Streszczenie Abstract Development directions of modern

Archives of Waste Management
Archiwum Gospodarki Odpadami
and Environmental Protection
http://ago.helion.pl
ISSN 1733-4381, Vol. 11 (2009), Issue 2 p. 73-82
Kierunki rozwoju nowoczesnych instalacji w systemie Zakładów
Zagospodarowania Odpadów
Wandrasz J. W., Hryb W.,
Katedra Technologii i Urządzeń Zagospodarowania Odpadów
Politechnika Śląska
ul. Konarskiego 18A
44-100 Gliwice;
tel. (+48 32 237 21 14), fax (+48 32) 237 12 13,
e-mail: [email protected]
e-mail: [email protected]
Streszczenie
W artykule przedstawiono rolę i znaczenie jakie mają do spełnienia Zakłady
Zagospodarowania Odpadów (ZZO) w nowoczesnym systemie gospodarki odpadami.
Pokazano metodykę oceny efektywności Zakładów Zagospodarowania Odpadów, jak
również opisano założenia nowej technologii - rekultywacji czynnej składowisk.
Abstract
Development directions of modern installations in waste management plants
system
The role and the significance of waste sorting plants in the modern waste management
system are presented. The methods of assessing the effectiveness of waste sorting plants are
discussed together with the assumption of new technology concerning landfill active
reclamation.
1. Wstęp
Realizacja przepisów prawa polskiego, odnoszących się do obowiązkowych poziomów
odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych i poużytkowych (Dz. U. nr 109, poz. 752),
czy dyrektyw Unii Europejskiej, np. składowiskowej ograniczającej ilość biofrakcji
trafiającej na składowiska (dyrektywa w sprawie składowisk odpadów - 99/31/WE)
wymaga budowy nowoczesnych zintegrowanych ZZO (Zakładów Zagospodarowania
Odpadów).
W celu ograniczenia składowania odpadów podlegających biodegradacji państwa
członkowskie powinny opracować narodowe strategie redukcji ilości tych odpadów
74
Archiwum Gospodarki Odpadami i Ochrony Środowiska, vol. 11 nr 2 (2009)
trafiających na składowiska. W planie tym należy przewidzieć środki służące wspieraniu
recyklingu, kompostowania, odzyskiwania energii i surowców oraz produkcji biogazu.
Wzrost opłaty marszałkowskiej za składowanie niesegregowanych odpadów komunalnych
z 15,91 zł do 75 zł za tonę w 2008 roku przyczyni się do rozwoju selektywnej zbiórki
odpadów, a przede wszystkim wymusi konieczność budowy nowoczesnych ZZO
pozwalających na znaczne ograniczenie strumienia niesegregowanych odpadów
komunalnych kierowanych na składowiska. Wiele miast i gmin stoi obecnie przed
problemem budowy tego typu zakładów.
Niespełnienie Unijnych Dyrektyw w zakresie gospodarki odpadami skutkować może w
najbliższym czasie wysokimi karami nałożonymi przez Unię Europejską.
2. Rola i znaczenie zintegrowanych Zakładów Zagospodarowania Odpadów
(ZZO) w systemie gospodarki odpadami.
Odpady w systemie ich zagospodarowania stanowić winny źródło odnawialnych
surowców, jak i energii. Możliwość właściwego ich wykorzystania ma być realizowana w
ZZO w powiązaniu z selektywną zbiórką, procesami sortowania i przetwarzania odpadów.
Działania te prowadzą do zwiększenia odzysku surowców wtórnych, pozyskania
produktów, takich jak paliwo formowane czy kompost.
Argumenty przemawiające za budową ZZO w Polsce:
• konieczność realizacji przepisów prawa polskiego odnoszących się do obowiązkowych
poziomów odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych i poużytkowych (Dz. U. nr
109, poz. 752), jak również dyrektyw Unii Europejskiej np. ,,składowiskowej”
ograniczającej ilość biofrakcji trafiającej na składowiska (dyrektywa w sprawie
składowisk odpadów - 99/31/WE),
• zgodnie z rozporządzeniem z dnia 12 czerwca 2007 r. zmieniającym rozporządzenie w
sprawie kryteriów oraz procedur dopuszczania odpadów do składowania na
składowisku danego typu obowiązuje zapis, że należy unikać składowania odpadów
komunalnych, których ciepło spalania wynosi powyżej 6 MJ/kg suchej masy (Dz. U.
