docZESZYTY STUDIÓW DOKTORANCKICH Uniwersytet Ekonomiczny
download 
Reklamacja Transkrypt
ZESZYTY STUDIÓW DOKTORANCKICH Uniwersytet Ekonomiczny
ZESZYTY STUDIÓW DOKTORANCKICH Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Wydział Ekonomii Studia doktoranckie ZESZYT 57 ADRIAN BECELLA Czynniki rozwoju gospodarczego Chińskiej Republiki Ludowej ANNA STEFANIAK Funkcjonowanie systemu i źródła finansowania ochrony zdrowia w Polsce RAFAŁ WNUK Harmonizacja stawek akcyzy od wyrobów tytoniowych z prawem europejskim i jej wpływ na zmianę dochodów budżetowych Poznań 2010 ZESZYTY STUDIÓW DOKTORANCKICH Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Wydział Ekonomii Studia doktoranckie ZESZYT 57 ADRIAN BECELLA Czynniki rozwoju gospodarczego Chińskiej Republiki Ludowej ANNA STEFANIAK Funkcjonowanie systemu i źródła finansowania ochrony zdrowia w Polsce RAFAŁ WNUK Harmonizacja stawek akcyzy od wyrobów tytoniowych z prawem europejskim i jej wpływ na zmianę dochodów budżetowych Poznań 2010 RADA PROGRAMOWA Emil Panek (przewodniczący), Wiesława Przybylska-Kapuścińska, Marek Ratajczak REDAKTOR NAUKOWY Wiesława Przybylska-Kapuścińska RECENZENCI Aleksandra Gaweł Justyna Rój Magdalena Szyszko REDAKCJA TECHNICZNA Marcelina Ćwik Zeszyty finansowane są ze środków Studiów Doktoranckich Wydziału Ekonomii Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu Wydawca: Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Wydział Ekonomii Studia Doktoranckie 61-875 Poznań, al. Niepodległości 10 tel. 061 856 92 36, 061 854 34 13, fax 061 854 34 15 ISSN 1689-9385 Druk i oprawa: Zakład Graficzny Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu Ul. Towarowa 53 SPIS TREŚCI Adrian Becella Czynniki rozwoju gospodarczego Chińskiej Republiki Ludowej........................................................................... 5 Anna Stefaniak Funkcjonowanie systemu i źródła finansowania ochrony zdrowia w Polsce .............................................. 29 Rafał Wnuk Harmonizacja stawek akcyzy od wyrobów tytoniowych z prawem europejskim i jej wpływ na zmianę dochodów budżetowych ................................................................... 51 Wskazówki dla autorów .................................................. 71 Adrian Becella CZYNNIKI ROZWOJU GOSPODARCZEGO CHIŃSKIEJ REPUBLIKI LUDOWEJ Wstęp Niniejsza praca poświęcona została tematyce czynników rozwoju gospodarczego jednej z najszybciej galopujących światowych gospodarek. W szczególności uwzględniono aspekty związane z istotą socjalizmu rynkowego, czyli pewnej modyfikacji ustrojowej, panującej w państwie chińskim. Następnie przybliżono w opracowaniu istotę, zakres i skalę reform gospodarczych w Chinach, które odwróciły bieg historii i z autarkii gospodarczej przeobraziły centralnie zarządzaną Chińską Republikę Ludową w rynkowy organizm państwowy. Celem niniejszej pracy jest określenie efektywności podejmowanych na przestrzeni kilkudziesięciu lat reform gospodarczych oraz kształtu dzisiejszej polityki gospodarczej państwa. Szeroko rozumiane czynniki rozwoju gospodarczego bez wątpienia zostały wykorzystane w toku przeobrażeń ustrojowych Chin, co doprowadziło gospodarkę chińską do dynamicznego wzrostu gospodarczego. Narzędzie badawcze stanowi analiza opisowa podejmowanych reform oraz analiza podstawowych wskaźników makroekonomicznych na przestrzeni ostatnich lat. Podczas pisania pracy korzystano z literatury poświęconej zagadnieniom ustrojów gospodarczych na świecie, gospodarki chińskiej, reform ustrojowych i procesów globalizacji. Korzystano przy tym zarówno z literatury przedmiotu, jak również materiałów źródłowych, takich jak statystyki i dane Narodowego Biura Statystycznego Chińskiej Republiki Ludowej, aktów prawnych państwa chińskiego oraz własnych doświadczeń, zaobserwowanych podczas pobytu w Chinach. Autor przygotowuje rozprawę doktorską w Katedrze Teorii Pieniądza i Polityki Pieniężnej pod kierunkiem prof. dr hab. Wiesławy Przybylskiej-Kapuścińskiej 5 1. Ustrój gospodarczy Chińskiej Republiki Ludowej Ustrój gospodarczy jest pojęciem, sięgającym źródeł czasu tak odległego, jak odległy jest termin historii państwa i prawa. Ustrój gospodarczy ucieka się bowiem w swej istocie do fundamentu państwa, jako zorganizowanej pod względem prawodawczym, porządkowym, administracyjnym, a także socjalnym, kulturalno-oświatowym, obronnym, czy właśnie gospodarczo-organizacyjnym, części społeczeństwa. Ustrój gospodarczy stanowi również jedno z powszechnie stosowanych kryteriów podziału państwa, jako jeden z niezwykle istotnych czynników wpływających na jego funkcjonowanie oraz jakość życia obywateli. Ustrój gospodarczy jest systemem złożonym otwartym, co oznacza, że na jego kształt wpływ mają również zewnętrzne bodźce, takie jak reżim polityczny, struktura terytorialno-prawna państwa, organizacja aparatu państwowego, czy uwarunkowania polityczne. Ustrój gospodarczy stanowi całokształt zasad ekonomicznych określających organizację i sposób funkcjonowania podmiotów w obrębie określonego terytorialnie i prawno-organizacyjnie państwa. Pojęcie ustroju gospodarczego ściśle się wiąże z terminem ustroju państwowego. Tak rozumiany ustrój gospodarczy stanowią reguły prawne, określające zakres prawa własności oraz prawa do dokonywania czynności gospodarczych1. Kolejne strony niniejszego opracowania wskazują istotę socjalizmu rynkowego, czyli ustroju gospodarczego obecnie panującego w Chińskiej Republice Ludowej, a także mechanizm jego powstania i funkcjonowania. 1.1. Ewolucja systemu polityczno-gospodarczego Chin Historia systemu polityczno-gospodarczego Chin jest tak różnorodna, jak różnorodne jest państwo chińskie w każdym aspekcie jego życia i funkcjonowania. Na przestrzeni XX wieku Chiny kilkukrotnie zmieniały bieg swojej historii, ulegając radykalnym przemianom społeczno-ustrojowym. Począwszy od 1911 roku, po dokonanej rewolucji w państwie przeciwko dynastii Qing, nastąpił upadek monarchii feudalnej i proklamowanie Republiki Chińskiej. Wybuch I wojny światowej, powstanie Komunistycz1 W. Balicki, Makroekonomia, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 1998, s. 19-22. 6 nej Partii Chin w 1921 roku, fala strajków i niepokojów społecznych, która zapoczątkowała II rewolucyjną wojnę domową, trwającą aż do 1937 roku ogarniały rzeczywistość pogrążającej się w upadku Republiki Chińskiej. Następnie, zaangażowanie wojsk chińskich w działania wojenne na Pacyfiku oraz wybuch III rewolucyjnej wojny domowej destrukcyjnie wpływały na funkcjonowanie państwa chińskiego. Z zakończonych wewnątrz państwa działań wojennych zwycięsko wyszły wojska Mao Zedonga. Przywódca proklamował 1 października 1949 roku powstanie Chińskiej Republiki Ludowej, która transformowana stanowi ustrój polityczno-gospodarczy Chin do dziś2. System politycznogospodarczy w ChRL ulegał pewnym modyfikacjom wraz z wcielaniem w życie aktów Konsytuacji, kolejno w latach 1954, 1975, 1978 oraz obowiązującej do dziś Konstytucji z 1982 roku. Pierwotnie oparta na dyktaturze władzy ludowej i gospodarczym zacofaniu, a także walce klas i rewolucji kulturowej, Konstytucja uległa kluczowym modyfikacjom po śmierci Mao Zedonga. Konstytucja z 1978 roku wprowadzała już istotne zmiany w zakresie zasad poszanowania obywateli czy niezawisłości sądów. Zmiany te nosiły miano pierwszych symptomów deetatyzacji gospodarki poprzez stopniowe wprowadzanie mechanizmów rynkowych. Inicjatorem reform społeczno gospodarczych był przywódca ChRL Deng Xiaoping3. W drodze do wolnego gospodarczo ustroju ChRL przechodziła stopniowe przeobrażenia z gospodarki centralnie planowanej z marginesowymi elementami rynku (1978–1984), poprzez gospodarkę towarową z elementami centralnego planowania (1984–1987), socjalistyczną gospodarkę towarową (1988–1989), a także tworzyła kombinację gospodarki centralnie planowanej z gospodarką rynkową (1989–1991)4. 2 China, red. D. Harper, S. Fallon, K. Gaskell, J. Grundvig, C. Heller, T. Huhti, B. Mayhew, C. Pitts, Wydawnictwo Lonely Planet Publications Pty Ltd, Londyn 2005. 3 Deng Xiaoping był jednym z najwybitniejszych polityków ChRL. Jego panowanie w latach 1978-1989 przepełniała troska o rozwój społeczno-gospodarczy państwa chińskiego, w tym dynamiczny wzrost gospodarczy Państwa Środka. W polityce reform głosił potrzebę liberalizacji gospodarki, a także prowadzenia polityki otwartych drzwi, ale wyłącznie w odniesieniu do gospodarki, a nie ideologii państwa socjalistycznego. W tym zakresie bowiem podkreślał przywódczą rolę Partii, dyktaturę proletariatu współgrającą z ideologią szkoły leninowskiej, marksistowskiej i maoistowskiej. 4 A. Bolesta, Chiny w okresie transformacji, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2006, s. 38-39. 7 Panujący od 1992 roku ustrój gospodarczy w Chińskiej Republice Ludowej nosi miano socjalistycznej gospodarki rynkowej, czyli socjalizmu rynkowego. Oznacza to, iż większość dóbr gospodarczych, przede wszystkim czynników produkcji, jest własnością kolektywną, a istniejące dobra prywatne ograniczone są prawem do swobodnego dysponowania nimi. Gospodarka chińska dąży jednocześnie do efektywności prowadzonej działalności podmiotów państwowych i prywatnych. Specyfika socjalistycznej gospodarki rynkowej zostanie przedstawiona w kolejnej części niniejszego opracowania. 1.2. Istota socjalizmu rynkowego – ustroju gospodarczego ChRL Wśród wielu klasyfikacji ustrojów gospodarczych za najistotniejsze uważa się te, które pozwalają dzielić ustroje na liberalne i etatystyczne, gospodarkę centralnie zarządzaną i rynkową, kapitalizm i socjalizm, czy demokrację i dyktaturę. Naturalnym ustrojem wydaje się połączenie demokracji z kapitalistyczną gospodarką rynkową o wysokim stopniu liberalizmu gospodarczego. Rzeczywistość gospodarcza dostarcza jednak znacznie bardziej złożonych ustrojów polityczno-gospodarczych. Kilkudziesięcioletnie doświadczenia przemian ustrojowych Chińskiej Republiki Ludowej pozwoliły na wyodrębnienie dotąd nieznanej modyfikacji ustrojowej, jaką jest socjalistyczna gospodarka rynkowa, przyjmująca znamiona zarówno gospodarki rynkowej, jak i ustroju etatystycznego. Najistotniejszym czynnikiem decydującym o panującym w państwie ustroju gospodarczym jest wolność gospodarcza. Jej zakres determinuje ilość zakazów posiadania dóbr i wykonywania czynności gospodarczych oraz ilość nakazów wykonywania czynności. Im mniej zakazów i nakazów, tym ustrój oferuje więcej wolności gospodarczej. Wolność gospodarcza mierzona jest syntetycznym wskaźnikiem Indeksu Wolności Gospodarczej IWG5, który pozwala na analizowanie postępu libera5 Indeks wolności gospodarczej (ang. Index of Economic Fereedom) opracowuje od 1995 roku Fundacja Heritage z Waszyngtonu i wraz z The Wall Street Journal publikuje wyniki rankingu w postaci corocznych raportów wolności gospodarczej na świecie. Raport prezentuje między innymi klasyfikację gospodarek pod względem wolności gospodarczej, jak również dokonuje obszernej analizy przyczyn jej zmian. Wskaźnik stanowi opiniotwórczy wyraz rozwoju gospodarczego państw, o czym świadczy nieustanny wzrost liczby krajów uwzględnianych w klasyfikacji w kolejnych raportach. Pierwszy raport obejmował swoją analizą 101 państw, natomiast raport publikowany w 2009 roku już 141 państw. Obiektywizm metod pomiaru sprawił, że wskaźnik wolno- 8 lizacji gospodarek. Prezentowany na przestrzeni lat ranking pozwala na obserwację rozczłonkowania terytorialnego w zakresie wolności gospodarki chińskiej6. Stopień wolności gospodarczej Chin ocenia się na 6,54 punktów na 10 możliwych, co sytuuje państwo na 82 pozycji spośród 141 badanych gospodarek7. Godnym zauważenia jest fakt, iż poziom liberalizacji gospodarki chińskiej wskazuje na zwiększanie się swobody w życiu gospodarczym w poszczególnych latach. Socjalizm rynkowy jest ustrojem dyktatorskim, socjalistycznym i etatystycznym. Ustrój ten posiada również elementy gospodarki rynkowej. Charakteryzuje się ponadto bezstanowością. Powyższe determinanty ustroju gospodarczego ChRL określa szczegółowo Konstytucja Chińskiej Republiki Ludowej z 4 grudnia 1982 roku8. Takie czynniki produkcji, jak ziemia oraz techniczny kapitał przedsiębiorczości są własnością państwową. Podstawą bowiem socjalistycznego systemu Chińskiej Republiki Ludowej jest socjalistyczna społeczna własność środków produkcji, czyli własność ogólnonarodowa i własność zespołowa mas pracujących. W stwierdzeniu tym zawarte są kluczowe dla ustroju socjalistycznego warunki, mianowicie państwowość czynników produkcji oraz ich wykorzystanie przez kapitał ludzki na zasadach równych, wolnych od wyzysku. O urynkowieniu gospodarki socjalistycznej świadczy fakt podnoszenia wydajności pracy i efektywności działalności gospodarczej9. Państwo realizuje gospodarkę planową na bazie socjalistycznej własności społecznej, racjonalnie określając wielkość akumulacji i spożycia. Przy pomocy kompleksowego zrównoważenia planów gospodarczych i pomocniczej roli mechanizmu rynkowego państwo zapewnia proporcjonalny, harmonijny rozwój gospodarki narodowej10. Owa pomocnicza rola mechanizmu rynkowego sprowadza się ści gospodarczej IWG stanowi najbardziej miarodajną wielkość do oceny stopnia liberalizacji gospodarek narodowych. 6 J. Gwartney, R. Lawson, Economic Freedom of World 2009 Annual Raport, Economic Freedom Netowrk, Canada 2009. 7 Dane za 2007 rok, opublikowane w rankingu wolności gospodarczej w 2009 roku. 8 Konstytucja Chińskiej Republiki Ludowej z 4 grudnia 1982 roku uchwalona na 5-tej sesji 5-tej kadencji Ogólnochińskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych Chińskiej Republiki Ludowej z 4 grudnia 1982 roku, przekład R. Chruściak, Uniwersytet Warszawski, Instytut Nauk Politycznych, Pracownia Dokumentów i Informacji, Warszawa 1983. 9 Ibidem, art. 14. 10 Ibidem, art. 15. 9 w możności samodzielnego prowadzenia działalności gospodarczej11, swobodnego lokowania kapitału zagranicznego12 oraz rozwijania dziedzin życia społecznego z zachowaniem efektywności ekonomicznej13. Próby przemian z dyktatorskiej socjalistycznej gospodarki centralnie zarządzanej w kierunku gospodarki rynkowej kończyły się w wielu państwach głębokimi reformami ustrojowymi polegającymi na przejściu do ustroju kapitalistycznego. Wynikało to przede wszystkim z działań ruchów społecznych, niezadowolonych z niechęci władz państwowych do przemian w zakresie wolności gospodarczej i wolności obywateli. Historia socjalizmu Europy Wschodniej potwierdziła tylko, iż kierunkiem zmian ustrojowych były przemiany z socjalistycznej gospodarki centralnie zarządzanej do kapitalistycznej gospodarki rynkowej. Przykład Chin pokazuje, że kierunek przemian ustrojowych może być zupełnie inny. Większość dóbr w gospodarce może bowiem stanowić własność wspólną, kolektywną, a jednocześnie podstawowym motywem działania uczestników rynku jest maksymalizacja zysku wynikająca z suwerennych decyzji, nienarzucanych przez władzę. Założeniem przemian ustrojowych w Chińskiej Republice Ludowej było wyeliminowanie patologii niedoborów systemowych, charakterystycznych dla gospodarki centralnie zarządzanej. Dalsze przemiany, takie jak zwiększenie swobody sektora prywatnego, prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych, wprowadzenie dwuszczeblowego systemu bankowego, czy też liberalizacja handlu zagranicznego determinują powstanie systemu kapitalistycznego. 2. Determinanty rozwoju gospodarki chińskiej Niniejszy rozdział został poświęcony czynnikom rozwoju gospodarczego Chińskiej Republiki Ludowej oraz stopniem ich wykorzystania w drodze do dobrobytu społeczno-gospodarczego. Kolejne strony niniejszego opracowania zgłębiają tematykę reform systemowych, które odegrały istotną rolę w procesach liberalizacji gospodarki, a bez których dzisiejszy wzrost gospodarczy Chin nie byłby możliwy. Następnie zostały zapre11 Ibidem, art. 16-17. Ibidem, art. 18; Przez swobodne lokowanie kapitału rozumie się podejmowanie czynności gospodarczych zgodnie z prawem Chińskiej Republiki Ludowej, zatem w stopniu mimo wszystko ograniczonym. 13 Ibidem, art. 19-32. 12 10 zentowane dane makroekonomiczne za lata 2005–2009, a ich analiza i interpretacja potwierdziła założoną w pracy tezę. Ostatnim miernikiem przeprowadzonych w państwie chińskim przemian jest analiza efektu podjętych działań antykryzysowych w dobie spowolnienia gospodarek światowych, wywołanego globalnym kryzysem finansowym z 2008 roku. 2.1. Reformy systemowe w drodze do liberalizacji gospodarki W drodze dochodzenia do dobrobytu społecznego oraz wzrostu gospodarczego Chiny zreformowały gospodarkę we wszystkich fundamentalnych dziedzinach jej funkcjonowania. Przeprowadzone w ostatnim dwudziestoleciu reformy dotyczyły systemu finansowego, polityki inwestycyjnej, polityki handlowej, polityki otwartych drzwi, jak również przemian na obszarach niezurbanizowanych i reform industrialnych14. Pogląd wielu znawców Chin15 i chińskiej gospodarki mówi, że Chiny nigdy w przeszłości nie prezentowały tak liberalnej polityki prospołecznej, nigdy nie dobrnęły tak daleko w ścieżce rozwoju gospodarczego i wreszcie nigdy nie ujawniały wolności gospodarczej i wolności osobistej tak odważnie, jak czynią to dziś. Skala tych imponujących zmian została przedstawiona w kolejnej części pracy, prezentując skutki szeroko rozumianej polityki gospodarczej państwa. W zakresie funkcjonowania systemu finansowego wprowadzono znaczące zmiany, poprzez wzmocnienie roli banku centralnego, wprowadzenie systemu 6 banków regionalnych, a także zwiększenie niezależności banku centralnego w wyniku finansowania deficytu wyłącznie z obligacji państwowych, a nie jak to było dotychczas poprzez dodruk pieniądza16. Taki dwupoziomowy system bankowy powstał w Chinach w 1994 roku. Kolejnym etapem rozwoju systemu finansowego były reformy w zakresie pozabankowych instytucji finansowych oraz rynku kapitałowego. Do pierwszych można zaliczyć Wiejskie Spółdzielnie Kredytowe, Miejskie Spółdzielnie Kredytowe oraz Korporacje Powiernicze i Inwestycyjne. Rynek kapitałowy w Chinach podzielono zaś na giełdy papierów wartościowych, rynek obligacji oraz rynek pieniężny. Ważnym elementem było pozostawienie silnego kapitału państwowego 14 A. Bolesta, Chiny…, op. cit., s. 40 Jednym z najwybitniejszych znawców ChRL jest Tony Saich, Profesor Harvardu, autor opracowań m. in.: Governance and Politics of China, Palgrave Macmillan 2004 oraz China Urbanizes: Consequences, Strategies and Policies, The World Bank 2008 16 A. Bolesta, Chiny…, op. cit., s. 41 15 11 w sektorze finansowym. Pomimo funkcjonowania ponad 30 banków zagranicznych władze chińskie pozostawiły sobie decydujący głos kształtowaniu struktury rynku pieniężnego oraz kontroli przepływów finansowo pieniężnych. Kolejnym ważnym elementem w drodze do wzrostu gospodarczego była polityka inwestycyjna państwa. Była ona nierozerwalnie związana z rozwojem systemu finansowego, gdyż pozwalała na transmisję podstawowego ich składnika, mianowicie pieniądza. Źródłem inwestycji były gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa, sektor bankowy, szeroko rozumiana zagranica oraz państwo. Wskutek podjętych działań prywatyzacyjnych coraz mniejsze znaczenie w strukturze kapitału inwestycyjnego odgrywało państwo. Coraz większą rolę natomiast odgrywał natomiast kapitał zagraniczny, a obecnie również oszczędności gospodarstw domowych. Mając na uwadze doświadczenia kryzysu Azji Południowo-Wschodniej z 1997 roku wydaje się, że kapitał obywateli będzie w kolejnych latach motorem rozwoju gospodarki chińskiej. To właśnie decyzje władz państwowych w tym zakresie znacznie ograniczyły skutki kryzysu finansowego z 2008 roku. Głównym problemem w zakresie polityki inwestycyjnej ChRL było nierównomierne rozmieszczenie inwestycji kapitałowych w Chinach, co wynikało z rozmieszczenia geograficznego państwa, a także uwarunkowań historycznych. Pomimo wielokrotnych prób dokapitalizowania prowincji środkowych i zachodnich Chin już od początku lat 80-tych absorpcja środków z terenów wschodniego wybrzeża znacznie przeważała. Spowodowane było to większą efektywnością wykorzystania kapitału na terenach zurbanizowanych i aglomeracjach miejskich skoncentrowanych na wschodzie Państwa Środka. W zakresie dystrybucji bezpośrednich inwestycji zagranicznych różnice pomiędzy prowincjami wschodnimi, centralnymi, a zachodnimi odznaczały się jeszcze wyraźniej. Zarówno w latach 80-tych i 90-tych XX wieku absorpcja inwestycji zagranicznych przez bogaty wschód wynosiła około 90% łącznej wartości bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Chinach. Szokujące dysproporcje wynikają przede wszystkich z różnego poziomu rozwoju infrastruktury drogowej i kolejowej pomiędzy zurbanizowanym wschodem, a zachodnią górzystą i pustynną częścią państwa17. 