TiCz_16_05 Ks Dariusz Zagorski - Teologia i Człowiek

ru
ni
u
16 (2010)
To
Ks. Dariusz Zagórski*
ik
oł
aj
a
K
op
er
ni
k
aw
Toruń
eU
ni
w
er
s
yt
e
tu
M
Wędrówka chrześcijanina do nieba w Enarrationes
in Psalmos św. Augustyna
N
au
ko
w
W nauczaniu Augustyna – gwarantem szczęśliwości człowieka jest
osiągnięcie pełnego dobra1. Motywacja dla wygłaszania i podtrzymywania
©
Co
py
tig
ht
by
W
yd
aw
ni
ct
w
o
*
Ks. dr hab. Dariusz Zagórski, kierownik Zakładu Historii Kościoła Starożytnej
i Średniowiecznej na Wydziale Teologicznym UMK.
1
Augustinus Hipponensis, De beata vita 3,19. Zob. W. Seńko, Wstęp, w:
Św. Augustyn, Dialogi filozoficzne, t. 1, Warszawa 1953, s. 6: „Posiadanie mądrości jest
równoznaczne z posiadaniem właściwej miary i z posiadaniem prawdy i dobra, które
w pełni jest urzeczywistnione w Bogu. Ten, kto szuka Boga, nie osiągnął jeszcze pełnej miary ani mądrości – a więc i szczęścia, bo szczęście polega na znalezieniu Boga,
a nie na szukaniu Go, na posiadaniu, a nie na samym tylko, choćby najskwapliwszym,
poszukiwaniu”; zob. także: S. Kowalczyk, Ludzkie pragnienie szczęścia jako argument na
istnienie Boga w ujęciu św. Augustyna, „Ateneum Kapłańskie” 75 (1970), s. 460–466;
T. Płużański, Człowiek w filozofii Aureliusza Augustyna, „Studia Filozoficzne” 90 (1973),
z. 5, s. 200: „Czy człowiek zdolny jest do poznania Boga? Jest to pytanie tym bardziej
ważne, że w mniemaniu autora Wyznań Bóg stanowi przedmiot ludzkiego szczęścia,
a poznanie Go oznacza jednocześnie osiągnięcie szczęścia. Rozum jako taki jest, zdaniem Augustyna, niewątpliwie zdolny do samodzielnego, to znaczy bez udziału wiary
i bez Objawienia, wykazania istnienia Boga. Jednakże po upadku człowieka w grzech
pierworodny stracił on tę naturalną zdolność. Odtąd najprostsza, najskuteczniejsza droga
prowadzi przez wiarę w myśl zasady: Credo ut intelligam, «wierzę abym poznał». Wiara
stanowi zatem pierwszy etap i warunek poznania Boga”.
TEOLOGIA_16_2010.indb 95
2011-08-22 14:06:27
96
Ks. Dariusz Zagórski
ik
oł
aj
a
K
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
u
tej tezy mogła wypływać z zamyślenia nad wcześniejszymi – osobistymi
przeżyciami świętego, jego trudnościami wewnętrznymi oraz otarciem
się o zło i grzech. Ludzkie doświadczenia cierpienia, bólu i wszelkiego
rodzaju zniewoleń, prowadzić musiały myśl autora ku innej rzeczywistości niż ziemska, kierować wzrok w stronę obiecanego „nieba” – źródła
prawdy i wieczności oraz miejsca spełnienia się Bożych obietnic.
W swym egzegetycznym dziele Enarrationes in Psalmos biskup
Hippony dokonuje szerokiego opisu tematu „niebieskiej ojczyzny”2. Mówi
o przeznaczeniu człowieka do szczęścia wiecznego, o tęsknocie za Bogiem
i przebywaniem z Nim. Nakreśla przy tym w sposób szczególny drogę,
jaką winien odbywać wyznawca Chrystusa, chcąc dotrzeć do zamierzonego celu. Wskazuje także na trudności w kroczeniu po niej i na źródło
wsparcia – odnajdywane w Chrystusie i w naśladowaniu Go.
yt
e
tu
M
1. Przeznaczenie do szczęścia wiecznego
yd
aw
ni
ct
w
o
N
au
ko
w
eU
ni
w
er
s
Święty Augustyn w Komentarzu do Psalmów wyraźnie akcentuje
przeznaczenie wyznawców Chrystusa do życia w wiecznej szczęśliwości.