2007 nr 121 poz. 832),
• wzrost opłaty marszałkowskiej za składowanie niesegregowanych odpadów
komunalnych (w ostatnim okresie z 15,91 zł do 75 zł za tonę). Tak radykalny wzrost
opłaty składowiskowej przyczyni się do rozwoju selektywnej zbiórki odpadów, a
przede wszystkim wpłynie na konieczność budowy nowoczesnych ZZO pozwalających
na znaczne ograniczenie strumienia niesegregowanych odpadów komunalnych
kierowanych na składowiska.
• Ministerstwo Środowiska przygotowało projekt nowelizacji ustawy o odpadach, gdzie
przewiduje się możliwość odmowy wydania zezwolenia na prowadzenie działalności
polegającej wyłącznie na odbieraniu odpadów komunalnych. Ma to być instrument dla
gmin, które będą mogły udzielać zezwoleń tym przedsiębiorcom, którzy zapewnią nie
tylko transport odpadów, ale także ich przetwarzanie. Ma to być dodatkowy instrument
ograniczający ilość odpadów komunalnych kierowanych na wysypiska.
Archives of Waste Management and Environmental Protection , vol.11, issue 2 (2009)
75
• ZZO wymagają nieporównywalnie niższych nakładów inwestycyjnych w porównaniu
ze spalarniami odpadów. Inwestycje tego typu są również akceptowane przez
społeczeństwo. Spełniają ponadto wymogi o ograniczeniu strumienia odpadów i ich
odzysku surowcowym i energetycznym (pozyskanie paliwa formowanego).
Kluczowym elementem prawidłowego funkcjonowania tego typu zakładów jest właściwa
identyfikacja wsadu, która winna być podstawą organizacji procesu przetwarzania.
Instalacje takie mogą różnić się ilością i rodzajem zastosowanych urządzeń, kolejnością ich
umiejscowienia w linii technologicznej, a tym samym sposobem realizacji procesu
sortowania, co decyduje o jego efektywności. Przy doborze instalacji należy kierować się
wielkością strumienia odpadów na wejściu i oczekiwaną przepustowością. W zależności od
ilości odpadów i od dalszej koncepcji wykorzystywania wydzielonych z nich frakcji
stosowane są różne warianty sortowni.
W pracy [1] przedstawiono przykłady instalacji sortowania pochodzących zarówno z
Europy, jak i Stanów Zjednoczonych skonstruowanych specjalnie pod kątem rozdziału
różnych rodzajów odpadów (makulatury z odpadów domowych, odpadów biurowych,
odpadów z supermarketów, odpadów komunalnych).
Nowoczesne kompleksowe systemy gospodarki odpadami komunalnymi wdrażane są w
krajach wysoko rozwiniętych i tworzone na zasadzie ich segregacji i przetwarzania, która
powinna objąć swym zasięgiem odpady z gospodarstw domowych, drobnego przemysłu,
usług i handlu.
Stosowanie technologii odzysku surowców wtórnych ma swoje uzasadnienie z
gospodarczego, a także środowiskowego punktu widzenia.
Dyrektywa Rady nr 99/31 z 26 kwietnia 1999 r. w sprawie składowania odpadów (OJ L
182 z 16 lipca 1999 r. s. 1), definiuje pojęcie przetwarzania (obróbki) i dodatkowo określa
zasady umieszczania odpadów na składowiskach. Wymaga przyjęcia krajowych strategii,
zmierzających do ograniczenia ilości odpadów biodegradowalnych przeznaczonych do
składowania. Ograniczenie powinno być osiągane poprzez zastępowanie składowania
recyklingiem surowców wtórnych, kompostowaniem, produkcją paliw formowanych,
biogazu i innymi działaniami zmierzającymi do odzysku materiałów i energii. Składowane
mogą być wyłącznie odpady poddane uprzedniemu przekształceniu (przeróbce) z
wyjątkiem odpadów obojętnych w stosunku, do których przekształcenie jest technicznie
niemożliwe, przy czym każda z partii trafiająca na składowisko winna mieć swój atest.
System gospodarki odpadami obejmuje swoim zakresem zbiórkę, transport, sortowanie i
przetwarzanie odpadów oraz docelowe miejsca wykorzystania uzyskanych surowców i
produktów. Zaliczyć do nich należy: huty szkła, huty żelaza i stali, huty metali
nieżelaznych, przemysł papierniczy, zakłady tworzyw sztucznych, kompostownie,
rolnictwo, budownictwo oraz elektrociepłownie i cementownie - czyli potencjalni odbiorcy
paliwa formowanego.
