Rozwój bankowoŹci elektronicznej na tle przekszta

66 Systemy Bankowe
BANK I KREDYT l i s t o p a d – g r u d z i e ƒ 2 0 0 3
Rozwój bankowoÊci elektronicznej
na tle przekszta∏ceƒ duƒskiego
systemu bankowego
To m a s z C h o j e c k i , A n n a M a t y s e k - J ´ d r y c h
Wprowadzenie
Europejskie systemy bankowe podlega∏y w latach 80.
i 90. licznym przekszta∏ceniom, które wynika∏y zarówno z dà˝enia do zintegrowania rynku europejskiego, jak
równie˝ z procesów deregulacji i konsolidacji rynków
finansowych oraz post´pu technologicznego. Pomimo
podobieƒstwa pierwotnych przyczyn przeobra˝eƒ systemowych w poszczególnych krajach europejskich odmienny by∏ ich przebieg oraz konsekwencje dla instytucji finansowych i klientów.
Szczególne znaczenie dla kszta∏tu oraz funkcji pe∏nionych przez wspó∏czesne, rozwini´te rynki finansowe
mia∏ post´p w dziedzinie nowych technologii oraz ich
praktyczne wykorzystanie w Êwiadczeniu us∏ug finansowych. Niezb´dnym warunkiem wprowadzenia nowoczesnych rozwiàzaƒ technologicznych w sprzeda˝y us∏ug
by∏o m.in. stworzenie odpowiedniej infrastruktury technicznej oraz norm prawnych gwarantujàcych bezpieczeƒstwo i sprawnoÊç przeprowadzanych transakcji, a przede
wszystkim przygotowanie klientów do korzystania z nowych form komunikacji i dystrybucji us∏ug bankowych.
Celem opracowania jest analiza rozwoju duƒskiego sektora bankowego na tle najnowszych technologii.
T∏em prowadzonych rozwa˝aƒ uczyniono przeglàd najwa˝niejszych przekszta∏ceƒ w duƒskim systemie bankowym z punktu widzenia jego struktury, cech oraz
efektywnoÊci funkcjonowania. Autorzy dà˝yli do zidentyfikowania tych czynników wynikajàcych z przeobra˝eƒ systemowych, które wp∏ywajà na pojawienie
si´ odmiennych elementów w rozwoju duƒskiego systemu bankowego – na tle pozosta∏ych paƒstw skandynawskich. Przedmiotem zainteresowania by∏y równie˝
podobieƒstwa mi´dzy nordyckimi systemami bankowymi, szczególnie w zakresie wykorzystania najnow-
szych rozwiàzaƒ teleinformatycznych w Êwiadczeniu
us∏ug bankowych.
Spo∏eczno-ekonomiczne uwarunkowania
rozwoju duƒskiego systemu bankowego
Jednym z niezb´dnych warunków stabilnego rozwoju
systemu finansowego w gospodarce rynkowej jest trwa∏y rozwój gospodarczy. Dlatego celowa wydaje si´ analiza warunków gospodarczych, w których rozwija∏ si´
duƒski system bankowy w minionej dekadzie.
Gospodarka duƒska w latach 90. charakteryzowa∏a si´ wzgl´dnà stabilnoÊcià. W odró˝nieniu od pozosta∏ych krajów nordyckich kryzys bankowy z poczàtku
lat 90. nie znalaz∏ wyraênego odzwierciedlenia
w kszta∏towaniu si´ wskaêników ekonomicznych gospodarki duƒskiej. Niewielkie spowolnienie gospodarcze w latach 1991-1993 (zob. tabela 1) wynika∏o przede
wszystkim z pogarszajàcej si´ sytuacji finansów publicznych. Gwa∏towny wzrost d∏ugu publicznego w Danii na poczàtku lat 90. do poziomu niemal 80% PKB
w 1993 r., jak równie˝ utrzymujàcy si´ wysoki deficyt
bud˝etowy (w 1993 r. deficyt wyniós∏ 3% PKB) zintensyfikowa∏y dzia∏ania rzàdu w sferze finansów publicznych. Dokonano m.in. istotnych zmian strukturalnych
w zakresie wydatków bud˝etowych. Przekszta∏cenia
strukturalne dotyczy∏y w zdecydowanej mierze redukcji Êwiadczeƒ o charakterze socjalnym, jak równie˝
wiàza∏y si´ z wprowadzonymi w 1994 i 1999 r. reformami systemu podatkowego1. W konsekwencji prze1 Celem wprowadzonych reform by∏o stworzenie przejrzystego systemu podatkowego (poszerzenie podstawy opodatkowania poprzez eliminacj´ ulg podatkowych, przy jednoczesnym obni˝eniu stóp podatkowych). Szerzej na temat reform podatkowych w Danii zob. A.H. Jensen, Summary of Danish tax
policy 1986-2002, Working Paper No. 2/2001, Ministry of Finance, Copenhagen 2001.
BANK I KREDYT l i s t o p a d – g r u d z i e ƒ 2 0 0 3
prowadzonych reform fiskalnych i zmian o charakterze
strukturalnym d∏ug publiczny zmniejszy∏ si´ w 2001 r.
do 45% PKB (osiàgajàc tym samym jeden z najni˝szych
poziomów wÊród krajów UE), natomiast relatywnie wysoki deficyt bud˝etowy ustàpi∏ miejsca trwa∏ej nadwy˝ce w bud˝ecie2. Sekwencyjnie przeprowadzona konsolidacja finansów publicznych by∏a kluczowym czynnikiem sprzyjajàcym rozwojowi gospodarki duƒskiej
w minionej dekadzie.
Wp∏yw na stabilny rozwój gospodarczy w latach
90. mia∏y równie˝ nast´pujàce czynniki:
– wprowadzenie i konsekwentne realizowanie
od 1982 r. polityki sta∏ego kursu walutowego (od momentu rozpocz´cia trzeciego etapu tworzenia Unii Gospodarczej i Walutowej, tj. od 1 stycznia 1999 r., korona duƒska funkcjonuje w ramach systemu ERM II z dopuszczalnym pasmem odchyleƒ ±2,25%3),
– reforma rynku pracy, której bezpoÊrednim, zrealizowanym celem by∏o trwa∏e zmniejszenie bezrobocia4,
– liberalizacja rynku kapita∏owego i systemu kredytów hipotecznych,
– przekszta∏cenia strukturalne ca∏ej gospodarki
i przyj´cie kierunku rozwoju opartego na sektorze ICT
(mimo ˝e strategia rozwoju duƒskiej gospodarki jest podobna jak w innych paƒstwach skandynawskich, m.in.
w Finlandii i Szwecji, jednak stopieƒ jej realizacji jest
ni˝szy)5.
Tabela 1 Podstawowe wskaêniki ekonomiczne
gospodarki duƒskiej (w %)
Inflacja
Zmiana PKB
Bezrobocie
Inflacja
Zmiana PKB
Bezrobocie
1990
2,7
1,0
7,2
1996
2,1
2,5
6,3
1991
2,4
1,1
7,9
1997
2,2
3,0
5,3
1992
2,1
0,6
8,6
1998
1,9
2,5
4,9
1999
2,5
2,3
4,8
1993
1,3
0
9,6
2000
2,9
3,0
4,4
1994
2,0
5,5
7,7
1995
2,1
2,8
6,8
2001 2002*
2,4 2,4
1,0 1,6
4,3 5,0
* dane szacunkowe.
èród∏o: opracowanie na podstawie danych Statistics Denmark oraz OECD.
Systemy Bankowe 67
Strukturalne i ekonomiczne przekszta∏cenia
w duƒskim systemie bankowym
Duƒski system finansowy – podobnie jak pozosta∏e systemy skandynawskie – podlega∏ w ostatnich dwudziestu latach licznym przekszta∏ceniom o charakterze
strukturalnym, ekonomicznym i prawnym. Nale˝y zaznaczyç, ˝e o ile w Finlandii i Szwecji istotnym impulsem swoistej reformy systemu finansowego, a w szczególnoÊci bankowego, by∏ kryzys bankowy z poczàtku
lat 90., o tyle w Danii pierwotnej przyczyny nale˝y
upatrywaç w deregulacji rynku finansowego na poczàtku lat 80., a przeobra˝enia systemowe mia∏y jednoczeÊnie charakter ewolucyjny.
Duƒski rynek poÊrednictwa finansowego jest zdominowany przez banki – aktywa wszystkich banków stanowi∏y w 2001 r. ∏àcznie ponad 67% aktywów ca∏ego sektora finansowego. Aktywa banków depozytowo-kredytowych i oszcz´dnoÊciowych w 2001 r. stanowi∏y przy tym
∏àcznie 37% sumy bilansowej ca∏ego sektora finansowego, a udzia∏ aktywów banków hipotecznych (okreÊlanych
w Danii równie˝ mianem hipotecznych instytucji kredytowych – mortgage credit institution6) by∏ szacowany
w 2001 r. na 31%). Oprócz banków i instytucji hipotecznych na duƒskim rynku finansowym funkcjonujà równie˝ instytucje ubezpieczeniowe, fundusze inwestycyjne
i fundusze emerytalne (odpowiednio 14,5%, 5,5% i 12%
sumy bilansowej sektora finansowego w 2001 r.)7.
Duƒski system bankowy – jako najwa˝niejsze ogniwo
rynku poÊrednictwa finansowego – poddany by∏ w ciàgu
dwóch minionych dekad licznym procesom o charakterze
lokalnym, regionalnym bàdê globalnym, warunkujàcych
kierunek i si∏´ jego rozwoju. W celu przeanalizowania najistotniejszych przeobra˝eƒ systemu bankowego w Danii
w pierwszej cz´Êci artyku∏u zaprezentowane zostanà nast´pujàce zagadnienia: struktura duƒskiego systemu bankowego i jej charakterystyczne elementy, tendencje determinujàce funkcje i cechy poszczególnych instytucji finansowych i ca∏ego systemu (deregulacja i liberalizacja rynku
finansowego, konsolidacja sektora bankowego), a tak˝e
konsekwencje przeobra˝eƒ systemowych dla kszta∏towania si´ sytuacji ekonomiczno-finansowej banków.
Struktura i cechy duƒskiego systemu bankowego
2 L.L. Eskesen: Denmark: Selected Issues – The Danish Fiscal Framework –
Looking Back and Ahead. IMF Country Report, No. 02/102, May 2002, s. 3-6;
The Danish economy 2002. The Ministry of Finance, June 2002, s. 22.
3 Wàskie pasmo wahaƒ kursu korony duƒskiej w systemie ERM II stanowi
konsekwencj´ du˝ego stopnia konwergencji ekonomicznej gospodarki duƒskiej i paƒstw strefy euro. Report and Accounts 1999. Danmarks Nationalbank,
Copenhagen 2000, s. 31-32.
4 Reforma zwiàzana by∏a przede wszystkim z zaostrzeniem kryteriów przyznawania zasi∏ku dla bezrobotnych oraz skróceniem okresu jego pobierania. Wprowadzono równie˝ program ALMP (active labour market programme), którego
zasadniczym celem by∏a aktywizacja bezrobotnych w kierunku poszukiwania
pracy i podwy˝szania kwalifikacji. Szerzej zob. The effect of ALMP-programs,
The Danish Economy 2001. Ministry of Finance, Copenhagen 2002.