17 K. Luger, Chinese Railways, Reform and Efficiency Improvement Opportunities, Physica-Verlag, 2008, s. 9. 12 Kolejną dziedzinę reform stanowiły działania, mające na celu propagowanie polityki otwartych drzwi, zapoczątkowanej przez Deng Xiaopinga. Ideą tych zmian było otwarcie gospodarki chińskiej na inwestycje zagraniczne skoncentrowane w pięciu specjalnych strefach ekonomicznych: Shenzhen, Zhuhai, Shantou, Xiamen oraz Hainan. Po raz pierwszy idea reform i późniejsze ich wcielanie w życie sprowadzały się do poprawy rachunku społecznego. Ta prospołeczna polityka upatrywała zmniejszenia bezrobocia poprzez przyjęcie inwestycji kapitałowych z zagranicy. Kolejnym etapem reform była dalsza liberalizacja w dziedzinie otwarcia na inwestycje zagraniczne. W 1984 roku otworzono między innymi 14 miast portowych, rok później utworzono 7 obszarów ekonomicznych, tworząc jednocześnie otwarty gospodarczy pas wybrzeża. Dalszy etap przemian sprowadzał się do utworzenia grupy 13 otwartych miast granicznych, a także utworzenia specjalnej strefy Szanghaj Pudong, obecnego centrum ekonomiczno-finansowego Azji, przejawu imperializmu dynamicznie rozwijających się Chin. Skutkiem działań polityki otwartych drzwi było stworzenie 54 gospodarczo-technologicznych stref rozwoju oraz 53 stref rozwoju nowych technologii. Władze ChRL jako jeden z priorytetów polityki rozwojowej traktowały działania w zakresie liberalizacji handlu. To właśnie na politykę handlową największy wpływ odgrywały reformy kapitałowe oraz otwarcie drzwi na świat. Efektem polityki handlowej władz chińskich jest dodatnie saldo wymiany międzynarodowej, które od połowy lat 80-tych niezmiennie rośnie. Istotny wpływ na rozwój eksportu mają bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Chinach. Tania siła robocza i polityka państwa wpływa na wzrost atrakcyjności inwestycyjnej regionu, za czym idzie dynamiczny rozwój sektora przemysłowego oraz powstawanie licznych fabryk z kapitałem zagranicznym. Wielkie koncerny międzynarodowe są zainteresowane późniejszą dystrybucją wyprodukowanych tanim kosztem produktów do państw macierzystych. Tak więc kierunki eksportu towarów są ściśle powiązane z kierunkami zwrotnych strumieni inwestycji zagranicznych w Chinach. W koncepcji tej ukazana zostaje kolejna zależność pomiędzy czynnikami produkcji: pracą a kapitałem. Chiny dysponujące ogromnym kapitałem ludzkim i tanią siłą roboczą przyciągają inwestycje kapitałowe, które z kolei podnoszą w długiej perspektywie czasu jakość życia obywateli. Innym czynnikiem wpływającym na pobudzenie eksportu towarów chińskich była polityka kursowa. Do 2005 roku kurs juana (RMB) był sztywny wobec dolara amerykańskiego, a parytet wymiany wynosił 13 8,28 RMB/USD. Wielu ekonomistów uważało wówczas, że waluta chińska była niedoszacowana aż o 40%, co miało pozytywnie wpłynąć na atrakcyjność ChRL i przyciągać bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Po uwolnieniu chińskiej waluty okazało się, że to nie zaniżenie juana było główną przyczyną nierównowagi handlowej na świecie. Sytuacja bowiem po rewaluacji kursu walutowego nieznacznie uległa zmianie. Wzrost ceny wynikający z umocnienia juana jest rekompensowany w dalszym ciągu przez bardzo niskie koszty pracy, które wpływają na konkurencyjność gospodarki chińskiej18. Niezwykle istotnym elementem reform państwowych były przemiany na obszarach niezurbanizowanych. Obszary te w wyniku proprzemysłowej polityki Mao Zadonga były zaniedbane i traktowane wyłącznie jako zaplecze taniej siły roboczej dla dużych miast wschodu. Pogląd ten dziwi tym bardziej, że Państwo Środka gromadzi niemalże 20% światowej populacji, a wielkość areałów rolnych sięga zaledwie 7% przy zatrudnieniu ponad 70% ludności właśnie w rolnictwie19. Przy takiej proporcji ludności Chin do areałów rolnych istniała realna obawa dla zachwiania polityki żywieniowej państwa. Ponadto tylko poprzez reformy rolne można było obniżyć ogólny wskaźnik ubóstwa, bowiem na terenach rolniczych mieszkała znaczna część ludności Chin. Pozostała jeszcze jedna przesłanka, o której nie można zapominać. Liczna ludność wiejska to stanowiła doskonały elektorat, umacniający silną pozycję Komunistycznej Partii Chin. W ramach prowadzonych reform nastąpiła liberalizacja cen20, która wpłynęła na likwidację monopoli rządowych, zniesienie konieczności odsprzedaży produktów rolnych wyłącznie państwu, za czym idzie zapewnienie dużego poziomu produkcji rolnej, umożliwiającego wyżywienie mieszkańców Chin. Władze odstąpiły od bliskiego feudalizmowi systemu komun produkcyjnych na rzecz systemu odpowiedzialności kon- 18 Inwestor Finansowy, Gospodarka światowa w rytmie Chin, Zhaonan Wei, WGI Dom Maklerski. 19 A. Maryański, A. Halimarski, Chiny, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1990, s. 47-75. 20 Liberalizacja cen stanowi element polityki gospodarczej państwa noszący miano liberalizacji gospodarki. Polega ona na powstrzymaniu się państwa od ingerencji w kształtowanie cen i pozostawieniu tej sfery mechanizmom rynkowym. Działanie takie ma na celu pobudzenie aktywności przedsiębiorstw prywatnych i zmniejszenie roli monopoli państwowych. 14 traktowej, opartego na rodzinnych gospodarstwach, które w ramach nadwyżki produkcyjnej mogą kierować się zasadą maksymalizacji zysku. Efektem reform na wsi było podniesienie standardu życia ludności wiejskiej, który przejawia się we wzroście dochodów rolniczych per capita z 200 juanów w 1978 roku do ponad 2.650 juanów w 2003 roku. Znacznie poprawiła się również wydajność produkcji rolnej, która przejawia się we wzroście produkcji zboża z 300 mln ton w 1980 roku do 450 mln ton w 2001 roku oraz mięsa z niespełna 10 mln ton w 1980 roku do 450 mln ton w 2001 roku21. Przed rolnictwem chińskim stoi jeszcze wiele wyzwań. Do najważniejszych należy dalsze zwiększanie produktywności i wzmocnienie usług okołoagrarnych oraz restrukturyzacja przemysłu związanego z produkcją rolną22. W związku ze znacznym rozdrobnieniem rolnictwa w Chinach jedyną słuszną drogą do zwiększenia efektywności rolnictwa wydają się działania, mające na celu przekwalifikowanie znacznej części ludności rolniczej i umożliwienie im działalności zarobkowej w innych dziedzinach gospodarki. Pozwoliłoby to na łączenie wielu gospodarstw rolnych, za czym idzie wzrost ich efektywności. Działanie te hamowane będą przez brak jednoznacznych decyzji w zakresie prywatyzacji majątku wiejskiego. W tym zakresie nie należy spodziewać się jednak w niedalekiej przyszłości jakichkolwiek zmian. Ostatnim ważnym kierunkiem działań były reformy industrialne. Polityka rozwojowa dla sektora przemysłowego była zawsze nieodzownym elementem socjalistycznej gospodarki chińskiej. W latach 90-tych nabrała ona jednak odmiennego wymiaru, polegającego na dostosowaniu produkcji przemysłowej do obecnie panujących warunków rynkowych. Przemiany dotyczyły liberalizacji ustawodawstwa, poprzez wprowadzenia w 1988 roku Prawa Przedsiębiorstw oraz myśli zarządzania nowoczesnymi przedsiębiorstwami. Najistotniejszym efektem przemian jest zmiana struktury własności przedsiębiorstw. Jeszcze na początku lat 80-tych łączna wartość produkcji przedsiębiorstw prywatnych była bliska zeru z uwagi na brak tej formy organizacyjno-prawnej działalności gospodarczej. Niespełna dwadzieścia lat później wartość produkcji przedsiębiorstw prywatnych wynosiła 5.667 mln RMB i była wyższa od wartości produkcji przedsiębiorstw państwowych czy kolektywnych. 21 X. Fu, Limited linkages from growth engines and regional disparities in China, w: Journal of Comparative Economics, 2004 nr 32, s. 150. 22 A. Bolesta, Chiny…, op. cit., s. 61. 15 Wskaźnik wydajności pracy również prezentuje korzystne wartości dla sektora przedsiębiorstw prywatnych. Państwo pozostało wyłącznym decydentem w zakresie przedsiębiorstw sektorów strategicznych, takich jak energetyczny, naftowy, czy mineralny. Rozpiętość przemian gospodarczych w Chinach jest imponująca. To dzięki prezentowanym reformom Chiny odgrywają obecnie istotną rolę na arenie międzynarodowej. Efekt reform ustrojowych najlepiej wyjaśnia obecna sytuacja chińskiej gospodarki, która zostanie przedstawiona w kolejnej części niniejszej pracy. 2.2. Chińska gospodarka – stan aktualny Aktualna sytuacja gospodarcza Chińskiej Republiki Ludowej skłania do refleksji nad przyczynami tak dynamicznego rozwoju gospodarczego państwa. W znacznej mierze wyjaśnia ją historia ostatnich trzydziestu lat, kiedy to państwo chińskie dokonało wielu reform gospodarczych w celu wyprowadzenia Chin z głębokiego zacofania ekonomicznego. Dzisiejszą sytuację gospodarczą ChRL najlepiej wyjaśniają wskaźniki makroekonomiczne gospodarki chińskiej. Podstawowe wskaźniki makroekonomiczne, pozwalające na ogólną ocenę sytuacji gospodarczej Chińskiej Republiki Ludowej prezentuje tabela 1. Tabela 1. Podstawowe wskaźniki makroekonomiczne ChRL w latach 2005–2009 Wyszczególnienie Liczba ludności (w mln) Stopa wzrostu PKB (%) PKB (w mld USD) Stopa bezrobocia (bezrobotni zarejestr. w miastach w %) Inflacja CPI – ceny towarów konsumpcyjnych (%) Zrealizowane bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Chinach (mld USD) 2005 2006 2007 2008 1 307,6 10,4 1 909,1 1 315,3 11,6 2 713,5 1 322,4 13,0 3 518,0 1 331,2 9,0 4 389,0 I–IX. 2009 1 337,3 7,7 3 189,1 4,2 4,2 4,0 4,2 4,3 1,8 1,5 4,8 5,9 –1,1 72 63 74,8 92,4 63,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Narodowego Biura Statystycznego ChRL. 16 Według oficjalnych danych Narodowego Biura Statystycznego ChRL stopa wzrostu Produktu Krajowego Brutto nieustannie rosła do 2007 roku, osiągając 13% współczynnik wzrostu. Podobny imponujący wynik Chiny osiągnęły w latach 1992–1994. W 2008 roku ChRL osiągnęła największą w historii wartość PKB, sięgającą 4.389,0 mld USD. Dzięki bardzo dobrym wynikom makroekonomicznym, wielkości rynku lokalnego, taniej sile roboczej, a także łatwej dostępności do surowców chińska gospodarka stała się jednym z największych na świecie beneficjentów bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Bodźcem wzrostu gospodarczego z lat 90-tych były bezpośrednie inwestycje zagraniczne, które zwiększyły wartość z 4,5 mld USD w 1991 roku do poziomu 20 mld USD w 1993 roku. Wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Chinach osiągnęła rekordową wartość w 2008 roku i wynosiła 92,4 mld USD, co stanowiło pond 10% strumienia inwestycji zagranicznych na świecie23. Głównymi inwestorami w Chinach był Hongkong, Wielka Brytania, Japonia, Stany Zjednoczone, jak również Tajwan i Korea Południowa. Udział lidera w lokowaniu kapitału w inwestycje w Państwie Środka w latach 1979–2008 wynosił niemalże 40%. Udział Wielkiej Brytanii w skumulowanej wartości bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Chinach sięgał 10%24. Cieszącym się największą popularnością wśród inwestorów obszarem do lokowania kapitału były wielkie metropolie położone na wschodnim wybrzeżu. Pomimo nieustannie rosnącej liczby ludności stopa bezrobocia utrzymywała się na zbliżonym poziomie w całym badanym okresie. Należy w tym miejscu wskazać, iż prezentowany wskaźnik stopy bezrobocia dotyczył wyłącznie bezrobotnych zarejestrowanych w miastach. Bezrobocie rzeczywiste, uwzględniające ludność bez pracy na wsi wynosiło bowiem około 9%. Inflacja dla ChRL po 2000 roku była zjawiskiem umiarkowanym. Jej wskaźnik mierzony Indeksem cen towarów konsumpcyjnych najwyższą wielkość osiągnął w 2008 roku i wynosił 5,9%. W 2009 roku gospodarka przeżywała już skutki dotkniętej deflacji, której przyczyny zostaną przybliżone w kolejnej części niniejszego opracowania. 23 Dane The World Bank 2008, http://www.worldbank.org. W. M. Morrisom, China’s Economic Conditions, Federation of American Scientists, Conressional Research Service 2009, s. 9. 24 17 Nie bez znaczenia dla rozwoju gospodarki chińskiej są wskaźniki importu i eksportu oraz relacja między nimi, które przybliża tabela 2. Tabela 2. Saldo handlu zagranicznego ChRL w latach 2005–2009 Wyszczególnienie Eksport (mld USD) Stopa wzrostu eksportu (%) Import (mld USD) Stopa wzrostu importu (%) Saldo (mld USD) 2005 762 28,4 660,1 17,6 101,9 2006 969,08 23,8 791,61 20 177,47 2007 1218 25,7 955,8 20,8 262,2 2008 1428,5 17,2 1133,1 18,5 295,5 I–IX. 2009 846,6 –21,3 711,2 –20,4 135,4 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Narodowego Biura Statystycznego ChRL. Chiny są jedną z największych potęg handlowych na świecie. Wartość wyeksportowanych towarów i usług w 2008 roku wynosiła rekordową wartość 1.428,5 mld USD, co stanowi prawie 8% światowej sprzedaży eksportowej. W tym samym roku ChRL zakupiła z rynku zewnętrznego towarów i usług o łącznej wartości 1.133,1 mld USD, stanowiących około 6,6% wartości światowej25. W całym badanym okresie saldo handlu zagranicznego wskazywało wartości dodatnie. Przełomowym momentem w kształtowaniu wielkości handlu zagranicznego był koniec lat 70-tych, kiedy to chińskie władze skłoniły się w swej polityce ku otwarciu granic. Już po pierwszym dziesięcioleciu Chiny odnotowały niemalże 5-krotny wzrost eksportu i prawie 4-krotny wzrost importu, zachowując jednocześnie dodatnie saldo wymiany handlowej z zagranicą, które trwa do dziś. Największym partnerem handlowym ChRL była Unia Europejska. Obroty handlowe z tym obszarem wynosiły w 2008 roku ponad 425 mld USD. Wśród państw Wspólnoty najaktywniejsze handlowo pozostały Niemcy, Wielka Brytania i Holandia. Ponadto wysokim współczynnikiem handlu z Chinami charakteryzowały się Stany Zjednoczone, z którymi obroty wynosiły 333,8 mld USD, a także Japonia i ASEAN26, czyli państwa wchodzące w skład Stowarzyszenia Narodów Azji Połu- 25 http://stat.wto.org z dnia 22.03.2010. Association of Southeast Asian Nations – ASEAN – utworzone w 1967 roku stowarzyszenie państw Azji Południowo-Wschodniej, którego celem jest utworzenie wspólnego, wewnętrznego rynku handlu. 26 18 dniowo-Wschodniej, takie jak Indonezja, Malezja, Filipiny Singapur, Tajlandia, Brunei, Kambodża, Birma oraz Wietnam27. Początkowo wymiana handlowa z ChRL dotyczyła wyłącznie towarów niezaawansowanych technologicznie, takich jak maszyny przemysłowe, odzież, nieprzetworzone minerały. Obecnie władze chińskie zdają sobie sprawę z konieczności stosowania innowacyjnych rozwiązań w procesie postępu technologicznego, wpływającego na wzrost gospodarczy. Obecnie zatem oznakowanie Made In China można zauważyć na produktach gospodarstwa domowego, sprzęcie komputerowym, czy wysokojakościowych produktach przemysłu odzieżowego. Wszystko wskazuje, iż Chiny w tym zakresie będą prowadziły politykę ekspansywną, rozwijając również najwyższe jakościowo technologie. Dalszy rozwój w dziedzinie innowacyjności gospodarki chińskiej determinuje Średnio i Długookresowy Program Rozwoju Nauki i Techniki przewidziany na lata 2006–203028. Program przedstawia priorytety rozwojowe w zakresie wysokiej technologii oraz nakreśla kierunki działań w celu nadania nowego trendu chińskiej gospodarce. Pomimo istotnych zmian w dziedzinie rozwoju nowych technologii, w dalszym ciągu do głównych sektorów gospodarki chińskiej należą górnictwo węgla kamiennego, przemysł metalurgiczny czy przemysł maszynowy. Reasumując, ponad trzydziestoletnie doświadczenia transformacji gospodarki chińskiej ukazały inne niż po tej pory efekty reform państwa socjalistycznego. Osiągnięcia ChRL sprowadzają się do permanentnego wzrostu PKB rzędu 10% rocznie, wysokiej stopy inwestycyjności sięgającej 35–40%, proeksportowej orientacji państwa w dziedzinie handlu zagranicznego, a także zrównoważenia finansów publicznych, przejawiającego się w niskiej stopie długu publicznego, wynoszącej zaledwie 18%. Dobrą stroną chińskiej gospodarki jest również wzrastający poziom nakładów na badania i rozwój oraz zaawansowany stopień prywatyzacji gospodarki w sektorze przedsiębiorstw, sprzyjający obecnym procesom transformacyjnym. Niestety, wolnorynkowe doświadczenia nie objęły sektora bankowego i ubezpieczeniowego, który pomimo dużej liczby 27 K. Żukrowska, Chiny i Indie – dwie różne strategie rozwoju, w: Chiny – Indie. Ekonomiczne skutki rozwoju, red. K. Kłosiński, Wydawnictwo KUL, Lublin 2008, s. 29. 28 Program został przyjęty przez Chiński Kongres Nauki i Technologii w styczniu 2006 roku. 19 instytucji finansowych z kapitałem zagranicznym pozostaje pod całkowitą kontrolą państwa. Inną istotną słabością chińskiej gospodarki jest wysoki stopień zróżnicowania poziomu życia mieszkańców oraz zagospodarowania przestrzennego, ale również wysokie zanieczyszczenie środowiska. Zróżnicowanie poziomu życia mieszkańców wiąże się historycznie z większą dbałością władz chińskich w zakresie rozwoju terenów zurbanizowanych i uprzemysłowionych na wschodzie kraju, aniżeli rolniczych obszarów centralnej i zachodniej części państwa. Zróżnicowanie poziomu życia wiąże się również z postępującą nierównością w podziale dochodów, której wyrazem jest bardzo wysoka wartość współczynnika Giniego, sięgająca niemalże 50%. Oznacza to bardzo wysoką koncentrację kapitału oraz bardzo wysokie zróżnicowanie dochodów w Chinach. W sferze regulacyjnej Chińczycy nie mogą sobie poradzić z wysokim współczynnikiem korupcji, brakiem niezawisłych sądów oraz patologią systemu opieki zdrowotnej i szkolnictwa, przede wszystkim na wsi29. Analizując wskaźniki makroekonomiczne w badanym okresie obserwuje się wyraźne załamanie tendencji wzrostowej w 2009 roku. Przyczyną są zjawiska określane mianem światowego kryzysy finansowego. Szczegółowo zostaną one omówione w kolejnej części niniejszej pracy, jednakże warto wspomnieć już tym miejscu, iż spowolnienie gospodarcze w ChRL posiada inny wymiar, niż dekoniunktura, która dotknęła inne wielkie mocarstwa światowe. 2.3. Polityka gospodarcza w dobie światowego kryzysu finansowego Ze względu na socjalistyczny ustrój panujący w ChRL polityka gospodarcza jest determinowana przez akty państwowe. Na obecny jej kształt wpływ mają założenia planu pięcioletniego na lata 2006–2010, postanowienia 17–tego Zjazdu Komunistycznej Partii Chin, przyjęte przez Parlament w 2008 roku, a także wydarzenia związane z globalnym kryzysem finansowym. Do podstawowych założeń planu pięcioletniego na lata 2006–2010 należą30: rozwój terenów miejskich oraz wiejskich, 29 U. Płowiec, Czynniki wzrostu i ekspansji Chin, w: Chiny – Indie. Ekonomiczne skutki rozwoju, red. K. Kłosiński, Wydawnictwo KUL, Lublin 2008, s. 160-161. 