Wykład 1 - Geneza kryzysu finansowego Kryzys finansowy

Wykład 1 - Geneza kryzysu finansowego
Kryzys finansowy rozpoczął się w Stanach Zjednoczonych w połowie 2007 r. i następnie
rozprzestrzenił się na inne światowe rynki. Szybko okazało się, że osiągnął on niespotykaną od
dziesięcioleci skalę i zasięg. Zakłócenia w funkcjonowaniu systemu finansowego dotknęły różne segmenty
rynku, co więcej, doszło do kryzysu zaufania pomiędzy instytucjami finansowymi.
Źródeł obecnego kryzysu należy upatrywać w kilku czynnikach. Przed kryzysem niskim stopom
procentowym w USA, ale także w innych światowych ośrodkach finansowych: w Japonii, w Chinach, w UE
towarzyszył nadmiar płynności, co przyczyniło się do ekspansji kredytowej. W Stanach Zjednoczonych niskie
stopy procentowe miały wpływ na powstanie tzw. „bańki” na rynku nieruchomości (housing bubble). Ponadto,
do napięć na rynku nieruchomości przyczynił się niezadowalający nadzór nad instytucjami gwarantującymi
kredyty hipoteczne Fannie Mae i Freddie Mac, które były dotowane przez rząd, a także wywierana na nie
presja polityczna, aby umożliwić zakup nieruchomości osobom mającym niższy poziom dochodów. Podobne
problemy wystąpiły w niektórych państwach UE, np. w Hiszpanii czy w Wielkiej Brytanii.
W sytuacji niskiego poziomu inflacji banki centralne, szczególnie amerykański Fed, nie były skłonne
do zacieśniania polityki pieniężnej. Z biegiem czasu narastała globalna nierównowaga. Ekspansja kredytowa
w Stanach Zjednoczonych była finansowana przez napływy kapitału z posiadających nadwyżki krajów
wschodzących m.in. Chin, a także eksporterów ropy naftowej. Jednak wraz z pojawieniem się konieczności
zacieśnienia polityki monetarnej z powodu presji inflacyjnej w USA zakończył się boom na rynku
nieruchomości, a od 2007 r. odnotowano spadek ich cen. W lecie 2007 r. doszło do poważnych perturbacji
na rynkach kredytowych, które dotknęły instytucje finansowe działające na całym świecie. Zaburzenia
rozprzestrzeniały się na pozostałe segmenty rynku finansowego, pogłębiły się problemy z płynnością
i wypłacalnością. Towarzyszył temu kryzys zaufania i zamrożenie międzybankowych rynków pieniężnych.
Ogłoszenie bankructwa Lehman Brothers we wrześniu 2008 r. stało się swoistym symbolem kryzysu.
Kryzys w sektorze finansowym, początkowo dotykający rynek kredytów hipotecznych, zaczął negatywnie
wpływać na realną gospodarkę m.in. poprzez zmniejszenie dostępności kredytu i wzrostu jego kosztów. W
konsekwencji nastąpiło znaczne światowe spowolnienie gospodarcze, a skutki kryzysu zaczęły być również
widoczne w sferze społecznej np. poprzez wzrost bezrobocia.
Kryzys dotknął zarówno przedsiębiorstwa jak i gospodarstwa domowe i całe społeczeństwa we
wszystkich regionach świata. Gospodarka UE nie uniknęła znacznego spowolnienia i doświadczyła jednej
z najpoważniejszych od wielu lat recesji, a społeczeństwa państw członkowskich odczuły boleśnie skutki
kryzysu, zwłaszcza wzrost bezrobocia. Odnotowano spadek PKB, eksportu z UE do innych krajów, znaczny
spadek obrotów w handlu wewnętrznym na rynku UE oraz spadek produkcji niemal we wszystkich sektorach
gospodarki.
Ważnym elementem obecnej sytuacji gospodarczej na świecie jest pojawienie się drugiej fali kryzysu
gospodarczego. Kryzys, który pierwotnie uderzył w sektor finansowy obecnie zagraża stabilności finansowej
wielu państw rozwiniętych, które m.in. w wyniku zakrojonej na bezprecedensową skalę akcji pomocy
niebezpiecznie zwiększyły zadłużenie sektora publicznego. Dziś już wiemy, że bardzo wiele regionów
i państw nie będzie w stanie bez pomocy instytucji międzynarodowych wyjść samodzielnie ze spirali
zadłużenia. Lekcja ta pokazuje nam, jak ważne jest przygotowanie skutecznego pakietu antykryzysowego,
który pomaga ożywić gospodarkę kraju lub regionu i nie prowadzi jednocześnie do kryzysu zadłużenia
1
sektora publicznego.