5 Zob. The ICT sector in the Nordic countries 1995-2000. Statistics Denmark,
December 2001.
Wspó∏czesny duƒski system bankowy kszta∏towa∏ si´
od 1975 r., w wyniku wejÊcia w ˝ycie ustawy regulujàcej funkcjonowanie banków – Banking Act z dnia 2
kwietnia 1974 r. Na mocy obowiàzujàcego aktu prawnego w Danii mog∏y funkcjonowaç banki depozytowo-
6 W publikacjach Narodowego Banku Danii okreÊlenia bank hipoteczny i hipoteczna instytucja kredytowa stosowane sà zamiennie. Nale˝y podkreÊliç, ˝e
w statystykach dotyczàcych sektora bankowego nie sà uwzgl´dniane dane
na temat banków hipotecznych.
7 The Danish financial system 2002/2003. Danish Bankers Association, Copenhagen 2003.
68 Systemy Bankowe
-kredytowe i oszcz´dnoÊciowe, które mia∏y bardzo zbli˝ony status (uprawnienie do przyjmowania depozytów
wy∏àczne na duƒskim rynku finansowym, wspólna instytucja nadzorcza, zbli˝ony zakres Êwiadczonych
us∏ug finansowych) i ró˝ni∏y si´ jedynie formà prawnà.
Banki depozytowo-kredytowe funkcjonowa∏y jako
spó∏ki akcyjne, natomiast banki oszcz´dnoÊciowe dzia∏a∏y na zasadzie niezale˝nych instytucji o charakterze
non-profit. Od koƒca 1988 r. w wyniku reformy Banking Act banki oszcz´dnoÊciowe mog∏y przekszta∏caç
si´ w spó∏ki akcyjne. Mia∏o to daleko idàce konsekwencje nie tylko w odniesieniu do stworzonej mo˝liwoÊci
pozyskiwania kapita∏u przez banki oszcz´dnoÊciowe;
powsta∏a równie˝ podstawa prawna tworzenia powiàzaƒ kapita∏owych mi´dzy odmiennymi dotychczas instytucjami bankowymi8.
Charakterystycznym elementem duƒskiego sektora
bankowego jest szczególnie istotna funkcja przypisywana bankom hipotecznym w rozwoju systemu bankowego, jak równie˝ ca∏ej duƒskiej gospodarki9. Banki hipoteczne na trwa∏e wpisa∏y si´ w architektur´ duƒskiego
systemu finansowego pod koniec XVIII wieku jako instytucje b´dàce konkurencyjnym wobec banków êród∏em
finansowania budownictwa. Poczàtkowo banki hipoteczne funkcjonowa∏y na zasadzie autonomicznych organizacji o charakterze non-profit, nast´pnie uleg∏y przekszta∏ceniu w spó∏ki akcyjne i obecnie – dzi´ki dynamicznie rozwijajàcemu si´ rynkowi obligacji hipotecznych (mortgage bonds) – stanowià alternatywny sposób
inwestowania na duƒskim rynku finansowym10.
Duƒski system bankowy – podobnie jak w pozosta∏ych krajach skandynawskich – charakteryzuje si´ wysokà koncentracjà us∏ug finansowych. Stopieƒ koncentracji wyra˝ony udzia∏em pi´ciu najwi´kszych banków
duƒskich11 w sumie bilansowej sektora bankowego
w 2002 r. wyniós∏ 85,1% (udzia∏ w depozytach –
82,2%, a w kredytach – 80,4%). Dominujàcà rol´
na duƒskim rynku us∏ug bankowych odgrywajà dwa
najwi´ksze banki (Danske Bank, Nordea Bank Danmark), których aktywa stanowi∏y w 2002 r. 74,2% aktywów systemu bankowego. Obie instytucje stopniowo,
ale konsekwentnie zwi´ksza∏y swój udzia∏ w rynku
us∏ug bankowych, posiadajàc w 1988 r. oko∏o 40% aktywów sektora bankowego, a w 1995 r. ju˝ 62% ogó∏u
aktywów12. W odniesieniu do duƒskiego systemu ban8 D.R.R. Klein: The banking systems of the UE member states. Cambridge 1995
Gresham Book, s. 115-116.
9 O znaczeniu sektora banków hipotecznych mo˝e Êwiadczyç jego wielkoÊç
wyra˝ona w wartoÊci wyemitowanych obligacji hipotecznych, która w 2001 r.
by∏a ponad dwukrotnie wy˝sza ni˝ wartoÊç obligacji skarbowych. Report and
Accounts 2001, Danmarks Nationalbank, Copenhagen 2002.
10 D.R.R. Klein, op.cit., s. 116; szerzej zob. Danish Mortgage Bonds. Association of Danish Mortgage Banks, Copenhagen, November 1998.
11 Najwi´kszymi bankami w Danii sà (wg udzia∏u w tzw. working capital sektora bankowego): Danske Bank (51,0%), Nordea Bank Danmark (17,5%), Jyske
Bank (5,9%), FIH (4,4%) i Sydbank (3,4%); dane Danish Bankers Association.
12 L. Engwall, R. Marquardt, T. Pedersen, A.E. Tschoegl: Foreign bank penetration of newly opened markets in the Nordic Countries. Scandinavian Working Paper in Business Administration, No. 2, March 1999, s. 8.
BANK I KREDYT l i s t o p a d – g r u d z i e ƒ 2 0 0 3
kowego podobna i równie interesujàca mog∏aby byç
analiza stopnia koncentracji ca∏ego sektora finansowego. Dwa najwi´ksze banki dzia∏ajà bowiem w strukturach konglomeratów finansowych, odgrywajàcych
g∏ównà rol´ w zakresie us∏ug bankowych (bankowoÊç
depozytowo-kredytowa, hipoteczna i inwestycyjna),
ubezpieczeniowych oraz doradztwa finansowego.
Historycznie ukszta∏towanà cechà duƒskiego systemu bankowego jest liczna grupa bardzo ma∏ych lokalnych instytucji bankowych, która stanowi oko∏o 50%13
wszystkich banków w Danii. Jednak ich obecnoÊç
na rynku us∏ug bankowych ma charakter marginalny,
o czym Êwiadczy m.in. udzia∏ w aktywach systemu
bankowego szacowany na 0,47% oraz udzia∏ w kredytach ogó∏em – 0,6%)14.
JednoczeÊnie nale˝y podkreÊliç, ˝e wysoka koncentracja sektora bankowego nie stanowi silnej przeszkody w prowadzeniu rynkowej konkurencji mi´dzy
bankami. Konkurencja na duƒskim rynku us∏ug bankowych odbywa si´ na dwóch cz´Êciowo przenikajàcych
si´ p∏aszczyznach. Z jednej strony konkurujà mi´dzy
sobà du˝e banki Êwiadczàce us∏ugi na terenie ca∏ego
kraju i poza jego granicami. Drugà grup´ konkurentów
stanowià mniejsze banki, o ugruntowanej pozycji lokalnej i regionalnej15.
Najwa˝niejszà cechà duƒskiego sektora bankowego jest heterogeniczny charakter funkcjonujàcych
na nim instytucji zarówno pod wzgl´dem wielkoÊci
(wyra˝onej np. udzia∏em w sumie bilansowej ca∏ego
sektora), jak równie˝ zakresu przedmiotowego i przestrzennego Êwiadczonych us∏ug finansowych. NiejednorodnoÊç instytucji bankowych jest szczególnie istotna z punktu widzenia przemian duƒskiego sektora bankowego i rozbie˝noÊci w zakresie przekszta∏ceƒ poszczególnych segmentów sektora16.
Przekszta∏cenia duƒskiego sektora bankowego
Struktura duƒskiego sektora bankowego, jego charakterystyczne cechy i funkcje kszta∏towa∏y si´ w ostatnich
dwudziestu latach pod wp∏ywem czynników endo- i egzogenicznych o charakterze konsolidacyjnym i deregulacyjnym oraz w wyniku rozwoju technologicznego.
Struktura duƒskiego sektora bankowego formowa∏a si´ przede wszystkim pod wp∏ywem dynamicznie
nasilajàcych si´ tendencji w zakresie fuzji i przej´ç.
Proces konsolidowania duƒskiego systemu finansowego przebiega∏ w trzech odr´bnych etapach:
13 The Danish financial system 2002-2003, op.cit., s. 8.
14 O marginalnym znaczeniu banków lokalnych (working capital poni˝ej 250
mln koron), Êwiadczyç mo˝e równie˝ nieuwzgl´dnienie wyników finansowych banków w publikacjach statystycznych na temat duƒskiego sektora bankowego. Financial Stability 2003, Danmarks Nationalbank, May, Copenhagen
2003, s. 29-30.
15 The Danish financial system 2002-2003, op.cit., s. 8.
16 Ze wzgl´du na ró˝nice w tendencjach rozwojowych celowy jest podzia∏
duƒskiego sektora bankowego na trzy odr´bne grupy: du˝e banki krajowe,
banki hipoteczne oraz banki regionalne i lokalne.
BANK I KREDYT l i s t o p a d – g r u d z i e ƒ 2 0 0 3
1) tworzenie grup bankowych w ramach duƒskiego systemu bankowego (konsolidacja duƒskiego systemu bankowego),
2) tworzenie konglomeratów finansowych (konsolidacja duƒskiego systemu finansowego),
3) procesy konsolidacyjne i kooperacyjne w obr´bie skandynawskich systemów finansowych (internacjonalizacja duƒskiego systemu finansowego).
Pierwszy etap konsolidacji rozpoczà∏ si´ ju˝ w latach 70. i poczàtkowo polega∏ na przekszta∏ceniach
w sektorze bankowoÊci hipotecznej. Z ponad 25 regionalnych instytucji hipotecznych powsta∏o – w wyniku
fuzji i przej´ç – siedem banków hipotecznych o charakterze krajowym17. Odr´bny proces konsolidacji dotyczy∏ banków komercyjnych i oszcz´dnoÊciowych. Jego najbardziej znaczàcà konsekwencjà dla systemu
bankowego by∏o powstanie w 1990 r. dwóch najwi´kszych banków: Den Danske Bank i Unibank. Pierwszy
bank powsta∏ w wyniku po∏àczenia Danske Bank, Copenhagen Handelsbanken i Provinsbanken. Unibank
zosta∏ za∏o˝ony w wyniku po∏àczenia trzech banków
specjalizujàcych si´ w odmiennych rodzajach bankowoÊci:
– Andelsbanken (pierwotnie by∏ bankiem spó∏dzielczym, który nast´pnie zaanga˝owa∏ si´ równie˝
w obs∏ug´ przedsi´biorstw),
– Privatbanken (do 1990 r. by∏ najwi´kszym bankiem w Danii; specjalizowa∏ si´ w bankowoÊci korporacyjnej i inwestycyjnej),
– SDS Bank (by∏ najwi´kszym duƒskim bankiem
oszcz´dnoÊciowym).