30 http://www.pekin.polemb.net z dnia 08.02.2010 roku. 20 rozwój terenów nadmorskich wysoko uprzemysłowionych oraz centralnych i zachodnich niskouprzemysłowionych, rozwój społeczny oraz ekonomiczny, zrównoważenie społeczeństwa oraz potrzeb środowiska naturalnego, rozwój rynku krajowego oraz współpracy międzynarodowej. Założeniom tym towarzyszy również przewodnia zasada naukowego rozwoju, odrzucająca wyzysk siły roboczej, a także nieustanne wykorzystywanie zasobów naturalnych. Obecny kształt polityki gospodarczej Chin w znacznym stopniu wynika z podejmowanych działań antykryzysowych władz chińskich, w celu przeciwdziałania negatywnym skutkom światowego kryzysu finansowego. I choć metod ratowania gospodarki przed dekoniunkturą jest wiele to efekty podjętych decyzji władz chińskich zaraz po pojawieniu się pierwszych symptomów pogarszającej sytuacji gospodarczej są imponujące na skalę światową. Już w II półroczu 2008 roku najważniejszym czynnikiem polityki gospodarczej państwa stało się stymulowanie popytu wewnętrznego, które w strategii antykryzysowej państwa zastąpiło priorytetowe dotąd działania związane z pobudzeniem eksportu. W tym samym czasie zaobserwowano spadek dynamiki eksportu i najmniejszą jej wartość od 2001 roku. Wymiana handlowa z zagranicą w skutek mieszanej struktury własności firm chińskich ulegała stopniowemu osłabieniu. Eksporterzy produktów chińskich w przeważającej mierze stanowiły przedsiębiorstwa z kapitałem zagranicznym, zazwyczaj pochodzącym z państw, które kryzys gospodarczy dotknął najmocniej. Nie oznacza to zbagatelizowania roli wymiany handlowej z zagranicą przez władze chińskie. W celu pobudzenia eksportu Chiny zaproponowały zwiększenie ulg eksportowych na towary wybranych gałęzi przemysłu. Sytuacji eksporterów nie pomagała nieustająca tendencja umacniania się juana chińskiego wobec dolara. Postępująca rewaluacja waluty spowodowała umocnienie kursu juana względem dolara do poziomu 6,85 RMB/USD. Rozwojowi wymiany międzynarodowej pomóc miała dywersyfikacja kierunków eksportu i rozszerzenie wpływów na rynkach azjatyckich, głównie w Indiach oraz Ameryce Południowej. Ponadto rozwiązaniem zmniejszającym ryzyko transakcji zagranicznych było uznanie juana jako waluty transakcji międzynarodowych, przede wszystkim w transakcjach z Hong Kongiem. Opracowano również zasady wykorzy21 stania juana do rozliczeń w handlu międzynarodowym sądząc, że to właśnie chińska waluta w świetle słabnącej roli dolara może odgrywać decydującą rolę jako waluta rezerwowa na świecie. Również w zakresie prawodawstwa handlu międzynarodowego nastąpiły istotne zmiany, które polegały na uproszczeniu procedur przygotowawczych do zatwierdzania chińskich inwestycji zagranicznych, nadających większą swobodę jednostkom władzy terenowej, czy prowincjonalnej. W ostatnich miesiącach polityka handlowa nasycona była silnym protekcjonizmem, co całkowicie stało w opozycji do dotychczasowego przekonania, że działania takie mogą wpłynąć na pogorszenie międzynarodowych relacji handlowych. Kolejne miesiące wpływały tylko na osłabienie roli eksportu w ogólnej wartości generowanego PKB, jak również w porównaniu do analogicznych okresów lat wcześniejszych. Skala działań antykryzysowych sięgała niemal wszystkich istotnych dziedzin funkcjonowania gospodarki narodowej ChRL. W sektorze przedsiębiorstw władza ludowa zaproponowała zmniejszenie obciążeń dla firm, w tym przede wszystkim obniżenie obciążeń na ubezpieczenie zdrowotne oraz możliwość sześciomiesięcznego opóźnienia w regulacji składek na ubezpieczenie społeczne. Działania te stanowiły odpowiedź na pogarszającą się sytuację na rynku pracy i pierwsze od 1980 roku prognozy zwiększenia stopy bezrobocia na terenach zurbanizowanych do poziomu 4,6%. Działania inwestycyjne państwa miały wpłynąć na powstanie 9 mln nowych miejsc pracy, głównie w branży petrochemicznej. Tymczasem niesprzyjające zjawisko obniżania się bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Chinach powodowało obniżenie liczby nowotworzonych spółek z udziałem kapitału zagranicznego prawie o połowę. W tym zakresie władze chińskie zaproponowały zmianę regulacji prawnych, polegających na możliwości tworzenia przez inwestorów zagranicznych spółek z kapitałem większościowym, a także większej dostępności istniejących przedsiębiorstw do kapitału akcyjnego z rynku papierów wartościowych w Chinach. Ponadto trafnie zauważono globalny problem nadprodukcji przemysłowej, głównie w sektorach wysoko kapitałochłonnej produkcji przemysłu ciężkiego, jak hutnictwo, czy przemysł chemii budowlanej, gdzie realny popyt spadł nawet o 40% w porównaniu do zdolności produkcyjnych. Konsekwencją powyższego było rozporządzenie nakładające obowiązek zmniejszenia skali produkcji i dostosowania jej do aktualnego popytu, w celu nie do22 puszczenia do powstania luki deflacyjnej. Mechanizm rynkowy polegający na adaptacji rynku doprowadzić miał w ten sposób do powstania równowagi ilościowej. Kolejną sferą życia społeczno-gospodarczego, którą w dobie kryzysu finansowego na świecie zainteresował się rząd chiński była polityka społeczna. Obok walki z bezrobociem w sektorze przedsiębiorstw Ministerstwo Finansów dokonało jednorazowej pomocy w postaci zasiłków pieniężnych dla ludności najmniej zarabiającej. Opieka ta w skali całego kraju sięgała 1,42 mld USD. Bezrobocie najsilniej dotknęło obszary wiejskie, pozostawiając bez pracy blisko 15% robotników sezonowych. Ponadto wprowadzono program aktywizacji ludności wiejskiej, polegający na wprowadzeniu programów szkoleniowych w celu zwiększania kwalifikacji zawodowych, ale również stosowaniu subsydiów dla osób z centralnej i zachodniej części kraju decydujących się na podjęcie pracy w zawodach pozarolniczych. Działania pomocowe szeroko objęły również grupę społeczną studentów, która bardzo licznie wkroczyła w minionych latach w wiek produkcyjny. Fala wyżu demograficznego z lat 80-tych bardzo istotnie wpłynęła na wzrost bezrobocia w tej grupie społecznej, który osiągnął aż 32% ogólnej liczby absolwentów szkół wyższych w 2009 roku. Preferencyjne pożyczki na rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej, zwolnienia od opłat za studia dla studentów podejmujących pracę w zawodach nierolniczych stanowiły tylko niektóre spośród konkretnych propozycji rządowych skierowanych do absolwentów szkół wyższych. Jedną z najistotniejszych i najbardziej skutecznych decyzji władz chińskich było pobudzenie akcji kredytowej banków komercyjnych. Działania te bezpośrednio wpłynęły na wcześniej wspomniany wzrost popytu wewnętrznego, głównego stymulatora chińskiej gospodarki w dobie dekoniunktury gospodarczej. Już w pierwszym kwartale 2009 roku wartość udzielonych kredytów sięgała 670 mld USD, co stanowiło prawie całą wartość wszystkich kredytów w Chinach w 2008 roku. Dalszemu rozwojowi akcji kredytowej towarzyszyło zmniejszenie stóp procentowych do poziomu 1,35%, co realnie groziło wzrostem inflacji i obawą wystąpienia niespłacalnych długów. Podjęto zatem decyzję ukierunkowania strumienia pieniężnego w sektor rolnictwa, stopniowo wyhamowując jednocześnie kapitalizację przemysłu ciężkiego. Skutkiem działań rządowych w zakresie polityki pobudzenia popytu wewnętrznego 23 było zwiększenie stopy wzrostu wartości sprzedaży detalicznej z 13,7% w 2006 roku do 21,6% po niespełna dwóch latach31. Dotychczasowy popyt wewnętrzny istotnie stymulowały dotąd wydatki budżetowe. Pomimo, iż wartość dochodów budżetowych stanowiła zaledwie około 83% wartości dochodów państwa z 2008 roku to jednak wydatki istotnie wpłynęły na rozwój projektów infrastrukturalnych oraz budownictwa wielorodzinnego. Istotną ingerencją w zmianę struktury dochodów budżetowych było zmniejszenie stawek podatku dochodowego od osób prawnych z 25% na 20%. Koszty działań antykryzysowych, obejmujące wszystkie aspekty życia gospodarczego oszacowano łącznie na kwotę 586 mld USD w okresie niespełna dwóch lat. Jednocześnie władze chińskie zastanawiają się nad wprowadzeniem kolejnego, drugiego pakietu stymulującego gospodarkę. Efektem rozmaitych działań rządowych w zakresie maksymalnego złagodzenia efektów światowego kryzysu finansowego było przede wszystkim osiągnięcie najwyższego w skali światowej wzrostu PKB, który w 2009 roku osiągnął 7,7% i tym samym wpisał się, jako zrealizowany cel polityki gospodarczej państwa. Szacunkowo określa się, że wzrost ten został pobudzony przede wszystkim przez inwestycje, ale również poprzez popyt wewnętrzny, co niewątpliwie świadczy o skuteczności podejmowanych przez władze chińskie decyzji. Reasumując, pakiet stymulujący, ogłoszony przez rząd ChRL w listopadzie 2008 roku, spełnia swoje cele i założenia. Niezmiernie istotnie wpływa on na poprawę sytuacji społeczno-gospodarczej nie tylko samych Chin, ale również całego regionu Azji Środkowo-Wschodniej. Doświadczenia chińskie pokazują, że zmiana sytuacji rynkowej wymaga zmian w zakresie prowadzonej polityki gospodarczej państwa. Gospodarka chińska, dotąd stymulowana przez eksport stanęła przed koniecznością zmiany lokomotywy napędowej na popyt wewnętrzny. Szybka diagnoza sytuacji makroekonomicznej, bezzwłocznie podejmowane decyzje oraz skuteczne wcielanie ich w życie pozwoliły zaprezentować państwo chińskie, jako mocarstwo odgrywające pierwszoplanową rolę w kreowaniu nie tylko polityki gospodarczej regionu, ale również całego globu. Niesie to z kolei wymierne korzyści dla makroekonomicznej równowagi gospodarczej świata, ponieważ załamanie 31 Dane Narodowego Biura Statystycznego ChRL. 24 gospodarcze państw wysokorozwiniętych nie musi oznaczać kryzysu gospodarczego na całym świecie. Podsumowanie Historia polityczno-gospodarcza Chin bez wątpienia należy do jednej z najdynamiczniej zmieniających się w ostatnim stuleciu. Trudno jest określić jednym zwrotem, czy krótką syntezą ogromu przeobrażeń, które towarzyszyły państwu chińskiemu od początku XX wieku. Oznaczałoby to bowiem, że owa synteza zjawisk społeczno-politycznych i gospodarczych sprowadzałaby się do charakterystyki ustrojów państwowych, jak monarchii feudalnej, republiki oraz republiki ludowej, a te z natury rzeczy wymagają złożonego podejścia i analizy. Chiny są państwem zaskakującym w każdym aspekcie życia, od bogatej, mierzonej w tysiącach lat historii, przez rozległość terytorialną, społeczno-religijną odmienność, różnorodność językową, postęp i dynamikę zmian ustrojowych, a dziś niespotykanym dotąd tempem rozwoju gospodarczego. Nie bez znaczenia analiza tempa rozwoju sprowadza się wyłącznie do przemian gospodarczych państwa chińskiego. Bo choć bezpośrednio wpływają one na jakość życia społecznego to jednak w zakresie wolności osobistej obywateli Chiny są dalej państwem trzeciego świata. Dokonując analizy procesów przemian ustrojowych wpływających na kształt obecnej gospodarki chińskiej, jak również czynników stricte rynkowych, wynikających z prowadzonej rynkowej polityki gospodarczej dochodzi się do wniosku, iż pionierskie działania w drodze do rozwoju gospodarczego Chin stanowiły efektywny, ale i w skutkach efektowny kierunek zmian państwa. Zastosowany rynkowy model gospodarki okazał się znacznie skuteczniejszy niż droga do rozwoju innych państw transformacyjnych, na przykład Rosji. Stopniowe reformy państwa chińskiego, najpierw w zakresie indywidualizacji rolnictwa, stworzenia ram dla rozwoju konkurencji, instytucjonalnej infrastruktury, urynkowienia cen, dającego niespotykanej dotąd motywacyjności krańcowej procesów gospodarczych, a następnie dopiero stopniowej prywatyzacji eliminującej całkowicie starą gospodarkę, stanowiły o sukcesie gospodarczym Państwa Środka. Proces zmian nie udałby się bez polityki otwartych drzwi, która pozwoliła na napływ kapitału zagranicznego. Wykorzystała ona atut ogromnego rynku wewnętrznego w celu pobudzenia inwestycyjności, ale również umiejętność wykorzystania swobody 25 gospodarczej na świcie w celu rozwijania handlu międzynarodowego. I choć państwo chińskie doskonale radzi sobie w obecnej trudnej rzeczywistości gospodarczej, znacznie spowolnionej przez kryzys finansowy na świecie, to jednak państwo nękane jest przez wiele problemów natury społeczno-gospodarczej. Państwo chińskie nie zapewnia obywatelom autonomicznej wolności osobistej i równości praw. Złożoność problemu ukazują liczne protesty organizacji międzynarodowych, między innymi Amnesty International, stojących na straży praw człowieka. Ponadto Chiny borykają się z licznymi problemami zanieczyszczenia naturalnego, nierównomiernego rozwoju regionalnego, czy wysokiego wskaźnika korupcji. I o ile obecnie perspektywa zmian ustrojowych państwa chińskiego jest bliżej nieokreślona, o tyle wiele się dzieje w kwestiach dostosowania gospodarki chińskiej do panujących standardów światowych, dotyczących ochrony środowiska, ale również kierunków zmian i postępu nowoczesnych technologii. Przykład gospodarki Chińskiej Republiki Ludowej przybliża proces zmian na mapie geopolitycznej świata, ale również odsłania kulisy postępującej globalizacji. W kolejnych latach gospodarka chińska, która wychodzi obronną ręką z panującego kryzysu finansowego będzie odgrywała istotną rolę w kształtowaniu procesów ekonomicznych na świecie. Szacuje się, że postępujące zmiany gospodarcze w Chinach pozwolą już w 2040 roku na przyznanie Państwu Środka tytułu gospodarczej potęgi świata. Factors of the economic growth of China Summary Chinese economy is currently one of the fastest developing economies in the world. The reason for the present economic power of China is the variety of complex factors deriving from reforms and changes which took place over many years and which led to the current prosperity of China. The reforms of the system, however, would not have been possible without a consistent change of political and economic system in China and its liberalization in particular. The development of a political system which is based on dictatorship and socialism, and the fact that China’s economy has many features of a market economy enabled the People’s Republic of China to introduce reforms in all fields of economic life. The present article indicates factors which have contributed to the economic development of China. It confirms thesis that those factors which were used in the process of system changes led to China’s dynamic economic growth. Secondly, the article provides some political and economic background, some information concerning the evolution of the system over the last century and its influ- 26 ence on the social and economic life. There have been presented reforms in different economic fields and their inlfuence on the forthcoming economy functioning with the profitable macroeconomic rates. To show a complete analysis of the effect of the system changes, there has also been presented a Chinese economy in the period of crisis in 2008. The article confirms the high effectiveness of the economic reforms and also indicates the rightness of the economic policy of the country. Despite China’s prosperity in today’s difficult economic situation connected with a financial crisis in the world, the country faces many social problems. China does not give personal freedom and equal rights to its citizens. Moreover, China has very serious problems with environmental pollution, high corruption rates and widespread poverty, especially in rural areas. The example of the People’s Republic of China outlines the process of changes occuring on the geopolitical world map. It also gives the real story behind the globalization. Further development of China can, to a great extent, worsen the situation and create dangerous disproportions beetween particular world economies. Bibliografia Balcerowicz L, Socjalizm, kapitalizm, transformacja. Szkice z przełomu epok, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997. Balicki W., Makroekonomia, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 1998. Bolesta A, Chiny w okresie transformacji, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2006. China, red. D. Harper, S. Fallon, K. Gaskell, J. Grundvig, C. Heller, T. Huhti, B. Mayhew, C. Pitts, Wydawnictwo Lonely Planet Publications Pty Ltd, Londyn 2005. Chiny-Indie. Ekonomiczne skutki rozwoju, red. K. Kłosiński, Wydawnictwo KUL, Lublin 2008. Fu X., Limited linkages from growth engines and regional disparities in China w: Journal of Comparative Economics, 2004 nr 32. Gwartney J., Lawson R., Economic Fereedom of World 2009 Annual Raport, Economic Fereedom Netowrk, Canada 2009. Inwestor Finansowy, Gospodarka światowa w rytmie Chin, Zhaonan Wei, WGI Dom Maklerski. Konstytucja Chińskiej Republiki Ludowej z 4 grudnia 1982 roku uchwalona na 5-tej sesji 5-tej kadencji Ogólnochińskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych Chińskiej Republiki Ludowej z 4 grudnia 1982 roku, przekład R. Chruściak, Uniwersytet Warszawski, Instytut Nauk Politycznych, Pracownia Dokumentów i Informacji, Warszawa 1983. Krajeński A., Wejście globalnego smoka, Forbes 11/2005. LugerK., Chinese Railways, Reform and Efficiency Improvement Opportunities, Physica-Verlag, 2008. 27 Maryański A., Halimarski A., Chiny, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1990. Morrisom W. M., China’s Economic Conditions, Federation of American Scientists, Conressional Research Service 2009. Stiglitz J. E., Globalizacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007. Witryny internetowe http://www.worldbank.org http://globaleconomy.pl/ http://www.mg.gov.pl http://www.msz.gov.pl http://www.freetheworld.com http://www.beijing.trade.gov.pl/pl/ http://shanghai.trade.gov.pl/pl http://english.gov.cn/ Rada Państwowa ChRL http://english.mofcom.gov.cn/ Ministerstwo Handlu http://www.most.gov.cn/eng/index.htm Ministerstwo Nauki i Techniki http://www.fmprc.gov.cn/eng/ Ministerstwo Spraw Zagranicznych http://www.stats.gov.cn/english/ Narodowe Biuro Statystyczne http://www.boc.cn/en/index.html Bank of China http://www.pbc.gov.cn/english/ Ludowy Bank Chin Anna Stefaniak* FUNKCJONOWANIE SYSTEMU I ŹRÓDŁA FINANSOWANIA OCHRONY ZDROWIA W POLSCE Wstęp Reforma systemu ochrony zdrowia ma priorytetowe znaczenie dla programu naprawy państwa. Konieczność przeprowadzenia reformy systemu finansowania oraz funkcjonowania opieki zdrowotnej w Polsce postulowano już od początku lat 90. XX w. Szczególnie trudna sytuacja finansowa budżetu państwa doby transformacji ustrojowych i gospodarczych wymuszała dyskusje na temat powrotu do ubezpieczeniowego (lub mieszanego) systemu finansowania służby zdrowia. W ciągu ostatnich lat polski system ochrony zdrowia był poddany dwukrotnie radykalnym zmianom (w roku 1999 oraz 2003), w wyniku czego znalazł się obecnie w sytuacji poważnego kryzysu nie tylko natury regulacyjnej, lecz także w sprawowaniu świadczeń opieki zdrowotnej. Sekwencja postępujących po sobie efektów kryzysowych związana jest nie tyle z błędną koncepcją pierwszej reformy, co z trudnościami w jej realizacji oraz zbyt szybkim odwrotem w innym kierunku1. W lipcu 1998 r. Sejm uchwalił ustawę o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym. 1 stycznia 1999 r. rozpoczęło działalność 16 regionalnych Kas Chorych oraz branżowa Kasa Chorych dla służb mundurowych. Pacjent otrzymał prawo wyboru lekarza i szpitala, a służba zdrowia przeszła w gestię samorządów. W 2003 roku zdecydowano się jednak na odejście od kontynuacji kierunku wyznaczonego reformą 1999r. Centralizacja Kas Chorych i utworzenie jednego funduszu (Narodowy Fundusz Zdrowia), z podporządkowanymi mu oddziałami regionalnymi, wymagała powrotu do administracyjnych narzędzi regulacyjnych. Deficyty informacyjne oraz * Autorka przygotowuje rozprawę doktorską w Katedrze Socjologii i Filozofii pod kierunkiem naukowym dr hab. Barbary Pogonowskiej, prof. UEP. 1 S. Golinowska, System ochrony zdrowia w Polsce po dotychczasowych reformach, Fundacja Naukowa CASE, Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Forum Ochrony Zdrowia. Wyzwania i możliwości rozwiązań. 29 brak podstaw analitycznych do zarządzania skomplikowanym systemem ujawniły z całą siłą nieprzygotowanie do kolejnej radykalnej zmiany2. Narodowy Fundusz Zdrowia to państwowa jednostka organizacyjna działająca na podstawie ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Fundusz wypełnia w polskim systemie opieki zdrowotnej funkcję płatnika: ze środków pochodzących z obowiązkowych składek ubezpieczenia zdrowotnego, NFZ finansuje świadczenia zdrowotne udzielane ubezpieczonym i refunduje leki3. Szczegółowej analizy organizacji systemu ochrony zdrowia w Polsce i zasad jego funkcjonowania, a także przedstawienia wad i zalet powyższych reform oraz funkcjonowania Kas Chorych i Narodowego Funduszu Zdrowia autorka dokonuje w poniższym artykule. Opieka medyczna jako system organizacyjny, wymaga specyficznych metod i narzędzi do jego zarządzania. Dysproporcja pomiędzy ilością dostępnych środków, a praktycznie nieograniczonym popytem na usługi medyczne wymaga takiej organizacji systemu opieki medycznej w państwie, aby zapewnić maksymalny efekt przy optymalnych kosztach. Zarządzanie w systemie ochrony zdrowia wymaga przede wszystkim posiadania przez podmioty odpowiedzialne za jego funkcjonowanie odpowiedniego zasobu informacji (dotyczących m.in. korzystania ze świadczeń zdrowotnych, uwarunkowań demograficznośrodowiskowych, stanu środowiska naturalnego, stanu zdrowia mieszkańców, zachorowalności, chorobowości, umieralności). Niezbędne są także informacje dotyczące sieci placówek ochrony zdrowia, udzielających świadczeń medycznych finansowanych ze środków publicznych. Funkcjonujący obecnie system informacyjno-sprawozdawczy w ochronie zdrowia także w zakresie współpracy międzynarodowej nie gwarantuje wiarygodności, kompletności i możliwości satysfakcjonującego porównania danych dotyczących potrzeb zdrowotnych społeczeństwa i stopnia ich zaspokajania. Wprowadzenie powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego ujawniło niewydolność informacyjną systemu. Po- 2 3 Ibidem. www.wikipedia.pl. 30 nadto poziom informacji pozostaje w zdecydowanej dysproporcji w stosunku do potrzeb instytucji odpowiedzialnych za ochronę zdrowia4. Celem niniejszego artykułu jest próba dokonania analizy organizacji i funkcjonowania systemu ochrony zdrowia w Polsce oraz ogólne przedstawienie skutków reform jakie zostały przeprowadzone w tym obszarze w ostatnich latach. W poniższym artykule autorka dokonuje również ogólnej prezentacji źródeł i zasad finansowania usług opieki zdrowotnej. 