Działania Unii Europejskiej
W obliczu kryzysu Unia Europejska podjęła rozmaite, zarówno doraźne jak i długofalowe działania
w celu jego przezwyciężenia, począwszy od przyjętego w grudniu 2008 Europejskiego Planu Naprawy
Gospodarczej. Europejski Bank Centralny podjął decyzję o dokonaniu natychmiastowych zastrzyków
finansowych dla najbardziej zagrożonych sektorów. W dalszej kolejności Komisja Europejska wraz z innymi
instytucjami UE podjęła szereg prac nad wprowadzeniem regulacji prawnych i programów działania
mających za zadanie pobudzenie popytu, wzmocnienie nadzoru gospodarczego i koordynacji, poprawę
zarządzania w strefie euro, pomoc w przywróceniu równowagi finansom publicznym. Najważniejsze z punktu
widzenia przyczyn kryzysu są reformy uregulowań prawnych dotyczących sektora finansowo-bankowego,
stworzenie systemu jego nadzoru, który skutecznie zapobiegałby nadużyciom i ryzykownym operacjom w
przyszłości. Działania te mają zapewnić wszystkim sektorom gospodarki stabilne i odpowiedzialne rynki
finansowe i przywrócić do nich społeczne zaufanie. UE podjęła też szereg środków zmierzających do
pobudzenia koniunktury, przez poprawę otoczenia biznesu np. wprowadzając przyspieszone procedury
zamówień publicznych, czy ramy prawne umożliwiające tymczasową pomoc państwa i uzyskanie przez
przedsiębiorstwa środków finansowych gdy banki wprowadziły restrykcje w udzielaniu kredytów.
Wystąpienie w 2008 roku światowego kryzysu finansowego, który miał również silny wpływ na
gospodarkę Unii Europejskiej było impulsem do opracowania przez Komisję Europejską (KE) pakietu działań
zaradczych znanych pod nazwą Europejski Plan Naprawy Gospodarczej. W tym pakiecie KE m.in.
wprowadziła rozwiązania mające na celu ograniczanie skutków kryzysu poprzez poprawę dostępu do
funduszy europejskich. Rozwiązania zaproponowane przez KE obejmowały szereg działań związanych
z okresem budżetowym 2007-2013, w tym: ułatwienia w finansowaniu projektów realizowanych ze środków
unijnych, zwiększenie zaliczek na programy operacyjne, przedłużenie kwalifikowalności wydatków z okresu
2004-2006.
Działania w Polsce
W Polsce również podjęto działania antykryzysowe, które zostały ujęte w „Planie stabilności
i rozwoju”, a następnie w „Planie wydatkowania środków na koniec 2009 r. w programach
współfinansowanych z funduszy europejskich w ramach NSRO 2007-2013”. W w/w planie został
określony kompleksowy program obejmujący dziewięć głównych obszarów:
- wdrożenie zaliczkowania dla przedsiębiorców,
- usprawnienie sposobu przekazywania samorządom terytorialnym środków budżetowych na realizację
RPO,
- usprawnienie finansowania inwestycji finansowanych ze środków rezerwy celowej budżetu państwa,
- wprowadzenie możliwości uzyskania przez samorządy dodatkowych środków z tzw. rezerwy wykonania,
- propozycje standaryzacji poszczególnych procesów związanych z realizacją programów,
- wprowadzenie stałego monitoringu i oceny efektywności działań IZ w kraju,
- powiązanie udzielania środków z pomocy technicznej z efektywnością funkcjonowania instytucji,
- szybszy zwrot wydatków dla dużych projektów,
- ograniczanie konieczności wykorzystywania własnych środków finansowych w procesie inwestycyjnym
2
poprzez wkład unijny.