Proces konsolidacji sektora finansowego w Danii
zmierza∏ w kierunku tworzenia konglomeratów finansowych, a zatem ∏àczenia odmiennych przedmiotowo
us∏ug finansowych. O ile w 1989 r. duƒskie konglomeraty finansowe posiada∏y niespe∏na 10% aktywów sektora finansowego, o tyle ju˝ w 1999 r. ich udzia∏ w aktywach ca∏ego sektora szacowany by∏ na ponad 60%18.
Wyrazem wysokiego stopnia konsolidacji duƒskiego
sektora finansowego jest unifikacja najwa˝niejszych
norm prawnych dotyczàcych odmiennych przedmiotowo us∏ug finansowych (z zakresu bankowoÊci tradycyjnej, hipotecznej, inwestycyjnej, ubezpieczeƒ, doradztwa finansowego) w ramach jednolitego aktu prawnego
– Danish Financial Services Act19.
Poczàtkowo konsolidacja nast´powa∏a w ramach
duƒskich instytucji finansowych, ale w ciàgu kilku
ostatnich lat nastàpi∏ dynamiczny wzrost powiàzaƒ kapita∏owych, w postaci licznych procesów fuzji i przej´ç
w obr´bie krajów nordyckich. Przyk∏adowo Unibank,
Systemy Bankowe 69
Êwiadczàcy us∏ugi bankowe jako Nordea Bank Danmark, funkcjonuje w ramach jednej z najwi´kszych nordyckich grup finansowych – Nordea, obejmujàcej instytucje finansowe ca∏ego regionu skandynawskiego.
Procesy konsolidacyjne w duƒskim systemie bankowym by∏y bezpoÊrednim nast´pstwem deregulacji
i liberalizacji systemu finansowego. Dania, jako pierwsze z paƒstw nordyckich, rozpocz´∏a dzia∏ania majàce
na celu internacjonalizacj´ sektora bankowego; m.in.
w 1971 r. w wyniku cz´Êciowej deregulacji systemu
bankowego, zezwolono bankom zagranicznym
na otwieranie przedstawicielstw20. Kolejny etap liberalizacji systemu bankowego by∏ konsekwencjà wstàpienia Danii do Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej
(EEC – European Economic Community) w 1972 r.
i wprowadzenia licznych norm prawnych obowiàzujàcych w EWG; m.in. w 1975 r. zezwolono bankom zagranicznym na otwieranie oddzia∏ów. Proces deregulacji
duƒskiego systemu bankowego nie wp∏ynà∏ na wzrost
konkurencji ze strony banków zagranicznych, co wi´cej
– przyczyni∏ si´ w znacznym stopniu do ekspansji duƒskich banków poza granice kraju21.
Deregulacja rynku finansowego w Danii mia∏a –
w przeciwieƒstwie do pozosta∏ych krajów skandynawskich – charakter sekwencyjny i kolejny jej etap stanowi∏a liberalizacja warunków prawnych zwiàzanych z funkcjonowaniem banków. Proces likwidacji ograniczeƒ
prawnych rozpoczà∏ si´ w 1980 r. (likwidacja ograniczeƒ
dotyczàcych wartoÊci udzielanych kredytów); dalsze
dzia∏ania podj´to w 1981 r. (zniesienie ograniczeƒ dotyczàcych kszta∏towania si´ stopy oprocentowania depozytów i kredytów)22. Znacznie mniejszy pierwotny stopieƒ regulacji duƒskiego systemu bankowego – na tle pozosta∏ych systemów skandynawskich – wyraênie przyspieszy∏ proces przystosowywania si´ banków do nowych, konkurencyjnych warunków, wp∏ywajàc m.in.
na racjonalizacj´ kosztów funkcjonowania banków.
P∏ynny charakter liberalizacji mia∏ równie˝ istotny
wp∏yw na stabilnoÊç duƒskiego systemu bankowego
w obliczu kryzysu w paƒstwach skandynawskich
na poczàtku lat 90. Dania by∏a jedynym paƒstwem nordyckim, w którym kryzys bankowy nie wymaga∏ anga˝owania zewn´trznych, wobec sektora bankowego,
Êrodków finansowych. Przyczyn takiego stanu rzeczy
upatruje si´ przede wszystkim w najwczeÊniejszej likwidacji prawnych ograniczeƒ funkcjonowania banków, dzi´ki czemu banki dostosowywa∏y si´ do nowych warunków rynkowych w okresie recesji ekonomicznej i – z uwagi na brak popytu – nie nastàpi∏ dra20 W poczàtkowym stadium internacjonalizacji tylko jeden bank zagraniczny
17 Mortgage financing in Denmark. Association of Danish Mortgage Banks, Co-
penhagen, May 2003, s. 7.
18 Financial Stability. “Monetary Review” No. 2/2001, Danmarks National-
bank, Copenhagen 2001.
19 Szerzej zob. Report and Accounts 2002. Danmark Nationalbank, Copenha-
gen 2003, s. 54.
rozpoczà∏ dzia∏alnoÊç w Danii, natomiast w Norwegii i Szwecji, gdzie internacjonalizacja rozpocz´∏a si´ niemal dekad´ póêniej, dynamicznie ros∏a liczba
oddzia∏ów zagranicznych. L. Engwall, R. Marquardt, T. Pedersen, A.E. Tschoegl, op.cit.
21 D.R.R. Klein, op.cit., s. 115.
22 L. Oxelheim: Financial markets in transition: globalization, investment and
economic growth. Routledge, London 1996, s. 161.
70 Systemy Bankowe
BANK I KREDYT l i s t o p a d – g r u d z i e ƒ 2 0 0 3
styczny wzrost ich akcji kredytowej23. Pomimo ∏agodnego przebiegu kryzys bankowy w Danii wp∏ynà∏ na sytuacj´ ekonomiczno-finansowà banków i by∏ jednoczeÊnie impulsem do podj´cia dalszych dzia∏aƒ majàcych
na celu obni˝enie kosztów ich funkcjonowania.
Sytuacja ekonomiczno-finansowa sektora bankowego w Danii
Przekszta∏cenia w duƒskim systemie bankowym –
w szczególnoÊci liczne fuzje i przej´cia – mia∏y wp∏yw
na kszta∏towanie si´ kosztów funkcjonowania banków.
Zarówno koszty osobowe, jak i operacyjne wykazywa∏y, w uj´ciu bezwzgl´dnym, tendencj´ rosnàcà. Jednak˝e uwzgl´dnienie dynamiki zmian w zakresie kosztów
i przychodów operacyjnych oraz sumy bilansowej sektora bankowego pozwala wnioskowaç o wyraênie
mniejszym wzroÊcie kosztów operacyjnych i osobowych (wzrost w latach 1990-2001 odpowiednio o 36%
i 37,8%) w odniesieniu do wzrostu przychodów operacyjnych oraz sumy bilansowej sektora bankowego
(wzrost o odpowiednio 78,4% i 76,5%). W wyniku rosnàcej konkurencji na rynku us∏ug bankowych zmieni∏a si´ równie˝ struktura przychodów duƒskich banków.
Wyraênie malejàca mar˝a odsetkowa sk∏oni∏a banki
do poszukiwania pozaodsetkowych êróde∏ przychodu,
czego wyrazem jest trwale rosnàcy udzia∏ przychodów
z tytu∏u prowizji i op∏at w przychodach operacyjnych
banków: od 16,7% w 1995 r. do 25,4% w 2001 r.
WielkoÊç duƒskiego sektora bankowego – wyra˝ona sumà bilansowà – wskazuje na jednoznacznà tendencj´ wzrostowà w ciàgu ostatnich siedmiu lat, nie-
Tabela 2 Sytuacja ekonomiczno-finansowa
banków duƒskich (mld DKK)
1990
Koszty osobowe
13,81
Koszty operacyjne 22,20
Przychody
operacyjne
32,36
Suma bilansowa 1121,6
Zysk netto
-2,71
1996
Koszty osobowe 14,23
Koszty operacyjne 23,86
Przychody
operacyjne
41,95
Suma bilansowa 1163,9
Zysk netto
10,83
1991 1992
15,17 15,14
25,11 24,80
1993
14,5
23,76
1994
14,62
23,65
1995
14,48
23,56
40,13 30,48 46,50 32,62
1009,8 936,9 1041,7 945,7
-0,43 -11,84 3,98 -0,32
43,63
1016,8
10,77
1997* 1998
14,31 15,55
24,36 26,89
1999
16,7
29,38
2001
18,78
30,67
41,17 44,99
1288,6 1457
11,54 11,26
47,33 56,01 57,81
1574,8 1745,4 1979,4
11,07 14,37 15,10
2000
18,31
33,35
* W 1997 r. nastàpi∏a zmiana metodologii: od 1997 r. statystyki dotyczà wy∏àcznie banków krajowych o „kapitale obrotowym” (working capital) ponad 250
mln koron duƒskich (do 1996 r. analizowano banki o kapitale przewy˝szajàcym
100 mln koron duƒskich); kategoria working capital obejmuje depozyty, wyemitowane papiery wartoÊciowe i kapita∏y podporzàdkowane na koniec roku.
èród∏o: opracowanie na podstawie danych OECD.
mniej jednak w kszta∏towaniu si´ tej wielkoÊci znajduje wyraz ∏agodny kryzys bankowy z poczàtku lat 90.
Na potencja∏ sektora bankowego majà wp∏yw równie˝
operacje pozabilansowe, dzi´ki którym duƒskie banki
osiàgajà coraz wi´kszy dochód24. W ostatniej dekadzie
wyraênie wzros∏a równie˝ wielkoÊç sektora bankowego
analizowana w kategorii wartoÊci udzielanych kredytów i przyjmowanych depozytów (wzrost w latach
1990-2001 wyniós∏ odpowiednio 61,51% i 59,22%).
Nale˝y podkreÊliç, ˝e poprawa sytuacji finansowej
banków w 2000 r., wyra˝ajàca si´ przede wszystkim
wzrostem zysku netto o 28,9%, jest konsekwencjà
uwzgl´dnienia w wynikach sektora bankowego wyników osiàgni´tych przez Realkredit Danmark – najwi´kszà hipotecznà instytucj´ kredytowà, która po∏àczy∏a
si´ z konglomeratem finansowym Danske Bank.
Wp∏yw rozwoju technologicznego na duƒski
sektor bankowy i jego otoczenie
Druga cz´Êç artyku∏u zosta∏a poÊwi´cona przekszta∏ceniom duƒskiego sektora bankowego wynikajàcym z zastosowania nowych technologii teleinformatycznych. Dà˝àc do mo˝liwie kompleksowego uj´cia problemu, autorzy zaprezentowali nast´pujàce zagadnienia: analiz´ nasycenia gospodarki duƒskiej oraz spo∏eczeƒstwa nowoczesnà technologià, rol´ rzàdu w rozwoju IT, przekszta∏cenia w zakresie duƒskiego systemu p∏atniczego oraz rozwój stricte bankowoÊci elektronicznej.