Pogląd ten ma jego zdaniem jedno ze źródeł w możliwym do zaobserwowania nastawieniu wewnętrznym człowieka odnoszącym się do tej
rzeczywistości. Zakorzenione bowiem głęboko w ludzkiej duszy pragnienie Boga, Jego mądrości i sprawiedliwości, wzmaga wysiłki mające na
celu dotarcie do spotkania z Nim3. Człowiek, dążąc do tego dopełnienia
i nasycenia, nie może go jednak w pełni osiągnąć, spoglądając niejako
z oddalenia na swą prawdziwą – niebieską ojczyznę:
©
Co
py
tig
ht
by
W
Kiedy pragnie dusza, pragnie źródła mądrości. Z tego źródła napiją
się nasze dusze, jak to wyraża inny psalm: „Napoję się zasobnością
twego domu, potokiem rozkoszy twoich napoisz ich” (Ps 35,9). Trzeba
więc pragnąć mądrości i sprawiedliwości. Nie zostaniemy nią nasyceni
ani napełnieni, zanim nie zakończy się niniejsze życie i nie dojdziemy
do tego, co przyobiecał Bóg. Bóg bowiem przyrzekł równość z aniołami
(Łk 20,36). Teraz aniołowie nie pragną jak my, nie łakną jak my, ale
Augustinus Hipponensis, Enarrationes in psalmos (dalej cytuję: In Ps.) 146,4.
W tym kontekście za prawdziwe należy uznać stwierdzenie, „że głównym
i ulubionym przez św. Augustyna dowodem na istnienie Boga jest dowód oparty na
myśleniu, to znaczy dowód ze świadomości wewnętrznej” (F. Copleston, Historia filozofii,
t. II, tłum. S. Zalewski, Warszawa 2000, s. 81).
2
3
TEOLOGIA_16_2010.indb 96
2011-08-22 14:06:27
Wędrówka chrześcijanina do nieba w Enarrationes in Psalmos św. Augustyna
97
ru
ni
u
korzystają z pokarmu prawdy, światła, nieśmiertelnej mądrości. Dlatego
są błogosławieni. Ponieważ zaś żyją w owym niebieskim mieście Jeruzalem, dokąd my obecnie zmierzamy, w owej tak wielkiej szczęśliwości
wyczekują na nas pielgrzymów, i litują się nad nami i z rozkazu Bożego
pomagają nam, żebyśmy dotarli kiedyś do owej wspólnej ojczyzny i tam
wraz z nimi zostali nasyceni ze źródła pańskiej prawdy i wieczności4.
ik
oł
aj
a
K
op
er
ni
k
aw
To
To wewnętrzne dążenie do Boga, duchowa tęsknota za Nim,
odnajduje w pewnym sensie sprzymierzeńca, również w ludzkim ciele.
Biskup Hippony, zdając sobie sprawę z jego pożądań i namiętności obciążających duszę5, przywołuje te słowa psalmu, w których wyrażone zostało
pragnienie ciała odnoszące się do Stwórcy. Celem tego pragnienia ma być
wypełnienie się również na nim Bożych obietnic, to jest przyrzeczonego
mu zmartwychwstania:
eU
ni
w
er
s
yt
e
tu
M
Obecnie więc niechaj pragnie dusza nasza. A dlaczego i ciało nasze
pragnie i to różnorodnie? „Różnorodnie ciebie pragnie i ciało moje”
(Ps 63 [62],2). Ponieważ i naszemu ciału obiecane jest zmartwychwstanie. Jak dla naszej duszy przyobiecana jest szczęśliwość, tak ciału
naszemu zmartwychwstanie. Takie zmartwychwstanie ciała jest nam
przyrzeczone6.
py
tig
ht
by
W
yd
aw
ni
ct
w
o
N
au
ko
w
Liczne wypowiedzi Augustyna zawarte w omawianym komentarzu
poddają wiernym opis nieba i szczęśliwości w nim panującej. By zwiększyć
plastyczność proponowanych przedstawień i ich atrakcyjność, a także zachęcić wyznawców Chrystusa do poprawy życia, nasz autor stosuje antytetyczny sposób ich prezentacji. Bytowanie ziemskie bardzo często bowiem
przeciwstawione jest rzeczywistości nieba, a materia temu co duchowe.
Biskup Hippony wzywa odbiorców swych słów do jednoznacznego opowiedzenia się po stronie dobra i nieprzemijalności. To, co ziemskie, uznaje za domenę ludzi nieświadomych własnej wartości, płynącej
z przynależności do Chrystusa, a także za obszar działania ludzi złych:
©
Co
Posłuchajcie i uczcie się i pamiętajcie, jaka to jest nadzieja chrześcijan dla której jesteśmy chrześcijanami. Albowiem nie po to jesteśmy
In Ps. 62,6; Św. Augustyn, Objaśnienia Psalmów, tł. J. Sulowski, PSP 39, Warszawa 1986 (dalej cytuję: Objaśnienia 39), s. 77.
5
In Ps. 41,10. Zob. A. Nocoń, Zagadnienie pokoju w „Objaśnieniach Psalmów”
św. Augustyna, „Vox Patrum” 23 (2003), t. 44–45, s. 123.
