorzy, jako osoby, które doświadczyły skróconej fazy dzieciństwa 5 (lub/i jego
zaburzonego przebiegu), pozbawieni zostali w znacznej mierze możliwości kształtowania
elementów koncepcji siebie w oparciu o naśladownictwo i identyfikację z intymnymi
znaczącymi innymi. Członkowie rodziny pochodzenia ze względu na swoje specyficzne
atrybuty (destrukcyjny, negatywnie oceniany tryb życia, uzależnienie od alkoholu,
zaniedbania, różne formy przemocy, odrzucenie lub porzucenie dzieci) stawali się dla
badanych niszczącymi znaczącymi innymi. Budowanie własnej tożsamości w oparciu o
opowieści intymnych znaczących innych o formatywnych wydarzeniach z okresu dzieciństwa
było w przypadku narratorów utrudnione ze względu na nadwątlone, zerwane lub nigdy
nienawiązane więzi z bliskimi. Proces instytucjonalizacji wzmacniał poczucie wykorzenienia,
a możliwości dokonania rekonstrukcyjnej pracy biograficznej 6 w wielu przypadkach były
znacznie ograniczone.
2. Zastosowanie koncepcji (trwałego) emblematu niewydolności
Analizując zjawiska klasyfikowania i wartościowania badanych i członków ich rodzin
pochodzenia, przywołałam wprowadzone przez Richarda Sennetta i Johnatana Cobba7 pojęcie
emblematu wysokich kompetencji (badge of ability). Pozornie merytoryczny emblemat
wysokich kompetencji instytucjonalnie (np. w systemie edukacji) nadawany jest jednostkom
zajmującym wysokie pozycje w rankingach osiągnięć i sprawności. Wiąże się on z
5
W zubożałych wieloproblemowych rodzinach znaczącym przemianom ulegają wzory związane z pełnieniem
roli dziecka, przedwcześnie podejmującego rolę i funkcje osoby dorosłej, co skutkuje m.in. znacznym
skróceniem faz dzieciństwa i adolescencji (m.in. Jacyno M., 1997, Kontrkultura ubóstwa. Pierre'a Bourdieu
koncepcja reprodukcji klas społecznych a problem reprodukcji otwartej, Studia Socjologiczne, nr 3 (146);
Grotowska Leder J., Golczyńska-Grondas A. [2004] , Bieda jako zagrożenie dla funkcjonowania rodziny, [w]:
Sałustowicz P. (red.), Europa i praca. Materiały III Konwencji Ruchu Przeciw Bezradności Społecznej, Biuro
Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa, s. 116-134.
6
Hoffman-Riem Ch., 1990, Adopted child. Family Life with Double Parenthood. London, New Brunswick:
Transaction Publishers.
7
Sennett R., J. Cobb, 1972, The Hidden Injuries of Class, New York, London: W. W. Norton & Company.
6
faworyzowaniem jednostek z klas wyższych i jednoczesnym pomijaniem zdolności
i możliwości osób z niższych segmentów struktury społecznej. Tym ostatnim, zwłaszcza, gdy
ich funkcjonowanie znacząco odbiega od wartości, norm i wzorów zachowań przyjętych w
mainstream society, przypisuje się znacznik określony przeze mnie jako emblemat
niewydolności (sign of inability). Według Sennetta i Cobba przyznawanie emblematów
kompetencji (i niewydolności) stanowi podstawę podziałów społecznych, legitymizuje
uprawnienia jednostki do korzystania z jej praw zarówno w wymiarze egzystencjalnym (np.
prawa do wolności i godności), jak i w podejmowaniu codziennych wyborów oraz warunkuje
ponadto kontakty i więzi społeczne8.
Ustaliłam, że proces nadawania rodzinie pochodzenia trwałego emblematu
niewydolności opierał się o sekwencję działań instytucji pomocowych, edukacyjnych i
sądowniczych formułujących diagnozy, opinie i oceny. Działania te opisać można jako
instytucjonalne rytuały degradacji 9 , związane z narzuceniem rodzinom pochodzenia
narratorów deprecjonującego statusu i jego legitymizowaniem. Podejmowane wobec rodzin
interwencje były przynajmniej częściowo uzasadnione rzeczywistymi, złymi warunkami
socjalizacji dziecka. Podkreślić jednak należy, że gromadząc dowody uzasadniające
pozbawianie rodziców statusu osób zdolnych do prawidłowego wypełniania funkcji
rodzicielskich, profesjonaliści dokonywali silnie naznaczających ocen. Oceny te odnosiły się
przede wszystkim do subiektywnie zdiagnozowanych osobowościowych lub
charakterologicznych deficytów opiekunów, pomijano natomiast inne uwarunkowania
dysfunkcyjności rodziny (np. środowiskowe, strukturalne), oraz potencjalne zasoby, które
mogłyby być wykorzystane dla zapobieżenia instytucjonalizacji dziecka. Analizowane opinie
dotyczące funkcjonowania rodziców/opiekunów dziecka lokują się w ramach paradygmatu
moralnego oburzenia; cechuje je znaczna arbitralność, wzajemna sprzeczność, stereotypowe
przypisywanie odpowiedzialności za funkcjonowanie rodziny w kategoriach płci.
Sformułowane w procesie umieszczania dziecka w placówce opinie w kolejnych latach
zazwyczaj rytualnie podtrzymywano. Nieliczne w badanej próbie przypadki stwierdzenia
poprawy sytuacji w rodzinie pochodzenia nie powodowały znaczących zmian w położeniu
pozostających w placówce narratorów. Różnorakie zachowania rodziców, którym przypisano
emblemat niewydolności, klasyfikowane bywały zgodnie z regułami stereotypizacji lub
retrospektywnej reinterpretacji roli społecznej, co prawdopodobnie warunkowało przebieg
pracy personelu placówek z podopiecznymi. Emblemat niewydolności wzmacniał także
negatywny stosunek bezpośredniego środowiska, w jakim funkcjonowała rodzina do jej
członków. Analizowane dokumenty odzwierciedlają proces dalszej degradacji części rodzin
narratorów, co skłania do postawienia częściowo potwierdzonej w wywiadach grupowych
hipotezy o istnieniu związków między instytucjonalizacją dzieci a pogłębiającą się destrukcją
życia rodziców/opiekunów.