Rozpowszechnienie nowoczesnych technologii informatyczno-telekomunikacyjnych w duƒskim spo∏eczeƒstwie
Dokonana przez autorów analiza czynników rozwoju
bankowoÊci elektronicznej w krajach skandynawskich25
pozwala wnioskowaç o du˝ym wp∏ywie ÊwiadomoÊci
rzàdów i spo∏eczeƒstw poszczególnych paƒstw
na wprowadzenie nowych technologii komunikacyjnych w dalszym rozwoju kraju i jego gospodarki. Dania
jako kraj wysoko rozwini´ty o jednym z najwi´kszych
dochodów na mieszkaƒca w Europie i jednoczeÊnie bezpoÊrednio konkurujàcy na rynku nordyckim jest kolejnym przyk∏adem konsekwentnie realizowanej strategii
rozwoju sektora ICT zarówno w rozumieniu makroekonomicznym, jako ga∏´zi gospodarki, jak i mikroekonomicznym, jako poziom zdolnoÊci wykorzystywania jego
osiàgni´ç w spo∏eczeƒstwie.
Zaadaptowanie nowych technologii odbywa∏o si´
w Danii stosunkowo szybko, co przedstawia szczegó∏o24 M. Olsen, M.L. Bech: Earnings of Danish Banks. “Monetary Review” No.
2/98, Danmark Nationalbank, Copenhagen 1998.
23 I.A. Berg: Bank Failures in Scandinavia. W: Preventing Bank Crises. Lessons
25 T. Chojecki, A. Matysek: BankowoÊç elektroniczna w europejskich syste-
from Recent Global Bank Failures. Ed. G. Caprio, Jr., W.C. Hunter, G.G. Kaufman,
D.M. Leipziger, Proceedings of a conference co-sponsored by the Federal Reserve
Bank of Chicago and the EDI, Washington 1998 The World Bank, s. 195-201.
mach bankowych: Finlandia. „Bank i Kredyt” nr 1/2003, s. 74-86; T. Chojecki, A. Matysek-J´drych: BankowoÊç elektroniczna w europejskich systemach
bankowych: Szwecja. „Bank i Kredyt” nr 4/2003, s. 72-86.
BANK I KREDYT l i s t o p a d – g r u d z i e ƒ 2 0 0 3
Tabela 3 Wyposa˝enie gospodarstw domowych w technologie telekomunikacyjne (w %)
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
Komputer
osobisty
37 45,1
48
53
60,1
65
67
72
Internet
b.d.
5
10
22
33
46
48
59
Telefon
komórkowy 20 37,7
43
49
58,9
68
73
84
èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie danych: Statistics Denmark, Nordicom – Nordic Information Centre for Media and Communication Research
oraz National IT and Telecom Agency.
wo tabela 3. Liczba komputerów osobistych b´dàcych
w posiadaniu duƒskich gospodarstw domowych wzros∏a w ciàgu kilkunastu lat z 15% w 1990 r. do 72%
w 2002 r. Jeszcze wi´kszà dynamikà charakteryzujà si´
dane przedstawiajàce nasycenie spo∏eczeƒstwa telefonià komórkowà oraz liczba u˝ytkowników Internetu
(zob. tabela 3). Wprawdzie w porównaniu z pozosta∏ymi krajami skandynawskimi liczba telefonów komórkowych przypadajàca na mieszkaƒca jest nieco mniejsza,
jednak wielkoÊç ta pozwala zaliczyç Dani´ do Êwiatowych liderów w tej dziedzinie26.
Reasumujàc – oko∏o 76% spo∏eczeƒstwa duƒskiego mia∏o dost´p do Internetu w domu lub pracy, natomiast oko∏o 64% populacji mia∏o taki dost´p w domu.
Ponad po∏owa u˝ytkowników Internetu mia∏a dost´p
zarówno w pracy, jak i w domu27. W celu zrelatywizowania prezentowanych danych nale˝y przytoczyç
wskaêniki dost´pnoÊci Internetu w gospodarstwach
domowych w krajach Unii Europejskiej. Wynika
z nich, ˝e w listopadzie 2002 r. Dania znalaz∏a si´
na drugim miejscu, tu˝ za Holandià, przewy˝szajàc
o oko∏o 50% Êrednià dla ca∏ej Unii28. Wzrastajàcy dost´p do Internetu wp∏ywa∏ na liczb´ jego u˝ytkowników (zob. tabela 4), ale zach´ca∏ równie˝ instytucje publiczne, przedsi´biorstwa oraz instytucje finansowe
do zwi´kszenia obecnoÊci w globalnej sieci. Coraz
wi´ksza popularnoÊç Internetu wp∏ywa∏a równie˝
na dzia∏ania firm z sektora telekomunikacyjnego, starajàcych si´ zdobyç jak najwi´kszy udzia∏ w dynamicznie rozwijajàcym si´ rynku.
Tabela 4 U˝ytkownicy Internetu oraz telefonii
komórkowej GSM (w % populacji)
Aktywni u˝ytkownicy Internetu
Posiadacze aktywnych telefonów
komórkowych w systemie GSM
1999
49,3
2000
62,9
2001
73,8
2002
83,2
21,3
31,5
37,7
45,3
èród∏o: National IT and Telecom Agency.
26 Warto dodaç, ˝e udzia∏ u˝ytkowników telefonów z kartami przedp∏acony-
mi kszta∏tuje si´ w Danii na poziomie oko∏o 30%. Zob. Nordic Information Society Statistics 2002. Nordic Council of Ministers, Statistics: Denmark, Finland, Norway, Iceland, Sweden, Helsinki 2002, s. 55.
27 Service Sector and the Information Society. Denmark Statistical Yearbook
2003, s. 8-9.
28 eEurope 2002, Final Report. Commission of the European Communities,
Brussels 2003.
Systemy Bankowe 71
Poza dzia∏aniami majàcymi na celu zach´cenie spo∏eczeƒstwa do korzystania z Internetu du˝y nacisk k∏adzie si´ w Danii na zwi´kszenie dost´pnoÊci technologii
oferujàcej bardziej wydajny przep∏yw danych w sieci, poczàwszy od technologii ISDN, Internetu w telewizjach kablowych, poprzez technologie xDSL, g∏ównie ADSL29,
oraz sygna∏ radiowy (Fixed Wireless Access). Wi´kszoÊç
u˝ytkowników wcià˝ korzysta z Internetu poprzez tradycyjne modemy i analogowe linie telefoniczne (dial-up),
ale proporcje te zmieniajà si´ na rzecz cyfrowych, wydajniejszych technologii. Liczba u˝ytkowników Internetu
z dost´pem za pomocà technologii ISDN (Integrated Services Digital Network) wzros∏a z 29 tys. w 1996 r. do ponad 400 tys. na koniec 2001 r., co stanowi∏o oko∏o 27,5%
wszystkich stacjonarnych linii telefonicznych i jednoczeÊnie oko∏o 7,5 u˝ytkownika na 100 mieszkaƒców30.
W po∏owie 2002 r. niemal 70% gospodarstw domowych
posiadajàcych telewizj´ kablowà mia∏o mo˝liwoÊç korzystania z Internetu poprzez modem kablowy, natomiast
ponad 90% u˝ytkowników telefonii stacjonarnej mog∏o
korzystaç z Internetu za pomocà technologii ADSL. Ambitne plany firmy Sonofon, Êwiadczàcej us∏ugi dost´pu
do sieci poprzez sygna∏ radiowy, przewidywa∏y pokrycie
niemal 95% kraju ju˝ na koniec 2001 r.31
Dla duƒskich banków równie istotna jest informacja o wykorzystaniu Internetu wÊród przedsi´biorstw.
W 2002 r. oko∏o 91% z nich (dane dla przedsi´biorstw
zatrudniajàcych 5 i wi´cej pracowników) mia∏o dost´p
do sieci, a prawie 60% dost´p z szybszym transferem
ni˝ tradycyjny modem. Ponadto zarzàdzajàcy przedsi´biorstwami deklarujà, ˝e Êrednio 82% z nich wykorzystuje Internet do wykonywania operacji bankowych i finansowych, co stawia te operacje na pierwszym miejscu wÊród wielu czynnoÊci dokonywanych poprzez Internet (poza pozyskiwaniem informacji). Ciekawostkà
jest, ˝e na drugim miejscu znalaz∏y si´ kontakty z w∏adzà i instytucjami publicznymi (72%)32.
Dzia∏ania rzàdu i w∏adz duƒskich wspierajàce rozwój nowych technologii33
Liberalizacja rynku telekomunikacyjnego w Danii rozpocz´∏a si´ w 1995 r. Do tego czasu narodowy operator
29 ADSL (Asymmetric Digital Subscriber Line) – technologia umo˝liwiajàca
cyfrowy, o du˝ej wydajnoÊci, dost´p do Internetu poprzez lini´ telefonicznà
(w Danii oznacza to przepustowoÊç od 256 kb/s do 2 Mb/s).
30 Warto dodaç, ˝e mo˝liwoÊç skorzystania z tej formy dost´pu do sieci mieli
na koniec 2001 r. wszyscy abonenci telefoniczni. Nordic Information Society
Statistics 2002, op.cit., s. 51.
31 From Hardware to Content – Strategy for Fast, Cheap and Secure Internet
to all of Denmark, Annex 1. Ministry of Information Technology and Researches, October 2001, s. 4-5, 15 oraz Statistics Denmark.
32 Service Sector and the Information Society, op.cit., tabele statystyczne: 343
i 344.
33 Opracowano na podstawie: From Hardware to Content – Strategy for Fast,
Cheap and Secure Internet to all of Denmark, op.cit., oraz IT for All – Denmark’s Future, IT and Telecommunications Policy Statement and Action Plan
2002, The Ministry of Science, Technology and Innovation, June 2002.
72 Systemy Bankowe
– Tele Danmark – by∏ monopolistà i mia∏ wy∏àczne
prawo do korzystania z infrastruktury telekomunikacyjnej. Nowe regulacje rynkowe, oparte na ogólnych
zasadach zdrowej i innowacyjnej konkurencji oraz
swobodnego wyboru operatora telefonicznego, mia∏y
na celu stworzenie w Danii wydajnego i jednoczeÊnie
taniego rynku telekomunikacyjnego. Do pierwszych,
najwa˝niejszych regulacji nale˝y wprowadzenie zasady swobodnego dost´pu operatorów do cz´Êci istniejàcej i tworzonej sieci telekomunikacyjnej, dochodzàcej
bezpoÊrednio do klientów. Za pomocà dzier˝awy
ostatnich odcinków ∏àczy innych operatorów ka˝dy
z pozosta∏ych oferujàcych us∏ugi telekomunikacyjne
mo˝e konkurowaç na rynku. Koszty dzier˝awy linii
abonenckich sà w Danii zdecydowanie ni˝sze ni˝
w innych krajach europejskich – ogólnie o 34% ni˝sze
od Êredniej z krajów europejskich. Dalsza liberalizacja
rynku przebiega∏a stopniowo, zgodnie z rzàdowà ocenà „gotowoÊci” rynku na dalsze zmiany, i dotychczas
nie osiàgn´∏a pe∏nej deregulacji, podobnie jak w wielu
innych krajach, podlegajàcych wymaganiom Unii Europejskiej.
