komentarze - Instytut Europy Środkowo-Wschodniej

KOMENTARZE
Redakcja: Anna Visvizi
Nr 6/2016 (2016-05-10) © IEŚW
Aleksiej Wasiliew
Jak rosyjskie elity czytają i interpretują rzeczywistość i co z tego wynika? [cz. 2]:
liberalizm
Badania opinii publicznej w Rosji w ostatnim czasie wskazują, że istniejący porządek
polityczny ma poparcie na poziomie przekraczającym 80%. Polityczne sympatie tej
większości rozłożone są pomiędzy cztery główne, „systemowe” partie reprezentowane w
Dumie Państwowej, tj. Jedną Rosję, Partię Komunistyczną, Sprawiedliwą Rosję, Partię
Liberalno-Demokratyczną. W Dumie, za wyjątkiem kilku posłów, którzy przeszli do opozycji
po politycznych protestach w Moskwie w 2011-2012 r., brakuje przedstawicieli liberalnej
części społeczeństwa. Jednak to właśnie w tej części politycznego spektrum ulokowane są
główne zasoby intelektualne elity politycznej współczesnej Rosji. Paradoksalnie, choć
liberałowie są nieobecni w Dumie, to właśnie do nich zwraca się władza w celu rozwiązania
poważnych problemów gospodarczych i społecznych oraz uzyskania eksperckich opinii.
Obóz „opozycji liberalnej” we współczesnej Rosji różni się od pojęcia liberalizmu w ścisłym,
politologicznym znaczeniu tego słowa. Przynależą do niego przedstawiciele wielu ugrupowań, w tym
partii nieparlamentarnych i organizacji tzw. opozycji niesystemowej. Ich programy polityczne lokują się
w szerokim spektrum ideowym od libertarianizmu do nacjonalizmu. W obozie tak zdefiniowanej opozycji
liberalnej popularny jest argument, że wszelkie polityczne rozbieżności między ugrupowaniami
antyreżimowymi nie odgrywają obecnie zasadniczej roli. Innymi słowy, dyskusja nad istniejącymi
różnicami będzie miała sens dopiero „w pierwszym wolno wybranym parlamencie rosyjskim”. To, co łączy
owe ugrupowania, to absolutnie krytyczny stosunek do obecnego systemu politycznego Rosji, z którego
wyrugowano ideę politycznej konkurencji. W rezultacie prawdziwa opozycja pozbawiona została
możliwości dojścia do władzy w drodze demokratycznych wyborów. Dlatego też kolejną osią, która skupia
współczesnych rosyjskich liberałów, jest postulat przywrócenia politycznej konkurencji. To z kolei
wymaga przywrócenia wolności mediów, niezawisłości sądownictwa i powrotu do konstytucyjnych
mechanizmów podziału władzy. Swoistym znacznikiem przynależności do opozycji liberalnej jest
stosunek do aneksji Krymu. „Systemowe” partie parlamentarne są częścią tzw. „konsensusu krymskiego”
i popierają aneksję Krymu. W związku z tym do szeroko rozumianej „liberalnej” opozycji należą wszystkie
siły polityczne, które odnoszą się do aneksji Krymu negatywnie lub w mniejszym czy większym stopniu
krytycznie. Tak zdefiniowany obóz „opozycji liberalnej” stanowi część systemu politycznego współczesnej
Rosji.
Trzeba wspomnieć, że we współczesnej Rosji istnieją również tzw. „liberałowie systemowi”, określani tak
przez wzgląd na zajmowane przez nich pozycje w rządzie i banku centralnym. „Liberałowie systemowi”
bliscy są poglądami – szczególnie odnoszącymi się do funkcjonowania gospodarki – „opozycji liberalnej”.
Podobnie jednak jak ci ostatni, nie odgrywają oni istotnej roli politycznej. Natomiast – w odróżnieniu od
nich – dzięki wpływowi, jaki mają na główne decyzje dotyczące polityki gospodarczej Rosji, efektywnie
opóźniają zapaść jej systemu gospodarczego. Tzn. w związku z tym, że wysokie ceny nośników energii w
latach wcześniejszych pozwoliły Rosji na akumulację rezerw finansowych, to właśnie dzięki wpływom
„liberałów systemowych” rezerwy te są wydawane bardzo powoli i ostrożnie. Z tego powodu kryzys w
Rosji pogłębia się wolniej niż byłoby to w przypadku braku zaangażowania liberałów.
ul. Niecała 5 ▪ 20-080 Lublin ▪ tel.: 81 532 2907 ▪ www.iesw.lublin.pl/komentarze/ ▪ [email protected]
„Liberałowie”, w tym „opozycja liberalna” i „liberałowie systemowi”, stanowią rodzaj kontrelity,
tj. reprezentują poważny potencjał intelektualny i ideowy, w ramach istniejącego systemu politycznego
pozbawieni są szans na zdobycie władzy w drodze wyborów, ale to do nich zwraca się władza w celu
rozwiązania poważnych problemów gospodarczych i społecznych oraz uzyskania eksperckich opinii. Aby
zrozumieć ten paradoks rosyjskiej sceny politycznej, trzeba odwołać się dwóch pojęć, które ją
charakteryzują, tj. „systemu półtorapartyjnego” oraz „filaru prezydenckiego”.
