Dzieje Wielkiej Brytanii w XX wieku

Dzieje
Wielkiej Brytanii
w XX wieku
t
en
m
l
ragek.p
f
wy kart
o
rm.bez
a
D ww
w
A. Sybilla Bidwell
Dzieje
Wielkiej Brytanii
w XX wieku
nt
e
gm.pl
Od światowegofraimperium
tek
y państwa”
r
w
do „małego
a
o zk
m
r
a obrzeżach
.be Europy
Dna
w
ww
Warszawa 2008
Historia GB
17/3/08
5:42
Page 4
A. Sybilla Bidwell — Dzieje Wielkiej Brytanii w XX wieku. Od Êwiatowego imperium
do „ma∏ego paƒstwa” na obrze˝ach Europy
© Copyright by the author and for this edition
by Wydawnictwo SWPS Academica, Warszawa 2008
All rights reserved.
Wszelkie prawa zastrze˝one. Kopiowanie w ca∏oÊci
lub we fragmentach jakàkolwiek technikà
bez pisemnej zgody wydawcy zabronione
Recenzenci: prof. Teresa Kulak
prof. W∏odzimierz Suleja
Redaktor prowadzàcy: Andrzej ¸ab´dzki
Redakcja j´zykowa: Maria Laskowska
Korekta: Agnieszka Kiliƒska
Projekt ok∏adki: Agnieszka Wojkowska
Projekt typograficzny, ∏amanie
i przygotowanie do druku: Mater
Redakcja techniczna: Ma∏gorzata Chmielewska
Mapy na stronie II i III ok∏adki na podstawie wikipedii wykona∏a Ma∏gorzata
Chmielewska
t
en
m
l
ragek.p
f
wy kart
o
rm.bez
a
ISBN 978-83-89281-43-2
D ww
w
Wydanie I
Wydawca:
Wydawnictwo Szko∏y Wy˝szej Psychologii Spo∏ecznej „Academica”
ul. Chodakowska 19/31
03-815 Warszawa
tel. (+ 48 22) 870 62 24
e-mail: [email protected]
Historia GB
17/3/08
5:42
Page 5
Spis treÊci
S∏owo wst´pne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
Rozdzia∏ I: Wielka Brytania u progu XX wieku . . . . . . . . . . . . .
11
Na prze∏omie wieków, czyli czasy edwardiaƒskie (1900–1914) . . . .
Imperium brytyjskie i sprawy mi´dzynarodowe w latach 1900–1914 .
Kultura i ˝ycie codzienne (1900–1914) . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
26
37
Rozdzia∏ II: „Wojna koƒczàca wszystkie wojny” (1914–1918) . . . . . .
54
Dzia∏ania wojskowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
˚ycie codzienne w czasie I wojny Êwiatowej . . . . . . . . . . . . . .
63
69
t
Rozdzia∏ III: „Kraj godny bohaterów” (1918–1939)
en
. . . . . . . . . . .
m l
Problemy wewn´trzne okresu mi´dzywojennego
. . . . . . . . . . .
ragek.p
f
t
y
r
. . . . . . .
Imperium i sprawy mi´dzynarodowe
w
latach
1918–1939
w ka
o
z
Kultura i ˝ycie codzienne
. . . . . . . . . . . . . . . . .
e
rm (1918–1939)
Daww.b
Rozdzia∏ IV: Z patrona
w klient, czyli od mocarstwa do klienta mocarstw
76
76
95
114
(1939–1945) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
129
˚ycie codzienne na wyspie w czasie wojny (front wewn´trzny) . . . .
150
Rozdzia∏ V: Paƒstwo opiekuƒcze (1945–1976) . . . . . . . . . . . . . .
156
Problemy wewn´trzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wielka Brytania szuka swego miejsca, czyli imperium,
polityka zagraniczna i obronna od 1945 do 1976 roku . . . . . . . . .
Kultura i ˝ycie codzienne (1945–1976) . . . . . . . . . . . . . . . . .
156
Rozdzia∏ VI: Thatcheryzm i jego konsekwencje (1976–2001) . . . . . .