Sytuacja europejska
Kryzys nałożył się na szereg zjawisk, które już od ponad dekady stanowią wyzwanie dla Unii
Europejskiej i jej państw członkowskich. Z jednej strony są to zjawiska o charakterze światowym takie jak
globalizacja, gwałtowny rozwój nowych potęg gospodarczych jak Chiny, Indie czy Brazylia oraz rynków
wschodzących, zmiany technologiczne, klimatyczne, demograficzne i problemy energetyczne. Z drugiej
strony UE boryka się z problemami wewnętrznymi związanymi choćby ze znacznym zróżnicowaniem
regionalnym, jeszcze pogłębionym kolejnymi rozszerzeniami w 2005 i 2007 roku. W najbogatszym państwie
członkowskim – Luksemburgu PKB na mieszkańca stanowi 248% średniej dla całej UE, zaś
w najbiedniejszym państwie – Bułgarii zaledwie 32%. Cztery największe państwa członkowskie (Niemcy,
Francja, Wielka Brytania i Włochy) wytwarzają łącznie 70% zagregowanego PKB w UE. Średni dochód na
mieszkańca w UE jest o połowę niższy niż w Stanach Zjednoczonych. Społeczeństwa w państwach
członkowskich UE doświadczają takich zjawisk jak ubóstwo i bezrobocie. Kryzys sprawił, że te wszystkie
dotychczasowe wyzwania stały się jeszcze trudniejsze, a zadanie sprostania im znacznie pilniejsze.
Jednocześnie unaocznił potrzebę strukturalnego, całościowego spojrzenia na zagadnienia odnowy
gospodarczej.
Strategia Lizbońska
Ta potrzeba była widoczna w Unii Europejskiej od dłuższego czasu, a cele i środki, takie jak
zrównoważony rozwój,
gospodarka
oparta
na
wiedzy,
gospodarka
energooszczędna,
inwestycje
w innowacje, badania, energię i transport, a także dbałość o spójność społeczną i zwykłych obywateli UE
zostały zdefiniowane zanim jeszcze wybuchł kryzys. Obok polityk sektorowych realizowanych w ramach
kompetencji przyznanych Traktatami oraz rozmaitych programów działania (np. Programy Ramowe) Unia
Europejska zainicjowała szeroko zakrojoną strategię mającą za cel przestawienie unijnej gospodarki na
nowoczesne tory.
Przyjęta w marcu 2000 roku podczas szczytu Rady Europejskiej w Lizbonie tzw. strategia
lizbońska zakładała ambity plan budowy do 2010 roku “najbardziej konkurencyjnej i dynamicznej, bazującej
na wiedzy gospodarki świata, zdolnej do zrównoważonego wzrostu ekonomicznego, oferującej więcej
lepszych miejsc pracy oraz większą spójność społeczną”. Strategia skupiała się na czterech kwestiach:
budowa gospodarki opartej na wiedzy, w której główną rolę odgrywają innowacje i badania, liberalizacja
rynków (telekomunikacyjnych, energetycznych, transportowych, finansowych), rozwój przedsiębiorczości
(zwłaszcza sektora małych i średnich przedsiębiorstw) oraz spójność społeczno-ekonomiczna.
Niestety z biegiem czasu osiągnięcie głównych celów strategii wydawało się coraz mniej realne.
W związku z tym w ślad za dokonanym przez Komisję Europejską w 2005 roku tzw. średniookresowym
przeglądem strategii i wynikającymi z niej zaleceniami ustalono, iż konieczne jest zwiększenie zarówno na
poziomie wspólnotowym jak i krajowym zaangażowania we wdrażanie założeń strategii. Państwa
członkowskie zobowiązały się wówczas do opracowania tzw. krajowych programów reform, które będąc
w zgodzie z uwarunkowaniami ich sytuacji i polityki społeczno-ekonomicznej dadzą ramy oraz impuls do
realizacji celów strategii.
3
Mimo ograniczonych rezultatów w osiągnięciu zamierzonych celów strategia lizbońska wzmocniła,
zintensyfikowała i skoordynowała działania państw członkowskich, a także pomogła wypracować narzędzia
i modele dalszej współpracy, zwłaszcza w ramach tzw. otwartej metody koordynacji.
Europa 2020
“Europa 2020″ to najnowsza strategia rozwoju społeczno-gospodarczego Unii Europejskiej na lata
2010-2020, przyjęta w czerwcu 2010 roku. Można powiedzieć, że jest ona kontynuatorką Strategii
Lizbońskiej, zakłada bowiem podjęcie działań dla realizacji tych samych celów związanych ze wzrostem
gospodarczym zapewniającym jednocześnie wysoki poziom zatrudnienia, produktywności i spójności
społecznej. Strategia “Europa 2020″ przewiduje działania w celu osiągnięcia pięciu celów w zakresie
zatrudnienia, innowacji i badań, edukacji, włączenia społecznego oraz zmian klimatu i energii. Ma za
zadanie wspierać w ciągu najbliższego dziesięciolecia inteligentny, zrównoważony i sprzyjający włączeniu
społecznemu wzrost gospodarczy w krajach Unii Europejskiej.