Dà˝àc do stworzenia gospodarki opartej na wiedzy
(knowledge economy) oraz wykreowania spo∏eczeƒstwa informacyjnego34 podejmowano i nadal si´ podejmuje wiele inicjatyw. Majà one na celu m.in.: wzrost
akceptacji i umiej´tnoÊci pos∏ugiwania si´ nowoczesnymi technologiami w ca∏ym spo∏eczeƒstwie i przedsi´biorstwach, udoskonalenie infrastruktury telekomunikacyjnej i wprowadzenie szybszych i taƒszych rozwiàzaƒ, udost´pnienie wielu us∏ug i informacji publicznych poprzez Internet, a tak˝e zapewnienie wysokich standardów bezpieczeƒstwa w procesie korzystania z nowych technologii. Dla instytucji finansowych
istotne by∏y efekty tych dzia∏aƒ, wp∏ywajàce na preferencje ich klientów, ale tak˝e zmieniajàce otoczenie
i warunki ich funkcjonowania, czego przyk∏adem by∏o
przyj´cie w maju 2000 r. ustawy o podpisie elektronicznym.
Osiàgni´cia gospodarki duƒskiej w zakresie tworzenia Êrodowiska sprzyjajàcego rozwojowi nowych
technologii informacyjnych sà zauwa˝ane w Êwiecie.
W corocznym rankingu Economist Intelligence Unit
(The Economist Group), porównujàcym Êrodowisko
e-business w najbardziej rozwini´tych krajach Êwiata,
w 2003 r. Dania zaj´∏a drugie miejsce, tu˝ za Szwecjà,
pokonujàc mi´dzy innymi Holandi´ i Stany Zjednoczone35. Warto dodaç, ˝e w 2000 r. Dania zajmowa∏a 12.
pozycj´ w tym samym rankingu.
34 W Danii zamiennie u˝ywa si´ okreÊleƒ: Network Society oraz Information
Society.
35 W rankingu tym ocenia si´ m.in.: jakoÊç infrastruktury IT, dzia∏ania rzàdów
podejmowane w celu rozwoju nowych technologii oraz faktyczny poziom wykorzystania ich w gospodarce; zob. The 2003 e-readiness ranking, Economist
Intelligence Unit, www.eiu.com.
BANK I KREDYT l i s t o p a d – g r u d z i e ƒ 2 0 0 3
System p∏atniczy
Rozwój systemu p∏atniczego w Danii w ciàgu ostatnich
kilkunastu, a nawet kilkudziesi´ciu lat nast´powa∏ w wyniku rozwoju i dzia∏alnoÊci firmy PBS (Danish Payment
Systems). Historia firmy si´ga 1968 r.36, kiedy duƒskie
banki zdecydowa∏y si´ na powo∏anie spó∏ki (MultiData)
majàcej na celu m.in. stworzenie i obs∏ug´ uniwersalnego,
skomputeryzowanego systemu obs∏ugujàcego przedsi´biorstwa w zakresie rozliczeƒ wynagrodzeƒ i innych
Êwiadczeƒ. Kolejnym wspólnym przedsi´wzi´ciem banków (1971 r.) by∏o za∏o˝enie spó∏ki PBC (Banks' Payment
Processing Centre), której zadanie polega∏o na zbudowaniu mi´dzybankowego centrum rozliczeniowego obs∏ugujàcego polecenie zap∏aty wykorzystywane przez klientów
wszystkich banków. Gdy w 1979 r. powo∏ano do ˝ycia
spó∏k´ PKK (Banks' Payment and Credit Card Company)
do opracowania i obs∏ugi wspólnego standardu karty debetowej oraz koniecznej infrastruktury, zdecydowano si´
po∏àczyç te odr´bne instytucje w jednà. W 1986 r., w wyniku po∏àczenia istniejàcej od 1984 r. firmy PBS z pozosta∏ymi wspólnymi spó∏kami banków powsta∏ podmiot
(pod nazwà PBS), który od chwili za∏o˝enia koordynowa∏
wszelkie prace nad rozwojem i bie˝àcà obs∏ugà prawie
wszystkich bankowych form p∏atniczych w Danii37.
Równolegle z wprowadzaniem nowych bezgotówkowych instrumentów p∏atniczych oferowanych przez
banki rozwija∏ si´ system postgiro, zarzàdzany przez
poczt´ i dost´pny dla klientów w ramach pocztowych
rachunków depozytowych obs∏ugiwanych poprzez sieç
placówek pocztowych. Swojà pozycj´ konkurencyjnà
w stosunku do banków system ten zawdzi´cza∏, poza du˝à dost´pnoÊcià, obowiàzkowemu wykorzystywaniu go
przez agencje i instytucje rzàdowe. W latach 80. nastàpi∏o zbli˝enie obydwu systemów: bankowego i pocztowego dzi´ki porozumieniom dotyczàcym wykorzystywania
przez posiadaczy rachunków bankowych lub pocztowych mo˝liwoÊci obydwu systemów. Przekszta∏cenie
systemu postgiro w nowy bank GiroBank (1991 r.) by∏o
przyczynà schy∏ku systemu pocztowego w dotychczasowym kszta∏cie konkurencyjnego dla banków. JednoczeÊnie skoƒczy∏o si´ uprzywilejowanie systemu postgiro
w zakresie obs∏ugi p∏atnoÊci rzàdowych i odtàd wszystkie banki mog∏y staraç si´ o nie w ramach og∏aszanych
przetargów. W wyniku zawartych porozumieƒ i w∏àczenia GiroBanku w poczet cz∏onków PBS system postgiro
zosta∏ w pe∏ni zintegrowany z systemem bankowym38.
Zawarto jednak porozumienie mi´dzy GiroBankiem
a Pocztà Duƒskà o Êwiadczeniu us∏ug banku w placówkach pocztowych na terenie ca∏ego kraju, a˝ do 2008 r.39
36 www.pbs.dk.
37 Payment systems in the European Union, ECB Blue Book, Frankfurt am Ma-
in 1996, s. 53.
38 Ibidem, s. 53-54.
39 Payment and securities settlement systems in the European Union, ECB
Blue Book, Frankfurt am Main 2001, s. 97.
Systemy Bankowe 73
BANK I KREDYT l i s t o p a d – g r u d z i e ƒ 2 0 0 3
Pierwszym osiàgni´ciem firmy MultiData by∏o
opracowanie standardu bezpoÊredniego przelewu bankowego, wykorzystywanego g∏ównie przez przedsi´biorstwa do przekazów wynagrodzeƒ i emerytur. Dokonywanie przelewów bankowych przez klientów indywidualnych – mimo stworzenia takiej mo˝liwoÊci
przez oddzia∏y niektórych banków – nie by∏o popularne. Wi´kszoÊci tego rodzaju zleceƒ dokonywano w placówkach pocztowych, wykorzystujàc gotówk´, czeki
lub papierowe formularze przelewu.
W po∏owie lat 70. pojawi∏ si´ nowy instrument
p∏atniczy – polecenie zap∏aty. Nie rozwija∏ si´ on tak
dynamicznie jak karty p∏atnicze, stopniowo jednak
zdobywa∏ pozycj´ wÊród innych operacji bezgotówkowych (zob. tabela 5). System poleceƒ zap∏aty (Payment
Service), którym tak˝e administrowa∏ PBS, umo˝liwia∏
dokonywanie regularnych, sta∏ych p∏atnoÊci dla klientów detalicznych, natomiast system Supplier Service –
dla podmiotów instytucjonalnych. Na szerokie wykorzystywanie tego systemu (ju˝ w po∏owie lat 90. obs∏ugiwa∏ ponad 90% wszystkich gospodarstw domowych
w Danii), poza bezdyskusyjnà wygodà, mia∏o wp∏yw to,
˝e by∏ on darmowy dla klientów indywidualnych40.
Wysoki poziom wykorzystania innych instrumentów p∏atniczych spowodowa∏, ˝e operacje polecenia
przelewu odgrywajà w duƒskim systemie p∏atniczym
mniejszà rol´ ni˝ w innych krajach skandynawskich –
poza Islandià (zob. tabela 5). Wprawdzie liczba przeprowadzanych transakcji wzrasta nieustannie, nie jest to jednak zwiàzane z operacjami klientów detalicznych, ale
g∏ównie z przelewami przedsi´biorstw i innych instytucji, dokonujàcych w ten sposób transferów z tytu∏u wynagrodzeƒ, emerytur czy innych Êwiadczeƒ. Wykorzystanie
instrumentów p∏atniczych jest nieco odmienne ni˝
w Finlandii i Szwecji, gdzie wzrastajàca rola Internetu
w samodzielnej obs∏udze bankowej spowodowa∏a zwi´kszenie popularnoÊci przelewów. W Danii, mimo równie
wysokiego wykorzystywania Internetu w operacjach bankowych, klienci pozostali przy automatycznej realizacji
p∏atnoÊci, tak jak w przypadku polecenia zap∏aty, oraz innej tradycyjnej dla nich ju˝ formie p∏atnoÊci kartà.
40 Ibidem, s. 101.
W przeciwieƒstwie do Finlandii i Szwecji, w Danii
wcià˝ niema∏e znaczenie w obrocie bezgotówkowym
majà czeki. W latach 80. i jeszcze na poczàtku lat 90.
by∏y one najwa˝niejszym i najpopularniejszym bezgotówkowym Êrodkiem p∏atniczym. Rocznie wystawiano
oko∏o 200 mln czeków, czyli 40 czeków na osob´41.
Spadek liczby wystawianych czeków rozpoczà∏ si´
w 1986 r. w efekcie pojawiania si´ coraz wi´kszej liczby kart p∏atniczych i rozrastania si´ sieci terminali
EFTPOS. Warto podkreÊliç, ˝e w wyniku wspó∏pracy
banków w zakresie rozwoju technologicznego ju˝ we
wczesnych latach 80. opracowano system s∏u˝àcy elektronizacji obrotu czekowego – nie nast´powa∏ fizyczny
przep∏yw czeków mi´dzy rozliczajàcymi a ksi´gujàcymi bankami, lecz dochodzi∏o jedynie do elektronicznej
wymiany koniecznych informacji42.
Wprawdzie znaczenie i wykorzystanie czeków jako jednego z uznanych Êrodków p∏atniczych znacznie
zmniejszy∏o si´ w ciàgu ostatnich kilkunastu lat, jednak
nadal pozostajà one alternatywà dla kart p∏atniczych
czy innych instrumentów. Nie nastàpi∏a bowiem jeszcze ich ca∏kowita marginalizacja, jak w Finlandii
i Szwecji. O ile radykalnie zmniejszy∏a si´ liczba wystawianych czeków, w relacji do pozosta∏ych bezgotówkowych Êrodków p∏atniczych, o tyle wartoÊç realizowanych czeków nadal mia∏a bardzo du˝y udzia∏ w transakcjach p∏atniczych.