216
Problemy wewn´trzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Polityka zagraniczna Wielkiej Brytanii w latach 1976–2001 . . . . . .
Kultura i ˝ycie codzienne (1976–2001) . . . . . . . . . . . . . . . . .
216
236
247
177
193
5
Historia GB
17/3/08
5:42
Page 6
Bibliografia selektywna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
264
Aneks 1: Premierzy Wielkiej Brytanii w XX wieku
. . . . . . . . . . .
269
. . . . . . . . . . . . . . .
270
Aneks 3: Zmiany populacji Wielkiej Brytanii w XX wieku . . . . . . . .
274
Kalendarium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
275
Przypisy
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
292
Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
302
Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
312
Adresy internetowych stron zawierajàcych animowane mapy
do historii Wielkiej Brytanii w XX wieku . . . . . . . . . . . . . . . .
313
Aneks 2: Brytyjscy laureaci Nagrody Nobla
t
en
m
l
ragek.p
f
wy kart
o
rm.bez
a
D ww
w
Historia GB
17/3/08
5:42
Page 7
S∏owo wst´pne
Wielka Brytania w XX wieku przesz∏a zasadniczà przemian´. Utraci∏a imperium, na które pod koniec XIX wieku sk∏ada∏a si´ jedna trzecia làdów na naszym
globie. W konsekwencji ca∏kowicie musia∏a si´ zmieniç jej polityka zagraniczna,
jednak osoby zajmujàce si´ nià z trudem akceptowa∏y — poczàwszy od I wojny
Êwiatowej — widoczny stopniowy upadek pozycji Wielkiej Brytanii i „zwijanie”
imperium. Znikn´∏o tak˝e podejÊcie pe∏nej otwartoÊci do Êwiata. Jeszcze na poczàtku XX stulecia funkcjonowa∏ niczym nieograniczony handel ze Êwiatem,
nt bez wiz i paszportów1.
a Brytyjczycy przemieszczali si´ po ca∏ymeglobie
Ju˝ w pierwszej po∏owie wieku XX
Wielka
gm
pl Brytania przesta∏a si´ liczyç jako
a
.
r
k
f
pot´ga morska, jednoczeÊnie zmagajàc
e z du˝ymi k∏opotami gospodarczymi, którtsi´
wyjej
a
re w latach 60. i 70. zapewni∏y
przydomek „chorego cz∏owieka Europy”. Proo
k
rm.betonz w roku 1914 spad∏a do 50 milionów pod koniec
dukcja w´gla z 300 milionów
a
D wwczynnych kopalƒ zosta∏o 13. Znikn´∏y tkalnie, zaÊ stoczwieku, a z ponad tysiàca
w
nie, które niegdyÊ budowa∏y
oko∏o 60% Êwiatowej floty, obecnie produkujà zaledwie 4%. Mimo to pod koniec XX wieku Wielka Brytania odgrywa∏a znaczàcà rol´
na arenie mi´dzynarodowej, a jej pozycja ekonomiczna nale˝a∏a do najsilniejszych
w Europie. W ciàgu stu lat ze spo∏eczeƒstwa industrialnego przekszta∏ci∏a si´
w postindustrialne, którego najsilniejszym sektorem sà us∏ugi. Przesz∏a tak˝e
okres rozwoju paƒstwa opiekuƒczego, aby nast´pnie systematycznie je ograniczaç.
Ocenianie XX stulecia jako wieku upadku Wielkiej Brytanii jest, jak s∏usznie
zwraca uwag´ David Butler, sprawà perspektywy. Realne dochody obywateli
potroi∏y si´ w ciàgu wieku. Liczba osób mieszkajàcych w domach b´dàcych ich
w∏asnoÊcià wzros∏a z 30% w 1945 roku do 60% w 1990 roku. JednoczeÊnie pod
wzgl´dem rozwoju gospodarczego Wielka Brytania przez wi´kszà cz´Êç wieku pozostawa∏a w tyle w porównaniu z wysoko rozwini´tymi paƒstwami, takimi jak np.
Stany Zjednoczone.