1. Organizacja i funkcjonowanie systemu ochrony zdrowia Do zasadniczych elementów konstrukcji i działania polskiego systemu opieki zdrowotnej przed rokiem 1999 należy zaliczyć: budżet państwa jako główne źródło finansowania publicznej ochrony zdrowia, dominującą rolę administracji państwowej szczebla centralnego i wojewódzkiego w organizacji i nadzorze publicznego systemu ochrony zdrowia, finansowanie zakładów opieki zdrowotnej jako jednostek budżetowych, tj. w logice finansowania podmiotów, a nie finansowania świadczeń (mimo wprowadzania od połowy lat 90. finansowania zadaniowego na podstawie kontraktów z lekarzami i samodzielnymi publicznymi zakładami opieki zdrowotnej w niektórych województwach, miastach i gminach). Jednym z celów zmian ustrojowych państwa było zwiększenie znaczenia publicznych środków samorządu terytorialnego w realizacji publicznoprawnych zadań państwa. Z konstytucji jednoznacznie wynika, że jednym z takich zadań jest zapewnienie równego dostępu do świadczeń zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych. Większe szanse na skuteczną i efektywną realizację tych zadań są wtedy, gdy środkami nie dysponuje głównie państwowa administracja, lecz samorząd mieszkańców czy jakieś państwowe jednostki organizacyjne, które wykonują zadania publiczne. Taką jednostką miały być powołane drogą ustawy instytucje finansowe, które miały finansować koszty opieki zdrowotnej w zakresie, wynikającym z art. 68 Konstytucji. W uchwalonej noweliza 4 Ministerstwo Zdrowia, Strategia Rozwoju Ochrony Zdrowia w Polsce 2007–2013, Warszawa, czerwiec 2005 r. 31 cji do ustawy z 6 lutego 1997 r. o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym te instytucje nazwano, zgodnie z tradycją okresu międzywojennego „Kasami Chorych” 5. Jednocześnie w latach 1991-1998 wprowadzono w życie szereg rozwiązań, tworzących podstawy działania quasi rynku świadczeń w publicznym systemie opieki zdrowotnej, takich jak: przekształcanie publicznych zakładów opieki zdrowotnej z jednostek budżetowych w samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej, wprowadzenie rachunku kosztów w publicznych zakładach opieki zdrowotnej; powstawanie niepublicznych zakładów opieki zdrowotnej, zwłaszcza w podstawowej opiece zdrowotnej i specjalistycznym lecznictwie ambulatoryjnym; przejęcie części zadań ochrony zdrowia przez samorządy lokalne, zawieranie kontraktów na świadczenia zdrowotne między dysponentami środków publicznych (władze państwowe i samorządowe) a publicznymi i niepublicznymi zakładami opieki zdrowotnej; częściowe (lokalne) wprowadzenie Rejestru Usług Medycznych jako instrumentu wspomagającego monitorowanie wykonania kontraktów i ich rozliczanie; powstanie instytucji lekarza rodzinnego, wzmocnienie jego kompetencji i powierzenie roli strażnika wejścia do systemu oraz koordynatora opieki nad pacjentem; prywatyzacja aptek i hurtowni leków. Z dniem 1 stycznia 1999 roku dotychczasowy system budżetowy finansowania ochrony zdrowia został przekształcony w system ubezpieczeniowo-budżetowy, przy czym powszechne obowiązkowe ubezpieczenie zdrowotne stało się zasadniczym filarem finansowania6. Wprowadzono nowe dominujące źródło finansowania, jakim stały się składki 5 D. Rogala, Ogólne zasady powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego, Dolnośląska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. Wałbrzych, Centrum Informacji Gospodarczej przy RAR „INWESTOR” sp. z o.o. w Rudzie Śląskiej, Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. w Koninie, Podlaskie Centrum Euro Info. 6 Ustawa z dnia 6 lutego 1997 r. o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym (DzU nr 28, poz. 153). 32 PUZ oraz powołano do życia nowy system instytucjonalny Kas Chorych, składający się z 17. relatywnie autonomicznych Kas (16 regionalnych i 1 branżowa) oraz ich krajowego związku, odpowiadający za alokację przekazanych środków finansowych na ochronę zdrowia7. Przyjęto mieszany, budżetowo-ubezpieczeniowy system zasilania opieki zdrowotnej. Część zadań była finansowana przez państwo, np. programy polityki zdrowotnej (m.in. Narodowy Program Ochrony Serca, Program Opieki nad Matką i Dzieckiem), profilaktyczne programy zdrowotne, zwalczanie alkoholizmu, zapobieganie narkomanii i AIDS. Pozostała część środków pochodziła ze składek zdrowotnych odprowadzanych wraz z podatkiem dochodowym od osób fizycznych, jak również z dotacji i darowizn8. Wprowadzenie nowego systemu miało na celu wzrost efektywności funkcjonowania systemu opieki zdrowotnej, dzięki upowszechnieniu logiki rynku wewnętrznego, opartej na: oddzieleniu roli płatnika (Kas Chorych) od roli świadczeniodawcy (zakłady opieki zdrowotnej), przekształceniu wszystkich publicznych zakładów opieki zdrowotnej, które zostały włączone w system kontraktowania usług zdrowotnych, w samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej, ukształtowanie relacji między płatnikiem, a świadczeniodawcą za pomocą mechanizmu kontraktowania świadczeń zdrowotnych; prawie wolnego wyboru świadczeniodawcy przez pacjenta, wzroście znaczenia podstawowej opieki zdrowotnej, realizowanej głównie przez niepubliczne zakłady opieki zdrowotnej, w oparciu o kapitacyjne kontrakty z płatnikiem, wprowadzeniu konkurencji między świadczeniodawcami publicznymi i niepublicznymi o kontrakty na świadczenia finansowane ze środków Kas Chorych i o pacjentów. 7 Ministerstwo Zdrowia, Strategia Rozwoju Ochrony Zdrowia w Polsce 2007–2013, Warszawa, czerwiec 2005 r. 8 K. Mazur, A. Łukasik, Kasy chorych i ich problemy w latach 1999–2003, biuletyn ekonomiczny GAP Gospodarka i Administracja Publiczna, Akademia Ekonomiczna w Krakowie. 33 Jednak od samego początku działania nowego systemu wystąpiły liczne poważne zakłócenia. Zarówno Kasy, jak i usługodawcy oraz pacjenci uczyli się funkcjonowania w nowym systemie, w którym szereg istotnych elementów zostało pominiętych, niedopracowanych lub uregulowanych niewłaściwie. Prowadziło to do wielu napięć społecznych. Do najważniejszych braków i błędów systemu trzeba zaliczyć m.in.: nieprecyzyjne zasady wyceny świadczeń w zakładach opieki zdrowotnej, niepełne regulacje prawne, dotyczące zasad kontraktowania, uproszczone zasady kontraktowania, stosowane przez Kasy Chorych, w tym nieprecyzyjne definiowanie przedmiotu kontraktu, pomijanie klauzul jakościowych, rozliczanie za pomocą prostych mechanizmów finansowania, nie odzwierciedlających związku między kosztem świadczenia, a płatnością, niedostateczny związek liczby i struktury kontraktowanych świadczeń z potrzebami zdrowotnymi populacji, stosowanie limitów ilościowych kontraktowanych świadczeń, zaległości płatników w płaceniu świadczeniodawcom, poważne luki w efektywnym nadzorze i kontroli płatników nad realizacją kontraktów przez zakłady opieki zdrowotnej, brak pełnego aktualnego systemu informatycznego o ubezpieczonych i uiszczanych składkach, trudności biurokratyczne, towarzyszące uzyskaniu przez pacjenta prawa do leczenia w zakładzie opieki zdrowotnej poza zasięgiem regionalnym/kontraktem danej Kasy, dość znaczne zróżnicowanie środków finansowych na jednego ubezpieczonego w poszczególnych Kasach, przy braku skutecznego mechanizmu wyrównywania różnic, bardzo ograniczone wydatki, a w zasadzie ich brak, ze środków własnych Kas na profilaktykę i promocję zdrowia, przy niewielkich środkach przekazywanych na te cele z budżetu, brak skutecznych mechanizmów nadzoru organów założycielskich wobec samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej. Odrębnym zagadnieniem dyskusyjnym była kwestia zasad wymiaru i wysokości składki PUZ, określonych różnie dla różnych grup społeczno-zawodowych, powodująca zasygnalizowane wyżej znaczne różnice w przychodach Kas Chorych ze składek. Dynamika wzrostu 34 środków publicznych na ochronę zdrowia, zwłaszcza w pierwszych latach reformy, była niewielka w związku ze znacznym spowolnieniem tempa wzrostu gospodarczego, a tym samym – dochodów ubezpieczonych, będących podstawą wymiaru składek PUZ. Pozostały takie problemy, jak nieracjonalne rozmieszczenie infrastruktury, szczególnie szpitalnej, których nie rozwiązały odgórnie inicjowane programy restrukturyzacji. Wszystkie te czynniki łącznie spowodowały, że polityczne i społeczne oczekiwania wobec reformy nie zostały spełnione. System wykazywał wiele oznak niesprawności: narastało zadłużenie samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej; niektóre Kasy Chorych okazały się niezdolne do finansowania usług medycznych w ramach posiadanych środków finansowych; zmniejszała się dostępność pacjentów do świadczeń zdrowotnych, szczególnie ambulatoryjnych, specjalistycznych; zwiększały się różnice regionalne w poziomie finansowania i korzystania ze świadczeń zdrowotnych. W kwietniu 2003 r. doszło do zmian organizacyjnych w systemie ochrony zdrowia. Zgodnie z ustawą z dnia 23 stycznia 2003 r. o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia (DzU nr 45 poz. 391) w miejsce 17. Kas Chorych powstał jeden płatnik – Narodowy Fundusz Zdrowia z 16. oddziałami utworzonymi na bazie dotychczasowych Kas regionalnych. Zmiany dotyczyły jedynie organizacji i funkcjonowania głównego płatnika publicznego, natomiast utrzymane zostały zasady uczestnictwa w systemie powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego i wymiaru składek. Nowe rozwiązania zostały jednak uznane przez Trybunał Konstytucyjny za sprzeczne z Konstytucją (Wyrok z dnia 7 stycznia 2004 r. sygn. K 14/03; DzU nr 5 poz. 37 z dnia 15 stycznia 2004 r.). Nie uniknięto powielenia poprzednich błędów, a zmiany spotkały się z jeszcze gorszą oceną społeczno-polityczną. Jak zwykle najwięcej problemów rodziły sytuacje niestandardowe, np. migrujący pacjenci czy pacjenci, którzy w ogóle nie są ubezpieczeni w NFZ (osoby bezdomne)9. Nie oznaczało to jednak likwidacji struktury NFZ i powrotu do poprzednich rozwiązań organizacyjnych. Konieczne stało się natomiast dokonanie zmian prawnych, odnoszących się do zasad funkcjonowania NFZ. 9 Zob. więcej D. Sikora „Nie ma już pieniędzy na migrujących pacjentów”, „Gazeta Prawna” 17.11.2009 r. 35 Sejm przyjął nową ustawę z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (DzU nr 210 poz. 2135). Nowowprowadzona regulacja prawna, zmieniająca charakter instytucji płatnika, nie mogła rozwiązać wszystkich problemów systemu, których przyczyny nie wynikają tylko ze sposobu zorganizowania płatnika. Niezmienione zostały zasady uczestnictwa w systemie PUZ i wymiaru składek. NFZ, kontynuując wysiłki Kas Chorych, dąży do udoskonalenia i ujednolicenia metod kontraktowania. Mimo że obecnie stosowane zasady są zdecydowanie bardziej precyzyjne ze względu na określenie przedmiotu umowy, wycenę, warunki zapewnienia jakości, to nadal wymagają doskonalenia. Dotyczy to przede wszystkim mechanizmu płacenia za usługi szpitalne. Istniejący cennik budzi znaczne zastrzeżenia ze strony usługodawców, którzy wskazują na pewne braki i uproszczenia, np. brak określonych kategorii świadczeń, zaniżona wycena, jednolitość stawek bez względu na poziom referencyjny szpitali10. W obecnej sytuacji gospodarczej NFZ powinien zaciągać kredyt z gwarancjami Skarbu Państwa na sfinansowanie świadczeń zdrowotnych. Zgodnie z przewidywaniami konsekwencje kryzysu zaczynają być coraz bardziej odczuwalne w publicznych placówkach ochrony zdrowia. W szybkim tempie narastają problemy związane z finansowaniem świadczeń. Maleje pobór składki co przekłada się na ilość środków, którymi dysponuje Narodowy Fundusz Zdrowia11. W MZ i NFZ przygotowuje się algorytm podziału środków na poszczególne województwa, uwzględniający nie tylko liczbę zarejestrowa 10 Poziomy referencyjne szpitali w Polsce wprowadzono pod koniec 1998 r. Szpitale przyporządkowano do trzech poziomów: I poziom referencyjny – szpitale udzielające świadczeń zdrowotnych w czterech podstawowych specjalnościach medycznych: chorób wewnętrznych, chirurgii ogólnej, położnictwa i ginekologii, pediatrii oraz anestezjologii i intensywnej terapii; II poziom referencyjny – szpitale wojewódzkie, udzielające, obok świadczeń zdrowotnych w wymienionych wyżej specjalnościach, świadczenia z co najmniej czterech następujących specjalności: kardiologii, neurologii, dermatologii, patologii ciąży i noworodka, okulistyki, laryngologii, chirurgii urazowej, urologii, neurochirurgii, chirurgii dziecięcej, chirurgii onkologicznej, III poziom referencyjny obejmuje szpitale kliniczne oraz jednostki badawczo-rozwojowe Ministerstwa Zdrowia (Instytut Centrum Zdrowia Matki Polki w Łodzi, Instytut "Pomnik – Centrum Zdrowia Dziecka" w Międzylesiu). 11 Zob. więcej M. Jędrzejczak, Niższe przychody NFZ uderzą w szpitale, „Gazeta Prawna” 21.07.2009 r. 36 nych w oddziałach wojewódzkich osób objętych opieką, ale również strukturę płci i wieku, migrację poza województwo oraz poziom korzystania ze świadczeń wysokospecjalistycznych. Właściwa konstrukcja algorytmu ma służyć zobiektywizowaniu podziału środków finansowych, a tym samym zapobieganiu nadmiernemu i nieuzasadnionemu zróżnicowaniu poziomu finansowania ochrony zdrowia na mieszkańca w poszczególnych województwach. Niewątpliwie konieczne będzie przy zawieraniu kontraktów analizowanie zasadności projektowanych kosztów. Problem odnawiającego się zadłużenia samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej pozostaje nierozwiązany. Wynika on z szeregu przyczyn: ograniczonej wysokości środków publicznych na ochronę zdrowia, nieracjonalnego rozmieszczenia zakładów opieki zdrowotnej, niewłaściwej alokacji środków, braku odpowiedniego nadzoru właścicielskiego, złego zarządzania zakładami opieki zdrowotnej. Na koniec 2009 roku toczyły się łącznie 124 sprawy przeciwko NFZ o zapłatę nadwykonań z różnych lat. Szpitale domagają się około 205 mln zł. Nadwykonania powstają, bo: NFZ ma mniej pieniędzy na leczenie, limity świadczeń określone w umowach szpitali z NFZ są zbyt niskie, szpitale, bez względu na umowę z NFZ, muszą wykonywać zabiegi ratujące życie12. Nowe regulacje ustawowe zawierają ponadto rozwiązania nakierowane na ograniczenie możliwości zadłużania i zapewnienie lepszego zarządzania w zakładach opieki zdrowotnej, ale też zwiększenie presji rynkowych (ustawa z dnia 15 kwietnia 2005 r. o pomocy publicznej i restrukturyzacji publicznych zakładów opieki zdrowotnej, DzU nr 78, poz. 684)13. 12 Zob. więcej D. Sikora, Szpitale wciąż nie dostały zaległych pieniędzy z NFZ, „Gazeta Prawna” 02.03.2010 r. 13 Ministerstwo Zdrowia, Strategia Rozwoju Ochrony Zdrowia w Polsce 2007–2013, Warszawa, czerwiec 2005 r. 37 2. Źródła finansowania ochrony zdrowia Usługi opieki zdrowotnej mogą być finansowane zasadniczo z dwóch rodzajów źródeł: z funduszy publicznych i funduszy prywatnych. Tradycyjnie w opiece zdrowotnej znaczącą rolę odgrywają fundusze sektora trzeciego, to znaczy sektora dobroczynności. W nauce finansów fundusze te przyjęło się rozpatrywać na równi z funduszami publicznymi wówczas, gdy są dotowane z funduszy publicznych, bądź też na równi z funduszami prywatnymi, gdy nie są dotowane z funduszy publicznych. W większości państw OECD środki na finansowanie opieki zdrowotnej czerpie się z różnych źródeł, wykorzystywanych w zmiennych proporcjach. Źródła publiczne to głównie budżety państwa, budżety regionów i budżety lokalne oraz fundusze ubezpieczeń publicznych i fundusze parabudżetowe. Natomiast źródła prywatne to przede wszystkim dochody indywidualnych konsumentów usług opieki zdrowotnej (budżety gospodarstw domowych) i prywatne ubezpieczenia zdrowotne oraz fundusze korporacji. W Polsce fundusze publiczne są bardzo zróżnicowanym zbiorem źródeł finansowania usług opieki zdrowotnej. Największą rolę odgrywa obecnie centralny fundusz celowy przeznaczony na opiekę zdrowotną, czyli Narodowy Fundusz Zdrowia. Instrumentem pozyskiwania przychodów Funduszu jest składka na ubezpieczenie zdrowotne (mająca charakter podatku celowego). Następnym ważnym źródłem publicznym w Polsce jest budżet państwa, gromadzony przy zastosowaniu zróżnicowanych instrumentów fiskalnych. Trzecim w kolejności są budżety jednostek samorządu terytorialnego, których dochody zasadniczo pochodzą z podatków i opłat lokalnych oraz z transferów budżetu państwa. Pewną rolę w finansowaniu opieki zdrowotnej odgrywają także pozabudżetowe fundusze celowe, takie jak Fundusz Pracy i Fundusz Ubezpieczeń Społecznych. Wśród prywatnych źródeł finansowania opieki zdrowotnej wzrasta znaczenie dochodów gospodarstw domowych i środków własnych przedsiębiorców (fundusze pracodawców), jak również funduszy prywatnych ubezpieczeń zdrowotnych oraz funduszy organizacji charytatywnych (nie dotowanych z funduszy publicznych). Warto podkreślić, iż kwestia gromadzenia publicznych zasobów pieniężnych przeznaczanych następnie na opiekę zdrowotną budzi mniejsze zainteresowanie niż problem wydatkowania tych zasobów. Niedocenianie – a nawet pewne lekceważenie – mechanizmów i instrumentów 38 gromadzenia dochodów znajduje odbicie także w stosowanej terminologii. Dosyć powszechnie używa się określenia „płatnik” na oznaczenie funduszu (czy funduszy) na opiekę zdrowotną, przez co w powszechnym odczuciu zatraca się ich charakter jako instytucji finansowych w ekonomicznym i prawnym znaczeniu. Mniej istotna jest tu uwaga, iż „płatnik” w systemach ubezpieczeniowych i quasi-ubezpieczeniowych to w ujęciu formalnoprawnym „podmiot zobowiązany do zapłaty składki i wykonania czynności proceduralnych z tą zapłatą związanych” 14. Jak wyżej nadmieniono, podstawowym źródłem finansowania opieki zdrowotnej są środki pochodzące z powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego, przekazywane do centralnego, celowego funduszu parabudżetowego, zwanego Narodowym Funduszem Zdrowia. W rozwiązaniu wprowadzonym Ustawą z dnia 6 lutego 1997 roku o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym nastąpiło połączenie „powszechnego” ubezpieczenia społecznego – a ściśle biorąc składki w tym ubezpieczeniu – z podatkiem dochodowym od osób fizycznych. Tego rodzaju podejście nawiązuje do tradycji ubezpieczenia zdrowotnego jako ubezpieczenia społecznego (a więc związanego z zatrudnieniem i odnoszonego do ludzi pracy najemnej)15 oraz zakłada powszechność osobistego podatku dochodowego. W Polsce podatek dochodowy od osób fizycznych nie jest podatkiem powszechnym (ani w znaczeniu podmiotowym ani w znaczeniu przedmiotowym), a zatem ubezpieczenie zdrowotne – przynajmniej z finansowego punktu widzenia - nie jest powszechne. Dlatego celowe byłoby nadanie osobistemu podatkowi dochodowemu charakteru podatku powszechnego. Postulat taki jest uzasadniony także z punktu widzenia realizacji równości w konstytucyjnym prawie do opieki zdrowotnej. Uzasadnione jest pozostawienie związku pomiędzy podstawą opodatkowania w podatku dochodowym od osób fizycznych, a podstawą wymiaru składki na ubezpieczenie zdrowotne. Upowszechnienie podatku dochodowego nie tylko uprościłoby problem poboru składki na ubezpieczenie zdrowotne ze względu na wspólną podstawę, 14 J. Sobiech, Składka na ubezpieczenie zdrowotne i bezpośrednie opłaty za usługi w systemie „monokasy”, w: Nauki finansowe wobec współczesnych problemów polskiej gospodarki, Kraków 2004, s. 443-446. 15 Zob. W. Szubert, Ubezpieczenie społeczne. Zarys systemu, Warszawa 1987, oraz J. Jończyk, Prawo zabezpieczenia społecznego, Kraków 2001. 39 ale także zwiększyłoby strumień pozyskiwanych środków16. Tendencja do umniejszania znaczenia podatku dochodowego w strukturze opodatkowania i jednoczesnego zwiększania roli podatków pośrednich (VAT, akcyza) może jednak wpłynąć na rozmiary tego strumienia. Nasilenie tej tendencji może doprowadzić do oddzielenia podstawy wymiaru składki od podstawy opodatkowania w podatku dochodowym od osób fizycznych. Składki na ubezpieczenie zdrowotne gromadzone są przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych i przez Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, a przychody ze składek nie podlegają repartycji pomiędzy oddziały NFZ. Przekreśla to możliwość wiązania dochodów i wydatków, tak przecież charakterystyczną dla para budżetów (jakim jest NFZ), a nawet – przy obecnie stosowanych technikach poboru i rejestracji składki – co najmniej utrudnia identyfikację opłacających składkę, głównie dlatego, że nie zostały – jak dotychczas – wdrożone odpowiednie systemy informatyczne. Zakład Ubezpieczeń Społecznych (zwany dalej Zakładem) jest jednostką organizacyjną i posiada osobowość prawną. Do zakresu działania Zakładu należy między innymi: 1) Realizacja przepisów o ubezpieczeniach społecznych, a w szczególności: stwierdzanie i ustalanie obowiązków ubezpieczeń społecznych, ustalanie uprawnień do świadczeń z ubezpieczeń społecznych oraz wypłacanie tych świadczeń, chyba, że na mocy odrębnych przepisów obowiązki te wykonują płatnicy składek, wymierzanie i pobieranie składek na ubezpieczenie społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, prowadzenie rozliczeń z płatnikami składek z tytułu należnych składek i wypłacanych przez nich świadczeń podlegających finansowaniu z funduszy ubezpieczeń społecznych lub innych źródeł, prowadzenie indywidualnych kont ubezpieczonych i kont płatników składek, 16 J. Sobiech, Redystrybucyjne znaczenie składki i świadczenia w ubezpieczeniu zdrowotnym, w: Przemiany w finansach publicznych w Polsce po wstąpieniu do Unii Europejskiej, pod red. B. Mikołajczyk, Łódź 2006. 