W celu poprawienia działania systemu gospodarki odpadami należy przeanalizować
czynniki mające decydujący wpływ na jego efektywność. Czynnikami tymi są np. regulacje
prawne, edukacja społeczeństwa, rozwój systemu selektywnej zbiórki odpadów i
76
Archiwum Gospodarki Odpadami i Ochrony Środowiska, vol. 11 nr 2 (2009)
poszerzenie asortymentu zbieranych selektywnie frakcji o odpady kuchenne i zielone, a
przede wszystkim budowa nowych zintegrowanych ZZO i rozbudowa istniejących.
Celem instalacji sortowania jest uzyskanie frakcji o jak największym stopniu czystości tak,
by odbiorca otrzymał produkt o gwarantowanej jakości.
Rys.2.1. Sposób organizacji systemu gospodarki odpadami w powiązaniu z ZZO [3].
Optymalizacja procesów powinna być poprzedzona oceną poszczególnych instalacji z
uwagi na skuteczność sortowania (wskaźniki odzysku dla poszczególnych frakcji i
urządzeń), stopień czystości otrzymywanych frakcji, właściwość doboru urządzeń
sortujących i określenie optymalnych parametrów ich pracy. Należy także ocenić lokalny
rynek pod kątem odbiorców na odzyskane surowce i produkty, by nie zalegały one na
terenie instalacji sortowania, lub trafiały na składowiska. Z instalacji ZZO na składowisko
powinny trafiać jedynie te frakcje, które ze względu na swoje właściwości czy wysokie
koszty przetwarzania w danym miejscu i czasie nie znajdują zastosowania i nie będą
negatywnie oddziaływać na środowisko [2].
Archives of Waste Management and Environmental Protection , vol.11, issue 2 (2009)
77
Rolę i miejsce ZZO w systemie gospodarki odpadami przedstawiono na rys. 2.1. Na
rysunku tym pokazano także wzajemne powiązania między poszczególnymi elementami
systemu gospodarki odpadami, gwarantujące właściwe działanie całej struktury. Brak
jednego z elementów systemu bądź jego złe funkcjonowanie wpływa negatywnie na
skuteczność całego systemu [3].
3. Oszacowanie efektywności ZZO
W pracy [3] poddano ocenie różnego rodzaju typoszeregi urządzeń (instalacje sortowania).
Analizie poddano siedem różnych instalacji począwszy od prostych instalacji sortowania –
typowych dla warunków polskich, składających z przesiewacza i kabiny sortowania
ręcznego, aż po rozwinięte systemy przetwarzania odpadów pozwalające na otrzymanie
paliw formowanych. Dla każdego z typoszeregów przeprowadzono symulację rozdziału
próbki odpadów o tej samej masie 10 Mg i tym samym przyjętym składzie
morfologicznym. Skład morfologiczny został tak dobrany, aby odzwierciedlał skład
morfologiczny odpadów komunalnych typowych dla warunków polskich.
Przedstawiona analiza symulacyjna rozdziału próbki odpadów komunalnych w ZZO [3], z
oceną skuteczności procesu segregacji realizowanego w różnych typoszeregach urządzeń,
w oparciu o znane wskaźniki odzysku i czystości poszczególnych frakcji w rzeczywistych
urządzeniach ZZO, tworzy model pozwalający na symulację rozdziału zadanej masy
odpadów o znanym składzie morfologicznym.
Głównym wyznacznikiem efektywności ZZO jest masowy wskaźnik wykorzystania
odpadów, który przedstawia jego zdolność do maksymalnego przetworzenia masy odpadów
w użyteczne i zbywalne surowce i produkty, a tym samym ogranicza strumień odpadów
kierowanych na składowisko. Masowy wskaźnik wykorzystania odpadów komunalnych dla
rozpatrywanych typoszeregów urządzeń można przedstawić wzorem:
Wm =
X 1− n
× 100%
Xp
(3.1)
Gdzie:
Wm - masowy wskaźnik wykorzystania odpadów komunalnych ZZO, %;
Xp – całkowita masa odpadów komunalnych na wejściu do ZZO, Mg;
X1-n – całkowita masa wysortowanych surowców przeznaczonych do wykorzystania
energetycznego, materiałowego, biologicznego – uwzględniająca masę zanieczyszczeń
znajdujących się w poszczególnych wydzielonych surowcach i uzyskanych produktach, Mg
(przy założeniu, że udział zanieczyszczeń nie dyskwalifikuje możliwości ich dalszego
przetworzenia czy wykorzystania – spełniony jest warunek zbytu wysortowanych frakcji
tzn.: XZ ≤ XZ graniczne gdzie: XZ – masa zanieczyszczeń w wysortowanej frakcji X;
XZ graniczne – maksymalny udział zanieczyszczeń w danej frakcji pozwalający jeszcze na jej
materiałowe wykorzystanie.)