6
Tamże.
4
TEOLOGIA_16_2010.indb 97
2011-08-22 14:06:27
98
Ks. Dariusz Zagórski
chrześcijanami, żebyśmy szukali dla siebie szczęśliwości ziemskiej,
jaką często znajdują i rabusie i zbrodniarze. Dla innej szczęśliwości my
jesteśmy chrześcijanami, a otrzymamy ją, kiedy życie na tym świecie
całkowicie przeminie7.
ni
ct
w
o
N
au
ko
w
eU
ni
w
er
s
yt
e
tu
M
ik
oł
aj
a
K
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
u
Istotnymi wypowiedziami autora o charakterze praktycznym są
zachęty do przyjęcia takiego modelu życia, który złagodziłby w pewien
sposób doświadczenie wewnętrznego rozdarcia. Chrześcijanin winien
więc korzystać ze świata w koniecznym dla niego zakresie, dystansując
się od jego utrapień i żyjąc dla wieczności. Za ważne wskazania w tym
kontekście Augustyn uznaje słowa św. Pawła z 1 Listu do Koryntian
(1 Kor 7,29–32), które jednoznacznie określają sposób użytkowania obecnie dostępnych zasobów ziemskich. Wypowiedziana zasada, by „posługiwać się światem, a nie służyć światu”8, powinna przenikać wszystkie
płaszczyzny ludzkich doświadczeń. Przydzielony człowiekowi zakres
ziemskiego bytowania musi być przez niego wykorzystany jak najlepiej.
Troski bowiem doświadczane w ciele mogą oddalać od Boga i od Jego
miłości.
Zachętą do takiego prowadzenia życia staje się perspektywa ponownego przyjścia Chrystusa. Człowiek pozbawiony zniewoleń i zdystansowany wobec świata, jest bowiem gotowy na spotkanie z Nim. W kontekście umiłowania Jego osoby i niebieskiej rzeczywistości, stanowiącej
cel wędrówki, nawet niewiedza odnośnie do terminu Jego przyjścia nie
jest w stanie „zaszkodzić” chrześcijaninowi:
©
Co
py
tig
ht
by
W
yd
aw
Kto nie ma trosk, spokojnie oczekuje, kiedy przyjdzie Pan jego. Bo
i jakaż to miłość do Chrystusa bać się, żeby nie przyszedł? Bracia, czyż
nie wstydzimy się? Kochamy – a boimy się, żeby nie przyszedł. Czy
rzeczywiście kochamy? Czy bardziej miłujemy własne grzechy? Zatem
znienawidźmy grzechy, a umiłujmy tego, który przyszedł ukarać grzechy. Przyjdzie, czy chcemy czy nie chcemy. Wszak dlatego, że dotąd nie
przyszedł, znaczy, że nie przyjdzie. Przyjdzie, kiedy ty nie wiesz, a jeśli
znajdzie cię gotowym, nic ci nie będzie szkodzić, że nie wiesz, kiedy
przyjdzie. „Wówczas radować się będą wszystkie drzewa lasów, przed
obliczem Pana, ponieważ przyszedł” (Ps 96 [95],12–13): przedtem, a potem co? „Ponieważ przyszedł sądzić ziemię” (Ps 96 [95],13). „I radować
się będą wszystkie drzewa lasów” (Ps 96 [95], 12). Przyszedł najpierw,
Tamże.
In Ps. 95, 14; Św. Augustyn, Objaśnienia Psalmów, tł. J. Sulowski, PSP 40, Warszawa 1986 (dalej cytuję: Objaśnienia 40), s. 277.
7
8
TEOLOGIA_16_2010.indb 98
2011-08-22 14:06:27
Wędrówka chrześcijanina do nieba w Enarrationes in Psalmos św. Augustyna
99
a potem sądzić będzie ziemię. Tych radujących się znajdzie, którzy uwierzyli w jego pierwsze przyjście, „ponieważ przyszedł” (Ps 96 [95],13)9.
aw
ni
ct
w
o
N
au
ko
w
eU
ni
w
er
s
yt
e
tu
M
ik
oł
aj
a
K
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
u
Za swoisty głos wspierający rozważania o wiecznej szczęśliwości
i przeznaczeniu doń chrześcijanina, Augustyn uznaje słowa Psalmu 49
[48], mówiące o odkupieniu ludzkiej duszy: „Jednakże Bóg odkupi duszę
moją” (Ps 49 [48],16). Nasz autor, by pogłębić ich sens i duchowe znaczenie, odrzuca interpretację, która zakładałaby wyzwolenie człowieka
z ziemskiego ucisku czy prześladowań. Dopowiadając dalszy fragment
Świętego Tekstu, akcentuje, że owo wyzwolenie ma się dokonać względem mocy piekielnych. Jest to odkupienie przez Chrystusa, który jest
gwarantem ludzkiego zbawienia i szczęścia10.