8
Sennett R., J. Cobb, 1972, s. 58-98, 118, 153-157, 170-177.
Por. Garfinkel H., 1956, Condition of Successful Degradation Ceremonies, “American Journal of Sociology”,
t. 61, nr 5, s. 420-424.
9
7
3. Wprowadzenie pojęcia stygmatyzującej pracy nad tożsamością i wskazanie typów tej pracy
w odniesieniu do zbiorowości wychowanków placówek
W kontekście badań zbiorowości wychowanków PDD, wywodzących się ze
spauperyzowanych, dysfunkcyjnych rodzin ulokowanych na najniższych poziomach struktury
społecznej, szczególnie istotna staje się kwestia „tożsamościo-twórczego” potencjału
marginalizacji i stygmatyzacji. W okresie pobytu w PDD indywidualni i instytucjonalni
aktorzy społeczni podejmowali wobec kształtującej się tożsamości narratorów działania
nazwane przeze mnie stygmatyzującą pracą nad tożsamością. Obejmowała ona pięć typów
oddziaływań: 1/sformalizowaną pracę nad tożsamością – oficjalnie formułowane
psychologiczne, pedagogiczne, psychiatryczne diagnozy i orzeczenia dotyczące osoby
wychowanka, 2/stygmatyzację instytucjonalną w wymiarze wewnętrznym (realizowaną przez
kadrę placówek) i 3/zewnętrznym (w instytucjach systemu edukacji, sądownictwa, etc.),
4/stygmatyzację pozainstytucjonalną (ze strony „zwykłych” uczestników życia społecznego)
oraz 5/pozytywne naznaczanie wychowanków jako „osób specjalnej troski”. Stygmatyzującej
pracy nad tożsamością towarzyszyły niekiedy akty samo-naznaczania. Jedną ze
zidentyfikowanych przeze mnie, interesujących form stygmatyzacji była klątwa
instytucjonalna, silnie naznaczająca „przepowiednia” dotycząca negatywnego przebiegu
przyszłych losów wychowanka, komunikowana mu przez formalne autorytety. Podkreślić
należy, że oprócz (auto)stygmatyzacji, dla procesów kształtowania się tożsamości
wychowanków znaczenie miały także inne oddziaływania, stanowiące przeciwwagę dla
nakładanego na narratorów piętna: obecność i wpływ pozytywnych znaczących innych –
wychowawców, opiekunów biograficznych, oraz grupy rówieśniczej, czyli kolektywnego
znaczącego innego.
II. Ustalenie relacji między przebiegiem losów życiowych wychowanków a pracą
biograficzną i pracą nad tożsamością
Oparte na sprzężeniach zwrotnych związki między tożsamością a biografią wyrażają się w
postaci autobiograficznej narracji, dynamicznej i samokorygującej struktury,
skontekstualizowanej przez intencje jednostkowe oraz uwarunkowania społeczne 10 . Wątki
historii życia oraz kształtowania i transformacji tożsamości w wymiarze zarówno
rzeczywistym – biograficznym, jak i analitycznym, łączą się w dwóch przenikających się
wzajemnie fenomenach określanych mianem pracy biograficznej i pracy nad tożsamością
(pojęcia wprowadzone do dyskursu socjologicznego przez Anselma Straussa, jego
współpracowników i następców). Praca biograficzna definiowana jest jako podejmowany
zwłaszcza w przełomowych momentach biografii, auto-interaktywny (self-interactive)
„wysiłek interpretacji własnych doświadczeń biograficznych w odniesieniu do własnej
10
M. in. Rosner K., 2006, Narracja, tożsamość i czas, Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac
Naukowych Universitas, s. 28-29, 122; Niedźwiedzki D., 2010, Migracje i tożsamość. Od teorii do analizy
przypadku, Kraków: Zakład Wydawniczy NOMOS, s. 136.
8
tożsamości, obrazów siebie, zachowań, podejmowanych bądź nie aktywności” 11 ,
uwarunkowany oddziaływaniami (znaczących) innych oraz kontekstu społeczno-kulturowego.
Praca nad tożsamością polega na kształtowaniu koncepcji siebie przez jednostkę
postrzegającą siebie w kategoriach rozwijającej się unikalnej tożsamości, rozważającą
uwarunkowania tego rozwoju oraz określającą pożądany jego kierunek i sposoby realizacji 12.
Praca nad tożsamością i – w pewnych wymiarach – praca biograficzna, mogą być
podejmowane w sposób autonomiczny przez samą jednostkę, jak i przez inne osoby (np.
praca nad tożsamością jest jednym z elementów straussowskiego łuku pracy realizowanego
przez personel (także personel goffmanowskich instytucji totalnych) w odniesieniu do
podopiecznych.