78
Archiwum Gospodarki Odpadami i Ochrony Środowiska, vol. 11 nr 2 (2009)
Rezultaty uzyskane z przeprowadzonych symulacji pozwalają dobrać optymalne, dla
danych warunków rozwiązanie i oszacować ilość produktów i surowców otrzymywanych z
konkretnego typoszeregu urządzeń.
Przykład symulacji rozdziału odpadów dla jednej z analizowanych instalacji przedstawiono
na rys.3.1. Wykorzystane w symulacjach wskaźniki sortowalności i czystości zostały
wyznaczone na instalacji sortowania w Rybniku, jak również na instalacji sortownia w
Turku (Finlandia). Zostały one wyznaczone na podstawie pracy rzeczywistych urządzeń,
takich jak: przesiewacze bębnowe, rusztowe, rozdrabniacze, separatory metali
magnetycznych, niemagnetycznych, separator powietrzny, itp..
W wyniku przeprowadzonych symulacji rozdziału próbki opadów możliwe było określenie
masowego wskaźnika wykorzystania odpadów dla każdego z typoszeregów. Wskaźnik ten
pozwala na ocenę efektywności zakładu i prowadzonych procesów. Im wyższy wskaźnik
tym mniejszy strumień odpadów trafia na składowisko i wyższe dochody ze sprzedaży
surowców i produktów generuje zakład.
Rys.3.1. Bilans procesu przetwarzania odpadów dla wybranego typoszeregu urządzeń
(symulacja rozdziału poszczególnych składników) [3]. Zastosowane na rysunku
oznaczenia: P.B. – przesiewacz bębnowy, K.S.R. – kabina sortowania ręcznego,
R.– rozdrabniacz, S.M.M. – separator metali magnetycznych, S.M.N.- separator
metali niemagnetycznych, S.P. – separator powietrzny.
Archives of Waste Management and Environmental Protection , vol.11, issue 2 (2009)
79
Dla danych analizowanych w pracy ZZO dla przyjętego na wejściu składu morfologicznego
odpadów otrzymano wskaźniki wykorzystania odpadów w zakresie 21÷83%.
Najwyższy masowy wskaźnik wykorzystania odpadów (83%) mogą osiągnąć tylko duże
nowoczesne i zintegrowane Zakłady Zagospodarowania Odpadów, które nastawione są
jednocześnie na formowanie paliw, pozyskanie wartościowych surowców wtórnych, jak
również przetwarzanie frakcji biologicznej i mineralnej [3].
4. Rekultywacja czynna składowisk jako ogniwo systemu
Zakłady Zagospodarowania Odpadów (ZZO) najczęściej lokalizowane są przy
składowiskach odpadów, dlatego dodatkową funkcją takiego zakładu może być technologia
rekultywacji czynnej. Pozwala ona na rzeczywistą rekultywację składowisk szczególnie
tych, które nie posiadają odpowiednich zabezpieczeń i stanowią zagrożenie dla środowiska.
Technologia ta umożliwia przetworzenie odpadów ze składowiska i wykorzystanie
zawartych w nich części palnych jako składników paliwa formowanego. Na składowisku
pozostaje jedynie frakcja mineralna odpadów.
W 2004 r. w Polsce eksploatowano 1049 składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i
obojętne (GUS).
Do roku 2009 wszystkie składowiska odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne muszą
spełniać wymogi dyrektywy 1999/31/WE i polskiego prawa. Składowiska niespełniające
tych wymogów muszą być do 2009 roku zamknięte. Dlatego kluczową rolę przy ich
modernizacji i rekultywacji odegrać może nowa technologia rekultywacji czynnej.