40 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) orzekanie przez lekarzy orzeczników Zakładu oraz komisje lekarskie Zakładu dla potrzeb ustalania uprawnień do świadczeń z ubezpieczeń społecznych; 1a) opiniowanie projektów aktów prawnych z zakresu zabezpieczenia społecznego; realizacja umów i porozumień międzynarodowych w dziedzinie ubezpieczeń społecznych; 2a) wystawianie osobom uprawnionym do emerytur i rent z ubezpieczeń społecznych imiennych legitymacji emeryta-rencisty, potwierdzających status emeryta-rencisty; dysponowanie środkami finansowymi funduszów ubezpieczeń społecznych oraz środkami Funduszu Alimentacyjnego; opracowywanie aktuarialnych analiz i prognoz w zakresie ubezpieczeń społecznych; kontrola orzecznictwa o czasowej niezdolności do pracy; kontrola wykonywania przez płatników składek i przez ubezpieczonych obowiązków w zakresie ubezpieczeń społecznych oraz innych zadań zleconych Zakładowi; wydawanie Biuletynu Informacyjnego; popularyzacja wiedzy o ubezpieczeniach społecznych.17 Ubezpieczenie społeczne rolników, zwane dalej "ubezpieczeniem", obejmuje, na zasadach określonych w ustawie, rolników i pracujących z nimi domowników, którzy: 1) posiadają obywatelstwo polskie lub 2) przebywają na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie wizy, zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony, zezwolenia na osiedlenie się, zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich, zgody na pobyt tolerowany lub w związku z uzyskaniem w Rzeczypospolitej Polskiej statusu uchodźcy lub ochrony uzupełniającej, lub 3) są obywatelami państw członkowskich Unii Europejskiej, Konfederacji Szwajcarskiej lub państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – stron umowy o Euro 17 Ustawa z dnia 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jednolity), DzU 09.205.1585 art. 66 i art. 68. 41 pejskim Obszarze Gospodarczym. 1a. Ubezpieczenie obejmuje obywateli, o których mowa w ust. 1 pkt 3, jeżeli przepisy Unii Europejskiej dotyczące stosowania systemów zabezpieczenia społecznego nie stanowią inaczej. W ubezpieczeniu wyodrębnia się: 1) ubezpieczenie wypadkowe, chorobowe i macierzyńskie; 2) ubezpieczenie emerytalno-rentowe. Ubezpieczenie realizuje Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, zwana dalej "Kasą". Prezes Kasy jest centralnym organem administracji rządowej, podległym ministrowi właściwemu do spraw rozwoju wsi. Interesy ogółu ubezpieczonych i świadczeniobiorców, dotyczące ubezpieczenia i działalności Kasy, reprezentuje Rada Ubezpieczenia Społecznego Rolników, zwana dalej "Radą Rolników". W realizacji ubezpieczenia uczestniczą także, w zakresie określonym w ustawie i w odrębnych przepisach, organy Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, zwanego dalej "Zakładem", oraz inne podmioty18. Składka (podatek celowy) na ubezpieczenie zdrowotne ma znaczenie fiskalne, redystrybucyjne i alokacyjne. W istniejącym systemie na pierwszy plan wysuwa się jej rola fiskalna. Wydajność fiskalna składki zależy od zdolności podatkowej (płatniczej) gospodarstw domowych (bezpośrednio) i przedsiębiorców (pośrednio) oraz od konstrukcji tej składki. Zdolność podatkowa jest funkcją wzrostu gospodarczego i zasad podziału produktu społecznego (PKB). Zdolność podatkowa jest jedna, a więc wydajność fiskalna składki na ubezpieczenie zdrowotne zależy od ciężaru podatkowego ogółem, od struktury opodatkowania, a także od stanu gospodarki (w tym finansów publicznych i prywatnych). Stan polskiej gospodarki powoduje, iż zdolność podatkowa, w tym zdolność do zapłaty składki jest relatywnie niska. Składka na ubezpieczenie zdrowotne ma także znaczenie redystrybucyjne, jakkolwiek efekty tej redystrybucji są w tym systemie trudne do oceny. Jednak dość istotnym zagadnieniem jest rozważenie możliwości ograniczenia zakresu redystrybucyjnej roli składki po to, aby umożliwić rozwój dodatkowych ubezpieczeń zdrowotnych, dzięki stworzeniu „miejsca w zdolności podatkowej (płatniczej)” składce na dobrowolne ubezpieczenia dodatkowe. 18 Ustawa z dnia 20.12.1990r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, tekst jednolity z dnia 10.03.2008r. (DzU nr 50 poz. 291) art. 1 i 2 42 Redystrybucyjne znaczenie składki wzmacnia fakt, iż płaci się ją od wszystkich przychodów ubezpieczonego (np. z tytułu zatrudnienia u więcej niż jednego pracodawcy i od przychodów z prowadzonej dodatkowo działalności gospodarczej), bez (występującego dla przykładu w ubezpieczeniu emerytalnym) ograniczenia wysokości przychodów, i to niezależnie od ich poziomu. Istotne dla redystrybucyjnego znaczenia składki jest wreszcie i to, iż płaci się ją według tej samej stopy niezależnie od liczby członków rodziny, automatycznie ubezpieczonych w powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym. Tak długo, jak długo osobisty podatek dochodowy nie uzyska charakteru podatku powszechnego, redystrybucyjna rola składki na ubezpieczenie zdrowotne będzie silnie powiązana z przywilejami i preferencjami w osobistym podatku dochodowym19. Drugim istotnym źródłem finansowania opieki zdrowotnej są środki budżetu państwa. Budżet państwa to scentralizowany fundusz publiczny służący gromadzeniu środków pieniężnych w związku z funkcjami realizowanymi przez państwo20. W Polsce od 1999 roku ze środków budżetu państwa finansowane były specjalistyczne procedury medyczne, programy polityki zdrowotnej, ratownictwo medyczne, publiczna służba krwi oraz inspekcja sanitarna. Warto podkreślić, że niektóre wydatki budżetu państwa na ochronę zdrowia mają charakter transferowy. Z budżetu finansuje się chociażby część składek ubezpieczenia zdrowotnego osób nieuzyskujących dochodów, czyli nieopłacających składek. W 1999 roku – pierwszym roku reformy – przyjęto dodatkowe zadania do realizacji przez organy centralne, takie jak Programy Działań Osłonowych i Restrukturyzacji w Ochronie Zdrowia21. Realizowane były również takie programy jak: Program Zintegrowane Ratownictwo Medyczne, Program Dofinansowania Kształcenia Podyplomowego Pielę- 19 J. Sobiech, Ekonomiczne aspekty zarządzania opieką zdrowotną, w: Podstawy zarządzania zakładem opieki zdrowotnej, pod red. M. Dobskiej, K. Rogozińskiego, Warszawa 2008, s. 84-85. 20 S. Owsiak, Finanse publiczne. Teoria i praktyka, PWN, Warszawa 2005, s. 102 i n. oraz K. Piotrowska-Marczak, Obciążenia finansów publicznych z perspektywy ochrony zdrowia, w: W kręgu prawa podatkowego i finansów publicznych, Księga dedykowana Profesorowi Cezaremu Kosikowskiemu w 40-lecie pracy naukowej, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2005, s. 293-300. 21 www.mz.gov.pl 29.04.2003 r. 43 gniarek i Położnych, Pakiet Aktywizacji Zawodowej, Program Restrukturyzacji w Ochronie Zdrowia22. Zasadniczo wydatki budżetowe na ochronę zdrowia ogółem w Polsce wykazują tendencję spadkową, to znaczy wraz ze wzrostem finansowania ochrony zdrowia ze składki następuje zmniejszenie finansowania z budżetu państwa. Również – chociaż w niewielkim stopniu – zmienia się struktura wydatków budżetu państwa na ochronę zdrowia z przewagą na zdrowie publiczne i programy polityki zdrowotnej. Trzecim źródłem o charakterze publicznym finansowania opieki zdrowotnej są środki samorządu terytorialnego. Budżet samorządowy to plan dochodów i wydatków władz samorządowych, działający zresztą na identycznych czy też zbliżonych zasadach jak budżet państwa, czyli między innymi jego planowanie, realizacja i kontrola podlegają podobnym rygorom jak procedura budżetu państwa. Cechą najbardziej charakterystyczną dla budżetów samorządowych jest to, że gromadzone na ich rachunku środki są prawnie chronione, co oznacza, że władze państwowe nie mogą ingerować w sposób wydatkowania tych środków23. Wydatki jednostek samorządów terytorialnych w dziale ochrony zdrowia obejmują trzy obszary aktywności: opiekę zdrowotną, zdrowie publiczne oraz opiekę społeczną. Udział poszczególnych jednostek samorządów terytorialnych w finansowaniu tych obszarów w Polsce jest różny. Po wprowadzeniu systemu ubezpieczeń zdrowotnych największą odpowiedzialnością za realizację zadań w dziedzinie ochrony zdrowia, spośród wszystkich jednostek samorządu terytorialnego, obciążone zostały powiaty i województwa samorządowe. Władze tych samorządów stały się bowiem organami założycielskimi szpitali powiatowych i wojewódzkich – i jak wynika z licznych badań przeprowadzonych w Polsce – jednostki samorządu terytorialnego jako organy założycielskie podstawowej liczby szpitali w Polsce nie posiadają w gruncie rzeczy narzędzi do pełnienia tej funkcji. Dość istotne znaczenie dla wielkości środków przeznaczanych na opiekę zdrowotną ma to, że finansowanie opieki zdrowotnej przez jednostki samorządów terytorialnych ma charakter fakultatywny w przeciwieństwie do obligatoryjnego finansowania zdrowia publicznego 22 J. Sobiech, Finansowanie ochrony zdrowia z budżetu państwa, w: Finansowanie ochrony zdrowia w Polsce – Zielona Księga, Zespół ds. przygotowania raportu pod przewodnictwem prof. S. Golinowskiej, Ministerstwo Zdrowia, Warszawa, grudzień 2004, s. 23-26. 23 S. Owsiak, Finanse publiczne…, s. 144 i in. 44 czy opieki społecznej. I jak wykazały badania opublikowane w raporcie Finansowanie ochrony zdrowia w Polsce – Zielona księga24, wielkość środków na opiekę zdrowotną tego źródła finansowania jest zupełnie nieadekwatna do roli samorządu terytorialnego w ochronie zdrowia25. Spośród innych źródeł finansowania opieki zdrowotnej, które nabierają coraz większego znaczenia i o których nie można zapomnieć – wymienić należy: środki z dochodów indywidualnych gospodarstw domowych, środki pracodawców, środki organizacji społecznych i charytatywnych, środki prywatnych ubezpieczeń zdrowotnych. Środki wnoszone przez korzystających z opieki zdrowotnej jako opłaty bezpośrednie mogą mieć charakter opłat za usługi lub też opłat publicznych. Rozróżnienie w tym przypadku – na ogół niedostrzegane – jest ważne z kilku powodów. W zależności bowiem od tego, czy mamy do czynienia z opłatami za usługi czy z opłatami publicznymi, kto inny uzyskuje prawo ustalenia obowiązku wnoszenia opłat i prawo do ich określania. W istniejącym w Polsce systemie prawnym instytucje usługowe (tzw. świadczeniodawcy) mogą jedynie uzyskać ustawowe prawo do pobierania opłat za usługi, których wysokość musiałaby jednak pozostawać w związku z kosztami świadczenia usług. Jak wynika z zapisów zawartych w kodeksie pracy, pracodawcy są odpowiedzialni za finansowanie świadczeń z zakresu służby medycyny pracy. Stąd środki pracodawców wskazuje się jako kolejne źródło finansowania opieki zdrowotnej. Pracodawcy są odpowiedzialni za finansowanie takich usług opieki zdrowotnej jak: badania wstępne, okresowe, kontrolne oraz opiekę profilaktyczną niezbędną z uwagi na warunki pracy na zasadach określonych w kodeksie pracy, realizowane przez jednostki podstawowe służby medycyny pracy oraz wojewódzkie ośrodki medycyny pracy (ograniczanie szkodliwego wpływu pracy na zdrowie, 24 Raport Finansowanie ochrony zdrowia w Polsce – Zielona Księga, Zespół do spraw przygotowania raportu pod przewodnictwem prof. S.Golinowskiej, Ministerstwo Zdrowia, Warszawa, 21 grudnia 2004. 25 K. Surówka, Środki samorządów terytorialnych w finansowaniu ochrony zdrowia, w: Finansowanie ochrony zdrowia…, s. 26-31 oraz K. Surówka, Zmiany w systemie zasilania jednostek samorządu terytorialnego w Polsce po 2003 r., a ich samodzielność finansowa, w: Nauki finansowe wobec współczesnych problemów gospodarki polskiej, Tom I, Finanse publiczne pod red. S. Owsiaka, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2004 r., s. 361-368. 45 sprawowanie opieki profilaktycznej, prowadzenie ambulatoryjnej rehabilitacji leczniczej, organizowanie pierwszej pomocy, promocja zdrowia, analizy stanu zdrowia itd.26). Działalnością finansowaną przez pracodawców, ukierunkowaną na zdrowie pracujących, są także przedsięwzięcia inwestycyjne zaliczane do tzw. profilaktyki organizacyjnej i technologicznej27. Środki organizacji społecznych i charytatywnych (stowarzyszeń, fundacji, kościołów) stanowią prywatne źródło finansowania opieki zdrowotnej. Warto nadmienić, że rozwój filantropii (dobroczynności) nie tylko przyczyniłby się do stworzenia autentycznej postawy współczucia i solidarności z chorymi, ale także może rozszerzyć zakres źródeł finansowania opieki zdrowotnej przez wykorzystanie w szerszym zakresie środków ze źródeł prywatnych. Coraz większego znaczenia powinny nabierać środki prywatnych ubezpieczeń zdrowotnych, jednak przewiduje się, że rozwój prywatnych i dobrowolnych ubezpieczeń dodatkowych będzie postępował w Polsce bardzo powoli, co nie oznacza, że nie powinien być stymulowany także od strony finansowej. Rola ubezpieczeń dodatkowych wyrażać się może w tworzeniu dzięki tym ubezpieczeniom mechanizmów proefektywnościowych, podnoszących wydajność zasobów28. Podsumowanie Przedstawione powyżej w dużym skrócie sposoby reformowania polskiego systemu ochrony zdrowia w ostatnich latach, pokazują wyraźnie powtarzające się, a wręcz narastające problemy. Najczęściej są one związane ze złą organizacją i zarządzaniem instytucji płatnika czy też stanem prawnym, organizacyjnym i funkcjonowaniem, a przede wszystkim zadłużeniem placówek ochrony zdrowia. Próbując ocenić metody, sposoby i tryb rozwiązywania problemów dotyczących reformowania ochrony zdrowia w Polsce, można wy 26 Szczegółowy wykaz zadań znajduje się w ustawie z dnia 27 czerwca 1997 roku o służbie medycyny pracy (tekst jedn. DzU z 2004 r. Nr 125 poz. 1317). 27 I. Rydlewska, Finansowanie ochrony zdrowia przez pracodawców, w: Finansowanie ochrony zdrowia w Polsce – Zielona Księga, Zespół ds. przygotowania raportu pod przewodnictwem prof. S. Golinowskiej, Ministerstwo Zdrowia, Warszawa, grudzień 2004, s. 39-43. 28 J. Rój, J. Sobiech, Zarządzanie finansami szpitala, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2006, s. 42-46. 46 snuć wniosek, że dotychczas nie przedstawiono jednolitej i spójnej koncepcji reform. Autorka nie dokonuje jednak oceny żadnej z przeprowadzonych reform, a jedynie krótkiej ich charakteryzacji – zwaraca jednak uwagę na fakt, że nie można zapominać o tym, że w Polsce system powszechnego, obowiązkowego (choć są tu wyjątki) ubezpieczenia zdrowotnego obowiązuje ledwo 10 lat od momentu wprowadzenia Kas Chorych. Poprzednio nie było żadnego systemu ubezpieczeń zdrowotnych. Może nie należy jeszcze wystawiać zbyt surowych ocen i krytykować? W niniejszym artykule w sposób ogólny autorka przedstawiła również źródła finansowania usług opieki zdrowotnej. Wskazała, iż usługi opieki zdrowotnej mogą być finansowane zasadniczo z dwóch rodzajów źródeł: z funduszy publicznych i funduszy prywatnych. Pokrótce omówiona została organizacja i sposób funkcjonowania centralnego, celowego funduszu parabudżetowego, zwanego Narodowym Funduszem zdrowia – zasygnalizowany tylko został problem składki na ubezpieczenie zdrowotne gromadzonej przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych i Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego – polegający na tym, że nie podlega ona podziałowi pomiędzy poszczególne oddziały NFZ. Autorka wspomniała również o stosunkowo niewielkiej roli i bardzo powolnym rozwoju prywatnych i dobrowolnych ubezpieczeń dodatkowych – nie zagłębiając się w temat, gdyż problem ten zasługuje na to, aby omówić go znacznie szerzej. Zasygnalizować można jedynie, że wprowadzenie komercyjnych ubezpieczeń zdrowotnych pozwoliłoby, przynajmniej częściowo, na przeniesienie na firmy ubezpieczeniowe ryzyka związanego z niepewną wysokością dodatkowych płatności ponoszonych, do tej pory, przez obywateli. Functioning and Sources of Financing Health Care in Poland Summary Presently, significant part of health care services (basic health care services) in highly developed countries and countries with average level of development (Poland) is available for an average citizen who pays health insurance contribution. Revenues from health insurance contributions, which have characteristics of direct tax are collected by the National Health Fund (NFZ). Implemented from 1999 health insurance contributions were the consequence of creation of the Patients’ Funds and they were maintained in the National Health Fund system. The health insurance contribution allowed to make independent the revenues of the health care system from arbitrary and short-term decisions concerning the distribution of capital resources in the State’s Budget and also 47 from other public funds. Despite all the changes that were conducted in recent years, successful recovery of the health care system in Poland requires significant expenditures and even more substantial changes in the health care system as a whole. Bibliografia Golinowska S., System ochrony zdrowia w Polsce po dotychczasowych reformach, Fundacja Naukowa CASE, Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Forum Ochrony Zdrowia. Wyzwania i możliwości rozwiązań. Jędrzejczak M., Niższe przychody NFZ uderzą w szpitale, w: Gazeta Prawna 21.07.2009. Jończyk J., Prawo zabezpieczenia społecznego, Kraków 2001. Mazur K., Łukasik A., Kasy chorych i ich problemy w latach 1999–2003, biuletyn ekonomiczny GAP Gospodarka i Administracja Publiczna, Akademia Ekonomiczna w Krakowie. Ministerstwo Zdrowia, Strategia Rozwoju Ochrony Zdrowia w Polsce 2007–2013, Warszawa, czerwiec 2005. Owsiak S., Finanse publiczne. Teoria i praktyka, PWN, Warszawa 2005. Piotrowska-Marczak K., Obciążenia finansów publicznych z perspektywy ochrony zdrowia, w: W kręgu prawa podatkowego i finansów publicznych, Księga dedykowana Profesorowi Cezaremu Kosikowskiemu w 40-lecie pracy naukowej, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2005. Raport Finansowanie ochrony zdrowia w Polsce – Zielona Księga, Zespół do spraw przygotowania raportu pod przewodnictwem prof. S.Golinowskiej, Ministerstwo Zdrowia, Warszawa, 21 grudnia 2004. Rogala D., Ogólne zasady powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego, Dolnośląska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. Wałbrzych, Centrum Informacji Gospodarczej przy RAR „INWESTOR” sp. z o.o. w Rudzie Śląskiej, Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. w Koninie, Podlaskie Centrum Euro Info. Rój J. Sobiech J., Zarządzanie finansami szpitala, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2006. Rydlewska I., Finansowanie ochrony zdrowia przez pracodawców, w: Finansowanie ochrony zdrowia w Polsce – Zielona Księga, Zespół ds. przygotowania raportu pod przewodnictwem prof. S. Golinowskiej, Ministerstwo Zdrowia, Warszawa, grudzień 2004. Sikora D. Nie ma już pieniędzy na migrujących pacjentów, „Gazeta Prawna” 17.11.2009. Sikora D., Szpitale wciąż nie dostały zaległych pieniędzy z NFZ, „Gazeta Prawna” 02.03.2010. 48 Sobiech J., Ekonomiczne aspekty zarządzania opieką zdrowotną, w: Podstawy zarządzania zakładem opieki zdrowotnej, pod red. M. Dobskiej, K. Rogozińskiego, Warszawa 2008. Sobiech J., Finansowanie ochrony zdrowia z budżetu państwa, w: Finansowanie ochrony zdrowia w Polsce – Zielona Księga, Zespół ds. przygotowania raportu pod przewodnictwem prof. S. Golinowskiej, Ministerstwo Zdrowia, Warszawa, grudzień 2004. Sobiech J., Redystrybucyjne znaczenie składki i świadczenia w ubezpieczeniu zdrowotnym, w: Przemiany w finansach publicznych w Polsce po wstąpieniu do Unii Europejskiej, pod red. B. Mikołajczyk, Łódź 2006. Sobiech J., Składka na ubezpieczenie zdrowotne i bezpośrednie opłaty za usługi w systemie „monokasy”, w: Nauki finansowe wobec współczesnych problemów polskiej gospodarki, Kraków 2004. Surówka K., Środki samorządów terytorialnych w finansowaniu ochrony zdrowia, w: Finansowanie ochrony zdrowia w Polsce – Zielona Księga, Zespół ds. przygotowania raportu pod przewodnictwem prof. S. Golinowskiej, Ministerstwo Zdrowia, Warszawa, grudzień 2004, Surówka K., Zmiany w systemie zasilania jednostek samorządu terytorialnego w Polsce po 2003 r., a ich samodzielność finansowa, w: Nauki finansowe wobec współczesnych problemów gospodarki polskiej, Tom I, Finanse publiczne pod red. S. Owsiaka, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2004. Szubert W., Ubezpieczenie społeczne. Zarys systemu, Warszawa 1987. Ustawa z dnia 20.12.1990r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, tekst jednolity z dnia 10.03.2008r. (DzU nr 50 poz. 291). Ustawa z dnia 6.02.1997 r. o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym (DzU nr 28 poz. 153). Ustawa z dnia 27.06.1997 roku o służbie medycyny pracy (tekst jedn. DzU z 2004 r. nr 125 poz. 1317). Ustawa z dnia 13.10.1998r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jednolity), DzU 09.205.1585 art. 66 i art. 68. www.mz.gov.pl. www.wikipedia.pl. Rafał Wnuk HARMONIZACJA STAWEK AKCYZY OD WYROBÓW TYTONIOWYCH Z PRAWEM EUROPEJSKIM I JEJ WPŁYW NA ZMIANĘ DOCHODÓW BUDŻETOWYCH Wstęp Polska zobowiązana została zapisami Traktatu Akcesyjnego z Unią Europejską do ujednolicenia podatków akcyzowych na niektóre towary akcyzowe1. W Unii Europejskiej począwszy od dnia 01 stycznia 1993 roku zastosowanie znajdują zharmonizowane, na szczeblu unijnym, stawki podatku akcyzowego na towary tytoniowe, alkohol i oleje mineralne (paliwa silnikowe, oleje opałowe, gaz). Polska zgłaszając swój akces do struktur europejskich, zgodziła się na dostosowanie zarówno wysokości, jak i metod naliczania stawek akcyzy do wymagań określonych dyrektywami, przy równoczesnym wynegocjowaniu terminów przejściowych. Dla wyrobów tytoniowych termin przejściowy upłynął z dniem 31.XII.2008. Celem artykułu jest określenie skutków harmonizacji z wymaganiami dyrektyw i jej wpływu na stan dochodów budżetu państwa, przy występowaniu określonych warunków wewnętrznych (zmiana preferencji konsumentów) i zewnętrznych (państwo graniczne UE), od których zależy jego wysokość. Praca ma na celu zbadanie, jak kształtowały się dochody budżetowe z tytułu podatku akcyzowego od wyrobów tytoniowych i jaka była dynamika zmian wpływów, w porównaniu z dynamiką wzrostu stawek. Zakres badawczy pracy obejmuje analizę wielkości wpływów do budżetu państwa polskiego, zawężony do ostatnich 10 lat, kończąc rokiem 2008. W niniejszym artykule autor przedstawia sposób i skutki dostosowania wysokości obowiązujących stawek akcyzy do wysokości stawek zharmonizowanych, wynikających z przyjętych przez Polskę zobowią Autor przygotowuje rozprawę doktorską w Katedrze Teorii Pieniądza i Polityki Pieniężnej pod kierunkiem naukowym prof. dr hab. Wiesławy Przybylskiej- Kapuścińskiej. 