˚ycie polityczne kraju by∏o zwiàzane z rytmem wyborów i w wi´kszym lub
mniejszym stopniu — z osobowoÊcià kolejnych premierów. Wprawdzie porównania
7
Historia GB
17/3/08
5:42
Page 8
bywajà zwodnicze, jednak politycy z poczàtku i koƒca wieku — Herbert Asquith
i Tony Blair — nale˝à do najwybitniejszych osób kierujàcych nawà rzàdowà Wielkiej Brytanii. A przecie˝ jest spoÊród kogo wybieraç. W tym stuleciu krajem rzàdzili z Downing Street mi´dzy innymi Winston Churchill, Clement Attlee i Margaret
Thatcher. Tak si´ z∏o˝y∏o, ˝e stopniowe wprowadzanie ochrony w∏asnej gospodarki
sz∏o w parze z rozwojem polityki socjalnej. Rzàd powoli przejmowa∏ odpowiedzialnoÊç za grupy spo∏eczne, którym trudno by∏o w danej rzeczywistoÊci sobie radziç.
Politycy zajmujàcy si´ sprawami wewn´trznymi, zwiàzani zarówno z Partià Pracy,
jak i z Partià Konserwatywnà (libera∏owie w XX wieku ju˝ niewiele mieli do powiedzenia), stopniowo, acz konsekwentnie, zaakceptowali koniecznoÊç rozbudowania
sektora polityki socjalnej (ubezpieczenia spo∏eczne, zdrowotne, rodzinne), ale te˝
polityki gospodarczej (w której sk∏ad wchodzi∏o planowanie rozwoju gospodarczego,
nacjonalizacja, prowadzenie polityki pe∏nego zatrudnienia itd.). Pod koniec wieku
doszli jednak do wniosku, ˝e ta droga prowadzi donikàd i zacz´li odchodziç od
polityki paƒstwa opiekuƒczego.
Zasady polityki mi´dzynarodowej paƒstwa zmieni∏y si´ diametralnie. W konsekwencji dwóch wojen Êwiatowych, toczàcych si´ g∏ównie na kontynencie europejskim — a ju˝ samo zaanga˝owanie si´ w te konflikty by∏o zaskakujàce — Wielka
Brytania straci∏a samodzielnoÊç w prowadzeniu polityki mi´dzynarodowej, natomiast zwiàza∏a si´, jako s∏abszy partner, ze Stanami Zjednoczonymi. Bezpieczeƒstwo zewn´trzne zapewni∏a sobie dzi´ki wspó∏pracy w ramach NATO. W poprzednich wiekach zachowywa∏a dystans w stosunku do problemów i konfliktów europejskich; teraz wprawdzie jest paƒstwem cz∏onkowskim unikatowej organizacji,
nt stroni od pe∏nego zaanga˝owania si´
jakà jest Unia Europejska, jednak nadal
e
l
w sprawy kontynentu. Piszàc o polityce
Wielkiej Brytanii nale˝y rozgm.pzagranicznej
a
r
k
f
ró˝niaç to, co jest historycznà
a co z∏udzeniem, w które chcà wiey rzeczywistoÊcià,
rteJednoczeÊnie
wpolitycy.
a
rzyç lub które kultywujà
chcia∏abym podkreÊliç, ˝e pisz´
o
k
z
m
e
r
wprawdzie o relacjach
z
imperium,
czyli
z
paƒstwami
majàcymi status dominiów
Daww.bNarodów i tymi, które by∏y koloniami, wzgl´dnie terytonale˝àcych do Wspólnoty
w lub protektoratami, ale sytuacj´ wewnàtrz tych paƒstw uwariami mandatowymi
˝am za nieprzynale˝nà historii Wielkiej Brytanii. Aby zrozumieç wewn´trzne rozgrywki, w których brali udzia∏ osadnicy, urz´dnicy brytyjscy (cz´sto sprzeniewierzajàcy si´ zaleceniom Londynu), a tak˝e rdzenna ludnoÊç, nale˝y przeanalizowaç
specyfik´ rozwoju danego spo∏eczeƒstwa. Traktowanie tych problemów jako elementu historii Wielkiej Brytanii grozi sp∏yceniem cz´sto bardzo skomplikowanych
i wielopoziomowych problemów.
