Rola referendarza sądowego w postępowaniu karnym

Rola referendarza sądowego w postępowaniu karnym
– uwagi de lege ferenda
Zgodnie z art. 1 § 3 ustawy prawo o ustroju sądów powszechnych 1, sądy powszechne
– oprócz swej podstawowej funkcji sprawowania wymiaru sprawiedliwości w zakresie należącym do
sądów administracyjnych, sądów wojskowych i Sądu Najwyższego (por. art. 175 Konstytucji 2)
– wykonują także zadania z zakresu ochrony prawnej, powierzone w drodze ustaw.
W ustawodawstwie nie można doszukać się definicji pojęć „sprawowanie wymiaru sprawiedliwości”
oraz „zadania z zakresu ochrony prawnej” , zważywszy jednak, że w myśl art. 1 u.s.p. obydwa te
pojęcia wyczerpująco opisują zakres powierzonych sądom kompetencji, można ochronę prawną
określić jako ten element działalności sądów, który nie stanowi sprawowania wymiaru
sprawiedliwości. Mówiąc inaczej, „zadaniami z zakresu ochrony prawnej” są te zadania sądów, które
nie polegają na rozstrzyganiu sporów i konfliktów prawnych ani na rozstrzyganiu o zasadności
zarzutów karnych. Funkcja „wymierzania sprawiedliwości” to rozstrzyganie sporów prawnych
wynikających z norm prawa cywilnego, karnego i administracyjnego. Tak pojęcie to ujmuje Trybunał
Konstytucyjny, powołując się na pogląd powszechnie przyjęty w doktrynie prawa: „do istoty wymiaru
sprawiedliwości należy rozstrzyganie sporów prawnych – sporów ze stosunków prawnych” 3
Głównym celem wprowadzenia instytucji referendarza sądowego było odciążenie sędziów od
wykonywania szeregu zadań często o charakterze pozaorzeczniczym. Dodatkowo jak wskazywano
w doktrynie, liczba sędziów nie może być bez końca powiększana. Zasadne było zatem skierowanie
osób o wykształceniu prawniczym, po odpowiednim przeszkoleniu praktycznym do wykonywania
funkcji pozajudykacyjnych4. Zasadnie podkreślano również5, iż wykształcenie i utrzymanie
referendarza sądowego w systemie wymiaru sprawiedliwości jest znacznie tańsze od wykształcenia
sędziego. Wskazać również należy, iż rekomendacja nr R/86/12 Komitetu Ministrów Rady Europy
z dnia 16 września 1986 roku w sprawie niektórych środków przeciwdziałania nadmiernemu
obciążeniu sądów zachęca państwa członkowskie Rady Europy do unikania zwiększania zadań
pozasądowych powierzanych sędziom i stopniowe ich ograniczanie przez przekazywanie ich innym
osobom i organom. Podkreślić zatem należy, iż wprowadzenie instytucji referendarza sądowego
odpowiada duchowi powołanej rekomendacji.
Po pozytywnym przyjęciu nowej instytucji pojawiły się sugestie dalszego poszerzania jej
kompetencji6.
Wyrazem tych tendencji była ustawa z dnia 22 grudnia 2004 roku o zmianie ustawy – Kodeks
postępowania cywilnego oraz ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych 7. Na mocy tej ustawy
referendarzowi przyznano kompetencje do wydania nakazów zapłaty w postępowaniu
upominawczym. Rozwiązanie to spotkało się z krytyką ze strony judykatury. Wskazywano, że tak
wąskie ujęcie kompetencji procesowych referendarza sądowego, ograniczone do możliwości
wydawania tylko jednego rodzaju orzeczeń, nie przyczynia się faktycznie w żaden istotny sposób do
usprawnienia postępowania cywilnego. Dalsze rozszerzenie kompetencji procesowych referendarza
sądowego nastąpiło ustawą z dnia 28 lipca 2005 roku o kosztach sądowych w sprawach cywilnych 8.
Powierzyła ona referendarzowi prawo do podejmowania wskazanych w ustawie czynności
w przedmiocie orzekania o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. W szczególności
referendarzowi sądowemu przyznano kompetencje do podejmowania czynności w zakresie
1
2
3
4
5
6
7
8
Dz. U. z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z późn. zm.
Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 10 maja 2000 roku, K. 21/99, OTK 2000, z. 4, poz. 109.
M. Jędrzejewska: Możliwość i zakres ograniczenia obowiązków sędziego, PS 1995, nr 1, s. 28, S. Rudnicki: Nowy urząd
referendarza sądowego, MoP 1996, nr 1, s. 395.
Ł. Korózs i M. Sztorc: Referendarz Sądowy, Przepisy i objaśnienia, Warszawa – Zielona Góra, 1998, s. 12.
Op. cit. s. 13.
Dz. U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98.
Dz. U. z 2005 r. Nr 167, poz. 1398 z późn. zm.
zwalniania od kosztów sądowych (art. 118 u.k.s.c.), przyznawania i ustalania należności świadków,
biegłych, tłumaczy i stron (art. 93 ust. 1 u.k.s.c.), dokonywania zwrotu nadpłaconych opłat sądowych
(art. 82 u.k.s.c.), rozkładania na raty lub odroczenia zapłaty należności sądowych (art. 125 u.k.s.c.),
a także kompetencje do szczegółowego wyliczenia kosztów procesu, zgodnie z zasadami przyjętymi
w tym zakresie przez sąd w orzeczeniu kończącym sprawę (art. 108 k.p.c). Zarazem w uzasadnieniu
projektu tej ustawy wskazano na możliwość dalszego rozszerzenia w przyszłości uprawnień
procesowych referendarza sądowego.
Kompetencje referendarza zostały poszerzone o dalszy zakres czynności procesowych:
wydawanie zarządzeń wzywających do uzupełnienia braków formalnych pism procesowych oraz
wzywających do uiszczenia należnej opłaty sądowej, a także zwrot pism po bezskutecznym upływie
terminu do ich uzupełnienia lub opłacenia (art. 130 5 k.p.c., art. 4798a § 6 k.p.c.), wydawanie
postanowień w przedmiocie stwierdzenia prawomocności orzeczeń (art. 364 § 2 k.p.c.). Ponadto,
w zgodzie z postulatami zgłaszanymi przez przedstawicieli praktyki, zostały uzupełnione kompetencje
referendarza sądowego na możliwość wydawania wszelkich zarządzeń w postępowaniu
upominawczym (art. 4971 k.p.c.). Projekt w szerokim zakresie powierzył również referendarzom
możliwość nadawania klauzul wykonalności, z wyłączeniem jedynie tego rodzaju spraw, w których
konieczne jest rozstrzygnięcie zagadnień prawnych, wykraczających poza formalną kontrolę tytułu
egzekucyjnego (art. 781 § 11 k.p.c.).
Ustawami z dnia 8 grudnia 2008 roku o zmianie ustawy Kodeks postępowania cywilnego oraz
niektórych innych ustaw9 oraz z dnia 9 stycznia 2009 roku o zmianie ustawy Kodeks postępowania
cywilnego oraz niektórych innych ustaw 10 wprowadzone zostało m.in.
1. europejskie postępowanie w sprawach transgranicznych, w którym referendarz sądowy jest
upoważniony do wydawania nakazów zapłaty i zarządzeń (por. art. 505 16 § 2 i 3 k.p.c.,
art. 50522 k.p.c.) oraz do wydania postanowienia stwierdzającego wykonalność wymienionego
nakazu (por. art. 7956 § 2 k.p.c.);
2. elektroniczne postępowanie upominawcze, w ramach którego referendarz sądowy może
wykonywać szereg czynności (por. art. 50530 § 1 k.p.c.);
3. zmiany Księgi Drugiej, Tytułu IV Pomoc Prawna w zakresie przyznania referendarzowi
sądowemu wykonywania czynności z zakresu współpracy z sądami państw obcych, polskimi
placówkami dyplomatycznymi i konsularnymi, z wyjątkiem przeprowadzenia dowodu.
Podkreślić należy, iż powołane przykłady zmian ustawodawczych wskazują na niewątpliwy
sukces, jakim było implementowanie instytucji referendarza sądowego na grunt polskiego prawa
cywilnego. Można zaobserwować także tendencję do powolnego, ale konsekwentnego rozszerzania
kompetencji referendarza sądowego. Co wskazywane jest w kolejnych uzasadnieniach zmian,
instytucja referendarza sądowego pozwala odciążyć sędziego z zadań pozaorzeczniczych pozwalając
mu skupić się na zadaniach stricte merytorycznych. Dodatkowo niewątpliwie ważkim argumentem
przemawiającym na rzecz instytucji referendarza sądowego jest stosunkowo niższy koszt związany
z utrzymaniem jego stanowiska pracy przez Skarb Państwa 11.