Augustyn, kontynuując przeciwstawnie skonstruowany opis: ziemi
i „przyszłej nadziei”, dokonuje podobnego zabiegu, jak ongiś Klemens
Aleksandryjski w swym zestawieniu mniemania i wiedzy pewnej11.
Ziemia – zdaniem autora – i wszystkie elementy wiążące się z nią, to
jest smutek, niedoskonałości i braki, a także niepewność – cecha charakterystyczna dalekiego od wiedzy mniemania, winny być przeciwstawione przylgnięciu do Stwórcy, który uwolni człowieka od mocy piekła
i weźmie go do Siebie12. Opierając się na słowach Apostoła z 2 Kor 6,10,
Augustyn wskazuje na wątpliwość tego, co ziemskie, podkreślając prawdę i realność przyszłego bytowania. Obecne doświadczenia: utrapienia
i smutki, w kontekście szczęścia wiecznego, stają się jakby mniej realne
i rzeczywiste. Wszystkie one, na podstawie interpretacji wspomnianego
fragmentu Świętego Teksu, określane są za pomocą przysłówka „niejako”
i tak też interpretowane:
©
Co
py
tig
ht
by
W
yd
„Niejako smutni, zawsze jednak radujący się” (2 Kor, 6,10). Smutek
nasz ma «niejako». Radość nasza nie ma owego „niejako”, ponieważ jest
pewna. Dlaczego nasz smutek ma „niejako”? Ponieważ jak sen przeminie. „Zapanują ci, których serce prawe, rankiem” (Ps 49 [48],15). Wiecie
bowiem, bracia kochani, że ten, kto opowiada sen, dodaje „niejako”.
Niejako siedziałem, niejako mówiłem, niejako jadłem obiad, niejako
Tamże.
In Ps. 48 (2), 5.
11
Clemens Alexandrinus, Stromata II 76, 1; VII 100, 7. Zob. F. Drączkowski, Dowartościowanie kultury intelektualnej przez Klemensa Aleksandryjskiego jako rezultat polemiki antyheretyckiej, „Studia Pelplińskie” 6 (1975), s. 181; D. Zagórski, Weryfikacja ideału �
w życiu przyjaciela Boga (gnostyka), „Roczniki Teologiczne” 54 (2007), z. 4, s. 110.
12
In Ps. 48 (2), 5.
9
10
TEOLOGIA_16_2010.indb 99
2011-08-22 14:06:27
100
Ks. Dariusz Zagórski
jechałem konno, niejako rozmawiałem. Wszystko niejako; bo kiedy się
zbudzi, nie ma tego, co widział. Niejako skarb znalazłem, powiedział
żebrak. A ponieważ „niejako”, pozostał żebrakiem. […] Naszym […]
«niejako» jest smutek, ale radość nie jest „niejako”13.
ni
w
er
s
yt
e
tu
M
ik
oł
aj
a
K
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
u
Walor opisywanej w powyższych kategoriach rzeczywistości niebieskiej, będącej swoistym przeznaczeniem każdego chrześcijanina, wymaga – zdaniem naszego autora – także właściwego nastawienia wiernych
względem zwykłych życiowych spraw. Augustyn zdaje się okazywać
wielką wyrozumiałość dla odbiorców swego nauczania. Nie dyskredytuje
postaw ludzi, którzy już tu na ziemi pragną doświadczyć szczęśliwości
i radości życia. Więcej nawet – przywołując obrazy biblijne, prezentujące
opisy zamożności i dostatku świętych mężów, wzywa do dziękczynienia
względem Boga za otrzymane błogosławieństwo. Uznaje to nawet za
swego rodzaju źródło szczęśliwości, przed którym niekoniecznie należy
uciekać. Zawsze jednak mówi o przemijalności i doczesności obecnego
czasu, o konieczności umieszczenia go w systemie wartości „po lewicy”,
najważniejsze miejsce pozostawiając w życiu dla Bogai Jego dóbr14.
ko
w
eU
2.Tęsknota za wiecznością
©
Co
py
tig
ht
by
W
yd
aw
ni
ct
w
o
N
au
Opis rzeczywistości wiecznego szczęścia, zawartego w nim spełnienia, a także urealnienie możliwości osiągnięcia tego stanu, przy odpowiednim nastawieniu do obecnego bytowania, wzmagać mają, w zamyśle
biskupa Hippony, tęsknotę za możliwością osiągnięcia celu. W wielu
miejscach swego komentarza nasz autor rozpala więc w sercach słuchaczy
pragnienie życia wiecznego i wszelkich jego dóbr. Szereg pytań retorycznych, wypowiedzianych przez niego, ma na względzie zamyślenie
się nad tą tajemnicą, by podjąć się trudu dotarcia do granic ludzkiego
pielgrzymowania.