W spo∏eczeƒstwie brytyjskim nastàpi∏y zasadnicze przemiany: na poczàtku
XX wieku sk∏ada∏o si´ ono wprawdzie z czterech grup ró˝niàcych si´ dochodami,
wykszta∏ceniem i ˝yciem kulturalnym, lecz by∏y one z sobà z˝yte na dobre i na
z∏e. Natomiast w póêniejszych dekadach XX wieku do Wielkiej Brytanii przyby∏y
du˝e grupy emigrantów, przede wszystkim z Europy, Azji, Afryki i Karaibów,
przywo˝àc z sobà egzotycznà kultur´ i zwyczaje.
Ta bardzo skrótowa charakterystyka XX-wiecznych dziejów Wielkiej Brytanii
jest jednoczeÊnie uzasadnieniem konstrukcji pracy, jakà przyj´∏am. Dwudziesty
8
Historia GB
17/3/08
5:42
Page 9
wiek w historii Wielkiej Brytanii podzieli∏am na szeÊç odcinków czasowych
(1900–1914, 1914–1918, 1918–1939, 1939–1945, 1945–1976, 1976–2001). Podzia∏
chronologiczny jest podporzàdkowany specyfice zdarzeƒ: naturalnymi cezurami sà
tu I i II wojna Êwiatowa. Lata 1945–1976 cz´sto w historiografii brytyjskiej nazywane sà okresem paƒstwa socjalnego akceptowanego przez kapitalizm. Natomiast
1976 rok i obj´cie urz´du premiera przez J. Callaghana stanowi poczàtek odchodzenia od polityki paƒstwa opiekuƒczego. W mniejszym stopniu cezura ta jest widoczna w polityce zagranicznej. Jednak i tu przystàpienie Wielkiej Brytanii do
EWG w 1972 roku, potwierdzone w referendum z 1975 roku, wprowadza nowe
akcenty. Rok 2001 przyj´∏am jako cezur´ koƒcowà, gdy˝ by∏ to rok wyborów, jednoczeÊnie zamykajàcy pierwszà kadencj´ rzàdu T. Blaira.
Wiek XX by∏ — jak wiadomo — okresem szybkich przemian w ka˝dej dziedzinie. Dlatego te˝ ka˝dy rozdzia∏ podzieli∏am na takie same cz´Êci przedstawiajàce:
a) rozwój sytuacji wewn´trznej ze szczególnym uwzgl´dnieniem ˝ycia politycznego i sytuacji ekonomicznej paƒstwa; wa˝nymi bohaterami tych rozdzia∏ów b´dà premierzy, których w∏adza roÊnie przez ca∏y omawiany okres;
w paƒstwach demokratycznych w XX wieku wybory sà klepsydrà odmierzajàcà czas;
b) polityk´ zagranicznà omawiajàcà sukcesy i kl´ski polityków brytyjskich
na arenie mi´dzynarodowej; w∏àczy∏am tak˝e relacje na poczàtku wieku
z dominiami, koloniami — z czasem by∏ymi — oraz nie zawsze nale˝àcymi
do (poczàtkowo) Brytyjskiej Wspólnoty Narodów paƒstwami;
c) szeroko potraktowane ˝ycie codzienne;ntte fragmenty zawierajà sporo informacji o problemach gospodarczych
mekraju,
l gdy˝ wp∏ywajà bezpoÊrednio na
g
p
a
.
˝ycie obywateli, a tak˝e informacje
o
rozwoju
wysokiej i masowej kultury.
fr k
y
rte
ow zkniea podlegajà okresy I i II wojny Êwiatowej, poPoniewa˝ takiemu podzia∏owi
m
r .be w których opisa∏am sytuacj´ wewn´trznà, zagraÊwi´ci∏am im osobne a
rozdzia∏y,
D
nicznà i ˝ycie codzienne.