Polski kodeks postępowania karnego z 1997 roku 12 nie przewiduje instytucji referendarza
sądowego. Jak dotąd ustawodawca nie odważył się na wprowadzenie tej jakże potrzebnej, instytucji
do kodeksu postępowania karnego. Analiza przepisów postępowania karnego pozwala wskazać
szereg czynności, które mógłby wykonywać referendarz sądowy. Zgodnie, z założeniami reformy
kodeksu postępowania cywilnego referendarz sądowy został powołany, jako instytucja mająca na
celu odciążenie sędziego od zadań pozaorzeczniczych. Wskazać należy, iż w polskim postępowaniu
karnym sensu largo szereg czynności, zostało powierzonych sędziom powodując coraz większe ich
obciążenie (wbrew cytowanej powyżej rekomendacji nr R/86/12 Komitetu Ministrów Rady Europy
9
10
11
12
Dz. U. z 2008 r. Nr 234, poz. 1571.
Dz. U z 2009 r. Nr 26, poz. 156.
Op. cit. s. 13 i nast.
Dz. U. z 1997 r. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.
z dnia 16 września 1986 roku). Przekazanie pewnych czynności sądowych powołanym do tego wysoce
wykwalifikowanym urzędnikom z pewnością przyczyniłoby się do usprawnienia procedury.
Przepisy kodeksu postępowania karnego, można ewentualnie podzielić na dwie grupy.
W pierwszej z nich znalazłyby się przepisy regulujące instytucje, które mają swoje odpowiedniki
w postępowaniu cywilnym, w których wydawanie rozstrzygnięć mieści się w kompetencjach
referendarza sądowego:
1. ustanowienia obrońcy/pełnomocnika z urzędu (art. 78 k.p.k., art. 88 k.p.k.);
2. nadawanie klauzuli wykonalności orzeczeniom w zakresie roszczeń majątkowych
(art. 107 k.p.k.);
3. rozstrzyganie w przedmiocie uzupełniania braków formalnych pism procesowych
(art. 120 k.p.k.);
4. rozstrzyganie w przedmiocie kosztów procesu (art. 626 § 1 k.p.k.)
Drugą grupą przypadków są potencjalne instytucje prawa karnego, które mogą znaleźć się
w kognicji referendarzy sądowych. Do drugiej grupy przypadków można zaliczyć:
1. rozstrzyganie w przedmiocie przywrócenia terminu (art. 126 § 1 k.p.k.);
Klamrą spinającą obie te grupy jest założenie, iż wskazane instytucje nie dotyczą czynności
związanych z „wymierzaniem sprawiedliwości”. Każdy z podanych przykładów, dotyczy rozstrzygania
kwestii formalnych w postępowaniu karnym, nienaruszających gwarancji procesowych uczestników
do rzetelnego procesu.
Zgodnie z art. 626 § 1 k.p.k. w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie sąd określa,
kto i w jakiej części i zakresie ponosi koszty procesu. Równocześnie § 2 przywołanego artykułu
wskazuje, iż jeżeli w orzeczeniu nie zamieszczono rozstrzygnięcia o kosztach, jak również, gdy
zachodzi konieczność dodatkowego ustalenia ich wysokości lub rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania wykonawczego orzeczenie w tym przedmiocie wydaje odpowiednio sąd pierwszej
instancji lub sąd odwoławczy. O ile rozstrzygnięcie w przedmiocie kosztów procesu spraw prostych
pod względem przedmiotowym jak i podmiotowych nie nastręcza trudności o tyle, w sprawach
skomplikowanych rozstrzygnięcie w tym przedmiocie jest niejednokrotnie czasochłonne i odrywa
sędziego od czynności orzeczniczych. Przekazanie rozstrzygnięcia w przedmiocie kosztów procesu
uwolniłoby sędziego, od często żmudnego procesu zliczania kosztów sądowych i wydatków.