Również w tym miejscu, by oczyścić ludzkie intencje i oderwać
wiernych od przysłaniającej prawdziwe szczęście – ziemskiej zasłony,
Augustyn jednoznacznie klasyfikuje dobra, dając priorytet tym nieprzemijalnym. Wielkość dóbr, ich prawdziwą wartość, można zdaniem biskupa
dostrzec dopiero w kontekście doświadczenia duchowej walki, w ramach
In Ps. 48 (2),5.
In Ps. 143,18.
13
14
TEOLOGIA_16_2010.indb 100
2011-08-22 14:06:27
Wędrówka chrześcijanina do nieba w Enarrationes in Psalmos św. Augustyna
101
aw
To
ru
ni
u
której szatan trudzi się, by pozbawić człowieka tego, co rzeczywiście jest
dla niego najlepsze i najważniejsze15.
Liczne wezwania naszego autora mają na celu zachętę skierowaną
do wiernych, by cierpliwie oczekiwali przyszłej rzeczywistości i nadejścia
Chrystusa. Biskup wręcz burzy się na stwierdzenia i nieuzasadnione
roszczenia względem obietnicy przybycia Pana, karci też i poucza szemrających, przywołując biblijne obrazy, stanowiące ostrzeżenie i pouczenie
dla niewytrwałych i znużonych:
N
au
ko
w
eU
ni
w
er
s
yt
e
tu
M
ik
oł
aj
a
K
op
er
ni
k
Co znaczy to życzenie: „Nie zwlekaj” (Ps 70 [69],6)? Żeby mi się
nie wydawało zbyt długo oczekiwać twojego przyjścia. Tobie wydaje się
zbyt długo, dla Boga tak nie jest. Dla niego tysiąc lat jako jeden dzień,
lub jak trzy godziny czuwania. Ale jeśli nie masz cierpliwości, wydaje ci
się zbyt odległe. A skoro tobie wydaje się to odległe, odstąpisz od niego
i staniesz się podobny do tych, którzy zmęczeni pustynią, natychmiast
błagają Boga o rozkosze, jakie zachował dla nich w ojczyźnie. A skoro
podczas drogi nie doznają rozkoszy, które być może zepsułyby ich,
szemrzą przeciwko Bogu, i sercem wracają do Egiptu. Tam powracają
sercem, od czego zostali oderwani ciałem. Ty nie bądź takim, nie chciej.
Lękaj się słowa Boga, które mówi: „Pomnijcie na żonę Lota” (Łk 17,32).
Ona też w drodze, już oswobodzona od Sodomitów, obejrzała się do
tyłu. Tam gdzie się obejrzała, tam została. Stała się posągiem z soli,
żeby ciebie zachować. Stała się bowiem dla ciebie przykładem, żebyś
i ty miał serce, i jako głupiec nie pozostał na drodze16.
©
Co
py
tig
ht
by
W
yd
aw
ni
ct
w
o
Istotną zachętą pasterza skierowaną do swych wiernych, w obliczu
obietnicy przyjścia Pana, jest wezwanie do ciągłej gotowości. Augustyn
kolejny raz podkreśla pozytywny aspekt niewiedzy odnoszącej się do
daty tego wydarzenia. Uznaje to za swoiste przynaglenie do cierpliwości,
nade wszystko zaś do uczciwego i dobrego życia. Przykładem negatywnym poddanym wiernym pod rozwagę staje się w tym kontekście postępowanie ludzi za czasów Noego, którzy zginęli, gdyż pokładali nadzieję
w ziemskim życiu i wyżej stawiali je od samego Boga17. Lekarstwem na
to, zdaniem biskupa, jest takie prowadzenie życia, które większą miłością
darzy Ofiarodawcę, upatrując we wszystkich dobrach, które zostały dane
na ziemi, wyraz Bożego zmiłowania i pociechy18.
In Ps. 127,16.
In Ps. 69,9; Objaśnienia 39, s. 233–234.
17
In Ps. 120,3.
18
Tamże.