Strategia składa się z 7 tzw. inicjatyw strategicznych obejmujących poszczególne dziedziny, ale
dopełniających się i wymagających wspólnego i skoordynowanego działania: “Europejska platforma
współpracy w zakresie walki z ubóstwem i wykluczeniem społecznym”, “Mobilna młodzież” i “Program na
rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia”. Inicjatywy “Europejska agenda cyfrowa”, “Unia innowacji”,
“Zintegrowana polityka przemysłowa w erze globalizacji” oraz “Europa efektywnie korzystająca z zasobów
i prowadzącej gospodarkę niskoemisyjną”.
Cele strategii zakładają:
wzrost aktywności zawodowej ludności do 75 proc.,
zwiększenie udziału osób z dyplomami wyższych uczelni do 40 proc.,
zwiększenie nakładów na badania i rozwój do 3 proc. PKB,
zwiększenie udziału źródeł energii odnawialnej i zwiększenie efektywności energetycznej,
redukcję liczby ludzi żyjących w ubóstwie o 20 milionów.
.
Nowe źródła wzrostu
Przezwyciężenie kryzysu gospodarczego i zapobieżenie podobnym kryzysom w przyszłości,
a jednocześnie osiągnięcie celów ekonomicznych i społecznych Unii Europejskiej będą możliwe tylko przez
uruchomienie i zdynamizowanie nowych źródeł wzrostu gospodarczego. W Unii Europejskiej mówi się o nich
od dawna, są to: innowacje i badania, rozwój gospodarki opartej na wiedzy, rozwój technologii
informacyjnych, telekomunikacyjnych i dostępu do Internetu, budowa gospodarki niskoemisyjnej,
korzystającej z odnawialnych źródeł energii, rozwój technologii i produktów proekologicznych,
rozwój transeuropejskich sieci transportowych i energetycznych, rozwój małych i średnich
przedsiębiorstw, edukacja i podnoszenie kwalifikacji.
Innowacje, badania i gospodarka oparta na wiedzy
Gospodarka oparta na wiedzy (knowledge-based economy) czyli związana z produkcją, dystrybucją
i praktycznym wykorzystaniem wiedzy oraz informacji jest obecna w unijnej agendzie od dłuższego czasu.
4
Budowa takiej gospodarki jest celem UE i receptą na poprawę i wzrost konkurencyjności, zrównoważony
rozwój i tworzenie nowych, wysokiej jakości miejsc pracy.
W gospodarce opartej na wiedzy duży nacisk położony jest na innowacyjność i badania. Do
sektorów o szczególnie wysokiej intensywności nakładów na innowacje i badania zalicza się sektor
farmaceutyczny, biotechnologiczny oraz informatyczny. W UE pozytywnym sygnałem jest fakt, że
nakłady i inwestycje w innowacje i badania są na wysokim poziomie również w sektorach o tradycyjnie
niższej intensywności nakładów takich jak przemysł samochodowy, sprzęt elektryczny i elektroniczny czy
przemysł chemiczny. Jednocześnie UE podkreśla, że istnieje potrzeba wspierania wszystkich form innowacji,
nie tylko technologicznych i innowacji w przemyśle, ale także innowacji organizacyjnej oraz innowacji w
sektorze usług.
Drugim ważnym filarem gospodarki opartej na wiedzy jest nauka i rozwój działalności naukowobadawczej. 7 Program Ramowy Unii Europejskiej na lata 2007-2013 opiera się na strategii tworzenia
Europejskiej Przestrzeni Badawczej. Ma ona integrować i koordynować współpracę naukowców i ośrodków
naukowo-badawczych,
stanowić
podstawę
tworzenia
europejskiego
rynku
badań
naukowych
rozwojem
technologii
zapewniającego swobodny przepływ pracowników naukowych, technologii i wiedzy.
Gospodarka
oparta
na
wiedzy
jest
również
ściśle
związana
z
komunikacyjnych i teleinformatycznych, szczególnie Internetu, dlatego UE wspiera działania w celu
zapewnienia dostępu do szerokopasmowego Internetu, zwłaszcza na obszarach wiejskich i w regionach
słabo rozwiniętych.