Prawdopodobnym powodem spadku znaczenia rachunków czekowych w porównaniu z rachunkami kart
p∏atniczych (g∏ównie debetowych) by∏y ró˝nice w oprocentowaniu i kosztach ich posiadania. Rachunki, do których wydawane by∏y czeki, mia∏y najcz´Êciej bardzo niskie, a nawet zerowe oprocentowanie, szczególnie
przy mo˝liwoÊci wykorzystywania nieskoƒczonej liczby
czeków. Oprocentowanie mog∏o byç wi´ksze, ale wiàza∏o si´ to z ograniczonà liczbà czeków wydawanych do rachunku. W przypadku rachunków, do których wydano
kart´ debetowà, pomimo wy˝szego oprocentowania w∏aÊciciel móg∏ dokonywaç nieograniczonej liczby transakcji43. W ten sposób prawdopodobnie banki rekompenso41 Payment systems in the European Union, op.cit., s. 57.
42 Ibidem, s. 57.
43 Ibidem, s. 58, 59.
Tabela 5 Bezgotówkowe transakcje p∏atnicze w Danii
1990
1991
Czeki
Karty Dankort
Polecenie zap∏aty
Polecenie przelewu
156
81
55
65
135
111
56
73
Czeki
Karty p∏atnicze
Polecenia zap∏aty
Polecenie przelewu
2158
41
157
b.d.
1585
53
212
b.d.
1992
1993
1994 1995 1996
Liczba transakcji (mln)
124
118
108
94
85
141
172
208
241
274
62
69
75
87
96
81
90
98
132
140
WartoÊç transakcji (mld DKK)
1472
1437
1437 1276 1186
57
60
76
87
102
223
180
197
227
223
b.d.
1185
1403 1522 1754
1997
1998
1999
2000
2001 2002
77
305
105
150
71
340
113
158
61
371
122
163
56
400
130
167
48
440
138
171
42
477
146
177
1259
113
241
1965
1237
127
290
2325
955
139
323
2563
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
163
b.d.
b.d.
èród∏o: opracowanie w∏asnych na podstawie danych Danish Bankers Association, ECB oraz Statistical Yearbook 2003: The money and capital markets. Statistics Denmark.
74 Systemy Bankowe
BANK I KREDYT l i s t o p a d – g r u d z i e ƒ 2 0 0 3
wa∏y sobie wy˝sze koszty obs∏ugi czeków ni˝ kart, pozostawiajàc jednak wybór samym klientom.
Karty p∏atnicze
Rynek kart p∏atniczych w Danii tradycyjnie ju˝ zdominowany jest przez karty debetowe typu Dankort. System Dankort zosta∏ zaplanowany ju˝ w koƒcu lat 70.,
a opracowano go w 1983 r. Powsta∏ jako wspólny dla
wszystkich instytucji finansowych system, co by∏o
ewenementem w Europie. Charakterystycznym elementem ró˝niàcym duƒski system by∏ równie˝ bardzo
wysoki poziom bezpieczeƒstwa transakcji kartami Dankort, co wynika∏o z koniecznoÊci potwierdzenia transakcji numerem PIN44. Oprócz najbardziej popularnego
systemu karty debetowej, w wersji samodzielnej: Dankort lub mieszanej: VISA/Dankort, istniejà równie˝ karty kredytowe. Ich pozycja rynkowa jest jednak niewielka, chocia˝ liczba takich kart wzrasta z roku na rok.
Udzia∏ kart debetowych w ogólnej liczbie kart oraz
w wielkoÊci przeprowadzanych transakcji od kilkunastu lat utrzymuje si´ na niezmiennie wysokim poziomie (zob. tabele 6 i 7).
Poza funkcjami p∏atniczymi karty debetowe w Danii s∏u˝à równie˝ do wyp∏aty gotówki w punktach akceptujàcych i to niekoniecznie elektronicznych, typu
EFTPOS. System obs∏ugi kart umo˝liwia dokonywanie
wyp∏at gotówkowych jako samodzielnych operacji oraz
w trakcie transakcji zakupu towarów i us∏ug. Limit wyp∏aty gotówkowej ustanawia, w zale˝noÊci od mo˝liwoÊci kasowych, punkt akceptujàcy kart´45. Od 1999 r.
kartà Dankort mo˝na równie˝ dokonywaç transakcji
w Internecie46.
Wzrost liczby kart p∏atniczych, ich wykorzystania
oraz malejàca rola czeków zadecydowa∏y o koniecznoÊci rozbudowy elektronicznej infrastruktury p∏atniczej
(zob. tabela 8). Konieczne by∏o szczególnie zwi´kszenie
liczby terminali EFTPOS, obs∏ugujàcych codzienne
operacje kartami p∏atniczymi. Mimo ˝e liczba instalowanych urzàdzeƒ w przeliczeniu na mieszkaƒca Danii
by∏a jednà z najwy˝szych w Europie, w dalszym ciàgu
liczba transakcji dokonywanych w sieci terminali przewy˝sza∏a Êrednià unijnà prawie trzykrotnie47. Dane te
potwierdzajà codziennà duƒskà rzeczywistoÊç, w której
wykorzystywanie kart p∏atniczych, w szczególnoÊci debetowych, sta∏o si´ rutynowà czynnoÊcià.
Paradoksalnie, wspólne dzia∏ania banków w zakresie rynku kart p∏atniczych w Danii, które pozwoli∏y
na wprowadzenie sprawnego systemu p∏atnoÊci, sta∏y
si´ w po∏àczeniu z nietypowymi rozwiàzaniami prawnymi hamulcem dalszego rozwoju. Zgodnie z przyj´tymi w 1984 r. rozwiàzaniami prawnymi (Danish Payment Card Act), zabronione by∏o pobieranie op∏at
za p∏atnoÊci dokonywane kartami p∏atniczymi
45 Annual Report on Payment Systems 2001. Norges Bank 2002, s. 11.
46 Electronic Payment Systems in European Countries. Country Synthesis Re-
port, Karlsruhe Research Centre, Karlsruhe 1999, s. 29.
44 Info Society 2000 – Report from the Committee on Information Society by
47 Por. Payment and securities settlement systems in the European Union,
the Year 2000. Ministry of Research, Copenhagen 1994, s. IIIII.
op.cit. oraz Electronic Payment Systems in European Countries, op.cit.
Tabela 6 Liczba i struktura kart p∏atniczych w Danii (w mln)
Karty debetowe Dankort
Karty debetowe VISA/Dankort
Suma Dankort
Karty kredytowe
Suma
1990
1,51
0,22
1,73
0,15
1,88
1991
1,80
0,31
2,10
0,16
2,27
1992
1,92
0,37
2,30
0,19
2,49
1993
2,00
0,41
2,41
0,21
2,62
1994
2,02
0,53
2,55
0,21
2,77
1995
2,04
0,67
2,70
0,24
2,94
1996
1,99
0,83
2,82
0,25
3,06
1997
1,84
0,99
2,83
0,26
3,08
1998
1,41
1,21
2,62
0,31
2,93
1999
1,30
1,50
2,79
0,38
3,18
2000
1,44
1,58
3,02
0,46
3,48
2001
1,44
1,74
3,18
0,50
3,68
1997
305
27
278
9
1998
340
23
317
10
1999
371
23
348
11
2000
400
25
375
b.d.
2001 2002
440 477
28
25
412 452
b.d. b.d.
èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie danych PBS.
Tabela 7 Liczba transakcji kartami p∏atniczymi w Danii (w mln)
Karty debetowe Dankort, w tym:
- realizowane w imprinterach
- realizowane w terminalach EFTPOS
Karty kredytowe
1990
81
20
62
b.d.
1991
111
26
86
b.d.
1992
141
31
110
b.d.
1993
172
34
139
b.d.
1994
208
37
171
b.d.
1995
241
34
207
7
1996
274
34
240
8
èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie danych Danish Bankers Association oraz ECB.
Tabela 8 Sieç bankomatów oraz terminali EFTPOS w Danii (w tys.)
Liczba bankomatów
Liczba terminali EFTPOS
Liczba transakcji kartami Dankort
w EFTPOS/ mieszkaƒca
1990
b.d.
15,8
1991
1085
19,3
1992
1238
22,4
1993
1521
21,8
1994
1701
24,1
1995
2033
26,2
1996
2209
41,9
1997
2387
63
1998
2549
68,6
1999
2641
73
2000
2701
78
2001 2002
2763 2822
83
b.d.
12,1
16,7
21,3
26,8
32,8
39,6
45,6
52,6
59,8
65,4
70,2
76,9
èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie danych Danish Bankers Association oraz ECB.
84,0
Systemy Bankowe 75
BANK I KREDYT l i s t o p a d – g r u d z i e ƒ 2 0 0 3
od punktów handlowych przyjmujàcych te p∏atnoÊci.
Mia∏o to chroniç klientów niekorzystajàcych z kart
przed podwy˝kami cen towarów i us∏ug, wynikajàcych
z ewentualnych prowizji.
Rezultatem przyj´tego rozwiàzania w zakresie prowizji od transakcji kartami by∏o zdobycie przez kart´ debetowà Dankort bardzo mocnej pozycji rynkowej. Banki, niezainteresowane opracowaniem w∏asnych kart,
szczególnie w obliczu du˝ego rozdrobnienia (w latach
80. i na poczàtku 90. w Danii dominowa∏y Êrednie banki), godzi∏y si´ na pewnà monopolizacj´ rynku transakcji kartami. Ten uk∏ad si∏ zmieni∏ si´ po powstaniu kilku du˝ych grup bankowych, coraz mniej zainteresowanych udzia∏em we wspólnych przedsi´wzi´ciach z zakresu rozbudowy infrastruktury p∏atniczej48, oraz pojawieniu si´ nowych us∏ug p∏atniczych zwiàzanych ze
sprzeda˝à poÊrednià, np. w Internecie. Coraz silniejsze
naciski banków, usprawiedliwiajàcych si´ koniecznoÊcià ponoszenia du˝ych kosztów rozbudowy nowoczesnej infrastruktury oraz wprowadzania nowych technologii, spowodowa∏y zmian´ dotychczasowych uregulowaƒ prawnych. Zgodnie z nimi (Act on Certain Payment
Instruments), od 1999 r. mo˝liwe by∏o naliczanie prowizji od p∏atnoÊci kartami dokonanymi w procesie sprzeda˝y poÊredniej. W dalszym ciàgu ustawa zabrania∏a
jednak pobierania prowizji od p∏atnoÊci dokonanych
w stacjonarnych placówkach handlowo-us∏ugowych.
Ustawodawca wprowadzi∏ jednak warunki, które musia∏y byç spe∏nione, aby mo˝liwe by∏o pobieranie prowizji od wszystkich p∏atnoÊci kartami49:
1) wi´ksza liczba wydawców kart (tak˝e niezale˝nych kart debetowych),
2) wi´ksza liczba centrów rozliczeniowych,
3) brak technicznych barier dla p∏atnoÊci ró˝nymi
kartami w punktach akceptujàcych,
4) brak technicznych barier dla przyjmujàcych karty, po∏àczonych z innymi centrami rozliczeniowymi
ni˝ bankowe i PBS.
Spe∏nienie tych warunków mia∏o byç podstawà
do wprowadzenia kolejnej nowelizacji ustawy, a co wa˝niejsze mia∏o zmieniç dotychczasowy uk∏ad rynkowy, likwidujàc monopolizacjà obs∏ugi rozliczeƒ p∏atniczych.