15
16
TEOLOGIA_16_2010.indb 101
2011-08-22 14:06:27
102
Ks. Dariusz Zagórski
Zdaniem Augustyna, tęsknota za niebem obecna jest w człowieku w pragnieniu światłości. Ziemskie życie przyrównane jest bowiem
do ciemności i cienia, w których kroczyć trzeba, by osiągnąć upragniony cel:
er
s
yt
e
tu
M
ik
oł
aj
a
K
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
u
Niechaj człowiek zważa na siebie za dni przemijających jak cień,
żeby spełnił coś godnego upragnionego przez siebie światła. Jeżeli
w nocy panuje cień, niechaj szuka dnia. Dzień bowiem tej marności,
dla człowieka poznającego, jest dniem utrapienia. Niezależnie od tego,
czy skutkiem jakiej niewygody, czy jakiej przykrości szkodzić nam będzie, czy też będzie się uśmiechał poprzez jakieś powodzenie, w tym
wszystkim należy wzdychać i lękać się, gdyż życie człowieka na ziemi
jest próbą (Hi 7,1). Dlatego też powiedzione jest: „Cały dzień kroczyłem
zasmucony” (Ps 37,7). Potrzebujemy pociechy, i niezależnie od tego,
czego nam użycza Bóg obecnie, skoro spotyka nas powodzenie, nie jest
to radość błogosławionych, ale pociecha biedaków. Powiadam zatem,
niechaj człowiek dokona czegoś godnego upragnionej światłości za dni
swojego cienia, i niechaj w nocy poszukuje Pana19.
ni
ct
w
o
N
au
ko
w
eU
ni
w
Święty Augustyn wyraźnie podkreśla, skąd wzięło się owo pragnienie życia wiecznego i tęsknota za doskonałością. Otóż zakorzenione
one zostały w człowieku dzięki Bożej łaskawości. Stwórca bowiem mimo
popadnięcia człowieka w grzech „dał mu się poznać” i mimo wszystko
„cenił go”. Pozwolił tym samym człowiekowi na odnowienie w sobie
podobieństwa do prawdy, udzielonego mu w akcie stworzenia20.
In Ps. 143,11; Św. Augustyn, Objaśnienia Psalmów, tł. J. Sulowski, PSP 42, Warszawa 1986 (dalej cytuję: Objaśnienia 42), s. 275.
20
In Ps. 143,11; Objaśnienia 42, s. 274–275: „«Człowiek stał się podobny marności» (zob. Ps 144 [143],4), a jednak dałeś mu się poznać i cenisz go. «Człowiek stał
się podobny marności». Jakiej marności? Przemijającym czasom i przepływającym.
W porównaniu do nieustannie trwającej i nigdy nie umniejszającej się prawdy, te rzeczy
to marność. Albowiem i to stworzenie zajmuje swoje miejsce. Jak jest napisane: «Bóg
napełnił ziemię swoimi dobrami» (Syr 16,29). Co znaczy: «swoimi»? Sobie odpowiadającymi. Ale to wszystko ziemskie, ulotne, przemijające jest, o ile porówna się do prawdy, o której powiedziano: «Jam jest, który jest» (Wj 3,14). Wszystko to, co przemija, to
marność. Rozpływa się z czasem, jak dym w powietrzu. I co więcej powiem, niż to, co
wyraził Jakub apostoł, pragnąc ludzi pysznych przywołać do pokory? «Bo czymże jest
życie wasze? Parą jesteście, co się ukazuje na krótko, a potem znika» (Jk 4,14). Zatem
«człowiek stał się podobny marności». Grzesząc «stał się podobny marności». Albowiem
będąc pierwotnie stworzony, stał się podobny prawdzie. Ponieważ jednak zgrzeszył,
ponieważ dostał, co mu się słusznie należało, «stał się podobny marności»”.
aw
19
©
Co
py
tig
ht
by
W
yd
TEOLOGIA_16_2010.indb 102
2011-08-22 14:06:27
Wędrówka chrześcijanina do nieba w Enarrationes in Psalmos św. Augustyna
103
3.Trud ziemskiego pielgrzymowania
ko
w
eU
ni
w
er
s
yt
e
tu
M
ik
oł
aj
a
K
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
u
Świadomość przeznaczenia chrześcijanina, tęsknota za niebem, ma
– zdaniem Augustyna – owocować właściwym podejściem do ziemskiej
egzystencji. Winno się to przejawiać w cierpliwym i pogodnym znoszeniu
wszelkiego rodzaju przeciwności, czy prześladowań, w ciągłym dążeniu
do oczyszczania serca, a także w walce z namiętnościami, grzechami
i wadami, w końcu też w czynieniu dobra.
Augustyn komentując Psalm 98 (97), mówiący o chwale oddawanej
Bogu przez człowieka, odnosi się do słów natchnionego Autora, które
dają opis całej gamy instrumentarium prowadzącego swoisty akompaniament do śpiewów wesela i okrzyków chwały (Ps 98 [97],5–6). Szczególną
uwagę biskup Hippony zwraca na „kute trąby” i głos rogu („In tubis
ductilibus et voce tubae corneae iubilate in conspectu regis Domini”)21.
Wstępując na stopnie interpretacji duchowej Świętego Tekstu, nasz autor
doszukuje się w ich opisie głębszego znaczenia.