1 DzU 2004 nr 90, poz. 864 „Traktat między....” wraz z załącznikami. 51 zań. Analiza została przeprowadzona w układzie rocznym, przedstawiającym wzrosty stawek akcyzy i odpowiadające im zmiany w dochodzie budżetu państwa. W takim samym układzie, odpowiednio do lat, przedstawiono zmiany, jakie towarzyszyły wzrostom stawek, zarówno w preferencjach konsumentów, jak i w zmianach wielkości obrotu towarami pochodzącymi z nielegalnych źródeł. Praca kończy się ukazaniem zmian wysokości wpływów budżetowych na skutek wzrostów stawek akcyzy, aż do osiągnięcia harmonizacji. Uwzględniając dodatkowe źródła dochodowe, jak podatek VAT i CIT, otrzymujemy obraz przedstawiający jeszcze głębsze zmniejszenie całościowych wpływów do budżetu państwa. Jak uprzednio zaznaczono, z analizy skutków harmonizacji, można wyciągnąć wnioski, iż na zmianę dochodów budżetu ma wpływ szereg czynników. Będą to zarówno elementy wewnętrzne (państwo może je kształtować), jak i zewnętrzne (pozostające poza regulacją instytucji państwa). Determinują one określone działania konsumentów, ale i samych organów państwowych realizujących poprzez swoje prerogatywy politykę celno – skarbową, nastawioną w dużym stopniu na uszczelnianie granic. 1. Konstrukcja prawna podatku akcyzowego Zgodnie z art. 87 ust.1. Konstytucja jest źródłem powszechnie obowiązującego prawa. Ustawa Zasadnicza stanowi, iż „nakładanie podatków, innych danin publicznych, określanie podmiotów, przedmiotów opodatkowania i stawek podatkowych, a także zasad przyznawania ulg i umorzeń oraz kategorii podmiotów zwolnionych od podatków, następuje w drodze ustawy2. Z Konstytucji można wyegzekwować pewne generalne reguły dotyczące stosowania przepisów podatkowych. Wskazują one na niedopuszczalność takiej interpretacji, która byłaby sprzeczna z prawami i wolnościami konstytucyjnymi, czy ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi. Należy stosować taką wykładnię prawa, która w przypadku wątpliwości co do rozumienia konkretnego przepisu prawa podatkowego, będzie najbardziej odpowiadała zasadom wyrażonym w Konstytucji3. 2 3 C. Kosikowski, Legislacja finansowa, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1998. A. Gomułowicz, J. Małecki, Podatki i prawo podatkowe, Wydawnictwo Poznań 2000. 52 Rozdział III Konstytucji „Źródła prawa” stanowi, które organy administracji publicznej mają przyznane kompetencje prawotwórcze. W art. 217 Konstytucji zgodnie z zapisem „...zasady przyznawania” zawarta jest wola ustawodawcy na określenie regulacji podatkowych w aktach podustawowych, jakimi są rozporządzenia, przy jednoczesnym spełnieniu wymagań art. 92 Konstytucji. Oznacza to, iż akt podustawowy jest wydany wyłącznie na podstawie szczegółowego upoważnienia ustawowego i to w „celu wykonania ustawy” (art. 92 Konstytucji)4. Ustawa z 08.I.19935. zawierała delegację ustawową zezwalającą na obniżanie w drodze rozporządzenia maksymalnych stawek akcyzy określonych ustawą. Taka regulacja była wysoce dyskusyjna, szczególnie że jej zakres merytoryczny dotyczył podatków, które w całości stanowiły ok. 40% całości wpływów budżetowych, a sam podatek akcyzowy od wyrobów tytoniowych stanowi 25% całości wpływów z akcyzy. Obecna ustawa6 nie budzi wątpliwości, co do konstytucyjności zawartych w niej zapisów. Wielkości stawek akcyzy są precyzyjnie określone w ustawie, bez delegacji dla Ministra Finansów. 2. Podatek akcyzowy, charakterystyka, zakres podmiotowy i przedmiotowy Do charakterystycznych podatku akcyzowego można zaliczyć:. Po pierwsze, przedmiot, czyli towary z których produkcją, czy obrotem wiąże się powstanie obowiązku akcyzowego, są to „wyroby akcyzowe”. Zostały wymienione załączniku nr 1 ustawy z dnia 6 XII 2008 roku. Wśród 44 pozycji w polu 42 bez względu na kod CN7, określono jako wyroby akcyzowe „papierosy, tytoń do palenia, cygara i cygaretki”. Po drugie, podatek akcyzowy charakteryzuje się szczególnie wysokimi stawkami. Po trzecie, podatek akcyzowy nie podlega potrąceniu i pozostaje elementem kosztowym u podatnika. Podatek akcyzowy, z pewną prawidłowością, zostaje nakładany na towary o niskiej elastyczności popytowej, co powoduje większą dowolność w kształtowaniu jego wysokości według potrzeb budżetowych. 4 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 DzU 1997 nr78 poz. 483; także A. Gomułowicz, J. Małecki, op. cit.; C. Kosikowski, op. cit. 5 Ustawa o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym, DzU 1993 nr 11 poz.50. 6 Ustawa o podatku akcyzowym z dnia 06 grudnia 2008 DzU 2009 nr 3, poz.11. 7 Kod CN jest kodem określającym dany towar do deklaracji INTRASTAT. 53 Dochody budżetowe z tytułu akcyzy od wyrobów tytoniowych poddane zostały szczególnej ochronie, co oznacza obowiązek banderolowania8, czyli markowania podatkowymi znakami akcyzy, co oznacza, że podmiot (producent, importer) sprzedający takie wyroby, otrzymuje je od właściwego organu administracji publicznej (Urząd Skarbowy), o wartości równej, co do wpłaconej zaliczki. Otrzymanie znaków skarbowych akcyzy, powoduje powstanie obowiązku rozliczenia się z nich, nie generuje natomiast obowiązku podatkowego. O randze banderolowania wyrobów akcyzowych, świadczy dotkliwość kar, wymienionych w Kodeksie karnym skarbowym9, za nieprzestrzeganie tego obowiązku. Zakres podmiotowy, podatku akcyzowego od wyrobów tytoniowych, został określony w art. 13 ustawy. Wynika z niego, że „podatnikiem akcyzy jest osoba fizyczna, osoba prawna oraz jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, która dokonuje czynności podlegających opodatkowaniu akcyzą lub wobec której zaistniał stan faktyczny podlegający opodatkowaniu akcyzą (…)”. Zakres przedmiotowy, został zawarty w art. 8 ustawy, gdzie wymienia się czynności powodujące powstanie obowiązku podatkowego. Co do zasady można przyjąć, iż obowiązek zapłaty podatku akcyzowego od wyrobów tytoniowych, powstaje w chwili ich dopuszczenia do konsumpcji10. 3. Harmonizacja stawek podatkowych W trakcie, kiedy Polska negocjowała swoje przystąpienie do struktur europejskich na początku lat 90 tych, polski system akcyzy nie różnił się od rozwiązań stosowanych w Unii Europejskiej. W Polsce naliczano akcyzę zarówno w sposób kwotowy, czyli pobierano określoną sumę pie8 Obowiązek banderolowania wynikał z przepisów zawartych w odrębnych ustawach „O oznaczeniu wyrobów znakami akcyzy” DzU 1993, nr127 poz. 584 z późń. zm. Obecnie odpowiednie regulacje zawarte są w ustawie „ O podatku akcyzowym”. 9 DzU 1999 nr 83 poz. 930 z późń. zm., „Kodeks karny skarbowy” w Dziale III zawiera katalog naruszeń skarbowych i przewiduje sankcje karne w postaci kar grzywny aż do kary pozbawienia wolności włącznie. 10 Ustawa z dnia 6 grudnia 2008, patrz także Wyroby tytoniowe K. Flis Rzeczpospolita z 20.10.2003; J. Czabański, biuletyn EIC Warszawa 2/2004; http://www.een.org.pl/ index.php/Podatki-i-prawo-celne/articles/Akcyza-w-Unii-Europejskiej.html; J. Śmiechowicz, Ekonomia, Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, kwartalnik nr 13/2004. 54 niędzy od 1000 sztuk papierosów, jak i procentowy względem cygar, cygaretek i innych wyrobów tytoniowych. Krajowy system podatkowy rozróżniał wielkość akcyzy od źródła pochodzenia towaru, co jest sprzeczne z dyrektywami Unii. Polska w trakcie negocjacji uzyskała okres przejściowy na dostosowanie swoich stawek podatku akcyzowego od wyrobów tytoniowych, dla ich wysokości, jak i metod naliczania, do dnia 31.XII.2008 roku11. Od 01.I.1993 obowiązuje w Unii Europejskiej zharmonizowana akcyza na wyroby tytoniowe (ponadto wyroby alkoholowe i oleje mineralne). Generalne regulacje unijne, co do harmonizacji zawarte są w dyrektywie (dyr. horyzontalna) Rady UE z 25 lutego 1992 r. w sprawie ogólnych zasad dotyczących wyrobów akcyzowych oraz w sprawie posiadania, przemieszczania i kontroli tych wyrobów12. W osobnych dyrektywach określono zakres towarów objętych harmonizacją z określeniem minimalnych stawek, sposobu naliczania podatku, zwolnień, czy też podaniem podmiotów podlegających opodatkowaniu13. Dyrektywa strukturalna w art. 8 określa strukturę naliczania akcyzy. Wskazuje ona, iż akcyza na papierosy krajowe czy importowane powinna być naliczana w sposób mieszany, tzn. stawka akcyzy powinna składać się ze stawki specyficznej (kwotowej) za 1000 sztuk papierosów i proporcjonalnej (ad valorem), jako procent maksymalnej ceny detalicznej, nadrukowanej na paczce papierosów. Wysokość stawki procentowej musi mieścić się w przedziale 5-55% kwoty całkowitego zobowiązania podatkowego. zakazano dyskryminacji towarów ze względu na kraj ich pochodzenia. Dla cygar i cygaretek, tytoniu do palenia, ciętego tytoniu do ręcznego skręcania papierosów, państwa członkowskie14 mogą ustalać stawki akcyzy jako stawki ad valorem, stawki specyficzne, albo jako stawki mieszane zawierającej element specyficzny i ad valorem. Polska od roku 2004 stosuje stawki mieszane dla tytoniu ciętego do ręcznego 11 Załącznik XII do Traktatu Akcesyjnego, dział 9 Podatki. Dziennik Urzędowy UE L 236 z 23 września 2003. 12 Dyrektywa 92/12/EEC. 13 Dyrektywa Rady UE z 27 listopada 1995 w sprawie podatków innych niż podatki obrotowe, wpływających na konsumpcję przetworzonego tytoniu, 95/59/EEC; dyrektywa Rady UE z 19 października 1992 r. w sprawie ujednolicenia podatków na papierosy, 92/79/EEC; dyrektywa Rady UE z 19 października 1992 r. w sprawie ujednolicenia podatków na tytoń przetworzony inny niż papierosy, 92/80/EEC. 14 Wg dyrektywy Rady UE 92/80/EEC, art. 3. 55 składania papierosów15, natomiast na cygara i cygaretki stosuje się stawkę specyficzną. Nadruk na paczce maksymalnej ceny detalicznej oznacza, że producenci lub importerzy nie mogą sprzedawać tak oznaczonych towarów po cenie wyższej niż nadrukowana. Państwa członkowskie zgodnie z art. 9 dyr. strukturalnej mogą wprowadzić kontrolę cen, a nawet narzucić poziom cenowy dla wyrobów tytoniowych. Harmonizacja oznacza również określenie minimalnych stawek akcyzy. Minimalną stawkę zdefiniowano jako 57 procent ceny detalicznej papierosów z najpopularniejszej kategorii cenowej (NKC), z jednym ograniczeniem, mianowicie kwota akcyzy od 1000 sztuk papierosów nie mogła być niższa niż 60 EUR16. Wymóg minimum 57 procent ceny NKC nie jest wiążący, jeżeli kwota akcyzy zapłaconej od 1000 sztuk papierosów jest wyższa niż 95 EUR. Powyższe dane uległy zmianie poczynając od 01 lipca 2006 roku, kiedy podwyższono minimum wartościowe do 64 EUR za 1000 sztuk papierosów. Także limit, od którego nie stosuje się minimum 57 proc. został podwyższony z 95 do 101 EUR za 1000 sztuk papierosów. W Parlamencie Europejskim trwają prace nad ponowną zmianą dyrektyw szczegółowych. Z proponowanych zmian można wynieść, iż Wspólnota będzie dążyć do ograniczenia spożycia wyrobów tytoniowych, jednocześnie wskazując, że postrzeganie podatków jako czynnika znacznie ograniczającego palenie jest mocno przesadzone. Parlament Europejski proponuje zintensyfikowanie użycia niezbędnych środków celem zwalczania zorganizowanej przestępczości trudniącej się przemytem wyrobów tytoniowych17. Ważnym jest stwierdzenie: „Państwa członkowskie, w których obowiązuje wysoka stawka podatku akcyzowego na wyroby tytoniowe powinny przyjąć politykę umiaru w podwyższaniu podatków, mając na uwadze znaczenie dostosowania poziomu podat- 15 Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 23 grudnia 2003, DzU 2003 nr 221 poz. 2196. 16 Dyrektywa Rady 2002/10/WE z dnia 12 lutego 2002 r. zmieniająca dyrektywy 92/79/EWG, 92/80/EWG i 95/59/WE w związku ze strukturą oraz stawkami akcyzy stosowanymi od wyrobów tytoniowych. 17 Projekt rezolucji legislacyjnej parlamentu europejskiego w sprawie wniosku dotyczącego dyrektywy Rady zmieniającej dyrektywy 92/79/EWG, 92/80/EWG i 95/59/WE w zakresie struktury oraz stawek akcyzy stosowanych do wyrobów tytoniowych (COM(2008)0459 – C6-0311/2008 – 2008/0150(CNS)). 56 ków na rynku wewnętrznym”. Jest to podyktowane obawą przed przeniesieniem produkcji wyrobów tytoniowych poza obszar Wspólnoty18. Tabela 1. Różnice w podejściu do zmian wysokości stawek akcyzy Propozycja Komisji Propozycja Parlamentu 1. Państwa członkowskie zapewniają udział akcyzy (podatku specyficznego i podatku ad valorem) na papierosy w średniej ważonej detalicznej cenie sprzedaży papierosów na poziomie co najmniej 57 %. Akcyza ta wynosi nie mniej niż 64 EUR za 1000 papierosów, niezależnie od średniej ważonej detalicznej ceny sprzedaży. 2. Jednak państwa członkowskie, które nakładają podatek akcyzowy wynoszący co najmniej 101 EUR za 1000 papierosów na podstawie średniej ważonej detalicznej ceny sprzedaży, nie muszą spełniać wymogu 57% ustanowionego w akapicie pierwszym. Do dnia 1 stycznia 2012 r. państwa członkowskie zapewniają, że podatek akcyzowy wynosi nie mniej niż 64 euro za 1000 papierosów w odniesieniu do wszystkich rodzajów papierosów. 1. Począwszy od dnia 1 stycznia 2014 r., państwa członkowskie zapewniają udział akcyzy (podatku specyficznego i podatku ad valorem) na papierosy w średniej ważonej detalicznej cenie sprzedaży papierosów na poziomie co najmniej 63%. Akcyza ta wynosi nie mniej niż 90 EUR za 1000 papierosów, niezależnie od średniej ważonej detalicznej ceny sprzedaży. 2. Jednak państwa członkowskie, które nakładają podatek akcyzowy wynoszący co najmniej 122 EUR za 1000 papierosów na podstawie średniej ważonej detalicznej ceny sprzedaży, nie muszą spełniać wymogu 63% ustanowionego w akapicie pierwszym Począwszy od dnia 1 stycznia 2014 r., wszystkie państwa członkowskie zapewniają wysokość akcyzy od wszystkich kategorii papierosów na poziomie co najmniej 75 euro za 1000 papierosów lub o 8 euro więcej, niż wynosił poziom w dniu 1 stycznia 2010 r. Państwa członkowskie, w których podatek akcyzowy stosowany w dniu 1 stycznia 2009 r. w odniesieniu do jakiejkolwiek kategorii detalicznej ceny sprzedaży przekracza 64 euro za 1 000 papierosów, nie obniżają stawki podatku akcyzowego. Źródło: opracowanie własne na podstawie projektu rezolucji legislacyjnej. 4. Polska droga do harmonizacji Polska droga do harmonizacji nie przebiegała bezproblemowo, z uwagi na nasze położenie geograficzne. Każdorazowa podwyżka stawek akcyzy przejawiała się wzrostem przemytu, zmianą preferencji konsumentów i w efekcie skutkowała zmniejszeniem wpływów do budżetu. Rok 2008 wskazał dobitnie, iż dalszy wzrost stawek akcyzy wpłynął negatywnie na dochody państwa, powodując załamanie się tego, co określił Ramsey19 jako niską podatkową elastyczność popytową. 18 Ibidem. F.P. Ramsay, A Contribution to the theory of taxation, The Economic Journal 1927, nr 37 (145), s. 47-61. 19 57 50% 60% cygara i cygaretki krajowe, od1999 za 1000 szt. pozostałe wyroby tytoniowe 76,5 60% 50% 50 51,5 65,5 82,4 60% 97,4 55 56,7 72,1 88,4 60% 97,4 57,8 59,5 75,7 92,8 60% 97,4 60,6 62,5 79,4 - pozostałe wyr. tyt. 134,00 - cygara i cygaretki pozostałe wyr. tyt. 17,50 50,00 - 26,67 % 60,00 - 25,00 42,00 46,53 - 134,00 68,35 19,39 50,00 - 28,48 % 60,00 - 25,00 2005 spec. - 124,70 % 2000 X-XII spec. 50,00 52,00 - 134,00 75,12 - 21,67 59,00 - 31,30 % 60,00 2006 spec. - 123,00 % 25,00 2001 spec. 52,00 56,80 - 149,00 80,87 - 23,67 59,00 - 33,70 % 60,00 2007 spec. - 123,00 % 25,00 2002 spec. 57,00 65,62 - 149,00 91,00 - 27,34 59,00 - 37,92 % 60,00 2008 spec. - 123,00 % 25,00 2003 spec. Źródło: opracowanie własne na podstawie Rozporządzeń Ministra Finansów na lata 2000–2009 42,00 64,00 papierosy cięty tytoń do ręcznego składania spec. Stawka 2004 124,70 cygara i cygaretki Okres: 37,50 papierosy %. 2000 VI-IX specyficzna. Stawka Okres: Tabela 3. Zmiany wysokości stawek akcyzy w okresie czerwiec 2000–2009 Źródło: opracowanie własne na podstawie Rozporządzeń Ministra Finansów na lata 1997–2000 46,1 44,3 papierosy bez filtra za 1000 sztuk papierosy z filtrem o długości powyżej 70 mm za 1000 sztuk papierosy z filtrem o długości do 70 za 1000 sztuk 64,1 52,6 papierosy, marki zagraniczne za 1000 sztuk 84,87 - 149,00 99,16 spec. % 35,36 - - 41,32 2009 60% 97,4 63,7 65,6 83,4 97,4 1997 1998 1999 I-II 1999 III-V 1999 VI-VIII 1999 IX-XII Rok Tabela 2. Zmiany wysokości stawek akcyzy w latach 1997 – maj 2000 95,00 - 235,00 138,5 spec. 31,41 - - 31,41 % 2009 III-XII 60% 107,1 70,1 72,2 91,7 107,1 2000 I-V Jak wynika z tabeli 3, znajdują się w niej nowe pozycje, których umieszczenie miało na celu doprecyzowanie definicji „pozostałe wyroby tytoniowe”, wykluczając z tego katalogu cięty tytoń. Pozostałe wyroby tytoniowe jako odrębna kategoria podatkowa zniknęła w marcu 2009 roku i stosuje się do niej stawki przyjęte dla tytoniu ciętego do ręcznego składania papierosów. W roku 2004 w okresie 15 styczeń – maj 2004 występowała pozycja określona jako tytoń do palenia w opakowaniach do 500 gr, opodatkowana wysoką stawką ad valorem20 185%, celem zapobieżenia niekorzystnym zmianom preferencji konsumentów. Zrezygnowano z tej kategorii i zaczęto określać cięty tytoń bez różnicowania wielkością opakowania. Tabela 4. Łańcuchowe wskaźniki procentowych zmian wysokości stawek akcyzy w latach 1999–2009 Rok: 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 papierosy cygara i cygaretki pozostałe wyroby tytoniowe cięty tytoń do ręcznego składania 20,00 27,90 31,30 4,00 9,62 14,80 14,70 16,00 13,00 23,30 15,80 94,80 23,51 -1,36 0,00 0,00 8,94 0,00 0,00 11,19 0,00 53,02 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 -16,67 18,00 0,00 0,00 200,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 100 14,70 16,00 13,00 23,30 11,50 Źródło: opracowanie własne na podstawie analiz wykonania budżetu, raport NIK W tabeli 4, w pozycji pozostałe wyroby tytoniowe wskazano wielkość 200%, chociaż ta pozycja nie występuje w ustawie. Dokonano tego celowo, aby ukazać wzrost kosztu, jaki ponosi konsument, który samodzielnie skręcał papierosy korzystając z tytoniu fajkowego, obecnie zaklasyfikowanego jako tytoń do ręcznego składania21. Tak drastyczne podwyżki wpłynęły na wysokość przemytu i zmianę preferencji konsumentów, którzy zaczęli samodzielnie skręcać papierosy stosując tytoń do tego celu przeznaczony. Dla tytoniu ciętego papierosowego i tytoniu fajkowego, przyjęto do obliczeń, że z 0,75 grama tytoniu22 można własnoręcznie skręcić 1 papierosa. 20 Dziennik Ustaw 2003 nr 221 poz. 2196. Opracowanie własne na podstawie Informacji o wynikach kontroli realizacji dochodów budżetu państwa z podatku akcyzowego. NIK, Departament Budżetu i Finansów, KBF-41021/2002, oraz stron internetowych www.money.pl/podatki. 