PDF, 113.02 kB - Studia Psychologiczne

Studia Psychologiczne. t. 53 (2015), z. 3, s. 5–8
PL ISSN 0081-685X
DOI: 10.2478/V1067-010-0120-5
Anna I. Brzezińska
Jan Cieciuch
Instytut Psychologii
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza
w Poznaniu
Instytut Psychologii
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego
w Warszawie
EDITORIAL
TOŻSAMOŚĆ
– NOWE OPERACJONALIZACJE, NOWE PROBLEMY
Problematyką tożsamości zajmują się różne
nauki. O tożsamości mówią filozofowie, socjologowie, psychologowie oraz przedstawiciele innych
dyscyplin, mniej lub bardziej spokrewnionych
z tymi wymienionymi powyżej. Jeśli jednak kwestia tożsamości i jej roli w funkcjonowaniu człowieka łączy różne nauki społeczne i humanistyczne, to już sposób rozumienia tego pojęcia
dość wyraźnie owe nauki dzieli. Filozof, socjolog
czy psycholog często co innego miewają na myśli,
gdy mówią o tożsamości bądź ją badają.
Również w ramach samej psychologii istnieją
odmienne sposoby rozumienia tego pojęcia. Psycholog społeczny zwykle mówi o tożsamości
w innych kategoriach i z innej perspektywy, czerpiąc z innej tradycji niż psycholog rozwoju. Dla
pierwszego z nich klasykiem, do którego odwołuje się w swoich tekstach, jest przede wszystkim
Henri Tajfel (1974), a dla drugiego Erik H. Erikson (1950, 1956, 1968).
Istnieje jednak pewien wspólny mianownik
niemal wszystkich psychologicznych konceptualizacji tożsamości. Jest nim swoisty skrót myślowy,
którego badacze tożsamości często nie dostrzegają, a który czasem dość mocno utrudnia komunikację z innymi naukami, uniemożliwiając tym
samym syntezę bądź integrację wiedzy. Ów skrót
myślowy wynika ze specyfiki psychologii w ogóle.
Otóż, kiedy psycholog mówi o tożsamości, zwykle
ma na myśli tożsamość z perspektywy podmiotu,
jest to zatem tożsamość odczuwana i przeżywa-
na bądź spostrzegana, a więc raczej subiektywna
niż obiektywna. Zatem w gruncie rzeczy psycholog zwykle mówi nie o tożsamości per se, a raczej
o poczuciu, odczuwaniu czy doświadczaniu tożsamości samego siebie. Tożsamością jako taką
psychologia nie zajmuje się w ogóle, ponieważ
nie ma ku temu narzędzi i jest to raczej problem właściwy filozofii oraz niektórym koncepcjom socjologii.
Teksty prezentowane w niniejszym tomie
sytuują się w Eriksonowskiej tradycji psychologicznych badań nad tożsamością (dokładniej: nad
poczuciem tożsamości). Wydaje się, że dwie charakterystyczne cechy tej tradycji odróżniają ją od
innych ujęć psychologicznych. Pierwsza z nich
dotyczy konceptualizacji, druga – operacjonalizacji poczucia tożsamości.
Cechą wyróżniającą tego ujęcia na poziomie
konceptualnym jest klasyczne podejście rozwojowe. Przedmiotem zainteresowania jest rozwój
owego poczucia tożsamości, przy czym rozwój
rozumiany jest tu jako zmiana progresywna, od
stanów mniej do bardziej zróżnicowanych,
od mniej do bardziej optymalnych czyli według
Eriksona (1950, 1968) od tożsamości nieukształtowanej, bo rozproszonej (identity diffusion) do
tożsamości dojrzałej – zróżnicowanej, ustrukturowanej i o elastycznych granicach (ego identity).