Obecnie użytkowane będą jedynie składowiska duże posiadające odpowiednie techniczne
standardy, małe składowiska nie posiadające odpowiednich zabezpieczeń są i będą
zamykane, ponieważ stanowią zagrożenie dla środowiska, a pośrednio także dla ludzi –
skażenie wód gruntowych, emisja gazów, itp. Tego typu niebezpieczne miejsca należy
poddawać rekultywacji czynnej, która pozwoli na wyeliminowanie zagrożenia dla
środowiska.
Pomimo tego, że inżynieria składowisk odpadów rozwinęła się do poziomu aktualnie
stosowanej koncepcji wielu zabezpieczeń, dzięki którym prawdopodobieństwo zagrożenia
człowieka i środowiska zostało znacznie zredukowane, to długoterminowa szczelność
stosowanych systemów składowisk nie jest gwarantowana [4].
Rekultywację czynną składowiska przewidziano realizować przy pomocy koparkoładowarki i mobilnego przesiewacza bębnowego w powiązaniu z ZZO. Przesiewacz w
normalnym trybie pracy może być wykorzystywany w linii technologicznej hali ZZO a w
przypadku prac na składowisku, kierowany w określony jego sektor, co umożliwi odsianie
z wybranej masy odpadów frakcję balastową (frakcja podsitowa). Balast – masa inertna
pozostaje na składowisku, zaś frakcja nadsitowa transportowana jest do ZZO. Pozostałość
podsitową gromadzi się wraz z innymi materiałami inertnymi w wyeksploatowanym
miejscu składowiska, tworząc wypełnienie górotworu możliwe do dalszej biologicznej
aktywności. Obszar eksploatacji wysypiska chroniony jest przed opadami specjalnym
systemem ruchomego zadaszenia oraz opcjonalnie wraz z systemem nawiewu powietrza.
80
Archiwum Gospodarki Odpadami i Ochrony Środowiska, vol. 11 nr 2 (2009)
Frakcja nadsitowa podawana jest na terenie ZZO do instalacji podawczej kierującej odpady
do urządzenia rozdrabniającego i innych urządzeń w celu odzyskania metali
magnetycznych, niemagnetycznych, a w efekcie do wytworzenia paliwa formowanego.
Znalezienie terenu pod nowe składowiska jest obecnie bardzo trudne głównie ze względów
społecznych. Biorąc pod uwagę tempo zapełniania się składowisk i dopiero rozwijający się
w naszym kraju system zagospodarowania odpadów, nie wyklucza się że już wkrótce może
zabraknąć miejsc na składowanie odpadów i dlatego rekultywacja czynna składowisk
wydaje się być jedynym rozwiązaniem. Jej największą zaletą oprócz stworzenia nowych
miejsc składowych jest rozwiązanie problemu, jaki stanowią niezabezpieczone stare
składowiska dla środowiska, szczególnie w rejonach przyrodniczo cennych.
Obecnie eksploatowane składowiska są zapełniane w bardzo szybkim tempie. Trafiają na
nie najczęściej odpady komunalne zmieszane nieprzetworzone, bogate są one w wysoko
kaloryczną frakcję (np. folie, tekstylia, tektura, itp.) nadającą się jako komponent paliwa
formowanego. Dlatego rekultywacja czynna składowiska pozwoli na przetworzenie tych
odpadów i pozyskanie nowej powierzchni do składowania, co znacznie wydłuży żywotność
składowiska. ZZO będzie pełnił dwie funkcje w czasie jednej zmiany przetwarzane będą
odpady przywożone z miasta, natomiast w czasie drugiej zmiany przetwarzane będą
odpady pochodzące ze składowiska odpadów komunalnych.
Ogólną zasadę technologii rekultywacji czynnej przedstawia rys. 4.1. i 4.2.
Archives of Waste Management and Environmental Protection , vol.11, issue 2 (2009)
81
Rys. 4.1. Schemat blokowy z wykorzystaniem sortowni i pozyskaniem paliwa
formowanego w systemie rekultywacji czynnej składowisk [3].
Technologia zagospodarowania odpadów wraz z rekultywacją czynną składowisk zostały
zgłoszone do opatentowania w roku 2005 pt. ,,Sposób zagospodarowania odpadów”–
numer P 376497 i spotkały się z dużym zainteresowaniem oraz zostały uznane jako nowość
międzynarodowych targów ekologicznych Poleko 2005 w Poznaniu [5].
Rys. 4.2. Główna idea rekultywacji czynnej składowisk z pozyskaniem paliwa
formowanego [3].