Charakterystyka „trąb kutych”, wyrabianych z miedzi przez „wybijanie” („bicie”), na chwałę Boga, zdaniem Augustyna, doskonale oddaje
ludzkie bytowanie na ziemi. Człowiek, również uczyniony na chwałę Boga,
winien dokonywać duchowego postępu mimo utrapień (uderzeń) losu:
W
yd
aw
ni
ct
w
o
N
au
Utrapienie to uderzanie, postęp to wzniesienie się. Trąbą kutą był
Job (Tuba ductilis erat Iob), kiedy znienacka został uderzony tak wielką
stratą i pozbawiony został dzieci, pod uderzeniem tak wielkiego zmartwienia stał się trąbą kutą, i zabrzmiał: «Pan dał, Pan wziął, jak się
Panu podobało, tak się stało. Niech imię Pańskie będzie błogosławione»
(Hi 1,21). W jaki sposób zabrzmiał? Jakże miły wydał głos!22
©
Co
py
tig
ht
by
Drugi z instrumentów to jest „trąba rogowa” (róg), według naszego autora, wskazuje na konieczność przewyższania ciała i jego rozkoszy.
W duchowym opisie Augustyn wzywa wiernych do przezwyciężania
cielesności i jej opanowania, by stać się już tu na ziemi człowiekiem
duchowym, „wyrywającym się” ku niebu23.
Wspomniana walka z ciałem, jego słabościami, a także złem jakie
dotyka człowieka, wymaga wytrwałości, a także wsparcia pochodzącego
In Ps. 97,7.
In Ps. 97,6; Objaśnienia 40, s. 300–301.
23
In Ps. 97,7; Objaśnienia 40, s. 302.
21
22
TEOLOGIA_16_2010.indb 103
2011-08-22 14:06:28
104
Ks. Dariusz Zagórski
To
ru
ni
u
od Boga. Biskup Hippony, odnosząc się do słów Psalmu 140 (139),8,
poucza wiernych, w jaki sposób winni zabiegać o Bożą pomoc w trudnościach, to jest we wszelkiego rodzaju zasadzkach ze strony grzeszników,
podstępach czy złośliwości ludzkiej, podszytej zazdrością i zawiścią. Wytrwałość w trudnych momentach życia może być „udoskonalona” przez
Boga, jeśli tylko przywoła się Jego pomocy i poprosi Pana o wsparcie
(Ps 140 [139],8: „Panie, Panie, mocy zbawienia mego”):
ik
oł
aj
a
K
op
er
ni
k
aw
„Kto wytrwa aż do końca, ten będzie zbawiony” (Mt 24,13). Psalmista wiedział o tym i lękał się. Zatrwożony z powodu wzmożonej
nieprawości szukał nadziei, bo „kto wytrwa aż do końca, ten będzie
zbawiony” (tamże). Postanowił wytrwać, ale zobaczył, że droga jest
długa. Ponieważ wytrwanie to rzecz wielka i trudna, zaniósł prośbę,
celem udoskonalenia swojej wytrwałości do Tego, który ją nakazał24.
©
Co
py
tig
ht
by
W
yd
aw
ni
ct
w
o
N
au
ko
w
eU
ni
w
er
s
yt
e
tu
M
To wsparcie płynące od Chrystusa Augustyn podkreśla w szczególny sposób. Obecny w Ps 140 (139),8 motyw walki w doskonały sposób
ukazuje kondycję ludzką naznaczoną zmaganiem wewnętrznym: z pożądliwościami i zewnętrznym: z ludźmi „udającymi dobrych”25. Nasz autor,
przywołując słowa Rz 7,23–25, mówi o prawie odnajdywanym w członkach ludzkich, sprzeciwiającym się prawu umysłu26 i wprowadzającym
w niewolę grzechu. Wyzwolenie człowieka – za św. Pawłem – biskup
Hippony odnajduje w łasce Bożej otrzymywanej za wstawiennictwem
Jezusa Chrystusa. Zbawiciel jest również ukazany przez Augustyna, na
podstawie słów Ps 143 (142),8, jako Ten, który rozświetla i wskazuje
człowiekowi właściwą drogę jego ziemskiego pielgrzymowania. To on
staje się dla wierzącego ukrytym traktem wiodącym do „źródła życia
(Ps 35,10)”27.
Biskup Hippony wyraźnie podkreśla w swym nauczaniu, że wszelkie zabiegi zmierzające do doskonalenia się człowieka, walki ze złem
i nabywaniem dobra, powinny dokonywać się poprzez naśladowanie
Bożej prawdy i miłosierdzia Pana. Tak jak Bóg okazuje swemu stworzeniu miłosierdzie, gdy gładzi grzechy, i prawdę, gdy wypełnia obietnice,
tak również chrześcijanin postępujący Jego drogą winien to miłosierdzie
In Ps. 139,11; Objaśnienia 42, s. 205.