W świetle przeprowadzonych badań szczególne znaczenie zyskuje twierdzenie o
znaczeniu pracy biograficznej i pracy nad tożsamością dla przebiegu losów życiowych byłych
wychowanków placówek opiekuńczo-wychowawczych. Związki te uwidacznia
przeprowadzona przeze mnie typologiczna analiza losów wychowanków oraz –
odpowiadających poszczególnym kategoriom karier biograficznych –
profili
tożsamościowych wyłonionych na podstawie indywidualnych zestawów autocharakterystyk
badanych. Możliwość odniesienia sukcesu biograficznego (uzyskania emblematu wysokich
kompetencji, osiągnięcia stabilizacji, czyli używając określenia narratorów osiągnięcia
normalności), a przynajmniej częściowego przełamania wzorów biograficznych poprzednich
pokoleń, i w konsekwencji definiowania siebie jako normalnego, pełnoprawnego członka
społeczeństwa, zależała od możliwości przeciwstawienia się przez badanych trajektoryjnemu
potencjałowi nagromadzonemu przez poprzednie pokolenie(a) poprzez:
1/ pracę biograficzną i pracę nad tożsamością nad zagrażającym normalności dziedzictwem
rodziny pochodzenia i pracę nad tożsamością dziecka dysfunkcyjnych rodziców,
rozpoczynającą się od świadomie podjętej w okresie adolescencji decyzji o stawaniu się
„kimś innym niż byli rodzice”, a więc przeciwieństwem intymnych, niszczących znaczących
innych. Decyzja ta realizowana była w aktach fizycznego i symbolicznego odcięcia od
rodziny pochodzenia oraz poprzez przeciwstawianie się treściom stygmatyzującego
emblematu niewydolności. W okresie dorosłości kwestie pracy biograficznej nad relacjami z
rodzicami postrzeganymi jako zagrażający osiągniętej stabilizacji niszczący znaczący inni
oraz pracy „tożsamościowej” nad określeniem się wobec dysfunkcyjnej rodziny pochodzenia
rozwiązywane są w oparciu o: a/ realne lub symboliczne sytuowanie się poza systemem
rodzinnym, b /rekonstrukcyjną pracę biograficzną i akt wybaczenia rodzicom, c/ podjęcie
wysiłku rekonstrukcji wzajemnych relacji mimo kontynuacji destrukcyjnego stylu życia przez
bliskich. Byli wychowankowie placówek, którzy odnieśli sukces biograficzny, dokonali
aktów swoistej konwersji poprzez odrzucenie wzorów i norm charakterystycznych dla
pierwotnego, rodzinnego środowiska socjalizacyjnego i przyjęcie norm i wzorów
charakterystycznych dla głównego nurtu społeczeństwa. Sporadycznie funkcjonujący w
11
Kaźmierska K., 2008, Biografia i pamięć. Na przykładzie pokoleniowego doświadczenia ocalonych z zagłady,
Kraków: Zakład Wydawniczy NOMOS, s. 29.
12
M.in. Schütze F., 2009, Biography Analysis on the Empirical Base of Autobiographical Narratives: How to
Analyse Autobiographical Narrative Interviews, “European Studies on Inequalities and Social Cohesion”, nr 1/2
2008 (Part one) i nr 3/4 2008 (Part two).
9
ramach mainstream society badani nie podejmowali wysiłku interpretacji dziedzictwa rodziny
pochodzenia i swoich relacji z rodzicami. Brak pracy biograficznej i pracy nad tożsamością
skutkuje w ich przypadku niepewnością biograficzną i towarzyszącą jej niepewnością
tożsamościową;
2/ pracę nad stygmatem wychowanka placówki, polegającą na przeciwstawieniu się
wtórnemu statusowi wychowanka placówki (nadawanemu w konsekwencji pierwotnego
statusu przypisanego dysfunkcyjnej rodzinie pochodzenia) i związanemu z tym statusem
poczuciu anormalności. Aktywność tego typu związana była (i jest) przede wszystkim ze
staraniami o zaklasyfikowanie do zbiorowości „normalsów”. W okresie instytucjonalizacji
praca nad stygmatem wychowanka przyjmowała postać praktyk „normalizacyjnych” (np.
praktyki autoprezentacyjne związane z wyglądem zewnętrznym, budowanie sieci kontaktów z
„pozaplacówkowym” środowiskiem rówieśniczym, a nawet tworzenie fikcyjnej definicji
siebie poprzez opowieści o „normalnej rodzinie”). W okresie „post-instytucjonalnym” badani
przyjmowali i wciąż przyjmują zróżnicowane strategie ujawniania swojej przeszłości
i stanowiącej potencjalną oznakę odmienności od otoczenia tożsamości wychowanka. Tylko
nieliczni narratorzy funkcjonują w ramach całkowicie otwartego kontekstu świadomości,
otwarcie informując innych o swojej instytucjonalnej przeszłości. Wydaje się przy tym
prawdopodobne, że strategia ta wynika z aktywnej identyfikacji narratora ze zbiorowością
wychowanków i potrzeby konstruowania kontr-definicji negatywnego obrazu tej zbiorowości.
Najczęściej badani przyjmują strategię częściowo otwartego kontekstu świadomości,
uzależniając ujawnianie tożsamości wychowanka od różnych uwarunkowań, zwłaszcza od
typu więzi łączących ich z innymi i przewidywanego kierunku rozwoju relacji; ci, którzy
doświadczyli nasilonej stygmatyzacji, w sposób bardzo ostrożny „zarządzają” autodefinicją
wychowanka placówki. Częściowe zamknięcie kontekstu świadomości nie musi wiązać się
wyłącznie ze wstydem i lękiem przed stygmatyzacją, powodowane być może także obawą, że
taka informacja odebrana zostanie jako rodzaj manipulacji nastawionej na osiągnięcie
korzyści interakcyjnych i/lub materialnych;
3/ inne wymiary pracy biograficznej i pracy nad tożsamością: normalizacja biografii i
tożsamości (budowanie pozytywnych autoidentyfikacji) odbywała się także poprzez
budowanie osobistego potencjału: a/kontynuowanie edukacji i naukę nowych umiejętności
oraz podejmowanie nowych, istotnych ról społecznych dzięki naśladownictwu orientujących
znaczących innych, b/ „naukę na własnych błędach”, opartą o świadomie podejmowane próby
funkcjonowania w sposób odmienny od rodziców, a także c/ podjęcie autoterapeutycznej
pracy biograficznej (lektura książek, oglądanie filmów i wprowadzaniu w życie wynikających
z tych aktywności wniosków). Przeprowadzone analizy ujawniły praktyki służące ochronie
osiągniętej normalizacji, takie jak: wskazane wcześniej fizyczne odcięcie od destrukcyjnie
żyjących rodziców lub/i rodzeństwa, ograniczanie częstości spotkań z bliskimi i
przeciwstawianie się sytuacjom, w których niszczący znaczący inni usiłują uzyskać
jakikolwiek bezpośredni wpływ na narratorów, unikanie jakichkolwiek aktywności, które
podobne byłyby do aktywności podejmowanych przez rodziców, zachowywanie szczególnej
ostrożności w sytuacjach, w których badani zauważają podobieństwo swoich zachowań do
anormatywnych zachowań rodziców, a także odcięcie się od kontaktów ze światem placówek
opiekuńczo-wychowawczych.