Argumenty, przemawiające za wprowadzeniem technologii rekultywacji czynnej
składowisk w powiązaniu z zakładami zagospodarowania odpadów:
• przetworzenie odpadów komunalnych ze składowiska pozwoli na odzyskanie i
wykorzystanie frakcji palnej. Paliwo formowane wytwarzane będzie w ZZO
przylegającym do składowiska,
• przetworzenie odpadów komunalnych ze składowiska, na którym pozostanie jedynie
masa inertna (przesiew z mobilnego przesiewacza bębnowego, jak i część frakcji
ciężkiej wyseparowanej w ZZO nienadającej się jako komponent paliwa).
Rekultywacja czynna składowiska pozwoli na odzyskanie powierzchni do
składowania, co umożliwi jego modernizację i dalszą eksploatację, zgodnie z
wymogami UE.
• część z funkcjonujących obecnie składowisk odpadów komunalnych jest pozbawiona
jakichkolwiek rozwiązań technicznych zabezpieczających środowisko przed infiltracją
odcieków do gruntu. Dlatego rekultywacja czynna spowoduje także pozytywny efekt
82
Archiwum Gospodarki Odpadami i Ochrony Środowiska, vol. 11 nr 2 (2009)
środowiskowy polegający na tym, że na składowisku pozostanie jedynie masa inertna,
która nie będzie miała negatywnego wpływu na środowisko wodno – glebowe,
• rekultywacja czynna składowiska jest pierwszym tego typu przedsięwzięciem w rejonie
Europy środkowo-wschodniej i może zrewolucjonizować dotychczasowe poglądy na
temat rekultywacji składowisk odpadów komunalnych.
Nowy i efektywny sposób rekultywacji czynnej składowisk pozwoli na przedłużenie okresu
ich eksploatacji i zmniejszenie przez to konieczności powstania nowych tego typu
obiektów. Rekultywacja czynna składowiska charakteryzuje się także tym, że przerywa
procesy metanogenezy niezorganizowanej i emisję gazów cieplarnianych.
5. Wnioski
Przetwarzanie odpadów komunalnych wymaga budowy nowoczesnych zintegrowanych
ZZO rozwiązujących w sposób kompleksowy problem gospodarki odpadami danego
regionu oraz rekultywacji czynnej istniejących składowisk. Głównym wyznacznikiem
efektywności ZZO jest masowy wskaźnik wykorzystania odpadów, który przedstawia jego
zdolność do maksymalnego przetworzenia masy odpadów w użyteczne i zbywalne surowce
i produkty, a tym samym ogranicza strumień odpadów kierowanych na składowisko.
Najwyższy masowy wskaźnik wykorzystania odpadów mogą osiągnąć tylko duże
nowoczesne i zintegrowane ZZO, które nastawione są jednocześnie na formowanie paliw,
pozyskanie wartościowych surowców wtórnych jak również frakcji biologicznej i
mineralnej z odpadów komunalnych.
Rekultywacja czynna składowisk w powiązaniu z ZZO jest technologią pozwalającą na
przetworzenie odpadów ze składowiska i wykorzystaniu zalegającej tam wysoko
kalorycznej frakcji jako komponentu paliwa formowanego.
,,Praca naukowa finansowana ze środków na naukę w latach 2005-2007 jako projekt
badawczy”
Literatura
[1] Wandrasz J.W., Wandrasz A. J.: Paliwa formowane, biopaliwa i paliwa z odpadów w
procesach termicznych, Wyd. ,,Seidel-Przywecki” Sp. z o. o., Warszawa 2006
[2] Wandrasz J.W., Hryb W.: ,,Rola i znaczenie instalacji sortowania w systemie
gospodarki odpadami” Czystsza Produkcja w Polsce, wyd. Simpress 6/2003, s. 18.
[3] Hryb W.:,, Analiza optymalizacyjna procesów segregowania i sortowania odpadów”
Rozprawa doktorska, maszynopis dostępny w bibliotece Katedry Technologii i
Urządzeń Zagospodarowania Odpadów, Gliwice, 12.2007
[4] Bilitewski B., Hardtle G., Marek K.:,, Podręcznik Gospodarki Odpadami”, wyd. Seidel
– Przywecki” Sp. z o.o., Warszawa 2003
[5] Wandrasz J. W. , Hryb W., Dec O.: Zgłoszenie patentowe; pt. Sposób
zagospodarowania odpadów, numer zgłoszenia: P 376497; 2005 rok