W wyniku dà˝enia do osiàgni´cia wymienionych
kryteriów podj´to wiele dzia∏aƒ majàcych na celu
zwi´kszenie suwerennoÊci i konkurencyjnoÊci poszczególnych stron rozliczeƒ kartami, m.in. wydzielono
z PBS odr´bnà spó∏k´ z prawami do kart Dankort,
umo˝liwiono zawieranie bezpoÊrednich dwustronnych
umów mi´dzy detalistami a bankami (wczeÊniej umowy dla wszystkich banków zawiera∏ PBS)50. Pomimo
uznania, przez specjalnie w tym celu powo∏ane przez
rzàd forum (Payment Cards Panel), ˝e okreÊlone warunki zosta∏y spe∏nione, w 2002 r. zakaz pobierania prowi-
zji od transakcji kartami nie zosta∏ zniesiony51. Fakt
ten mo˝e mieç istotne znaczenie dla przysz∏oÊci tego
rynku w Danii.
48 Electronic Payment Systems in European Countries, op. cit., s. 28.
49 Annual Report 2000. Danish Bankers Association, Copenhagen 2001, s. 16.
50 Annual Report 2001. Danish Bankers Association, Copenhagen 2002, s. 11.
nish retail banking. “International Journal of Retail & Distribution Management”, Vol. 27, No 1, 1999, s. 45-46.
53 Den Danske Bank Annual Report 1999, s. 10.
BankowoÊç elektroniczna
Wzrost znaczenia nowych technologii komunikacyjnych mia∏ znaczenie równie˝ dla duƒskiego sektora
finansowego. Coraz powszechniejsze i swobodniejsze
pos∏ugiwanie si´ komputerami, telefonami komórkowymi czy Internetem w spo∏eczeƒstwie duƒskim spowodowa∏o zmian´ dotychczasowych metod komunikowania
si´ z instytucjami finansowymi oraz bankami. Stopniowo zmienia∏o si´ znaczenie poszczególnych form dost´pu do us∏ug bankowych. Oprócz istniejàcych tradycyjnych kana∏ów dystrybucji us∏ug bankowych, takich jak
sieci placówek bankowych czy pocztowych, oraz wcià˝
rozwijajàcej si´ sieci bankomatów i punktów akceptujàcych, s∏u˝àcych do obs∏ugi bardzo popularnych w Danii
kart p∏atniczych, pojawia∏y si´ komputerowe, telefoniczne i internetowe kana∏y sprzeda˝y us∏ug.
Nowe mo˝liwoÊci pozyskiwania i utrzymywania
klienta, za pomocà wymienionych nowych technik komunikacyjnych, zosta∏y dostrze˝one przez wi´kszoÊç
duƒskich banków, niezale˝nie od ich wielkoÊci i obszaru
dzia∏ania. W poczàtkowym okresie wprowadzania nowoczesnych rozwiàzaƒ banki skoncentrowa∏y si´ na umo˝liwieniu korzystania z us∏ug banku poprzez komputer
pod∏àczony do sieci bankowej. W miar´ pojawiania si´
coraz wi´kszej liczby telefonów komórkowych oraz rosnàcego znaczenia Internetu banki tworzy∏y serwisy bankowe oparte równie˝ na tych narz´dziach komunikacji.
Stopniowo dzia∏ania te doprowadzi∏y do przesuni´cia
Êrodka ci´˝koÊci obs∏ugi i kontaktu z klientem z kana∏ów
tradycyjnych na kana∏y nowoczesne, najcz´Êciej oparte
na przyj´tej strategii dystrybucji wielokana∏owej, w zale˝noÊci od wymagaƒ i potrzeb klienta52. Najwi´kszy
duƒski bank – Danske Bank od poczàtku wprowadzenia
elektronicznych kana∏ów sprzeda˝y za∏o˝y∏ pe∏nà integracj´ wszystkich kana∏ów sprzeda˝y i wprowadzi∏ korzystniejsze warunki oprocentowania i op∏at bankowych
dla operacji dokonywanych on-line53.
Liczba u˝ytkowników bankowych systemów obs∏ugi w Internecie (Internet banking) wzrasta w ostatnich latach bardzo dynamicznie. Kana∏ internetowy staje si´ najbardziej popularny wÊród klientów wykorzystujàcych
komputery osobiste (PC banking), zarówno klientów indywidualnych, jak i przedsi´biorstw. Tabela 9 zawiera
dane obrazujàce liczb´ umów zawieranych z bankami
na Êwiadczenie us∏ug z wykorzystaniem komputerów,
poprzez sieç Internet lub bezpoÊrednich ∏àczy z bankiem.
51 Annual Report 2002. Danish Bankers Association, Copenhagen 2003, s. 16.
52 N.P. Mols, N.D. Bukh, J.F. Nielsen: Distribution channel strategies in Da-
76 Systemy Bankowe
BANK I KREDYT l i s t o p a d – g r u d z i e ƒ 2 0 0 3
Tabela 9 Klienci bankowych us∏ug elektronicznych (PC-, Internet banking) w Danii (w tys.)
Klienci indywidualni
Klienci instytucjonalni
Suma
1999
542
83
625
2000
867
110
977
2001
1461
157
1618
2002
1657
174
1831
èród∏o: Danish Bankers Association.
Najwi´kszy wp∏yw na ca∏y sektor bankowy w Danii majà dwa banki: Nordea Bank Danmark oraz Danske
Bank. Ich udzia∏ w rynku oraz znaczenie w kreowaniu
nowych standardów przejawia si´ tak˝e w skali rozwoju elektronicznych kana∏ów dystrybucyjnych. Obydwa
banki nale˝à bowiem do czo∏ówki Êwiatowej w wykorzystaniu nowoczesnych technologii komunikacyjno-informatycznych, zarówno w zakresie Êwiadczenia
us∏ug, jak i organizacji banku. Mo˝na stwierdziç, ˝e
przyj´ta przez te banki strategia rozwoju kana∏ów elektronicznych, w postaci ich równoleg∏ego i integralnego
istnienia, obok sieci stacjonarnej sprzeda˝y, zadecydowa∏a o obliczu bankowoÊci elektronicznej w Danii.
Wi´kszoÊç mniejszych banków z powodu ograniczonego zasi´gu, potencja∏u klientów czy pozycji konkurencyjnej równie˝ wybra∏a form´ zintegrowania elektronicznych kana∏ów dystrybucji z tradycyjnymi54. Z doÊwiadczeƒ Danske Bank i jego pozycji w wielu Êwiatowych rankingach wynika, ˝e taka strategia rozwoju
bankowoÊci elektronicznej jest korzystna dla banku.
Konsekwentne dà˝enie do centralizacji systemu komputerowego ca∏ego banku, przy jednoczesnym wzroÊcie
liczby podmiotów korzystajàcych z us∏ug elektronicznych, postrzegane jest jako jedna z g∏ównych przyczyn
ciàg∏ego wzrostu wartoÊci banku oraz poprawiajàcych
si´ z roku na rok wskaêników operacyjnych55. Wykorzystanie jednej platformy systemowej do wielu operacji bankowych pozwala na zmniejszeniu kosztów obs∏ugi systemu komputerowego, kosztów rozwoju nowych us∏ug oraz umo˝liwia zwi´kszenie elastycznoÊci
oferty bankowej.
Zastosowanie nowoczesnych technologii informatycznych umo˝liwi∏o równie˝ zmian´ oblicza pla54 Zob. N.P. Mols, N.D. Bukh, J.F. Nielsen, op.cit., s. 37-47.
55 Zob. Danske Bank Annual Report 2002, s. 7 oraz Digital Business and Indu-
stry – An analysis of IT use in Danish businesses. Ministry of Science, Technology and Innovation, May 2002.
cówek bankowych. W zwiàzku ze zwi´kszeniem poziomu bezpieczeƒstwa oddzia∏ów bankowych Danske
Bank zdecydowa∏ si´ na wprowadzenie nowego profilu placówek bankowych, tzw. bezgotówkowych.
W tych jednostkach w ogóle niemo˝liwe jest pos∏ugiwanie si´ gotówkà oraz dokonywanie transakcji gotówkowych. Proces przekszta∏cania placówek bankowych
w bezgotówkowe zosta∏ zapoczàtkowany w 2002 r.,
w którym dokonano 21 takich przemian, bardzo dobrze przyj´tych przez personel oraz klientów banku56.
Dzi´ki wyeliminowaniu pracoch∏onnych operacji gotówkowych personel banków móg∏ poÊwi´ciç wi´cej
czasu na doradztwo, którego w∏aÊnie oczekujà klienci
przychodzàcy do stacjonarnych oddzia∏ów i placówek
bankowych.
Konsekwencje przeobra˝eƒ duƒskiego sektora
bankowego
Procesowi deregulacji systemu finansowego w Danii,
a w konsekwencji rosnàcej konkurencji na rynku us∏ug
finansowych towarzyszy∏a racjonalizacja kosztów
funkcjonowania duƒskich banków. Czynnikiem intensyfikujàcym dzia∏ania w tym zakresie by∏ dynamiczny
rozwój alternatywnych, teleinformatycznych kana∏ów
komunikacji i dystrybucji us∏ug bankowych. CzynnoÊci
podejmowane w ramach racjonalizacji kosztów znalaz∏y odzwierciedlenie przede wszystkim w licznych
procesach konsolidacyjnych, a tak˝e w kszta∏towaniu
si´ tradycyjnej infrastruktury bankowej. W Danii, w odró˝nieniu od pozosta∏ych krajów nordyckich, wyraêne
tendencje w zakresie redukcji oddzia∏ów bankowych
zarysowa∏y si´ ju˝ na poczàtku lat 80. (w 1980 r. w Danii by∏o ponad 3500 placówek bankowych57). Skala
analizowanego zjawiska jest porównywalna w zbadanych krajach skandynawskich, gdy˝ redukcjà obj´to
niemal 50% placówek bankowych. Charakterystycznà
cechà duƒskiego systemu bankowego jest p∏ynny i zarazem ∏agodny spadek liczby placówek bankowych.
W ostatniej dekadzie wyraêna jest równie˝ tendencja
banków zagranicznych funkcjonujàcych w Danii do poszerzania tradycyjnej, stacjonarnej sieci placówek bankowych (zob. tabela 10).
56 Danske Bank Annual Report 2002, s. 42.
57 V. Cerra, N. Koliadina, A. Thomas: Norway: Selected Issues. IMF Staff Co-
untry Report, No. 00/35, March 2000, s. 52.
Tabela 10 Tradycyjna infrastruktura bankowa w Danii
Liczba banków*
Liczba oddzia∏ów
Liczba oddzia∏ów zagranicznych
Liczba pracowników (tys.)