10
III. Wprowadzenie pojęć negatywnej pracy nad tożsamością i negatywnej pracy
biograficznej
W dotychczas opublikowanej literaturze socjologicznej przyjęto, że praca biograficzna i praca
nad tożsamością mogą mieć charakter wyłącznie rozwojowy/autoterapeutyczny. Stawiając
tezę, że istnieją związki między (nie)podejmowaniem określonych form pracy nad
tożsamością i pracy biograficznej a przebiegiem losów życiowych jednostki, w odwołaniu do
analiz biografii wychowanków, którzy ponieśli porażkę życiową, wprowadzam pojęcie
negatywnej pracy nad tożsamością i negatywnej pracy biograficznej. Zgodnie z koncepcją
Fritza Schütze13 podejmująca pracę nad tożsamością jednostka postrzega samą siebie jako
pozytywnie rozwijającą się, unikalną tożsamość, potrafi określić swoje mocne strony,
wskazać mechanizmy oraz blokady rozwoju własnego ja w historii życia, a także wytyczyć
pożądane kierunki rozwoju. Negatywna praca nad tożsamością zdefiniowana być może jako
opozycyjna w stosunku do przedstawionej wyżej koncepcji. Jednostka przejmuje
deprecjonujące ją klasyfikacje innych uczestników życia społecznego (zgodnie z koncepcją
Erika Eriksona kluczowe są tu klasyfikacje okresu adolescencji i początku fazy wczesnej
dorosłości) i ostatecznie „sama” definiuje siebie w kategoriach niepełnoprawnego (czy nawet
niepełnosprawnego) aktora społecznego. Autocharakterystyki złożone z deprecjonujących dla
jednostki elementów zawierają również treści neutralne i pozytywne. Osoba dokonująca
„negatywnej pracy tożsamościowej” nie potrafi zdystansować się do narzuconych jej
zinternalizowanych autodefinicji, choć podejmując negatywną pracę biograficzną jest w
stanie – odwołując się do historii swojego życia – zobrazować proces, który doprowadził do
przyjęcia negatywnego sposobu definiowania siebie i wskazać udział znaczących innych w
tym procesie. Negatywna praca biograficzna ma charakter regresywny, służy podtrzymaniu
pewnych hamujących rozwój elementów obrazu siebie. Refleksja nad historią życia
nakierowana jest na szukanie uzasadnień dla aktualnej (i „prowadzącej na manowce”)
koncepcji siebie w niepomyślnym przebiegu zdarzeń, w barierach o charakterze
strukturalnym oraz interpersonalnym, w postawach i zachowaniach innych osób, czemu
towarzyszą opisy nieudanych prób przeciwdziałania negatywnym uwarunkowaniom.
Zarówno negatywną pracę nad tożsamością i negatywną pracę biograficzną, jak i brak pracy
biograficznej i tożsamościowej uznaję za jeden z czynników sprzyjających dziedziczeniu
stygmatyzowanego statusu poprzedniej generacji i utrzymywaniu się narratorów w
biograficznej pułapce. Podkreślić należy, że choć niewątpliwie istnieje fenomen negatywnej
pracy nad tożsamością jednostki wykonywanej przez (znaczących dla niej) innych, to
wprowadzone terminy negatywnej pracy biograficznej, oraz indywidualnej negatywnej pracy
nad tożsamością mają ciągle jeszcze charakter intuicyjny i wymagają dalszego testowania.
13
Op. cit.
11
IV. Rozwój refleksji nad znaczeniem ważnych innych w biografii jednostki.
Rozbudowanie autorskiej typologii znaczących innych, prezentacja modelu przestrzeni
oddziaływań znaczących innych
Osoby, z którymi jednostkę łączą szczególnie intensywne i nasycone emocjami więzi,
określane w języku polskim jako znaczący lub ważni inni, pełnią szczególną rolę w procesie
kształtowania i potwierdzania tożsamości jednostki. Pomimo że, relacje między nimi a self,
stanowią jedną z socjologicznych ram odniesienia, to, istotna przede wszystkim dla badaczy
związanych z nurtem socjologii interpretatywnej, problematyka znaczących innych nie została
jeszcze wystarczająco rozpoznana. Do chwili obecnej nie powstało żadne obszerne
opracowanie jej poświęcone, niewiele jest również artykułów, w których temat ten
potraktowany jest jako podstawowy. Zbigniew Bokszański 14 zwrócił uwagę na fakt, iż
problem znaczenia innych pojawił się jako element dziedzictwa pozostawionego swoim
następcom przez G. H. Meada wraz z szeregiem nierozstrzygniętych zagadnień dotyczących
typologii więzi z innymi, hierarchii ważności znaczących innych oraz trwałości wpływów
różnych klas innych. W moich pracach dążę do rozstrzygnięcia niektórych z wymienionych
kwestii. Studia literaturowe i analiza wywiadów biograficznych przeprowadzonych w jednym
z wcześniejszych projektów zaowocowały skonstruowaniem szerszej, spójnej typologii
znaczących innych w aspekcie ich oddziaływań na biografię i tożsamość jednostki15. Badania,
które stały się podstawą rozprawy habilitacyjnej, wzbogaciły tę typologię i organizujący ją
model przestrzeni oddziaływań znaczących innych o kolejne wymiary. W modelu tym
przestrzeń oddziaływań znaczących innych wobec jednostki wyznaczona jest przez pięć osi.
Pierwsza z nich odnosi się do kręgów społecznych, z jakich pochodzą ważni inni, od
ulokowanych na jednym krańcu osi intymnych innych (członkowie rodziny, przyjaciele) po
umieszczonych na drugim jej krańcu instytucjonalnych innych. Druga oś wyznaczona jest
przez jakość i emocjonalną treść więzi łączących jednostkę z innymi – na przeciwległych
krańcach tej osi mieszczą się konstruktywni wystarczająco dobrzy (good-enough) inni oraz
niszczący ważni inni uruchamiający w biografii jednostki procesy trajektoryjne. Trzecia oś
przedstawia trwałość relacji ze znaczącym innym, od epizodycznych, poprzez
kilkumiesięczne, czy kilkuletnie – do trwałych, biograficznych. Czwarta określa postawę
jednostki wobec znaczącego innego – od postawy całkowicie akceptującej, poprzez
ambiwalentną, do zupełnej negacji. Piąta oś umożliwia odniesienie się do kwestii „pierwotnej
dobrowolności” relacji tworzonej ze znaczącymi innymi. Na jej krańcach mieszczą się inni
narzuceni jednostce bez jej woli i udziału oraz inni, w przypadku których podstawą tworzącej
się więzi jest autonomiczna decyzja jednostki. Istotne znaczenie w przestrzeni oddziaływań
znaczących innych, zwłaszcza w aspekcie analiz biograficznych, ma także symetryczna bądź
asymetryczna forma interakcji. Poza zaproponowaną klasyfikacją mieści się istotna dla
rozważań dotyczących wychowanków placówek kategoria grupy jako kolektywnego
znaczącego innego. Zaproponowana przeze mnie typologia i model przestrzeni oddziaływań
14
Bokszański Z., 1989, Tożsamość, interakcja, grupa, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 67.