Równocześnie zmiana ta mogłaby relatywnie prosto wprowadzona poprzez dodanie
w § 4 zastrzeżenia, iż postanowienie w przedmiocie kosztów procesu może wydać również
referendarz sądowy. Także poprzez odesłanie przez art. 119 k.p.w. 13, 1 § 2 k.k.w.14
i art. 113 § 1 k.k.s.15 rozwiązanie to miałoby zastosowanie w postępowaniu w sprawach
o wykroczenia, postępowaniu wykonawczym i w sprawach o przestępstwa skarbowe.
Zgodnie z art. 78 § 1 k.p.k. oskarżony, który nie ma obrońcy z wyboru, może żądać, aby mu
wyznaczono obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów
obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny.
Analogiczną instytucję przewidują przepisy postępowania cywilnego (por. art. 117 § 1 k.p.c.
ze zmianą wynikającą z wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 16 czerwca 2008 roku, sygn. akt
P 37/07). Zgodnie zaś z art. 123 § 2 k.p.c. postanowienie o ustanowieniu albo odmowie ustanowienia
adwokata lub radcy prawnego może wydać także referendarz sądowy. Nie można również w żadnym
wypadku uznawać rozstrzygania w przedmiocie wyznaczenia obrońcy z urzędu, za „wymierzanie
sprawiedliwości”16. De facto rozstrzygnięcie w przedmiocie wniosku o ustanowienie obrońcy w trybie
art. 78 § 1 k.p.k. oparte jest o swobodną (niedokonaną w oparciu o ścisłe reguły dowodzenia
przewidziane przepisami k.p.k.) ocenę wniosku oskarżonego. Na marginesie postulować można
o wprowadzenie analogicznych jak w postępowaniu cywilnym druków-wniosków, ułatwiających
13
14
15
16
Dz. U. z 2001 r. Nr 106, poz. 1148 z późn. zm.
Dz. U. z 1997 r. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.
Dz. U. z 1999 r. Nr 83, poz. 930 z późn. zm.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 10 maja 2000 roku, K. 21/99, OTK 2000, z. 4, poz. 109.
zarówno postulującym jak i organowi rozstrzygającemu rozpatrzenie wniosku. Podkreślić należy,
iż ustanowienie adwokata z urzędu nie jest wymierzaniem sprawiedliwości w dosłownym sensie, lecz
raczej czynnością z dziedziny administrowania środkami budżetowymi, może być zatem powierzone
referendarzom sądowym jako wysoko wykwalifikowanym urzędnikom sądowym 17.
Warto również wskazać na treść art. 87 § 1 i 2 k.p.k. w zw. z art. 88 § 1 k.p.k. w zw. z art. 89
k.p.k. Przywołane artykuły wskazują, iż strona inna niż oskarżony, a zatem powód cywilny, oskarżyciel
posiłkowy, pokrzywdzony (np. na etapie rozpatrywania wniosku oskarżonego w trybie art. 335 k.p.k.,
czy art. 474a k.p.k.), podmiot określony w art. 416 k.p.k., jak również osoba nie będąca stroną,
w zakresie ochrony jej interesów mogą wnosić o ustanowienie pełnomocnika z urzędu z uwagi na
swoje ubóstwo. Równocześnie przywołany art. 89 k.p.k. w zakresie nieuregulowanym, przez przepisy
kodeksu postępowania karnego, odsyła do odpowiedniego stosowania przepisów obowiązujących
w postępowaniu cywilnym. Moim zdaniem pozwala to poprzez odesłanie w tym artykule sięgnąć do
przywołanego już art. 123 § 2 k.p.c. przewidującego uprawnienie referendarza sądowego do wydania
postanowienia o ustanowieniu lub odmowie ustanowienia adwokata lub radcy prawnego.
Zgodnie z art. 107 k.p.k. Sąd, który orzekał co do roszczeń majątkowych, nadaje na żądanie
osoby uprawnionej klauzulę wykonalności orzeczeniu podlegającemu wykonaniu w drodze egzekucji.
Rozstrzygnięciem co do roszczeń majątkowych jest orzeczenie w zakresie powództwa cywilnego,
odszkodowania z urzędu, zasądzenia nawiązki. Rozstrzygnięciem takim jest także orzeczenie
nakładające obowiązek naprawienia szkody w związku z orzeczonym przez sąd środkiem
probacyjnym, jeżeli nadaje się ono do egzekucji ( art. 67 § 3 i art. 72 § 2 k.k.), karą ograniczenia
wolności ( art. 36 § 2 w zw. z art. 72 § 2 k.k.) lub środkiem karnym przewidzianym w art. 39 k.k.18.