wwZdaj´ sobie spraw´, ˝e ˝ycie nie jest poszufladkowane
w
i ˝e na co dzieƒ tylko do pewnego stopnia oddzielamy sprawy polityki wewn´trznej, zagranicznej i sprawy kultury, dlatego te˝ niekiedy pewne problemy b´dà
w dwu rozdzia∏ach do siebie nawiàzywa∏y — przyk∏adowo brytyjskie stanowiska
wzgl´dem Europejskich Wspólnot Gospodarczych, a póêniej Unii Europejskiej. Takà koncepcj´ przyj´∏am z myÊlà, ˝e czytelnikowi ∏atwiej b´dzie Êledziç poszczególne wydarzenia i znaleêç odpowiednie fragmenty. Mam te˝ nadziej´, i˝ w ten sposób ka˝dy odbiorca b´dzie móg∏ stworzyç swój w∏asny obraz ca∏oÊci. JednoczeÊnie mam ÊwiadomoÊç, ˝e czytelnik mo˝e czasem odczuç niedosyt informacji na
temat danej osoby, wydarzenia czy dzie∏a, ale wierz´, ˝e moja praca zach´ci go
do dalszych poszukiwaƒ na dany temat. Za wa˝ny element tej ksià˝ki uwa˝am
przybli˝enie polskiemu czytelnikowi poglàdów historiografii brytyjskiej, w której
postrzeganie procesów historycznych zachodzàcych w XX wieku niekiedy bardzo
si´ ró˝ni od historiografii polskiej.
Wprowadzajàc czytelnika w dzieje Wielkiej Brytanii w XX wieku warto przypomnieç definicje dwóch b´dàcych w u˝yciu nazw tego paƒstwa. Termin Wielka
9
Historia GB
17/3/08
5:42
Page 10
Brytania odnosi si´ do Anglii, Szkocji i Walii. Ale stosujemy tak˝e termin: Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Pó∏nocnej Irlandii. Sk∏ada si´ z ono z dwóch
cz´Êci, z których jednà ju˝ opisa∏am, natomiast drugi cz∏on do 1922 roku odnosi∏
si´ do Irlandii, a od tego roku do Irlandii Pó∏nocnej. Warto przypomnieç, ˝e wyspy:
Man, Jersey, Guernsey majà status dependencji korony. Wielka Brytania powinna
zapewniç im bezpieczeƒstwo i prowadziç w ich imieniu polityk´ zagranicznà, ale
majà w∏asne instytucje polityczne i system prawny. Jako pewne ciekawostki zastosowa∏am nazwy geograficzne w takim brzmieniu, w jakim sà one u˝ywane na
wyspach. Sztandarowym przyk∏adem jest Kana∏ Angielski — zresztà termin pochodzàcej z XVI-wiecznych map holenderskich, a nie francuskiej nazwy kana∏ La
Manche. Natomiast z rzadka stosuj´ poprawnà nazw´ brytyjskiego Ministerstwa
Spraw Zagranicznych, czyli Urzàd Spraw Zagranicznych (Foreign Office), gdy˝ uwa˝am, ˝e by∏oby to k∏opotliwe dla czytelnika.
Prosz´ pozwoliç mi skorzystaç z okazji i w tym miejscu podzi´kowaç osobom,
które umo˝liwi∏y mi kolejne wyjazdy do Wielkiej Brytanii i zapoznanie si´
z bogatà literaturà poÊwi´conà XX-wiecznej historii Albionu. Sk∏adam moje serdeczne podzi´kowania prof. Zbigniewowi Pe∏czyƒskiemu z Oksfordu i prof. Kenowi
Boothowi, dyrektorowi Wydzia∏u Spraw Mi´dzynarodowych Uniwersytetu Walijskiego w Aberystwyth. Pragn´ te˝ serdecznie podzi´kowaç prof. dr. hab. Dariuszowi Doliƒskiemu, dziekanowi Wydzia∏u Zamiejscowego Szko∏y Wy˝szej Psychologii Spo∏ecznej, za stworzenie mi komfortowych warunków pracy nad niniejszà
ksià˝kà, ponadto prof. Teresie Kulak i prof. W∏odzimierzowi Sulei, którzy przedyskutowali ze mnà wiele problemów zwiàzanych
z politykà Wielkiej Brytanii, oraz
t
n
prof. Krzysztofowi Kawalcowi za konsultacje
dotyczàce udzia∏u Wielkiej Brytanii
e
mmojej
l
g
w starciach zbrojnych. Dzi´kuj´ate˝
siostrze
Krystynie Bidwell-Por´bskiej
p
.
r „smaczków”
k
f
za pomoc w t∏umaczeniu ró˝nych
z
j´zyka
angielskiego, a redaktor
e
y art
Teresie Bondarewicz zaow
sumiennà
korekt´.