Golczyńska-Grondas A., 2006, Tożsamość jednostki a znaczący inni, [w:] A. Golczyńska-Grondas, Ł. Dunajew
Tarnowska (red.), Metoda biograficzna w doradztwie zawodowym i pracy socjalnej, Łódź: Łódzkie
Towarzystwo Naukowe, s. 25-45.
15
12
znaczących innych posłużyć mogą jako narzędzie analityczne służące określaniu możliwego
zakresu wpływu znaczących innych na przebieg procesów tożsamościowych.
V. Wkład w refleksję teoretyczną nad funkcjonowaniem instytucji totalnych –
wprowadzenie skali totalizacji
W rozdziale II rozprawy przedstawiłam analizę świata społecznego domów dziecka,
wykazując, że funkcjonujące w okresie PRL placówki opiekuńczo-wychowawcze spełniały
wszystkie kryteria goffmanowskiej instytucji totalnej. Przedstawiona w pracy charakterystyka
domów dziecka była z konieczności uśredniona (podkreślić należy, że sam Goffman w swojej
typologii wskazywał na różnorodność instytucji totalnych 16 ). W związku z tym dla celów
analitycznych zaproponowałam zastosowanie skali totalizacji. Na skali tej umieścić można
funkcjonujące w jednym systemie różne instytucje. Na przykład, w systemie polskich
instytucji opiekuńczo-wychowawczych funkcjonującym do roku 1998 do instytucji o
wysokim stopniu totalizacji zaliczyć można pogotowia opiekuńcze dla dzieci starszych, a
relatywnie niskim stopniem totalizacji charakteryzowały się domy dziecka z niewielką liczbą
wychowanków i zaangażowanym w wykonywanie swoich zadań personelem). Ponadto,
poszczególne wymiary i atrybuty instytucjonalne (np. przestrzeń, harmonogram dnia,
uniformizacja i standaryzacja, etc.) cechować się mogą zróżnicowanym natężeniem
totalizacji. Na postrzegany stopień totalizacji instytucji wpływać będzie także czas
historyczny – zarówno przedział czasowy, do którego odnoszą się analizy, jak i ten, z
perspektywy którego dokonujemy opisu. Istotne znaczenie mieć będzie także subiektywna
ocena odczuć podopiecznych/podwładnych przebywających w tym samym okresie w jednej
placówce. Skala totalizacji może być zatem w wymiarze poznawczym i praktycznym
pomocnym narzędziem w opisie i analizach systemu instytucji i jego części składowych.
VI. Ustalenia o charakterze metodologicznym
Przeprowadzone badania umożliwiają także odniesienie się do kilku istotnych kwestii o
charakterze metodologicznym, związanych z: a/ ograniczeniami (wynikającymi z ograniczeń
prawnych i administracyjnych) w konstruowaniu próby
w badaniach zbiorowości
„niszowych”, (z)marginalizowanych i „straumatyzowanych”, b/ zastosowaniem technik
zbierania materiału, zwłaszcza wywiadów biograficznych i Testu Dwudziestu Stwierdzeń,
oraz c/ dylematami epistemologicznymi i etycznymi (problem wiarygodności i trafności
uzyskanych wyników, świadomej zgody na udział w badaniach, ochrony uczestników przed
„szkodliwymi dla nich konsekwencjami”, etycznej odpowiedzialności badacza związanej z
rozpowszechnianiem wyników analiz oraz dylemat ewentualnej interwencji).
16
Goffman E., 2006, Charakterystyka instytucji totalnych, [w:] A. Jasińska-Kania., L.M. Nijakowski, J. Szacki,
M. Ziółkowski (wybór i opracowanie), Współczesne teorie socjologiczne, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
Scholar, t. I, s. 316-317.
13
VII. Możliwości wykorzystania wyników analiz
Oprócz w/w wyników o charakterze poznawczym, podkreślić należy, że rozważania i
ustalenia zawarte w rozprawie stać się mogą podstawą porównawczych analiz dotyczących
aktualnego funkcjonowania systemu opieki nad dziećmi i młodzieżą oraz oceny
przeprowadzanych od roku 1999 reform. Uzyskane wyniki mają także duże znaczenie
aplikacyjne w odniesieniu do analiz funkcjonowania instytucji realizujących zadania
dotyczące pracy z rodzinami biologicznymi dzieci zagrożonych instytucjonalizacją oraz
usamodzielniania absolwentów – w kwestii tej sformułowane zostały nieujęte w tekście
rozprawy rekomendacje (zamieszczone zostały one w raporcie badawczym i zostaną
opublikowane w formie artykułu). Analizy dotyczące uwarunkowań procesów tożsamości
wychowanków instytucji, podejmowanej przez nich pracy biograficznej i pracy nad
tożsamością, wykorzystywane mogą być nie tylko przez socjologów zainteresowanych tą
problematyką, ale także przez psychologów, terapeutów i wychowawców korekcyjnych w ich
codziennej pracy z dziećmi, młodzieżą i dorosłymi, dla których istotnym biograficznym
doświadczeniem stała się instytucjonalizacja w placówkach opieki całkowitej.
5. Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo–badawczych
Od połowy lat 1990 moje zainteresowania naukowe koncentrują się wokół socjologicznych
problemów biedy i wykluczenia społecznego oraz funkcjonowania instytucji o charakterze
pomocowym, przede wszystkim szeroko definiowanych instytucji pomocy społecznej. Przed
uzyskaniem doktoratu uczestniczyłam w dwóch projektach badawczych oraz opublikowałam
7 artykułów tematycznie związanych z tą problematyką. Zainteresowania te kontynuowałam
po obronie pracy doktorskiej. Badania i analizy realizowane przeze mnie w ramach prac
zespołowych (uczestnictwo w trzech projektach zespołowych, w tym jednym
międzynarodowym) i indywidualnie opierają się przede wszystkim o metody jakościowe,
zwłaszcza metodę biograficzną.
a/ Prace z zakresu biedy i wykluczenia osadzone w ramach socjologii biografistycznej
Część moich prac powstałych w oparciu o materiały biograficzne (przede wszystkim różne
techniki wywiadów biograficznych) koncentruje się na analizach kluczowych dla
mikrosocjologii pojęć – roli społecznej, tożsamości, znaczących innych. W roku 2003
obroniłam rozprawę doktorską opracowaną pod kierunkiem prof. zw. dr hab. Wielisławy
Warzywody-Kruszyńskiej. Rozprawa pt. „Role społeczne mężczyzn żyjących w warunkach
biedy i ubóstwa”, przygotowana na podstawie family life histories zebranych w 3generacyjnych rodzinach łódzkich klientów pomocy społecznej, łączyła wątki socjologicznej
analizy ról społecznych z problematyką men’s studies. Praca uzyskała I nagrodę w konkursie
na najlepsze prace magisterskie i doktorskie w dziedzinie problemów pracy i polityki
społecznej organizowanym przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych pod patronatem Ministra
Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej w roku 2003. Książka, która powstała na podstawie
14
rozprawy17 uzyskała w roku 2005 nagrodę indywidualną III stopnia Rektora Uniwersytetu
Łódzkiego. Do chwili obecnej cieszy się uznaniem i jest cytowana przez naukowców
podejmujących problematykę ubóstwa, wykluczenia oraz polityki społecznej. W oparciu o
analizy family-life histories powstał również rozdział opracowania „Biedni o sobie i o swoim
życiu” 18 poświęcony problematyce wielkomiejskiej biedy na przykładzie Łodzi
(współautorstwo z W. Warzywodą-Kruszyńską i M. Potoczną).
W mikrosocjologicznym nurcie moich zainteresowań mieści się problematyka
związków między biografią i tożsamością jednostki a oddziaływaniami ze strony znaczących
innych. Jednym z efektów uczestnictwa w międzynarodowym projekcie „INVITE. New
Ways of Biographical Counselling in Rehabilitative Vocational Training" było opracowanie
pierwszej wersji udoskonalonej w rozprawie autorskiej typologii znaczących innych 19 .
Kolejny podejmowany w moich pracach wątek dotyczy uwarunkowań losów życiowych osób
zagrożonych wykluczeniem, mężczyzn z łódzkich enklaw biedy 20 oraz ostatnio –
wychowanków domów dziecka 21 . Analizy biedy i wykluczenia społecznego w obrębie
socjologii biografistycznej prowadzone są po części z uwzględnieniem aspektu gender. Moje
zainteresowanie wnioskami i ustaleniami wynikającymi z men’s studies uwidaczniają:
rozprawa doktorska, trzy artykuły (w tym dwa opublikowane przed doktoratem), a także
prowadzony przeze mnie od 10 lat wykład dla studentów Instytutu Socjologii UŁ
„Socjopsychologia mężczyzn i męskości”.
Bardzo ważne są dla mnie kwestie etyczne badań społecznych oraz rozwój refleksji o
charakterze metodologicznym. Za istotny swój wkład w dyskusję na temat zastosowania
metody biograficznej uznaję analizy zamieszczone w tekście pt. „Biographical Research and
Treatment” 22 traktującym o relacjach między badaniami biograficznymi a psychoterapią,
m.in. o tzw. czynnikach leczących w terapii, które zidentyfikować można także w tekstach
wywiadów narracyjnych. Artykuł ten zawiera ponadto rozważania dotyczące dylematów
etycznych związanych z zastosowaniem wywiadów biograficznych oraz zalecenia dla osób je
prowadzących. Opublikowany wraz z Małgorzatą Potoczną przeglądowy artykuł 23 wykazuje z
kolei znaczenie badań biograficznych w polskich analizach biedy i wykluczenia społecznego.
17
Golczyńska-Grondas A., 2004, Mężczyźni z enklaw biedy. Rekonstrukcja pełnionych ról społecznych, Łódź:
Wydawnictwo Absolwent.
18
Golczyńska-Grondas A., M. Potoczna, W. Warzywoda-Kruszyńska, 2003, Część II: Wielkomiejska bieda, [w]:
Tarkowska E., Warzywoda Kruszyńska W., Wódz K. (red.), Biedni o sobie i o swoim życiu, KatowiceWarszawa: Śląsk Wydawnictwo Naukowe, s. 132-221.
19
Golczyńska Grondas A., 2006, Tożsamość jednostki a znaczący inni, [w]: Golczyńska-Grondas A., DunajewTarnowska Ł., Metoda biograficzna w doradztwie zawodowym i pracy socjalnej, Łódź: Łódzkie Towarzystwo
Naukowe, s . 25-45, wersja anglojęzyczna: The Interplay between Personal Identity and the Others: Interaction
Partners and Competitors of all Kinds, „European Studies on Inequalities and Social Cohesion” nr 1-2/2008, s.
83-102.
20
Opublikowany przed doktoratem tekst: Golczyńska-Grondas A., 1999, Transformacja, degradacja czy kryzys
tożsamości, [w:] Warzywoda-Kruszyńska W. (red.), (Żyć) Na marginesie wielkiego miasta, Łódź: Instytut
Socjologii UŁ, s. 126-149.
21
Golczyńska-Grondas A., 2012, Biografie dorosłych wychowanków domów dziecka – próba analizy
socjologicznej, [w]: Waniek K. (red.), Wykluczenie, marginalność oraz praca w doświadczeniach
biograficznych, Acta Universitatis Lodziensis, „Folia Sociologica” nr 41, s. 5-21.