22 P. Pilewski Polacy palą mniej, budżet zarabia więcej, za A.C. Nielsen i Philip Morris, http://www.money.pl/gospodarka/raporty/artykul/polacy;pala;mniej;budzet;zarabia;wiec 21 59 Tabela 5. Zmiana struktury rynku tytoniowego pod względem sprzedaży papierosów i tytoniu do ręcznego sporządzania papierosów Sprzedaż w latach: papierosów (mld sztuk) zmiana wielkości sprzedaży % Dynamika sprzedaży papierosów z tytoniu do samodzielnego skręcania papierosów skrętów z tytoniu fajkowego 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 81,2 94,2 91,5 82 72,8 72 73,9 72,4 -0,14 0,16 -0,03 -0,09 -0,01 -0,11 -0,01 0,03 -0,02 -0,03 -0,10 0,86 0,99 0,96 83,2 2005 2006 2007 2008 69,9 63 0,88 0,86 0,77 0,76 0,78 0,76 0,74 0,66 0,50 1,30 3,40 5,70 1,70 1,40 1,20 1,45 0,20 2,00 3,30 5,10 8,00 Źródło: opracowanie własne na podstawie P. Pilewskiego W tabeli 5 określono dynamikę sprzedaży papierosów. Ukazuje ona, jak zmieniała się wartość sprzedaży papierosów, w relacji do sprzedaży z roku 1997, dla którego przyjęto wartość referencyjną, równą 1. Sprzedaż papierosów w roku 2008 to 66% wartości z roku 1997. Dane te należy tłumaczyć zaakceptowaniem substytutów papierosów i zwiększonym przemytem. Świadczą o tym liczby zarekwirowanych papierosów, których przemyt się nie powiódł, dla przykładu w roku 2005 celnicy zarekwirowali 0,43 mld, w 2006 -0,47 mld, w roku 2008- 0,57mld, a przez 8 miesięcy 2009 roku aż 0,4 mld23. Szacowana wielkość przemytu to 1220 mld sztuk papierosów, a według innych źródeł nawet 30mld24. Od roku 2002 można zaobserwować wzrost konsumpcji papierosów wykonanych własnoręcznie z tytoniu papierosowego25. Dopiero w roku 2005 podniesiono stawki akcyzy na ten rodzaj tytoniu o 100 procent. Konsumenci zareagowali w ten sposób, iż do ręcznego skręcania papierosów zaczęli używać tytoniu fajkowego. Analizując powyższe dane, można obliczyć straty budżetu państwa z tytułu zmniejszenia i zmiany struktury spożycia tytoniu. Założono, że chłonność rynku tytoniowego dla Polski wynosi co najmniej 90 mld ej,107,0,320107.html; Skręty grożą polskiemu rynkowi papierosów, Głos Wybrzeża, z dnia 8 stycznia 2004. 23 Internetowe wydanie Rzeczpospolitej z 30.08.2009 http://www.rp.pl/artykul/ 30,356042__Polska_epicentrum_przemytu_papierosow_.html. 24 Ibidem. 25 Ibidem. 60 sztuk papierosów (sprzedaż z lat 1997–1999)26, przy równoczesnym założeniu, że do roku 2000 przemyt nie istniał, bądź jego wpływ był niewielki. Wykres 1. Struktura rynku tytoniowego z uwzględnieniem przemytu w latach 2001–2008, w mld. sztuk papierosów 90 85 80 75 70 65 60 wielkość przemytu wielkość przemytu skręty z tyt. fajk. skręty z tyt. pap 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 6,3 6,7 papierosy 13,8 12,1 12,4 12,9 13,8 17,55 skręty z tyt. fajk. 0,2 2 3,3 5,1 8 1,4 1,2 1,45 skręty z tyt. pap 0,5 1,3 3,4 5,7 1,7 papierosy 83,2 82 72,8 72 73,9 72,4 69,9 63 Źródło: opracowanie własne na podstawie P. Pilewski. Na tej podstawie określono straty budżetowe (wykres 2), związane z przemytem papierosów i sprzedażą niżej opodatkowanych substytutów papierosowych. Wykres 2. Straty budżetowe z tytułu przemytu i zmian preferencji konsumenta w mld. PLN 0,6 0,7 2001 2002 1,7 1,8 1,9 2,4 2003 2004 2005 2006 3,4 4,9 2007 2008 Źródło: opracowanie własne 26 P. Pilewski, op.cit.; Poradnik handlowca on line z 20.04.2009, http://www.poradnikhandlowca.com.pl/aktualnosci/Przemyt-papierosow-przynosistraty-w-calej-UE,2910,strona1.html; Polska epicentrum przemytu papierosów PAP, Rzeczpospolita on line z 30.08.2009 http://www.rp.pl/artykul/30,356042__ Polska_epicentrum_przemytu_papierosow_.html. 61 W dalszej części artykułu zaprezentowano zależność pomiędzy wzrostami stawek akcyzy i zmianami wpływów budżetowych z tego tytułu. Przedstawia to równanie postaci: I= ∂A ∂W gdzie: I – indeks dynamiki zmian, A – wysokość akcyzy, W – wpływy do budżetu. Dla zobrazowania przedstawianych danych i ułatwienia interpretacji występujących zależności pomiędzy indeksami, zastosowano linię 45°, która stanowi miernik proporcjonalności zmian stawek akcyzy i towarzyszącym im zmianom wpływów budżetowych. Linie znajdujące się powyżej prostej 45 dowodzą o nieefektywności wzrostów stawek akcyzy. Poniższa tabela27 zawiera dane wynikowe wzrostów stawek akcyzy, wpływów budżetowych oraz ich wzajemnych zależności. Tabela 6. Wzrosty stawek akcyzy i odpowiadające im zmiany wpływów budżetowych Wielkości w latach: 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 wzrost wpływów z podatków akcyzowych (t-1=100%) w cenach stałych 1 1,03 1,11 1,09 1,08 1,06 1,06 1,17 1,01 1 1,03 1,14 1,25 1,35 1,44 1,53 1,78 1,80 1 1,27 0,94 1,00 1,06 1,08 1,09 0,97 1,22 1 1,27 1,20 1,20 1,27 1,37 1,50 1,45 1,77 1 1,20 1,09 1,07 1,08 1,08 1,14 1,20 0,98 1 1,20 1,31 1,40 1,50 1,63 1,85 2,23 2,18 1 1,10 0,95 1,03 1,07 1,06 1,02 0,94 1,26 1 1,10 1,04 1,07 1,14 1,21 1,23 1,16 1,46 wzrost akcyzy- (t-1=100%) 1 1,31 1,04 1,10 1,15 1,15 1,16 1,13 1,23 wzrost akcyzy- (t-1=100%) 1 1,31 1,37 1,50 1,72 1,97 2,29 2,58 3,19 wzrost wpływów z podatków akcyzowych (rok 2000=100%) indeksowany wskaźnikiem cen dóbr konsumpcyjnych wzrost akcyzy od wyrobów tytoniowych/ wzrost wpływów z tytułu akcyzy (t-1=100%) wzrost akcyzy od wyrobów tytoniowych/ wzrost wpływów z tytułu akcyzy ( rok 2000 =100%) indeksowany wzrost wpływów z podatku akcyzowego od wyrobów tytoniowych (t-1=100%) w cenach stałych wzrost wpływów z podatku akcyzowego od wyrobów tytoniowych, (rok 2000=100%) indeksowany wskaźnikiem cen dóbr konsumpcyjnych wzrost akcyzy od wyrobów tytoniowych/ wzrost wpłat akcyz wyrobów tytoniowych (t-1=100%) wzrost akcyzy od wyrobów tytoniowych/ wzrost wpłat akcyz wyrobów tytoniowych (rok 2000=100%) Źródło: opracowanie własne na podstawie analiz wykonania budżetu NIK, tabel GUS. 27 NIK, Analizy z wykonania budżetu za lata 1998–2008; indeks CPI z danych GUS. 62 Wykres 3. Zależność pomiędzy wzrostami stawek akcyzy a wpływami do budżetu w latach 2000–2008 Krzywa 45 Iloczyn wrostu stawki akcyzy i zmiany wysokości wpływów do budżetu, narastająco do roku poprzedniego Iloczyn wrostu stawki akcyzy i zmiany wysokości wpływów do budżetu, narastająco od roku 2000 Źródło: opracowanie własne na podstanie Analiz wykonania budżetu NIK i tabel GUS. Na wykresie 3 ukazano, że wzrostom stawek nie odpowiadają w równym stopniu zmiany wpływów budżetowych, I >1. Trend jest wyraźnie widoczny dla indeksów wielkości narastających, gdzie zachodzi kumulacja różnic, pomiędzy zmianami stawek akcyzy a wpływami. Tabela 7. Indeksy zmian wpływów budżetowych Lata 1997 Zmiana w cenach bieżących 1,00 Zmiana po uwzględnieniu wskaźnika wzrostu cen konsumpcyjnych 1,00 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 1,15 1,39 1,40 1,63 1,75 1,87 2,05 2,17 2,49 2,98 2,98 1,08 1,24 1,19 1,35 1,44 1,52 1,62 1,71 1,94 2,30 2,24 Źródło: opracowanie własne na podstawie Analiz wykonania budżetu NIK, tabele GUS Tabela 7 przedstawia zmiany wpływów odniesione do roku 1997 jako wartość 1. W kolejnych latach przedstawiono indeksowaną, procentową zmianę w stosunku do roku referencyjnego. Z tabeli wynika, iż 63 wpływy w roku 2008 były w cenach bieżących o 298% wyższe niż w roku 1997, natomiast w cenach indeksowanych wskaźnikiem dóbr konsumpcyjnych większe o 224%. Jak widać na przedstawionej powyżej analizie, w roku 2008 nastąpił spadek wpływów do budżetu. Podobna sytuacja miała miejsce w roku 2000. Podatki akcyzowe od wyrobów tytoniowych nie są jedynymi, które budżet państwa otrzymuje od branży tytoniowej. Należy pamiętać także o podatku VAT płaconego przez ostatecznego nabywcę tych wyrobów. Nie można pominąć także podatku dochodowego od osób prawnych CIT, których określam dla uproszczenia „branżą tytoniową”. Przy takich założeniach struktura zapłaconych podatków, pośrednich i bezpośrednich, przez branże tytoniową w zawężeniu do lat 20052008, przedstawia się następująco: Tabela 8. Wysokość wpływów podatkowych dla branży tytoniowej z tytułu podatków: akcyzowego, VAT i CIT Wielkości i indeksy wpływów na lata: 2005 2006 2007 2008 prognoza wpływu do budżetu (mld PLN) 9,54 11,76 12,92 14,90 wpływ do budżetu z tytułu akcyzy (AKC) (mld PLN) 9,82 11,25 13,48 13,46 wpływ z tytułu CIT (mld PLN) 0,06 0,00 0,09 0,03 wpływ z tytułu VAT (mld PLN) 3,09 3,29 3,82 2,80 wpływ do budżetu z tytułu AKC+CIT+VAT (mld PLN) 12,98 14,54 17,39 16,29 0,12 0,20 -0,06 1,12 1,34 1,26 delta wpływów do budżetu (%) indeks nominalnej dynamiki wpływów do budżetu z AKC+CIT+VAT z wyr. tyton. 1,00 delta indeksu nominalnej dynamiki wpływów z AKC+CIT+VAT (%) 1,00 0,12 0,22 -0,08 indeks cen konsumpcyjnych- średni (ICKśr.) 1,00 1,01 1,01 1,03 indeks cen konsumpcyjnych kumulowany średnioroczny (ICK kum.) indeks nominalnej dynamiki wpływów do budżetu z AKC+CIT+VAT z wyr. tyton. po korekcie ICK kum. delta indeksu nominalnej dynamiki wpływów z AKC+CIT+VAT po korekcie ICK kum (%) 1,00 1,01 1,02 1,04 1,00 1,11 1,32 1,20 1,00 0,11 0,21 -0,11 Źródło: opracowanie własne na podstawie analiz wykonania budżety NIK, tabele GUS 64 Wykres 4. Indeksowane zmiany wpływów do budżetu z tytułu akcyzy, CIT i VAT w cenach stałych 2005 Źródło: opracowanie własne, podst. Analizy z wykonania budżetu, NIK W połowie lat 90 XX wieku obliczono zależność pomiędzy zmianą wysokości podatków od wyrobów tytoniowych, zmianą struktury ich konsumpcji i wysokościami wpływów budżetowych28. Dla Polski określono współczynnik konsumpcyjnej elastyczności podatkowej na poziomie -3,14%, a współczynnik elastyczności dochodowej 6,55%. Współczynniki oznaczają, że dla 10 procentowego wzrostu obciążenia podatkowego otrzymano odpowiednio, procentowy spadek konsumpcji w wysokości -3,14% i wzrost dochodów budżetowych z tytułu tego podatku o wielkość 6,55%. Dokonując analizy za lata 1997–2008 uzyskano wyniki wskazujące na elastyczność popytu -1,82%. i współczynnik elastyczności dochodowej 4,18%, co wskazuje na malejącą sprzedaż papierosów poprzez zaniechanie przemytu polskich wyrobów za granicę i/ lub wzrost przemytu papierosów na polski obszar celny. 28 B. Łyszczarz, Ekonomiczne i zdrowotne znaczenie opodatkowania wyrobów tytoniowych, Problemy Higieny i Epidemiologii, UMK Toruń, 2007, 88 (Suplement 3); E.M. Sunley, A. Yurekli, F.J. Chaloupka, The design, administration, and potential revenue of tobacco excises. Oxford University Press, Oxford 2000; Market Tracking International (1999). Tobacco Marketfile; http://www.marketfile.com/market/tobacco. Market Tracking International Ltd, London. 65 Źródło: opracowanie własne. 90,2 81,2 94,9 94,9 5,3 5,0 4,5 4,5 0,990 /0,989 4,9 4,5 0,849 / 0,857 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 5,7 6,4 5,6 94,2 85,3 78,7 6,1 7,2 5,4 91,5 82,3 74,0 6,2 7,3 6,1 83,2 81,7 73,0 6,5 7,8 6,4 82,0 80,3 70,8 6,9 8,6 6,7 72,8 78,1 67,5 7,3 9,4 7,0 72,0 76,1 64,4 7,8 10,4 7,6 73,9 73,8 61,2 8,2 11,3 8,6 72,4 72,1 58,7 9,0 13,0 10,1 69,9 69,0 54,4 9,6 14,3 9,7 63,0 67,0 51,7 27,00% 30,00% 19,05% 4,00% 9,62% 14,80% 14,70% 16,00% 13,00% 23,30% 15,80% 86,9 19,34% wzrost stawek akcyzy teoretyczna wielkość sprzedaży papierosów z zastosowaniem wsp. 3,14% (mld sztuk) teoretyczna wielkość sprzedaży papierosów z zastosowaniem wsp.1,82% (mld sztuk) rzeczywista wielkość sprzedaży papierosów (mld sztuk) współczynnik korelacji dla wsp. 3,14% / 1,82% wpływy do budżetu z tytułu podatków akcyzowych od papierosów indeksowane wskaźnikiem cen dóbr konsumpcyjnych (mld PLN) teoretyczne wpływy do budżetu z tytułu podatków akcyzowych od papierosów przy zastosowaniu wsp. 6,55% (mld PLN) teoretyczne wpływy do budżetu z tytułu podatków akcyzowych od papierosów przy zastosowaniu wsp. 4,18% (mld PLN) współczynnik korelacji dla wsp. 6,55% / 4,18% 1998 94,9 1997 Lata Tabela 9. Wpływ wzrostów stawek podatkowych na konsumpcję i wielkość dochodów budżetowych 82,7 105,4 82,7 951,0 951,0 836,2 Suma Tabela 9 zawiera obliczenia podatkowej elastyczności konsumpcji i wpływów budżetowych. Założeniem dla obliczenia współczynników elastyczności jest identyczność wielkości odpowiednio sprzedaży i dochodów budżetowych teoretycznych dla założonej elastyczności z wielkościami referencyjnymi sumarycznie dla lat 1997–2008. Wielkości referencyjne to rzeczywiste dane sprzedaży i wpływów budżetowych Według autora, niska elastyczność konsumpcji -1,82% oznacza, że mamy do czynienia z wskaźnikiem nieoddającym sytuacji rzeczywistej, reprezentującym około 70% wielkości chłonności rynku, bo taki jest udział legalnych papierosów w sprzedaży w Polsce. Jeśliby proceder przemytu został ograniczony na skutek uszczelnienia granic, możemy się spodziewać i to nawet w przypadku podwyżki akcyzy na papierosy, wzrostu ich sprzedaży. Inne wyroby tytoniowe nie stanowią już interesującej cenowo alternatywy po ostatnich podwyżkach podatków na te wyroby. Taka wartość elastyczności świadczy raczej o rozregulowaniu rynku tytoniowego przez przemyt. Mając na uwadze malejącą dynamikę wpływów budżetowych będącą wynikiem dużych spadków konsumpcji legalnych wyrobów tytoniowych ustawa z dnia 6 grudnia 2008 w artykule 36, wprowadza rygorystyczne limity dotyczące ilości wyrobów tytoniowych, które można wprowadzić na polski obszar celny. Limity te wynoszą dla podróżnych w transporcie lotniczym lub morskim: papierosy – 200 sztuk lub cygaretki (cygara o masie nieprzekraczającej 3 gramów/sztukę) – 100 sztuk, lub cygara – 50 sztuk, lub tytoń do palenia – 250 gramów. W przypadku podróżnych w transporcie innym niż lotniczy lub morski: limity są znacznie obostrzone do: papierosy – 40 sztuk lub cygaretki (cygara o masie nieprzekraczającej 3 gramów/sztukę) – 20 sztuk, lub cygara – 10 sztuk, lub tytoń do palenia – 50 gramów, Wprowadzenie ww. limitów może okazać się przy skutecznym działaniu służb celnych skutecznym narzędziem do zwalczania przemytu, jak i umożliwiającym odpowiednie do podwyżek akcyzy wzrosty wpływów budżetowych. Podsumowanie Polska dopełniła zobowiązań przyjętych przez nią Traktatem Akcesyjnym i dostosowała wysokość stawek akcyzy i metod ich naliczania zgodnie ze standardami przyjętymi w dyrektywach Unii Europejskiej. Kwestia podwyżek stawek akcyzy jest korzystna, ze względu na wzrosty 67 wpływów budżetowych. Można odnieść wrażenie, że wzrostom stawek nie towarzyszyły odpowiednie kroki prewencyjne służb celno- policyjnych, które to powinny w związku z nasilającym się przemytem uszczelniać granice. Przemyt zapewne nie zniknie, dopóki oczekiwane zyski będą przewyższały zakładane ryzyko. Dalszy wzrost wpływów budżetowych z tytułu akcyzy od wyrobów tytoniowych zależy od efektywności działań służb celnych. Szczególnie gdy kolejne podwyżki akcyzy nie będą tak duże, gdyż Polska osiągnęła wyznaczone limity. Zwalczanie nielegalnego obrotu jest zarówno w interesie Polski, jak i pozostałych państw członkowskich, które napotykają ten sam problem, a Polska w tym wypadku jest tylko krajem tranzytowym. Ustawodawca, powinien dążyć do maksymalizacji nadwyżki korzyści z tytułu wpływów akcyzowych nad zupełnymi, wyrażonymi w jednostkach pieniężnych, kosztami używania wyrobów tytoniowych i skutkami ich następstw. Wynik takiej kalkulacji określiłby jakie działania należałoby podjąć w stosunku do wyrobów tytoniowych, nie wykluczając zastosowania takich stawek, które by były nieakceptowane społecznie, w tym wypadku, przy podniesieniu poziomu ryzyka podjęcia działań niedozwolonych. Harmonization of tobacco excise taxes with the European law requirements, and its influence on the revenue. Summary The author of this article makes an attempt to provide an analysis of a Polish way towards the fully conformity with the requirements have been agreed while EU- access negotiations. The analysis embraces a range since 1998 to 2008. First part of this paper presents the tax liability sources like constitution, acts, and dispositions of Minister of Finance. There is also presented an evolutionary change of passing the FM's responsibility for issuing the dispositions reducing act- set- maximum tax rates into fully act regulated fixed tax rates, as well as the entity & objective boundaries of tax regulations, which they were embedded in acts, enabling a reliable excise- tax goods trade. Passing through the next lines of the article, the author drew an attention on the harmonization of taxes inside and between the EU countries, looking ahead new regulations to be under construction in the EU Parliament, proposing higher tax burden on tobacco goods. Poland is also obligated to be aligned with the EU norms giving the minimal requirements on taxes. The methods of tax calculation and the degree of taxes were harmonized. The period of harmonization (Poland final date of fulfilling the EU norms was postponed until 31.XII.2008) didn't pass without facing the troubles like smaller revenues as it was assumed in the budget acts. There wasn't also the avoidance of side effects of smuggling and illegal tobacco production. 68 The paper presents also a calculation & simulation of Polish tobacco market and its 10 years of changes resulting in higher smuggling and in the facts in lower amount of sold legal cigarettes and revenues. The author attempted to present the tobacco market situation using indexed values to make easier the results to evaluate. Due to the results the conclusions can be drawn, that so high and fast tax imposing on theoretically low demand- flexible goods, resulted in lower growth's dynamics of revenue. In the last chapter, the author tried to calculate two indexes of tax flexibility: (1). consumption/ sells of tobacco goods and (2) revenue of excise taxes, for a period from 19982008 as well as a simulated values of lost revenues. The given results enable me to express the final conclusion, that the effective way to find higher revenues lies in all activities to boost actions stopping smuggling and illegal production of cigarettes, than imposing higher tax burdens on producers- and finally consumers. Bibliografia Czabański J., Akcyza w Unii Europejskiej, biuletyn EIC Warszawa 2/2004. Flis K., Wyroby tytoniowe, Rzeczpospolita z 20.10.2003. Gomułowicz A., Małecki J., Podatki i prawo podatkowe, Ars boni et aequi, Poznań 2000. Kosikowski C., Legislacja finansowa, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1998. Łyszczarz B., Ekonomiczne i zdrowotne znaczenie opodatkowania wyrobów tytoniowych, Problemy Higieny i Epidemiologii, UMK Toruń, 2007, 88 (Suplement 3). Ramsay F.P., A. Contribution to the theory of taxation. The Economic Journal 192; nr 37 (145), str. 47-61. Skręty grożą polskiemu rynkowi papierosów, Głos Wybrzeża 8 stycznia 2004. Sunley E.M., Yurekli A., Chaloupka F.J., The design, administration, and potential revenue of tobacco excises. Oxford University Press, Oxford 2000. Śmiechowicz J., Ekonomia, Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, kwartalnik nr 13/2004. Dyrektywa Rady Unii Europejskiej 92/12/EEC, 95/59/EEC, 92/79/EEC, 92/80/EEC, 2002/10/WE. Informacja o wynikach kontroli realizacji dochodów budżetu państwa z podatku akcyzowego NIK, Departament Budżetu i Finansów, KBF-41021/2002; Analizy wykonania budżetu z lat 1998-2008. Projekt rezolucji legislacyjnej parlamentu europejskiego C6-0311/2008. Rozporządzenia Ministra Finansów w sprawie obniżki maksymalnych stawek podatkowych na lata 1997-2008. Ustawy: DzU 1993 nr 11 poz.50 o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym; DzU. 1993, nr127 poz 584 o oznaczaniu wyrobów znakami skarbowymi akcyzy; 69 DzU 1997 nr78 poz. 483 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej; DzU 1999 nr 83 poz. 930 Kodeks karny skarbowy; DzU 2004 nr 29 poz 257 o podatku akcyzowym; DzU 2004 nr 90, poz. 864 Traktat między Królestwem Belgii, Królestwem Danii, Republiką Federalną Niemiec, Republiką Grecką, Królestwem Hiszpanii, Republiką Francuską, Irlandią, Republiką Włoską, Wielkim Księstwem Luksemburga, Królestwem Niderlandów, Republiką Austrii, Republiką Portugalską, Republiką Finlandii, Królestwem Szwecji, Zjednoczonym Królestwem Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej (Państwami Członkowskimi Unii Europejskiej) a Republiką Czeską, Republiką Estońską, Republiką Cypryjską, Republiką Łotewską, Republiką Litewską, Republiką Węgierską, Republiką Malty, Rzecząpospolitą Polską, Republiką Słowenii, Republiką Słowacką dotyczący przystąpienia Republiki Czeskiej, Republiki Estońskiej, Republiki Cypryjskiej, Republiki Łotewskiej, Republiki Litewskiej, Republiki Węgierskiej, Republiki Malty, Rzeczypospolitej Polskiej, Republiki Słowenii i Republiki Słowackiej do Unii Europejskiej; DzU 2009 nr 3, poz.11o podatku akcyzowym. http://www.een.org.pl/index.php/Podatki-i-prawo-celne/articles/Akcyza-w-UniiEuropejskiej.html; http://www.rp.pl/artykul/30,356042__Polska_epicentrum_przemytu_papierosow_.html, Rzeczpospolita, wydanie internetowe z 30.08.2009 Market Tracking International (1999). Tobacco Marketfile; http://www.marketfile.com/ market/tobacco. Market Tracking International Ltd, London. Money pl- www.money.pl/podatki. P. Pilewski., Polacy palą mniej, budżet zarabia więcej http:// www.money.pl/gospodarka/raporty/artykul/polacy;pala;mniej;budzet;zarabia;wiecej,107 ,0,320107.html. WSKAZÓWKI DLA AUTORÓW Artykuły zgłaszane do Zeszytów Studiów Doktoranckich powinny być zredagowane według przedstawionych wskazówek i dostarczone w wersji drukowanej wraz z załączoną wersją na dyskietce. Imię i nazwisko autora powinno być umieszczone w lewym górnym rogu strony, nad tytułem. 