W mojej ocenie oczywiste, iż czynność taka może zostać wykonana przez referendarza
sądowego. Należy zwrócić uwagę, iż zgodnie z art. 781 § 11 k.p.c. dodanym przez art. 1 ustawy z dnia
16 listopada 2006 roku, o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych
ustaw19 klauzulę wykonalności może nadać referendarz sądowy. Rozwiązanie to jako, że sprawdziło
się na gruncie postępowania cywilnego mogłoby być implementowane na grunt procesu karnego.
Przyjąć można również, iż poprzez zastosowanie art. 70 k.p.k., przynajmniej w zakresie powództwa
cywilnego już w tym momencie możliwe by było nadawanie klauzuli wykonalności wyrokowi sądu
karnego w przedmiocie powództwa adhezyjnego przez referendarza sądowego. W mojej ocenie
należy odczytywać łącznie treść art. 107 k.p.k. w zw. z art. 70 k.p.k. Wynika z tego, iż co do zasady
organem uprawnionym do nadania klauzuli wykonalności jest sąd, który orzekł co do roszczeń
majątkowych, jednak poprzez uzupełnienie dyspozycji tego przepisu normą określoną w art. 70 k.p.k.,
możliwe jest poprzez stosowane w sposób odpowiedni przepisy kodeksu postępowania cywilnego
wyprowadzenie uprawnienia referendarza sądowego do nadawania na podstawie art. 781 § 1 1 k.p.c.
klauzuli wykonalności na rzecz powoda cywilnego. Podkreślić należy, iż proces adhezyjny – to
postępowanie w kwestii odpowiedzialności cywilnej spowodowanej przestępstwem, które jedynie
ubocznie toczy się wraz z postępowaniem zasadniczym w kwestii odpowiedzialności karnej. Nie ma
zatem w mojej ocenie przeszkód co do przyjęcia, iż referendarz sądowy umocowany na podstawie
art. 781 § 11 k.p.c. mógłby nadawać klauzule wykonalności orzeczeniom sądów karnych
rozstrzygających o postępowaniu cywilnym.
Zgodnie z art. 1 cytowanej już ustawy z dnia 16 listopada 2006 roku o zmianie ustawy
– Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw referendarz sądowy uzyskał na
gruncie postępowania cywilnego prawo do dokonywania czynności polegających na uzupełnianiu
braków formalnych pism procesowych (por. art. 130 i nast. k.p.c.). Warto w tym miejscu przytoczyć
wycinek uzasadnienia do projektu tej ustawy, zgodnie z którym „szersza kompetencja referendarza
w postępowaniu rozpoznawczym skutkować ma odciążeniem sędziów od dokonywania w toku
postępowania wielu czynności mniej skomplikowanych i powtarzalnych, o charakterze nade wszystko
17
18
19
Gonera K. Komentarz do ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, Warszawa 2008 Wydawnictwo Prawnicze
LexisNexis (wydanie III) s. 616.
Bratoszewski J., Gardocki L., Gostyński Z., Przyjemski S.M, Stefański R.A, Zabłocki S., Komentarz, Kodeks Postępowania
Karnego, Tom I, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2004, s. 396.
Dz. U. z 2006 r. Nr 235, poz. 1699.
formalnym. W efekcie sędzia w większym zakresie będzie mógł skupić swoją pracę na czynnościach
wchodzących w zakres rzeczywistego „wymierzania sprawiedliwości” 20.
Porównanie treści art. 120 k.p.k., z art. 130 k.p.c. pozwala zauważyć daleko idącą zbieżność
obu uregulowań. Zarówno w jednym jak w drugim wypadku, chodzi o sprawdzenie pod kątem
formalnym pism procesowych. Niezrozumiałe jest zatem obarczanie sędziów dodatkowymi
czynnościami z zakresu kwestii czysto formalnych.
Art. 126 § 1 k.p.k. przewiduje postępowanie w sprawie przywrócenia terminu zawitego.