Tamże.
26
V. Grossi, La pace in Agostino d’Ippona. Aspetti antropologici e sociali, „Vox Patrum” 26 (2006), t. 49, s. 209.
27
In Ps. 142, 15; Objaśnienia 42, s. 262.
24
25
TEOLOGIA_16_2010.indb 104
2011-08-22 14:06:28
Wędrówka chrześcijanina do nieba w Enarrationes in Psalmos św. Augustyna
105
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
u
manifestować, litując się nad biednymi, a także naśladować prawdę Bożą,
unikając niesłusznych i krzywdzących sądów28.
Naśladowanie Bożej dobroci wymaga odrzucenia przez człowieka
własnych kategorii myślenia, a także opinii bazujących na ludzkim rozumowaniu. Augustyn przedstawił tę tezę w taki sposób, że zachęcał do
postępowania za Chrystusem, nigdy zaś do „wyprzedzania Go”29. Bóg
bowiem jest źródłem światła, człowiek zaś jest „oświecanym”; ludzkie
więc sądy winny pozostawać w zgodności z prawdą Bożą30.
Podsumowanie
©
Co
py
tig
ht
by
W
yd
aw
ni
ct
w
o
N
au
ko
w
eU
ni
w
er
s
yt
e
tu
M
ik
oł
aj
a
K
Motyw wędrówki chrześcijanina do nieba w Komentarzu do Psalmów
św. Augustyna bazuje na głębokim przekonaniu autora o przeznaczeniu
człowieka, po zakończeniu ziemskiego życia, do bytowania w wiecznej
szczęśliwości. Owo przekonanie oparte jest na przemyśleniach biskupa
Hippony odnoszących się do osobistych życiowych doświadczeń, a także
na psychologicznej analizie ludzkich dążeń i pragnień.
Wskazania Enarrationes w wyraźny sposób zachęcają człowieka do
takiego spojrzenia na ziemską rzeczywistość, które we właściwy sposób
ustawiłoby hierarchię wartości i celów. Augustyn wzywa więc do rozpalenia w sobie pragnienia wiecznego bytowania w niebie, co owocować
ma poprawą życia i trwaniem w gotowości na spotkanie z Panem.
Świadomość powołania do szczęścia, tęsknota za Bogiem i obiecanymi przezeń dobrami, wskazują na konieczność należytego podejścia do
ziemskiego bytowania, to jest – między innymi – chętnego podejmowania
życiowych trudności i bolesnych doświadczeń. Dzielne ich znoszenie,
a także naśladowanie Chrystusa i realizacja Jego nauczania, wprowadzają
człowieka na pewną drogę wiodącą do zbawienia i spotkania z Bogiem
– źródłem życia i szczęśliwości.
In Ps. 88 (1),25; Objaśnienia 40, s. 148.
In Ps. 62,17: „Qui enim voluerit Deum antecedere, consilio suo vult vivere, et
non vult sequi praecepta Dei”. Zob. A. Okroj, „Przyjaciel Boga” w świetle „Enarrationes
in Psalmos” św. Augustyna, Lublin 2002 (mps), s. 124.
30
Zob. In Ps. 26 (2),3; In Ps. 7,8.
28
29
TEOLOGIA_16_2010.indb 105
2011-08-22 14:06:28
106
Ks. Dariusz Zagórski
The Christian’s journey to heaven in the Enarrationes in
Psalmos of St. Augustine
Summary
©
Co
py
tig
ht
by
W
yd
aw
ni
ct
w
o
N
au
ko
w
eU
ni
w
er
s
yt
e
tu
M
ik
oł
aj
a
K
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
u
The motive of the Christian’s journey to heaven in the Commentary on the
Psalms of St. Augustine is based on a very deep belief of the author in the destiny
of man, after the end of earthly life, to an existence in eternal happiness. Such
a conviction is founded upon the considerations of the bishop of Hippo with regard
to his own personal life experiences, and likewise upon a psychological analysis of
human aspirations and desires.
The directives of the Enarrationes in a very clear way encourage man to
perceive earthly existence in such a way, which would lead to a correct way of
ordering the hierarchy of values and goals. Augustine, therefore, calls for the igniting within oneself of the longing for eternal existence in heaven, which in turn
should lead to the amending of one’s life and a constant state of readiness for the
meeting with the Lord.
The consciousness of a vocation to happiness, the yearning for God and the
goodness which has been promised, point to the necessity of a correct approach
to earthly existence, that means – among other things – the willing undertaking of
the hardships and sorrowful experiences of life. Courageously carrying them, and
also the imitating of Christ and the realization of His teachings, guides man onto
the right road leading to salvation and the meeting with God – the source of life
and happiness.
TEOLOGIA_16_2010.indb 106
2011-08-22 14:06:28