22
Golczyńska-Grondas A., M. Grondas, 2013, Biographical Research and Treatment. Some remarks on
Therapeutic Aspects of Sociological Biographical Interviews, “ Przegląd Socjologii Jakościowej”, t. IX, s. 28-49.
23
Golczyńska-Grondas A., M. Potoczna, 2013, Znaczenie badań biograficznych w analizach ubóstwa i
wykluczenia społecznego, [w:] Grotowska-Leder, Rokicka E. (red.), Nowy Ład. Dynamika struktur społecznych
we współczesnych społeczeństwach, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 379-397.
15
Jestem członkiem i uczestniczę w aktywnościach Research Network „Biographical
Perspectives on European Societies” (RN3) funkcjonującego w strukturze European
Sociological Association. Jeden z przeprowadzonych przeze mnie wywiadów biograficznych
zaprezentowany został na mid-term conference tej sieci i stał się przedmiotem prac
międzynarodowej, interdyscyplinarnej grupy badaczy. Rezultaty tych analiz, w tym także mój
tekst, opublikowane zostały w jednym z tomów „Qualitative Sociology Review”24. Pozostałe
teksty dotyczące problematyki ubóstwa i wykluczenia społecznego mają charakter bardziej
ogólny, traktując o zagrożeniu wykluczeniem społecznym w Łodzi i województwie łódzkim,
a także o funkcjonowaniu rodziny w warunkach biedy i marginalizacji społecznej.
Socjologia „zaniedbanego” dzieciństwa
Kolejny obszar moich naukowych zainteresowań dotyczy socjologii dzieciństwa, przede
wszystkim dzieciństwa „zaniedbanego”, zarówno jego uwarunkowań, problemu
międzygeneracyjnej transmisji biedy i wykluczenia społecznego, jak i stygmatyzacji
najmłodszych członków społeczeństwa 25 , oraz kwestii metodologiczno-etycznych w
badaniach prowadzonych z udziałem dzieci i młodzieży, przede wszystkim problemów
związanych z projektowaniem i realizacją badań oraz z dylematami etycznymi 26 . Jestem
aktywnym współorganizatorem realizowanego od r. 2009 cyklu konferencji „Zaniedbane
dzieciństwo”, zainicjowałam i współprowadziłam prace grupy tematycznej dotyczącej
marginalizacji i wykluczenia dzieci i młodzieży w ramach Zjazdu PTS w Szczecinie w roku
2013. Jestem (wraz z Marcjanną Nóżką) redaktorką 49 tomu „Folia Sociologica” pt.
„Wybrane zagadnienia społecznego wykluczenia i partycypacji dzieci i młodzieży”, który
obecnie (kwiecień 2014) składany jest do druku. Opublikowałam także dwie recenzje pozycji
anglojęzycznych dotyczących tej problematyki.
Prace dotyczące analiz działań instytucjonalnych podejmowanych wobec środowisk
zagrożonych wykluczeniem społecznym
Moje cenione w gronie badaczy biedy i wykluczenia teksty podejmujące problematykę
funkcjonowania instytucji pomocowych, realizowanych przez nie działań, specyfiki pracy i
postaw pracowników socjalnych wobec klientów pomocy społecznej, powstawały jeszcze
przed obroną pracy doktorskiej27. W okresie późniejszym zajmowałam się: analizą i oceną
działań instytucji pomocowych i organizacji pozarządowych podejmowanych wobec
24
“Qualitative Sociology Review” vol. X 2014, Biography and Emotions. Different Approaches in Dealing with
Life-Story of Natalia & 70th Jubilee of Professor Fritz Schütze, Kaźmierska K. (red.).
25
Golczyńska-Grondas A., 2003, Kariera biograficzna kłopotczyńcy, w: Piekut Brodzka D. (red.), Dziecko w
pomocy społecznej. Opinie teoretyków i praktyków, Warszawa: Koło Naukowe Studentów Pracy Socjalnej w
Szkole Pedagogiki Specjalnej; Golczyńska-Grondas A., 2012, Dzieciństwo w placówkach opieki całkowitej –
czynniki ryzyka transmisją biedy i problemów społecznych, [w:] Warzywoda-Kruszyńska W. (red.), Bieda dzieci.
Zaniedbanie. Wykluczenie społeczne, Łodź: Wydawnictwo UŁ, s. 221-233.
26
Golczyńska-Grondas A., 2009, Researching children from the enclaves of poverty in the city of Lodz, Poland.
Methodological and ethical dilemmas , [w:], European Society or European Societies, CD. Lisbon: European
Sociological Association.
27
M.in. Golczyńska-Grondas A., 1998, Postawy pracowników instytucji społecznych wobec klientów z enklaw,
[w:] Warzywoda-Kruszyńska W. (red.), Żyć i pracować w enklawach biedy, Łódź: Instytut Socjologii UŁ, s.
184-200; Golczyńska-Grondas A., 1999, Specyfika pracy przedstawicieli służb społecznych w obszarach
zagrożenia, [w:] Warzywoda-Kruszyńska W. (red.), (Żyć) Na marginesie wielkiego miasta, Łódź: Instytut
Socjologii UŁ, s. 167-182.
16
zbiorowości zmarginalizowanych, w tym wobec dzieci i młodzieży na poziomie samorządów
lokalnych 28, uwarunkowaniom funkcjonowania instytucji pomocowych 29 oraz refleksją nad
rozwojem helping professions w organizacjach pomocowych. Badam procesy wprowadzania
reform (z uwzględnieniem kategorii działań pozornych), i konsekwencje tych reform
(opracowania z lat 2007 i 2009, dotyczące implementacji kontraktu socjalnego przez łódzkich
pracowników socjalnych powstałe we współautorstwie z Agnieszką Kretek-Kamińską, a
także tekst dotyczący rewitalizacji społecznej).