S∏owa
podzi´kowania
sk∏adam tak˝e
k
z
m
e
r
memu zespo∏owi —
pani
dr
Monice
¸ukasik-Duszyƒskiej
i
dr.
Krzysztofowi
Jaskua w.b
D
∏owskiemu, Sebastianowi
Michalakowi i Przemys∏awowi Paradowskiemu — za inww
spirujàce dyskusje
i wiele wa˝nych sugestii dotyczàcych tej pracy. I jak zwykle memu Ojcu George’owi Bidwellowi, który zaznajomi∏ mnie z wieloma wybitnymi postaciami i wydarzeniami w XX-wiecznej Wielkiej Brytanii na d∏ugo przed tym,
zanim powsta∏ pomys∏ napisania tej ksià˝ki.
10
Historia GB
17/3/08
5:42
Page 11
ROZDZIA¸ I
Wielka Brytania u progu XX wieku
Na prze∏omie wieków, czyli czasy edwardiaƒskie
(1900–1914)
Brytyjski liberalizm nie porzuci∏ tradycyjnej ambicji partii liberalnych,
by zaprowadziç wolnoÊç i równoÊç; jednak równolegle czyni wysi∏ki
w celu poprawienia warunków ˝ycia jak najliczniejszej cz´Êci spo∏eczeƒstwa.
(David Lloyd George,
przemówienie wyg∏oszone w 1908 roku)
nt
e
m l
ragek.p
f
y londyƒskim
18 maja 1900 roku telegraf w
biurze Reutera przy ulicy Old Jewry
rt
ow zukaza∏a
ka si´ w specjalnym wieczornym wydaniu
24 wystuka∏ informacj´,mktóra
ar w.be przekazana królowej Wiktorii, premierowi i burgazet. Zosta∏a tak˝eDnatychmiast
wostatni odczyta∏ jà na schodach swej siedziby w Mansion
mistrzowi Londynu. w
Ten
House. Informacj´ przys∏a∏ dziennikarz Reutera z Afryki Po∏udniowej, po drodze
przechytrzajàc cenzur´ narzuconà przez Burów i stra˝e na granicy Wschodniej
Afryki nale˝àcej do Portugalii; wszystko po to, aby mo˝liwie szybko w Wielkiej
Brytanii dowiedziano si´, ˝e po ca∏ej serii upokarzajàcych kl´sk wreszcie
17 maja 1900 roku odniesiono zwyci´stwo pod Mafeking. Tego wieczoru Londyn
oszala∏. Wszyscy, zamo˝ni i biedni, zapominajàc o tym, co ich ró˝ni, taƒczyli
na ulicach2. Jak si´ okaza∏o, nie by∏ to jeszcze koniec krwawej wojny z Burami,
w trakcie której brytyjscy genera∏owie wykazali si´ niekompetencjà, a spo∏eczeƒstwo zapami´ta∏o d∏ugie listy nazwisk zabitych ˝o∏nierzy. Wojny, która koƒczy∏a
epok´ wiktoriaƒskà, obudzi∏a Brytyjczyków ze snu o ich niezwyci´˝onej armii
i wiecznym imperium. Przebudzenie nastàpi∏o w ostatniej chwili, nale˝a∏o szybko
szykowaç si´ na kolejne wojny.
Okres mi´dzy Êmiercià królowej Wiktorii (w 1901 roku) a wybuchem I wojny
Êwiatowej jest przez historyków brytyjskich zwany edwardiaƒskim — od krótkich
rzàdów Edwarda VII, który zmar∏ w 1910 roku. Czasy edwardiaƒskie by∏y okresem
11