Gospodarka niskoemisyjna
“Zazielenienie” gospodarki unijnej, jak często określa się przestawienie jej na ekologiczne tory ma
być jednym z bardziej znaczących źródeł wzrostu, które zapewni Europie większą konkurencyjność, nowe
miejsca pracy, długotrwały, zrównoważony rozwój a jednocześnie zwiększy jej bezpieczeństwo energetyczne
uniezależniając od wykorzystania zasobów i ich importu. Jest to jednocześnie zadanie nierozerwalnie
związane z działaniami na rzecz ochrony klimatu i przeciwdziałaniem globalnemu ociepleniu. UE realizuje to
zadanie głównie poprzez pakiet klimatyczno-energetyczny z 2008 roku, inicjatywę strategiczną “Europa
efektywnie korzystająca z zasobów i prowadzącej gospodarkę niskoemisyjną” w ramach strategii
“Europa 2020″, a także polityki sektorowe UE w zakresie ochrony środowiska, energii, przemysłu
i transportu. Działania na rzecz tworzenia gospodarki niskoemisyjnej obejmują: zwiększanie wydajności
energetycznej,
promocję
wykorzystania
odnawialnych
źródeł
energii,
uniezależnienie
wzrostu
gospodarczego od wykorzystania zasobów naturalnych, inwestycje w technologie i produkty proekologiczne.
Z tworzeniem gospodarki niskoemisyjnej i ekologicznej związane są działania i wspieranie inwestycji na
rzecz modernizacji europejskiego transportu i sieci energetycznych.
Małe i średnie przedsiębiorstwa
Małe i średnie przedsiębiorstwa mają największy wkład w poziom zatrudnienia w UE, to one
generują najwięcej miejsc pracy. UE podejmuje działania i wspiera państwa członkowskie w ich
działaniach na rzeczy poprawy warunków funkcjonowania małych i średnich przedsiębiorstw. Dotyczy to w
szczególności poprawy otoczenia biznesu, lepszych uregulowań prawnych, ograniczania obciążeń
administracyjnych dla przedsiębiorców, lepszego dostępu do kredytów, co wiąże się z ogólną polityką
5
odnowienia i usprawnienia sektora bankowo-finansowego, uproszczenia procedur zamówień publicznych
czy rejestracji patentów. UE działa też bezpośrednio poprzez programy kredytowania przeznaczone dla
małych i średnich przedsiębiorstw realizowane przez Europejski Bank Inwestycyjny.
Edukacja i podnoszenie kwalifikacji
Ulepszenie systemów kształcenia, podniesienie atrakcyjności europejskiego szkolnictwa
wyższego, udostępnienie młodzieży kolejnych programów na rzecz mobilności, to cele polityki unijnej
w dziedzinie edukacji i młodzieży, a jednocześnie niezbędny element budowy gospodarki opartej na wiedzy.
Służą jej dotychczasowe programy i działania realizowane w ramach polityk strukturalnych, a także
inicjatywy strategiczne w ramach strategii “Europa 2020″, “Młodzież w drodze” oraz “Program na rzecz
nowych umiejętności i zatrudnienia”. Kryzys gospodarczy i związane z nim bezrobocie dotknęło szczególnie
młodych ludzi, dlatego UE rozwija i wspiera programy zwiększenia możliwości ich zatrudnienia, wspierania
staży i szkoleń oraz ułatwienia znalezienia pracy po zakończeniu nauki.
Realizacji celu spójności społecznej i zmniejszania różnic a także środkiem przeciwdziałania takim
zjawiskom jak bezrobocie, ubóstwo i wykluczenie społeczne służą również działania związane
z modernizacją rynków pracy poprzez zwiększanie mobilności siły roboczej oraz rozwijanie kwalifikacji
i kompetencji zawodowych przez całe życie.
Podsumowanie
Działania na rzecz odnowy gospodarczej muszą obejmować mnóstwo dziedzin i obszarów życia, nie
mogą ograniczać się do aktywności instytucji i rządów, ale muszą angażować obywateli. Jak stwierdziła
Danuta Hübner: “Nowa strategia rozwoju musi wykorzystać aktywność społeczeństwa i kapitał społeczny.
Nie może wykluczać nikogo z realizacji wspólnych celów europejskich. Wieloszczeblowy system rządów
w Unii – od szczebla europejskiego, przez narodowy do regionalnego i lokalnego – powinien być podstawą
programowania i realizacji strategii. Władze regionalne i lokalne powinny być współwłaścicielami strategii,
gdyż mogą włączyć do jej realizacji wiele instrumentów polityki rozwoju, które są w ich dyspozycji, ale także
entuzjazm wszystkich partnerów – biznesu, środowisk akademickich i społeczeństwa obywatelskiego”.
6