Jako przedstawicielka socjologii zaangażowanej przywiązuję bardzo dużą wagę do
implementacji wyników badań naukowych w dziedzinę praktyki społecznej. W roku 2006
ukazała się zredagowana przeze mnie wraz z Łucją Dunajew-Tarnowską książka pt. „Metoda
biograficzna w doradztwie zawodowym i pracy socjalnej”, stanowiąca częściowy rezultat
prac międzynarodowego zespołu realizującego projekt INVITE, w której zamieszczono
artykuły na temat zastosowania socjologicznej techniki wywiadu narracyjnego w praktyce
pomocowej i doradczej. W opracowaniu tym znalazły się także mój tekst traktujący o
procesie pomocowym i jego społecznych uwarunkowaniach, oraz tekst o zastosowaniu
straussowskiego łuku pracy w działaniach doradcy zawodowego (współautorstwo z Bożeną
Borucką)30. W pozycji tej jestem autorem tłumaczeń (z języka angielskiego na język polski)
większości zamieszczonych tam tekstów autorów obcojęzycznych. Poszerzona wersja
wskazanego opracowania ukazała się w języku angielskim na wydanej przez Otto-vonGuericke Universität płycie CD oraz w „European Studies on Inequalities and Social
Cohesion” (tomy 1-2/2008 i 3-4/2008). Ponadto angielskie i niemieckie tłumaczenia tekstów
zamieszczono
na
okres
ok.
6
lat
na
nieistniejącej
już
stronie
www.biographicalcounselling.com, stały się więc one dostępne dla praktyków z krajów
europejskich. Część moich tekstów podejmujących kwestie działań pomocowych zawiera
rekomendacje dotyczące funkcjonowania instytucji i organizacji w obszarze polityki
społecznej, propaguję w nich przede wszystkim ideę długofalowych, opartych na wynikach
socjologicznych badań naukowych, interdyscyplinarnych działań o charakterze
systemowym31.
W pracy naukowej najważniejsze są dla mnie dwie wartości. Najbardziej istotna jest
dla mnie współpraca z innymi badaczami. Realizacja tej wartości możliwa jest m. in. dzięki
uczestnictwu w zespołowych projektach badawczych, w których pełnię funkcje wykonawcy
28
M.in. Golczyńska Grondas A., Błaszczyk M., Drabowicz T., 2003, Plan działań gminy Y na rzecz
przeciwdziałania międzygeneracyjnej transmisji biedy, [w:] Warzywoda Kruszyńska W. (red.) Samorządy
lokalne wobec bezrobocia i biedy, Łódź: Wydawnictwo Biblioteka, s. 58-64; 41; seria 8 opracowań z roku 2010
zawierających opis rezultatów projektu WZLOT (szczegółowe dane bibliograficzne w „Wykazie
opublikowanych prac…”).
29
Golczynska-Grondas A., Grotowska-Leder J., 2009, Institutional Frameworks and Constraints for
Occupational Counselling in Work Rehabilitation. Between the Office and Counselling Service, “European
Studies on Inequalities and Social Cohesion”, nr 1-2/2008, s. 129-152 (dane bibliograficzne polskiej wersji z
roku 2006 w “Wykazie opublikowanych...”).
30
Golczyńska-Grondas A., 2006, Wyjątkowość każdej życiowej sytuacji a proces pomocowy oraz Borucka B., A.
Golczyńska Grondas, 2006, Łuk pracy – analiza przypadku z dziedziny doradztwa zawodowego [w]:
Golczyńska-Grondas A., Dunajew-Tarnowska Ł., Metoda biograficzna w doradztwie zawodowym i pracy
socjalnej, Łódź: Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź 2006.
31
Golczyńska-Grondas A., 2010, Rekomendacje dla władz lokalnych oraz instytucji realizujących zadania
polityki społecznej, „Praca socjalna”, wydanie specjalne, lipiec-sierpień 2010, p. 212-230.
17
zadań lub koordynatora, rozwijając swoją wiedzę i umiejętności dzięki kontaktowi z
zawodowymi mistrzami, partnerami oraz młodszymi kolegami i jednocześnie powoli stając
się dla tych ostatnich źródłem wsparcia w sferze zawodowej i mentorką. Drugą jest
wykorzystywanie badań naukowych do wzbogacania i rozwoju praktyki działań społecznych.
Od połowy lat 1990 współpracuję z praktykami z dziedziny pomocy społecznej i wychowania
korekcyjnego. Jestem współautorem badań dotyczących implementacji kontraktu socjalnego
w jednostkach łódzkiego MOPS oraz badań ewaluacyjnych projektu systemowego
realizowanego przez łódzkie Regionalne Centrum Polityki Społecznej. Prezentuję rezultaty
badań naukowych na organizowanych przez instytucje polityki społecznej i organizacje
pozarządowe konferencjach. Od roku 1997 do roku 2004 pełniłam funkcję eksperta w
programie „Dzieci ulicy” prowadzonym przez „Foundation de Pologne”. Jako reprezentant
Instytutu Socjologii UŁ w latach 2003-2011 byłam współorganizatorem i przewodniczącą
obrad łódzkich edycji ogólnopolskich konferencji realizowanych przez Federację na Rzecz
Reintegracji Społecznej. Wyniki badań implementowałam także jako współautor i kierownik
programów szkoleniowych dla praktyków. Współuczestniczyłam w tworzeniu standardów
zawodowych w zakresie pracy korekcyjnej z dziećmi i młodzieżą ze środowisk
wykluczonych, recenzowałam wyniki projektu dotyczącego usamodzielnienia wychowanków
pieczy zastępczej. W środowisku praktyków zajmujących się pomocą społeczną oraz tzw.
wychowaniem korekcyjnym jestem cenionym autorytetem, o czym świadczy wieloletnia stała
współpraca, a także fakt pełnienia przeze mnie w latach 2008-2011 funkcji członka komisji w
organizowanych przez Regionalne Centrum Polityki Społecznej w Łodzi konkursach
„Pracownik Socjalny Roku w Województwie Łódzkim” oraz „Pracownik Pomocy Społecznej
Roku w Województwie Łódzkim”.
VI. Pozostałe osiągnięcia o charakterze naukowo-badawczym, dydaktycznym i innym
zostały przedstawione w „Wykazie opublikowanych prac naukowych lub twórczych prac
zawodowych oraz informacja o osiągnięciach dydaktycznych, współpracy naukowej i
popularyzacji nauki”, stanowiącym treść załącznika nr 3 do wniosku o przeprowadzenie
postępowania habilitacyjnego.
Łódź, 20 maja 2014
18