Co do zasady organem właściwym w kwestii przywrócenia terminu jest organ przed, którym należało
dokonać spóźnioną czynność. Przesłanką uzasadniającą przywrócenie terminu jest wykazanie, iż jego
niedotrzymanie było spowodowane czynnikami niezależnymi od wnioskującego. Po raz kolejny zatem
nie ma w tym wypadku mowy o „wymierzaniu sprawiedliwości”, nie ma bowiem w tym wypadku
rozstrzygania co do meritum postępowania karnego tj. kwestii odpowiedzialności karnej
oskarżonego. Organ, w tym wypadku referendarz sądowy dokonywałby oceny zgłoszonych przez
wnioskującego przyczyn niedotrzymania terminu i w świetle zebranych dowodów wydawałby decyzję
procesową. Przekazanie kompetencji w zakresie rozstrzygania o przywróceniu terminu
przyśpieszyłaby funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości, przy równoczesnym zachowaniu gwarancji
procesowych dla podmiotów zainteresowanych rozstrzygnięciem postępowania karnego.
Należy również rozważyć sposób wzruszenia postanowienia referendarza sądowego
w zakresie jego uprawnień. W kodeksie postępowania cywilnego kwestię tę reguluje art. 398 22-23
k.p.c. Zgodnie z tym przepisem, na orzeczenie referendarza sądowego (...) przysługuje skarga (...). Jak
wskazywane jest w doktrynie cywilnej ustanowienie innego środka odwoławczego – skargi na
orzeczenie referendarza wynika z faktu, że jakkolwiek referendarz sądowy, wykonując zadania
z zakresu ochrony prawnej — jest organem sądowym wyposażonym w funkcje o charakterze
jurysdykcyjnym, to nie posiada wszystkich atrybutów organu władzy sądowniczej. W związku z tym,
w celu zapewnienia stronom pełnego gwarantowanego przez art. 45 Konstytucji, prawa do sądu
konieczne było stworzenie instrumentu, który pozwalałby na kontrolę orzeczeń referendarza przez
niezawisły sąd21. Co do zasady sąd rozpoznaje skargę na orzeczenie referendarza jako sąd pierwszej
instancji, chyba, że przepis stanowi inaczej (art. 398 22 § 3 k.p.c.). Wyjątkiem jest rozstrzyganie
w przedmiocie skargi na orzeczenie referendarza w przedmiocie kosztów sądowych lub kosztów
procesu (art. 398 23 § 1 i 2 k.p.c.), gdzie sąd orzeka jak sąd drugiej instancji stosując odpowiednio
przepisy o zażaleniu. Wydaje się, iż w pełni spełniony byłby wymóg prawa do sądu określony
w art. 45 Konstytucji, w sytuacji wprowadzenia podobnych rozwiązań w zakresie postępowania
karnego. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 1 grudnia
2008 roku, sygn. akt P 54/07, iż „zwolnienie od kosztów sądowych nie stanowi formy wymierzania
sprawiedliwości, jest więc dopuszczalne, aby sądy w tej sprawie nie orzekały w pierwszej instancji.
Wystarczy, żeby decyzja wydana przez organ niesądowy została zweryfikowana w dalszej instancji,
tym razem sądowej”. Orzekanie przez referendarzy o kosztach sądowych i kosztach procesu, nie
stanowi formy wymierzania sprawiedliwości, lecz jest czynność dodatkową. Co słusznie zauważa
Trybunał dla zagwarantowania jednostce prawa do sądu konieczne, ale jednocześnie i wystarczające,
będzie zapewnienie jej możliwości zaskarżenia takiego rozstrzygnięcia organu niesądowego do sądu
powszechnego. Przekładając te rozważania na grunt postępowania karnego skonstatować można,
wzorując się na analogicznych rozwiązaniach z procedury cywilnej, wprowadzenie skargi na
wydawane przez referendarza sądowego orzeczenie. Skargę taką rozpoznawałby sąd, przed którym
toczy się lub toczyło się postępowanie działając jak sąd drugiej instancji (por. art. 398 23 § 1 i 2 k.p.c.).
Pozwoli to w mojej ocenie zagwarantować przewidziane w art. 45 Konstytucji prawo do sądu.
Na zakończenie wskazać należy także na pewne implikacje wynikające z przeprowadzonej
reformy aplikacji sędziowskiej i zmian w dochodzeniu do stanowiska sędziego przez aplikantów.