Natomiast cechą wyróżniającą tego rozwojowego ujęcia na poziomie operacjonalizacji jest
budowanie modeli i narzędzi pomiaru, które
6
Anna I. Brzezińska, Jan Cieciuch
w mniej lub bardziej wyraźny sposób odwołują się
do dwóch procesów kształtowania się tożsa-mości
zaproponowanych przez Jamesa Marcię (1966) w
jego klasycznym artykule, będącym roz-winięciem
myśli zawartych w rozprawie doktor-skiej (Marcia,
1964): poszukiwania, nazywanego też eksploracją
(exploration) oraz podejmowania zobowiązań,
nazywanego też zaangażowaniem (commitment).
Zgodnie z propozycją Marcii, doj-rzałe poczucie
tożsamości (w jego terminologii: status
tożsamości osiągniętej – identity achieve-ment)
jest połączeniem obu procesów, czyli pod-jęciem
zobowiązań (zaangażowaniem) po uprzednim
poszukiwaniu.
Ostatnie dekady badań nad tożsamością przyniosły wiele interesujących modyfikacji modelu
Marcii. Propozycje te jednak nadal wykorzystują
zaproponowane przez niego dwie podstawowe
kategorie. Do najważniejszych i najczęściej wykorzystywanych, jako postawa badań, należą: model
pięciowymiarowy Koena Luyckxa i współpracowników (Luyckx, Goossens, Soenens, Beyers,
2006, Luyckx i in., 2008), model trzywymiarowy
Elisabetty Crocetti i współpracowników (2008a,
2008b, 2015) oraz model stylów kształtowania
tożsamości Michaela Berzonsky’ego (1989, 2011).
Artykuły prezentowane w niniejszym numerze Studiów Psychologicznych przedstawiają
wyniki badań utrzymanych w tej tradycji, przy
czym nie tylko tę tradycję kontynuują, ale ją również twórczo wzbogacają.
Najwięcej uwagi poświęcono modelowi Luyckxa i jego zespołu. Aleksandra Słowińska i Anna
Oleszkowicz (2015) zaproponowały rozszerzenie
pięciowymiarowego modelu Luyckxa o szósty
XZNJBS QPQS[F[ QPE[JFMOJF poszukiwaniB
ruminacyjnHP
(ruminative
exploration) na
poszukiwanie rumJnacyjne szerokie (ruminative
exploration in breadth) oraz poszukiwanie
ruminacyjne głębokie (ruminative exploration in
depth). Do pomiaru sześciu wymiarów Autorki
stworzyły
Kwestionariusz
Procesów
Tożsamościowych (KPT), którego wła-ściwości
psychometryczne są satysfakcjonujące.
Małgorzata Rękosiewicz (2015) zaproponowała modyfikację oryginalnej, diagnozującej
poziom pięciu wymiarów rozwoju tożsamości,
Skali Rozwoju Wymiarów Tożsamości (Dimensions of Identity Development Scale, DIDS) Luyckxa i współpracowników (2006, 2008). Podstawą
tej modyfikacji była polska adaptacja tego kwestionariusza (DIDS/PL), dokonana przez Annę
I. Brzezińską i Konrada Piotrowskiego (2009).
Modyfikacja polegała na przystosowaniu kwestionariusza do badania młodzieży i młodych
dorosłych z niepełnosprawnością intelektualną.
Zaprezentowane w artykule właściwości kwestionariusza pozwalają uznać tę próbę za udaną,
dzięki czemu możliwe jest rozszerzenie badań
nad tożsamością na grupy dotychczas nie badane.
Tekst Anny I. Brzezińskiej i Konrada Piotrowskiego (2015) wprowadza nieco szerszy
punkt widzenia, zwracając uwagę na kontekst
kształtowania się tożsamości. Jednym z interesujących modeli, który nakreśla ramę łączącą procesy budowania tożsamości z różnorodnymi uwarunkowaniami podmiotowymi i środowiskowymi
jest model kapitału tożsamości socjologa Jamesa
Côté’ego (1996). Autorzy dokonali polskiej adaptacji kwestionariusza jego autorstwa – Indeksu
Rozwiązania Kryzysu Tożsamości (Côté, 1997),
zaś Konrad Piotrowski (2015) zastosował go
w badaniach młodzieży w późnej fazie adolescencji. W badaniach tych zastosowano także polską
wersję Skali Rozwoju Wymiarów Tożsamości
Luyckxa i współpracowników (2006, 2008).