System partyjny Rosji może być określony jako „system półtorapartyjny”, tj. system z partią dominującą.
Realną władzę polityczną sprawuje Jedna Rosja. Pozostałe partie odgrywają rolę jej satelitów. Ich
głównym zadaniem jest przyciąganie głosów wyborców bardziej prawicowych lub bardziej lewicowych w
stosunku do partii rządzącej. Partie satelickie Jednej Rosji pozbawione są de facto samodzielności, nie
stanowią więc ani realnej alternatywy dla partii rządzącej, ani tym bardziej zagrożenia. Również Jedna
Rosja nie jest zupełnie samodzielną siłą polityczną, ponieważ podporządkowana jest Administracji
Prezydenta, która w dużym stopniu przypomina Centralny Komitet Partii Komunistycznej Związku
Radzieckiego. Administracja Prezydenta nie ma umocowania w konstytucji Federacji Rosyjskiej,
funkcjonuje więc poza konstytucyjnym podziałem władzy, ale – pomimo tego – podejmuje wszystkie
istotne dla państwa decyzje polityczne.
System ten określa się we współczesnej polityce rosyjskiej jako „filar prezydencki”, tj. zcentralizowany
system zarządzania państwem podporządkowany prezydentowi. Wszystkie organy władzy państwowej,
oprócz „filaru prezydenckiego”, stanowią de facto dekoracje na scenie politycznej Rosji, podobnie jak akty
prawne, które traktują o wolności politycznej i konkurencji politycznej. Generalnie system polityczny i
procesy polityczne współczesnej Rosji, w tym sposób sprawowania władzy i manipulowania
społeczeństwem, w dużej mierze przypominają sytuację w krajach „demokracji ludowej” lat 1960-1980.
Z tego względu współcześni liberałowie rosyjscy interesują się doświadczeniem transformacji systemowej
społeczeństw Europy Środkowo-Wschodniej, a szczególnie przypadkiem Polski.
Polska stanowi dla współczesnych liberałów rosyjskich przykład udanej transformacji socjalistycznego
systemu polityczno-gospodarczego oraz związanych z nią przemian społecznych w nowoczesną
europejską demokrację ze stabilnym systemem partyjnym opartym o realną konkurencję polityczną,
gdzie zmiany na scenie politycznej dokonują się w drodze demokratycznych i regularnych wyborów. Stąd
dla rosyjskiej liberalnej opozycji bardzo istotne są „lekcje polskiego”. Właśnie tak nazywa się dodatek
tematyczny do opozycyjnej „Nowej Gaziety”, w którym rosyjscy i polscy autorzy analizują doświadczenie
polskiej transformacji politycznej. O tym, jakimi tematami dla owych „lekcji” zainteresowana jest
opozycja rosyjska, można wnioskować na podstawie niedawno opublikowanych w Moskwie dialogów
Adama Michnika z Aleksiejem Nawalnymi. Przede wszystkim chodzi o naukę sposobów kształtowania
ruchu opozycyjnego i uzyskania masowego politycznego poparcia. Rosyjski obóz liberalny jest w
znacznym stopniu ograniczony społecznymi ramami inteligencji dużych miast i może tylko pomarzyć o
masowym wsparciu, jakim cieszyła się Solidarność w Polsce w szczytowym okresie swojego wpływu. W
związku z tym można przeprowadzić pewną paralelę między stworzeniem polskiego Komitetu Obrony
Robotników (KOR) w 1976 r. i próbami Aleksieja Nawalnego połączenia liberalnej opozycji z ruchem
nacjonalistycznym. Za te próby jest on często poddawany ostrej krytyce w środowisku liberalnym. Mimo
to uważa je za konieczne dla zwycięstwa opozycji.
i
„Michnik. Nawalny. Dialogi”, Moskwa: Nowe Wydawnictwo, 2015.
ul. Niecała 5 ▪ 20-080 Lublin ▪ tel.: 81 532 2907 ▪ www.iesw.lublin.pl/komentarze/ ▪ [email protected]