1. Ustawienia strony Rozmiar papieru: Marginesy: A4 (210 x 297 mm); objętość: max 20 stron; górny 5,35 cm; dolny 5,35 cm; prawy 4,25 cm; lewy 4,25 cm; nagłówek 5 cm; stopka 4,3 cm; Czcionka (tekst): Times New Roman, 12 pkt, odstęp pojedynczy, wyjustowanie, funkcja dzielenia wyrazów; Czcionka (przypisy): Times New Roman, 10 pkt, odstęp pojedynczy, wyjustowanie, funkcja dzielenia wyrazów; Tytuł: Times New Roman, 12 pkt, pogrubienie, kapitaliki, wyśrodkowanie, po tytule interlinia; Nagłówek 1: Times New Roman, 12 pkt, pogrubienie, wyrównanie do lewej, po nagłówku 1 interlinia; Nagłówek 2: Times New Roman, 12 pkt, pogrubienie, kursywa, wyrównanie do lewej, po nagłówku odstęp 6 pkt; Numeracja stron: dół strony (stopka), wyrównanie na zewnątrz, czcionka 12 pkt; 2. Tekst Tytuł i główne punkty powinny być oddzielone od podpunktów lub tekstu (według wskazówek). Należy zadbać o to, żeby tytuł, czy podtytuł nie został oddzielony od tekstu. Tekst powinien być wyjustowany. Należy zastosować opcję dzielenia wyrazów. Wszystkie akapity z wyjątkiem pierwszego po nagłówku powinny się zaczynać wcięciem pierwszego wiersza (1,25 cm). 71 Tekst powinien zawierać odniesienia i przypisy (do książek1, prac zbiorowych2, autoryzowanych rozdziałów prac zbiorowych3 i artykułów w czasopismach4). 3. Tabele, schematy i wykresy Wszystkie tabele, schematy i wykresy powinny posiadać: - nazwę i numer oraz tytuł, np. Tabela 1, Schemat 4, Wykres 2 (nad tabelą, czcionka 12 pkt, pogrubienie, wyjustowane); - źródło (pod tabelą, czcionka 10 pkt, wyjustowanie), - na wykresach nie używamy kolorów, tylko desenie (pierwszy plan – kolor czarny, tło – kolor biały). Przykładowo: Tabela 1. Poziom bezrobocia w obszarze euro (jako procent siły roboczej) 2001 I II 8,7 8,7 Bezrobocie 1997 1998 1999 2000 łącznie 11,6 10,9 10,0 9,1 poniżej 25 lat 23,2 21,3 19,1 17,7 17,0 17,1 9,9 9,4 8,7 7,9 7,6 7,5 powyżej 25 lat Źródło: European Central Bank Monthly Bulletin, April 2001, European Central Bank, Frankfurt am Main 2001, s. 29. 4. Summary Summary (12 pkt) Artykuł powinien zawierać krótkie summary w języku angielskim (około pół strony), umieszczone przed bibliografią. Integralną częścią tego fragmentu powinien być tytuł 1 A. Budnikowski, Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 2001, s. 117. 2 Bankowość. Podręcznik dla studentów, red. J. Głuchowski i J. Szambelańczyk, Wydawnictwo WSB, Poznań 1999, s. 110-117. 3 R. Czelej, Belgia, w: Bankowość komercyjna w rozwiniętych systemach bankowych. Studium wybranych krajów, red. A. Janc, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2001, s. 62. 4 O. Szczepańska, Dostosowanie instrumentarium polityki pieniężnej NBP jako warunek uczestnictwa w ESBC, „Bank i Kredyt” 2000, nr 7-8, s. 104. 72 opracowania w języku angielskim. Edycja summary – Times New Roman, 10 pkt, odstęp pojedynczy, wyjustowanie, funkcja dzielenia wyrazów. 5. Bibliografia Na końcu artykułu powinna znaleźć się bibliografia zawierająca maksymalnie 15 pozycji, wykorzystanych w artykule, uporządkowanych alfabetycznie. Edycja powinna być następująca: Times New Roman 10 pkt, odstęp pojedynczy, wyjustowanie, odstęp między poszczególnymi pozycjami bibliografii „po – 6 pkt” . Przykładowo: Bankowość. Podręcznik dla studentów, red. J. Głuchowski i J. Szambelańczyk, Wydawnictwo WSB, Poznań 1999. Budnikowski A., Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2001. Czelej R., Belgia, w: Bankowość komercyjna w rozwiniętych systemach bankowych. Studium wybranych krajów, red. A. Janc, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 2001. Monthly Bulletin, IV, European Central Bank, Frankfurt am Main 2001. Szczepańska O., Dostosowanie instrumentarium polityki pieniężnej NBP jako warunek uczestnictwa w ESBC, „Bank i Kredyt” 2001, nr 7-8. 73 W serii Zeszytów Studiów Doktoranckich do tej pory ukazały się: ZESZYT 1 Magdalena Kiedrowska, Kontrowersje wokół powstania i funkcjonowania Europejskiego Systemu Banków Centralnych Hanna Wagner, Zjawisko liberalizacji przepływów kapitałowych i jego znaczenie dla struktury bilansu płatniczego Polski ZESZYT 2 Gerard Mosiej, Endogeniczne determinanty polityki celnej w okresie transformacji systemowej w Polsce Grzegorz Przekota, Badanie słabej efektywności rynku akcji spółek sektora bankowego notowanych na Warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych w latach 1995-2001 ZESZYT 3 Izabela Bludnik, Popyt na pieniądz w ujęciu Johna M. Keynesa oraz Miltona Friedmana Katarzyna Gabryelczyk, Metody oceny efektywności inwestycji w fundusze inwestycyjne ZESZYT 4 Małgorzata Magdalena Hybka, Harmonizacja podatków a konkurencja podatkowa między państwami Unii Europejskiej Andrzej Liwacz, Perspektywy rozwoju captivów ZESZYT 5 Michał Jurek, Wpływ zadłużenia netto sektora budżetowego na kreację pieniądza w Polsce w latach 1996-2000 Piotr Manikowski, Ryzyko w projektach satelitarnych Łukasz Wawrzyniak, Kanały redystrybucji nadwyżki finansowej do rolnictwa w różnych opcjach polityki gospodarczej ZESZYT 6 Aneta Szadkowska, Dochody gmin a sytuacja finansowa wybranych jednostek samorządu terytorialnego Joanna Petrykowska, Jakość usług bankowych w świetle badań ankietowych przedsiębiorstw Piotr Michoń, Polityka rodzinna a praca matek z dziećmi do lat trzech. Przykład krajów skandynawskich 74 ZESZYT 7 Paweł Kliber, Sterowanie inwestycjami w zagregowanych modelach wzrostu endogenicznego typu Solowa Agnieszka Langner, Metoda Value at Risk w zastosowaniu do zarządzania ryzykiem kredytowym ZESZYT 8 Mirosław Kosiorek, Propedeutyka procesów integracyjnych w agrobiznesie Piotr Mleczak, Zmiany w procesie udzielania kredytów konsumpcyjnych w Polsce w świetle uregulowań prawnych o kredycie konsumenckim Hubert Wański, Bankowa analiza transakcji w handlu zagranicznym w KBC BANK NV ZESZYT 9 Weronika Grabowiecka, Opłata eksploatacyjna jako źródło konfliktów pomiędzy gminami a przedsiębiorstwami na przykładzie gminy Polkowice i KGHM Polska Miedź SA w Lubinie Agnieszka Kalwas, Rola samorządu lokalnego w działalności podmiotów gospodarczych na obszarze gminy Krzysztof Łabowski, Determinanty rozwoju funduszy hedgingowych w Polsce ZESZYT 10 Roman Dudziński, Wykorzystanie modelu hurtowni danych dla prognoz rynkowych Magdalena Musielak, Istota strategii bezpośredniego celu inflacyjnego oraz przykłady zastosowania Elżbieta Świtalska, Kreowanie ostracyzmu społecznego w walce z przestępczością ubezpieczeniową ZESZYT 11 Agnieszka Bartel, Podatek od dochodów z oszczędności w Polsce. Próba refleksji Katarzyna Nawrot, Poziom rozwoju społecznego krajów ASEAN Barbara Ptaszyńska, Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych i jej wpływ na funkcjonowanie rynku pracy ZESZYT 12 Katarzyna Frąckowiak, Deontologia w zawodach zaufania publicznego Maciej Kokorniak, Koncepcja zastosowania sieci neuronowych w procesie zarządzania ryzykiem portfela kredytów banku Grzegorz Przekota, Szacowanie wymiaru fraktalnego szeregów czasowych metodą podziału pola 75 ZESZYT 13 Katarzyna Appelt, O różnych podejściach do wyceny opcji. Charakterystyka modeli wyceny opcji sprzed 1973 roku Arleta Bresińska-Balcer, Sposoby zabezpieczeń przed włamaniami internetowymi do systemów bankowych Beata Woźniak, Podstawy teoretyczne koncepcji NAIRU (Non-Accelerating Inflation Rate of Unemployment) ZESZYT 14 Monika Przygalińska, Struktura demograficzna ludności migrującej w Polsce w latach 1970-2001 Ewa Tomków, Oprocentowanie depozytów w bankach komercyjnych w Polsce a polityka Narodowego Banku Centralnego w latach 1994-2000 ZESZYT 15 Małgorzata Kośmicka, Rynek budowlany w Polsce w latach 1990-2003 Tomasz Szubert, Zmiany i tendencje w płodności w krajach Europy w latach 1960-2010 ZESZYT 16 Tomasz Bojkowski, Ustalanie odroczonego podatku dochodowego metodą zobowiązań bilansowych Leszek Dawid, Ekonomiczne osobliwości rynku opieki zdrowotnej i rynku leków ZESZYT 17 Arleta Jaśniewicz, Rola podstawowego doradztwa w systemie wspierania małych i średnich przedsiębiorstw na przykładzie województwa wielkopolskiego Liliana Gabriela Nowak, Przemiany własnościowe w polskim przemyśle maszynowym. Przebieg i rezultaty ZESZYT 18 Krystyna Doruch, Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce w latach 1989-2003 Sylwia Grala, Public relations jako dziedzina aktywności badawczej polskich ośrodków naukowych. Raport z badań ZESZYT 19 Aneta Marciniak, Niewidzialne bariery awansu kobiet – apokryf „szklanego sufitu”? Grzegorz Godlewski, Społeczno-ekonomiczne aspekty działalności gospodarstw agroturystycznych na przykładzie południowego podlasia Piotr Rosik, Infrastruktura transportu jako czynnik rozwoju regionalnego 76 ZESZYT 20 Leszek Dawid, A Market and Ethical Model of the Polish Pharmacy in the Light of Current Regulations with the Inclusion of Survey Research Pertaining to the Time of the System's Transformation Katarzyna Nawrot, Economic Freedom as a Measure of Development Piotr Michoń, Economics and the Debate on Care in Social Policy. What Can Economists Learn from Mothers Caring for Their Children? ZESZYT 21 Małgorzata Król-Witte, Niemiecki nadzór korporacyjny Jacek Wojciechowski, Prawne i proceduralne podstawy kredytowania gmin w Polsce w latach 1991-2004 Jarosław Woźniak, Nadzór i kontrola nad bankami komercyjnymi w Polsce. Rozwiązania systemowe ZESZYT 22 Magdalena Cendal, Instrumenty polityki pieniężnej Narodowego Banku Polskiego po wejściu Polski do Unii Europejskiej Grzegorz Kamzol, Znaczenie płynności finansowej przedsiębiorstwa w skali mikro- i makroekonomicznej Anita Paszko-Janowska, Uwarunkowania kulturowe w zachowaniach ludzi w biznesie ZESZYT 23 Krzysztof Cichy, Kapitał ludzki w modelach i teorii wzrostu gospodarczego Dariusz Spychała, Certyfikaty depozytowe – innowacyjne papiery konwersyjne ZESZYT 24 Paweł Antoszak, Regionalne zróżnicowanie płac Katarzyna Cieślińska, Koncepcja paradygmatów T. S. Kuhna a nauka o przedsiębiorstwie Piotr Grapatyn, Obraz bezrobocia długookresowego w województwie kujawskopomorskim w latach 1989-2002 ze szczególnym uwzględnieniem powiatu inowrocławskiego ZESZYT 25 Andrzej Jankowiak, Podpis elektroniczny jako gwarant bezpieczeństwa transakcji elektronicznych Piotr Wróblewski, Optymalne procesy wzrostu w dwuczynnikowej jednostkowej gospodarce z liniową funkcją produkcji i zmienną efektywnością czynników Dawid Piątek, Gospodarka centralnie zarządzana jako źródło kryzysu gospodarczego 77 ZESZYT 26 Katarzyna Sobiech, Luka infrastrukturalna w Polsce na tle wybranych państw członkowskich Unii Europejskiej Bartosz Jurek, Inwestycje innowacyjne w niestacjonarnym dynamicznym modelu Leontiefa Jarosław Lesinski, Wykorzystanie cen transferowych w rachunku efektywności jednostek banku odpowiedzialnych za zyski ZESZYT 27 Piotr Łuczak, Instytucjonalne zaplecze dostosowań rynkowych w rolnictwie w warunkach transformacji gospodarki polskiej Hanna Morawska, Rynek finansowych instrumentów pochodnych w krajach regionu Europy Środkowo-Wschodniej Marcin Nytko, Reformy indyjskiego systemu podatkowego w latach 1991–2005 ZESZYT 28 Grzegorz Borowski, Historia funduszy wspólnego inwestowania Liliana Gabriela Nowak, Społeczno-ekonomicze przeobrażenia funkcjonowania przemysłu maszynowego w Polsce Agnieszka Poczta, Pozycja państw rozwiniętych na światowym rynku rolnym w warunkach liberalizacji wymiany ZESZYT 29 Joanna Henicz, Podstawy prawne działalności agentów ubezpieczeniowych oraz ich rola w dystrybucji ubezpieczeń Bartosz Kubat, Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na kształtowanie się rynku pracy w Polsce Sebastian Stępień, Mikroekonomiczne determinanty opłacalności produkcji żywca wieprzowego w Polsce ZESZYT 30 Marek Gerczyński, Analiza koniunktury na polskim rynku prętów zbrojeniowych w świetle oczekiwań rynku Kinga Śliwańska, Ceny transferowe w polskim ustawodawstwie Jacek Żurawski, Istota i funkcje public relations rynku odzieżowego w Polsce w okresie transformacji 78 ZESZYT 31 Anna Hnatyszyn-Dzikowska, Teoretyczne koncepcje stabilizacyjnej funkcji państwa w świetle współzależności sfery państwowej i ponadnarodowej Arleta Olbrot-Brzezińska, odpowiedzialności biznesu Wolontariat pracowniczy Krzysztof Waliszewski, Działalność instytucji na rynku kredytów konsumpcyjnych w Polsce jako forma pośrednictwa społecznej kredytowego ZESZYT 32 Paweł Antoszak, Salaries Diversification in Poland Marek Gerczyński, Expectations on the Reinforcing Steel Market Marcin Nytko, Liberalisation of Indian Foreign Direct Investment Policy: 1991-2006 ZESZYT 33 Grzegorz Nawrocki, Powstanie i działalność związków zawodowych w świetle społecznej nauki kościoła katolickiego Anna Reichelt, Wybrane czynniki determinujące efektywność aktywnych programów rynku pracy w Polsce Magdalena Warszawska, Fundusze strukturalne jako instrumenty polityki na unijnym rynku pracy (na przykładzie Irlandii i Grecji) ZESZYT 34 Ireneusz Barczak, Swedish Support to the Private Sector Development in Developing Countries in 2000-2005 Agata Kliber, Factors Determining the Demand for Polish Bonds Magdalena Warszawska, European Social Fund as an Instrument of Active Policy on the Polish Labour Market ZESZYT 35 Andrzej Baranowski, Uczestnicy wtórnego rynku złota w Polsce w świetle badań demoskopijnych Marcin Flieger, Problemy zatrudnienia w polityce Unii Europejskiej Aneta Pisarska, Czynniki wpływające na transfer efektów szkolenia do organizacji 79 ZESZYT 36 Adam Krajewski, Budgetpolitische Entwicklung in Österreich im Zuge des Eu-Beitritts Małgorzata Król-Witte, Corporate Governance: Vergütung der Vorstände und Aufsichtsräte in Deutschland. Theorie und Praxis ZESZYT 37 Małgorzata Gajowiak, Kapitał społeczny i rola państwa w jego formowaniu Jakub Małecki, Szanse i zagrożenia związane z rozwojem funduszy hedgingowych w Polsce Jarosław Stasiłowicz, Wykorzystanie sieci neuronowych dla szacowania czasu trwania zadań we wdrożeniach systemów informatycznych ZESZYT 38 Janina Jędrzejec, Klasyfikacja, kryteria wyboru i ewolucja reżimów walutowych w latach 1990-2004 Przemysław Łakomiał, Niemieckie inwestycje bezpośrednie w Izraelu w latach 19952004 Anna Wojciechowska, Opodatkowanie dochodów ze źródeł nieujawnionych jako instrument walki z szarą strefą w Polsce ZESZYT 39 Sławomir Heciak, Teoria wyboru publicznego a ekonomiczna analiza funkcjonowania sfery publicznej Joanna Semrau, Konkurencyjność województw Polski wschodniej w warunkach ich funkcjonowania w strukturach zintegrowanej Europy Edyta Wojtyla, Unijne preferencje handlowe dla państw Maghrebu w latach 1970–2005 ZESZYT 40 Anna Andrzejewska, Anika Chojnacka, Patrycja Purgał, Zmiany na rosyjskim rynku cukru w kontekście wahań cen cukru w latach 1999–2007 Paweł Błaszczyk, Strategiczne cele polityki pieniężnej na tle ewolucji krzywej Phillipsa Violetta Kałuzińska, Przejrzystość w polityce banku centralnego 80 ZESZYT 41 Katarzyna Andrzejczak, Reforma struktury instytucjonalnej pomocy rozwojowej Francji dla krajów rozwijających się Piotr Szostak, Rozwój procesów "makdonaldyzacji" we współczesnej gospodarce rynkowej Sławomir Wojciechowski, Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania procesu świadczenia usług w administracji samorządowej na szczeblu gminy ZESZYT 42 Dominik Buttler, Volunteering and wages. The case of labour market entrants in Germany Marcin FliegerThe possibilities of realizing by polish gminas the measures for employment increase within the programmes financed by EU funds in the financial perspective for the years 2007-2013 Klaudia Kozłowska, Local Agenda 21 and Introducing the Concept of Sustainable Developement in Communes of Kujawsko-Pomorska Province ZESZYT 43 Grzegorz Grabowski, Struktura towarowa wymiany handlowej Indii z Wielką Brytanią w latach 1997–2007 Joanna Pułkownik, Euroregion Pro Europa Viadrina jako przykład współpracy transgranicznej Piotr Struś, Neutralność deficytu budżetowego. Teoremat Ricardiańskiej ekwiwalencji ZESZYT 44 Roman Kosmalski, Teoria trzech sektorów a struktura pracujących w Polsce na tle integracji z Unią Europejską Karolina Sobczak, Wzrost gospodarczy – miary, źródła i efekty Marcin Zajder, Operacje otwartego rynku i nadpłynność polskiego sektora bankowego w świetle realizacji założeń polityki pieniężnej NBP po 2003 r. – lata 2004–2006 ZESZYT 45 Andrzej Baranowski, The Share of Households in Purchases of Gold in the Light of Socio-Demographic Research Grzegorz Grabowski, Development of British FDI in India in 1991–2008 Agnieszka Piekarzewska, Interest Rate Derivatives as a Tool of Efficient Hedging – Empirical Analysis for Poland 81 ZESZYT 46 Dorota Bogdańska-Czyrnek, Regionalna struktura niemieckich bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce Tomasz Kolendo, Zastosowanie teorii elit na przykładzie myśli ekonomicznospołecznej Friedricha Augusta von Hayeka Marcin Lehmann, Narzędzia wspomagające ocenę wiarygodności kredytowej podmiotów sektora MSP. Scoring behawioralny i scoring zysku ZESZYT 47 Agnieszka Kurnatowska, Funkcjonowanie i rozwój rynku funduszy inwestycyjnych w Polsce w latach 2004–2007 Michał Purczyński, Modele popytu konsumpcyjnego dla branż piwowarskiej i spirytusowej Tomasz Sikora, Świadczenia emerytalno-rentowe żołnierzy zawodowych oraz członków ich rodzin (aspekty normatywne i realizacyjne) ZESZYT 48 Katarzyna Andrzejczak, France’s development aid for former colonies in 1981–2007 Małgorzata Gajowiak, Social capital and democracy Violetta Kałuzińska, Consolidation processes in the european banking sector ZESZYT 49 Sylwia Grenda, Cash pooling jako nowoczesny sposób zarządzania środkami finansowymi przedsiębiorstw Mirosława Krzyścin, Komunikacja marketingowa jako sztuka budowania więzi z młodym konsumentem na przykładzie operatorów GSM w latach 2004–2009 w Polsce Marek Ręklewski, Tendencje zmian urodzeń w Polsce w ujęciu powiatowym w latach 1999–2007 ZESZYT 50 Andrzej Jankowiak, The Safety of Electronic Communication in Internet Banking Michał Postrach, The Institutional Structure of the Dutch Development Cooperation with the Developing Countries Marcin Wawrzyniak, An Evolutionary Algorithm for Job Scheduling in Multimachine Environments 82 ZESZYT 51 Roman Kosmalski, Effizienz der Beschäftigungsstrukturen in den Ländern der Europäischen Gemeinschaft. Beitrag zur Verwendung der DEA – Methode Karolina Lahutta, Finanzerziehung als Determinante der Entwicklung des Versicherungsbewusstseins in Polen Szymon Piotrowski, Innovationspolitik in Polen: die Entwicklung in den Jahren 1989– –2007 ZESZYT 52 Piotr Arendarski, Wykorzystanie procentowych kontraktów futures do spekulacji na krzywej dochodowości Janusz Nowak, E-learning – kierunki rozwoju oraz główne strategie zastosowania Justyna Siwińska, Inteligencja biznesowa a systemy wspomagania decyzji ZESZYT 53 Sławomir Błażejczyk, Zatrudnianie żołnierzy zawodowych w polskich siłach zbrojnych okresu zmian ustrojowych Błażej Dudkiewicz, Wpływ sekurytyzacji aktywów na stabilność współczesnego systemu finansowego Paweł Perkowski, Rozliczenia międzybankowe w Polsce za pomocą nowoczesnych systemów RTGS ZESZYT 54 Joanna Kowalska-Cherek, Narzędzia investor relations. Polskie realia na tle porównań amerykańsko-brytyjskich Krzysztof D. Simon, Sektor bankowy partnerem jednostek samorządu terytorialnego Małgorzata Wróbel, Tendencje zmian urodzeń w miastach 100-tysięcznych i większych w Polsce w latach 1990–2008 ZESZYT 55 Mirosława Krzyścin, Manipulation Techniques in the TV Advertisements of Financial Institutions Krzysztof D. Simon, The Concepts and Methods of Protecting Polish Enterprises against Risks Associated with Foreign Exchange Risk Joanna Pułkownik, Institutionelle und Regelungsaspekte der Wirkung des Arbeitsmarktes in Polen und in der Europäischen Union 83 ZESZYT 56 Katarzyna Harmoza, Możliwości wykorzystania analizy dyskryminacyjnej jako narzędzia wspomagającego rating kredytowy Sylwia Klus, Wpływ kryzysu finansowego na stabilność funkcjonowania sektora bankowego w Polsce w latach 2007–2009 Agnieszka Kozera, Rozwój rynku kredytów mieszkaniowych w Polsce w latach 2003– 2008 ZESZYT SPECJALNY Józef Orczyk, Znaczenie doktoratu dla teorii i praktyki Jan Szambelańczyk, Metodologiczne aspekty rozprawy doktorskiej Aldona Andrzejczak, Źródła informacji i techniki edukacyjne ZESZYT SPECJALNY (wydanie II poprawione) Aldona Andrzejczak, Techniki edukacji dorosłych Józef Orczyk, Znaczenie doktoratu dla teorii i praktyki Jan Szambelańczyk, Metodologiczne aspekty rozprawy doktorskiej POMOCNICZE MATERIAŁY DYDAKTYCZNE ZESZYT I Maria Chromińska, Iwona Roeske-Słomka, Alicja Szuman, Metody statystyki opisowej POMOCNICZE MATERIAŁY DYDAKTYCZNE ZESZYT II Maria Chromińska, Iwona Roeske-Słomka, Alicja Szuman, Wnioskowanie statystyczne