Aleksandra Pilarska oraz Anna Suchańska
(2015) podjęły zakończoną sukcesem próbę integracji pięciowymiarowego modelu Luyckxa
(2006, 2008) z autorską koncepcją poczucia tożsamości (Pilarska, 2012; Pilarska i Suchańska,
2013), opisującą podstawowe kategorie przeżywania i rozumienia własnej osoby w kontekście
zdolności do bliskości z drugim człowiekiem.
Z kolei model Crocetti i współpracowników
(2008a, 2008b) był punktem wyjścia artykułu
Dominiki Karaś i Jana Cieciucha (2015), którzy
przyjęli proponowane przez Crocetti trzy wymiary kształtowania tożsamości, ale rozszerzyli
zakres domen, w których tożsamość jest kształtowana. Zaproponowany przez nich model i narzęStudia Psychologiczne, t. 53 (2015), z. 3, s. 5–8
Tożsamość – nowe operacjonalizacje, nowe problemy
dzie umożliwia bardziej precyzyjne badania zróżnicowania poczucia tożsamości w różnych sferach
u młodych dorosłych, ponieważ ukształtowanie
dojrzałego poczucia tożsamości w jednej sferze
nie musi oznaczać jego dojrzałości w innej.
Model stylów tożsamości Berzonsky’ego
(1989, 2011) stał się natomiast przedmiotem analiz Ewy Topolewskiej oraz Jana Cieciucha (2015),
którzy wykazali, że zarówno w podejściu skoncentrowanym na osobach, jak i w podejściu skoncentrowanym na zmiennych styl dyfuzyjno-unikowy jest wewnętrznie mocno zróżnicowany,
w związku z czym warto rozbić go w analizach na
dwa podstyle. To odkrycie może mieć znaczenie
dla psychologicznej diagnozy problemów w funkcjonowaniu młodych ludzi w okresie dorastania
oraz u progu dorosłości.
Posługując się kategoriami z najczęściej wykorzystywanego w przygotowanych artykułach
modelu Luyckxa i współpracowników (2006,
2008), można by powiedzieć, że wszystkie artykuły są efektem poszukiwania głębokiego.
Wspólnie z Autorami dokonaliśmy bowiem podstawowych wyborów – przyjęliśmy tradycję Eriksonowskiego rozumienia tożsamości oraz współczesne modele wyrosłe z operacyjnych propozycji
Marci sprzed już 50 lat. Zarazem jednak nie
przyjęliśmy tych propozycji bezrefleksyjnie, ale
poddaliśmy je krytycznej ocenie, która doprowadziła nas do modyfikacji oryginalnych koncepcji
i nowych operacjonalizacji. Mamy nadzieję, że
nasze propozycje przyczynią się do intensyfikacji
badań nad tożsamością nie tylko w okresie adolescencji, ale i w początkach dorosłości oraz
w konsekwencji do poszerzenia wiedzy o procesie
formowania tożsamości.
LITERATURA
Berzonsky, M. D. (1989). Identity style: Conceptualization and measurement. Journal of Adolescent Research, 4, 267–281.
Berzonsky, M. D. (2011). A social-cognitive perspective on identity construction. W: S. J. Schwartz,
Studia Psychologiczne, t. 53 (2015), z. 3, s. 5–8
7
K. Luyckx, V. L. Vignoles (red.), Handbook of Identity Theory and Research: Structures and Processes, t. 1
(s. 357–379). Nowy Jork: Springer.
Brzezińska, A., Piotrowski, K. (2010). Polska adaptacja
Skali Wymiarów Rozwoju Tożsamości (DIDS). Polskie Forum Psychologiczne, 15(1), 66–84.
Côté, J. E. (1996). Sociological perspective in identity
formation: the culture-identity link and identity
capital. Journal of Adolescence, 19, 417–428.
Côté, J. E. (1997). An empirical test of the identity
capital model. Journal of Adolescence, 20, 577–597.