20
21
Uzasadnienie rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych
ustaw (druk sejmowy nr 484).
M. Jędrzejewska, T. Ereciński, J. Gudowski, Kodeks Postępowania Cywilnego. Część pierwsza. Postępowanie
rozpoznawcze. Część druga postępowanie zabezpieczające, Warszawa 2007, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis,
s. 1897.
Ustawą z dnia 23 stycznia 2009 roku o Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury 22 utworzona
została aplikacja ogólna, po ukończeniu której edukacja może być kontynuowana na aplikacji
sędziowskiej lub prokuratorskiej (por. art. 28 ust. 1 i nast. wymienionej ustawy). Zgodnie zaś
z art. 31 ust. 2 cyt. ustawy w okresie aplikacji sędziowskiej aplikant pozostaje w stosunku pracy
w charakterze asystenta sędziego lub referendarza sądowego. Równocześnie sędzią sądu rejonowego
w myśl art. 61 § 1 pkt. 7 u.s.p. może być mianowana osoba, która m.in. ukończyła ukończył aplikację
sędziowską w Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury. W obecnym systemie prawnym instytucja
referendarza sądowego funkcjonuje jedynie na gruncie procedury cywilnej, co będzie powodować
moim zdaniem, niepełne przygotowanie aplikantów sędziowskich od strony praktycznej do pracy
sędziego w wydziałach karnych. Praca asystenta nie pozwala według mnie na pełne przygotowanie
do pełnienia tak odpowiedzialnej funkcji, jaką jest praca sędziego w sprawach karnych. W obecnym
systemie asystent sędziego de facto (w sensie psychologicznym) nie przyjmuje pełnej
odpowiedzialności za sporządzone przez siebie projekty pism sądowych, gdyż ostatecznie pismo takie
podpisuje sędzia orzekający. Wprowadzenie instytucji referendarza sądowego do procedury karnej
umożliwi osobom kończącym aplikację sędziowską do zapoznania się ze specyfiką i charakterem
spraw karnych, oraz przyjęcie pełnej odpowiedzialności za podpisywane przez siebie decyzje.
Podsumowując całość rozważań odnoszących się do referendarza sądowego wskazać należy,
iż instytucja w połowie lat '90 do procedury cywilnej z pewnością spowodowała pozytywny skutek
jakim było usprawnienie funkcjonowania sądów cywilnych. Przekazanie referendarzom sądowym
kompetencji z zakresu ochrony prawnej nie polegającej na rozstrzyganiu sporów, pozwoliły
usprawnić postępowanie i umożliwić sędziom skupienie się na kwestiach merytorycznych. Warto
podkreślić, iż zgodnie z wynikami badań 23 jedną z przyczyn negatywnych ocen wymiaru
sprawiedliwości jest opieszałość postępowania. O ile należy podchodzić z pewną dozą krytycyzmu do
tak negatywnych ocen wymiaru sprawiedliwości, to niezaprzeczalnie przyśpieszenie postępowania
sądowego z równoczesnym zachowaniem gwarancji procesowych dla uczestników postępowania
karnego, spowoduje wzrost zaufania Polaków do organów wymiaru sprawiedliwości. Przedstawione
w niniejszym artykule postulaty w zakresie wprowadzenia do postępowania karnego instytucji
referendarza sądowego, nie naruszają w żaden sposób zagwarantowanego w Konstytucji RP prawa
do sprawiedliwego i rzetelnego procesu określonego w art. 45 Konstytucji. Referendarz sądowy
zajmowałby się bowiem kwestiami formalnymi, które nie są rozstrzyganiem sporów prawnych
– sporów ze stosunków prawnych 24. Dodatkowo co zostało zasygnalizowane na końcu niniejszego
artykułu wprowadzenie referendarza sądowego do postępowania karnego umożliwi aplikantom
sądowym pełne przygotowanie do wykonywania trudnego zawodu sędziego w sprawach karnych.
adw. Daniel Więckowski
22
23
24
Dz. U. z 2009 r. Nr 26, poz. 157.
http://ms.gov.pl/aktual/090320_raportpokl.pdf str. 11 i nast.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 10 maja 2000 roku, K. 21/99, OTK 2000, z. 4, poz. 109.