Crocetti, E., Rubini, M., Luyckx, K., Meeus, W. (2008a).
Identity formation in early and middle adolescents
from various ethnic groups: From three dimensions
to five statuses. Journal of Adolescence, 37, 983–996.
Crocetti, E., Rubini, M., Meeus, W. (2008b). Capturing
the dynamics of identity formation in various ethnic
groups: Development and validation of three-dimensional model. Journal of Adolescence, 31, 207–222.
Erikson E. H. (1950). Childhood and society. Norton,
New York.
Erikson, E. H. (1956). The problem of ego identity.
Journal of the American Psychoanalytic Association,
4, 56–121.
Erikson E. H. (1968). Identity: Youth and crisis. Norton,
New York.
Karaś, D., Cieciuch, J. (2015). Domenowe podejście do
kształtowania tożsamości. Weryfikacja trójwymiarowego modelu w różnych sferach życia w grupie młodych dorosłych. Studia Psychologiczne, 53(3), 63–75.
Luyckx, K., Goossens, L, Soenens, B., Beyers, W. (2006).
Unpacking commitment and exploration – preliminary validation of an integrative model of late adolescent identity formation. Journal of Adolescence,
29, 361–378.
Luyckx, K., Schwartz, S., Berzonsky, M., Soenens, B.,
Vansteenkiste, M., Smits, I., (2008). Capturing ruminative exploration: extending the four dimensional
model of identity formation in late adolescence.
Journal of Research in Personality, 42(1), 58–82.
Marcia, J. E. (1964). Determination and construct validity
of ego identity status Ohio State University (unpublished doctoral dissertation).
Marcia, J. E. (1966). Development and validaton of
ego-identity status. Journal of Personality and Social
Psychology, 3(5), 551–558.
Pilarska, A. (2012a). Wielowymiarowy Kwestionariusz Tożsamości. W: W. J. Paluchowski, A. Bujacz,
P. Haładziński i L. Kaczmarek (red.), Nowoczesne
8
Anna I. Brzezińska, Jan Cieciuch
metody badawcze w psychologii (s. 167–188). Poznań:
Wydawnictwo Naukowe WNS UAM.
Pilarska, A., Suchańska, A. (2013). Strukturalne właściwości koncepcji siebie a poczucie tożsamości.
Fakty i artefakty w pomiarze spójności i złożoności
koncepcji siebie. Studia Psychologiczne, 51(2), 29–42.
Pilarska, A., Suchańska, A. (2015). Procesy tożsamości
i poczucie tożsamości: wzajemne powiązania oraz
znaczenie dla zdolności do bliskości. Studia Psychologiczne, 53(3), 91–104.
Piotrowski, K. (2015). Kapitał tożsamości uczniów szkół
ponadgimnazjalnych. Studia Psychologiczne, 53(3),
47–61.
Piotrowski, K., Brzezińska, A. I. (2015). Polska adaptacja kwestionariusza Indeks Rozwiązania Kryzysu Toż-
samości Jamesa Côté. Studia Psychologiczne, 53(3),
33–45.
Rękosiewicz, M. (2015). Konstrukcja zmodyfikowanej
skali rozwoju wymiarów tożsamości (DIDS/PL-1)
dla osób z niepełnosprawnością intelektualną. Studia Psychologiczne, 53(3), 19–31.
Słowińska, A., Oleszkowicz, A. (2015). Kwestionariusz procesów tożsamościowych (KPT) – walidacja
narzędzia. Studia Psychologiczne, 53(3), 9–18.
Tajfel, H. (1974). Social identity and intergroup behaviour. Social Science Information, 13(2), 65–93.
Topolewska, E., Cieciuch, J. (2015). Wewnętrzne zróżnicowanie stylu dyfuzyjno-unikowego w modelu
Berzonsky’ego: podejście skoncentrowane na zmiennych i skoncentrowane na osobach. Studia Psychologiczne.
Studia Psychologiczne, t. 53 (2015), z. 3, s. 5–8