Liczba mieszkaƒców na oddzia∏
Liczba mieszkaƒców na pracownika
Liczba oddzia∏ów na tys. km2
1990
232
2884
6
54,65
1779
94
67,1
1991
231
2652
6
56,47
1939
91
61,7
1992
222
2467
6
52,16
2091
99
57,4
1993
220
2340
8
49,67
2210
104
54,5
1994
213
2245
7
48,62
2312
107
52,3
1995
213
2215
11
46,56
2351
112
51,6
1996
214
2203
13
43,63
2375
121
51,4
1997
210
2178
15
42,48
2410
124
50,9
1998
206
2185
15
43,08
2411
123
51,0
* liczba banków depozytowo-kredytowych, oszcz´dnoÊciowych, hipotecznych i zagranicznych ∏àcznie.
èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie danych Danmarks Nationalbank, Statistics Denmark, Danish Bankers Association.
1999
210
2188
20
42,66
2410
125
51,2
2000
208
2159
19
43,43
2452
123
50,5
2001
211
2099
21
43,50
2528
123
49,2
Systemy Bankowe 77
BANK I KREDYT l i s t o p a d – g r u d z i e ƒ 2 0 0 3
Bodêcem do realizacji kolejnego etapu racjonalizacji kosztów funkcjonowania banków by∏ kryzys bankowy z poczàtku lat 90., w nast´pstwie którego zasz∏y
liczne zmiany iloÊciowe i strukturalne w zakresie zatrudnienia w sektorze bankowym. WielkoÊç zatrudnienia w duƒskim systemie bankowym podlega∏a wyraênej redukcji na poczàtku lat 90., a dynamika zmian waha∏a si´ w przedziale 3-7% zatrudnionych rocznie.
Tendencja malejàca utrzymywa∏a si´ do 1998 r.,
po czym nastàpi∏ niewielki wzrost zatrudnienia. Skala
restrukturyzacji w odniesieniu do zatrudnienia w duƒskim systemie bankowym jest wyraênie mniejsza od redukcji, którà obj´to placówki bankowe. Przekszta∏cenia
duƒskiego systemu bankowego, w tym przede wszystkim zastosowanie technologii teleinformatycznych
w Êwiadczeniu us∏ug bankowych, mia∏y wp∏yw
na zmiany struktury zatrudnienia.
Przekszta∏cenia duƒskiego sektora bankowego i jego rozwój dzi´ki zastosowaniu najnowszych technologii teleinformatycznych wp∏yn´∏y na efektywnoÊç
funkcjonowania banków (por. tabela 11). Kszta∏towanie
si´ jednego z tradycyjnych mierników efektywnoÊci
banków – tj. wspó∏czynnika poziomu kosztów – pozwala zaliczyç duƒskie banki do jednych z najefektywniejszych w Europie. Nale˝y równie˝ podkreÊliç
wzgl´dnie stabilne kszta∏towanie si´ wskaênika
od 1995 r. oraz wyraêny wp∏yw kryzysu bankowego
z poczàtku lat 90.
Wyraêne redukcje zatrudnienia i placówek bankowych wp∏yn´∏y na kszta∏towanie si´ kosztów operacyjnych (w tym równie˝ kosztów osobowych). Udzia∏
kosztów operacyjnych w aktywach kszta∏towa∏ si´
w minionej dekadzie w przedziale 2-3%, osiàgajàc tym
samym najni˝szy poziom w grupie paƒstw skandynawskich, a od 1998 r. spad∏ poni˝ej 2%. W analizie
kosztów funkcjonowania duƒskich banków szczególne
znaczenie ma charakterystyczna struktura systemu
bankowego, poniewa˝ tendencje w zakresie kszta∏towania si´ kosztów operacyjnych majà odmienny charakter w poszczególnych segmentach sektora bankowego. W du˝ych bankach koszty wykazujà wyraênie
tendencj´ malejàcà, natomiast w bankach lokalnych
i regionalnych tendencja ta nadal ma charakter rosnàcy. Spadek kosztów ponoszonych przez du˝e banki
duƒskie by∏ pierwotnie konsekwencjà licznych proce-
sów fuzji i przej´ç, natomiast od kilku lat w redukcji
kosztów znajduje równie˝ odzwierciedlenie zastosowanie technologii teleinformatycznych w Êwiadczeniu
us∏ug bankowych58.
Podsumowanie
Duƒski sektor bankowy podlega od lat 90. podobnym
przekszta∏ceniom jak pozosta∏e skandynawskie sektory
bankowe. Wyraênie widoczne sà jednak ró˝nice, które zadecydowa∏y o jego wysokiej efektywnoÊci i stabilnoÊci,
m.in. w obliczu kryzysu skandynawskiego. Najwa˝niejsze analizowane w artykule przeobra˝enia: proces deregulacji, konsolidacji i rozwój technologiczny sektora bankowego, mia∏y charakter sekwencyjny, co – zdaniem autorów – stanowi najwa˝niejsze êród∏o odr´bnoÊci rozwoju duƒskiego systemu bankowego na tle pozosta∏ych systemów skandynawskich.
Rozwój bankowoÊci elektronicznej w Danii przebiega∏ równolegle z przeobra˝eniami ca∏ego sektora
bankowego. Zapoczàtkowany ju˝ w latach 80. proces
rozbudowy us∏ug, majàcy na celu usprawnienie obiegu
pieniàdza, spowodowa∏ coraz powszechniejsze wykorzystywanie bezgotówkowych i automatycznych form
p∏atnoÊci. Szczególnym powodzeniem cieszy∏y si´ karty p∏atnicze, g∏ównie debetowe, co pozosta∏o do dziÊ
charakterystycznym elementem duƒskiego systemu
p∏atniczego. Pojawienie si´ mo˝liwoÊci Êwiadczenia
us∏ug zwiàzanych z technologiami opartymi na komputerach osobistych czy Internecie wywo∏a∏o szybkà reakcj´ banków, w odpowiedzi na rosnàce zainteresowanie
klientów. Nie spowodowa∏o to jednak znaczàcych
zmian w ofercie i organizacji banków, poniewa˝ nowe,
w pe∏ni elektroniczne kana∏y dystrybucji, uzupe∏ni∏y
dotychczasowy model sprzeda˝y us∏ug bankowych.
W dalszym ciàgu g∏ównà rol´ odgrywajà karty p∏atnicze, za pomocà których wykonywana jest wi´kszoÊç codziennych operacji p∏atniczych; ciàgle du˝y udzia∏ majà czeki. Nadal równie˝ istnieje mocno rozbudowana sieç placówek bankowych (pomimo trwajàcej ju˝
od ponad 20 lat ich redukcji), zmieniajàcych jednak
stopniowo swoje oblicze, z centrów operacyjnych
na punkty konsultacyjno-doradcze.
58 Financial stability 2002. Danmarks Nationalbank, Copenhagen 2002, s. 18-19.
Tabela 11 EfektywnoÊç funkcjonowania banków duƒskich
Wspó∏czynnik poziomu kosztów
Koszty operacyjne2
Koszty osobowe2
Aktywa na pracownika3
Aktywa na oddzia∏3
1990
0,69
2,05
1,27
100
100
1991
0,63
2,47
1,49
87,1
97,9
1992
0,81
2,56
1,56
87,5
97,6
1993
0,51
2,52
1,54
102,2
114,5
1994
0,73
2,45
1,52
94,8
108,3
1995
0,54
2,55
1,57
106,4
118
1996
0,57
2,26
1,35
130
135,8
19971 1998
0,59
0,60
2,02
1,95
1,19
1,13
147,8 164,8
152,1 171,5
1999 2000 2001
0,62 0,60 0,53
1,86 1,93
1,7
1,06 1,06 1,04
179,9 195,8 221,7
185,1 207,9 242,5
1 W 1997 r. nastàpi∏a zmiana metodologii. Od 1997 r. statystyki dotyczà wy∏àcznie banków krajowych o „kapitale obrotowym" (working capital) ponad 250 mln
koron duƒskich, natomiast do 1996 r. analizowano banki o kapitale przewy˝szajàcym 100 mln koron duƒskich.
2 wyra˝one jako procent aktywów ogó∏em
3 indeks zmian, 1990 r. = 100
èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie danych OECD, Danish Bankers Association, Danmarks Nationalbank.
78 Systemy Bankowe
Pomimo podobnej strategii rozwoju us∏ug bankowoÊci elektronicznej i wielu analogii istniejà znaczàce
ró˝nice mi´dzy systemem fiƒskim, szwedzkim i duƒskim. Bardzo wysoki poziom koncentracji sektora bankowego, d∏ugi okres cz´Êciowej monopolizacji obrotu p∏at-
BANK I KREDYT l i s t o p a d – g r u d z i e ƒ 2 0 0 3
niczego, ale tak˝e odmiennoÊç geograficzna zdajà si´ byç
g∏ównymi czynnikami wyró˝niajàcymi duƒski system
bankowy. Mo˝na jednak stwierdziç, ˝e Dania, obok Finlandii i Szwecji, nale˝y do europejskiej czo∏ówki w zakresie rozwoju us∏ug bankowoÊci elektronicznej.
Literatura
1. Annual Report 2000. Danish Bankers Association, Copenhagen 2001.
2. Annual Report 2001. Danish Bankers Association, Copenhagen 2002.
3. Annual Report 2002. Danish Bankers Association, Copenhagen 2003.
4. Annual report on Payment Systems 2001. Norges Bank 2002.
5. Bank Profitability: financial statements of banks. OECD Paris 2000.
6. Bank Profitability: financial statements of banks. OECD Paris 2002.
7. I.A. Berg: Bank Failures in Scandinavia. W: Preventing Bank Crises. Lessons from Recent Global Bank Failures.
Ed. G. Caprio, Jr., W.C. Hunter, G.G. Kaufman, D.M. Leipziger: Proceedings of a conference co-sponsored by the Federal Reserve Bank of Chicago and the EDI, The World Bank Washington 1998.
8. V. Cerra, N. Koliadina, A. Thomas: Norway: Selected Issues. IMF Staff Country Report, No. 00/35, March 2000.
9. T. Chojecki, A. Matysek: BankowoÊç elektroniczna w europejskich systemach bankowych: Finlandia. „Bank
i Kredyt” nr 1/2003.
10. T. Chojecki, A. Matysek-J´drych: BankowoÊç elektroniczna w europejskich systemach bankowych: Szwecja.
„Bank i Kredyt” nr 4/2003.
11. Danish Mortgage Bonds. Association of Danish Mortgage Banks, Copenhagen, November 1998.
12. Danske Bank Annual Report 2002.
13. Den Danske Bank Annual Report 1999.
14. Digital Business and Industry – An analysis of IT use in Danish businesses. Ministry of Science, Technology
and Innovation, May 2002.
15. eEurope 2002, Final Report. Commission of the European Communities, Brussels 2003.
16. Electronic Payment Systems in European Countries, Country Synthesis Report. Karlsruhe Research Centre,
Karlsruhe 1999.
17. L. Engwall, R. Marquardt, T. Pedersen, A.E. Tschoegl: Foreign bank penetration of newly opened markets in
the Nordic Countries. Scandinavian Working Paper in Business Administration, No. 2, March 1999.
18. L.L. Eskesen: Denmark: Selected Issues – The Danish Fiscal Framework – Looking Back and Ahead. IMF Country Report, No. 02/102, May 2002.
19. Financial Stability. “Monetary Review”, No. 2/2001, Danmarks Nationalbank, Copenhagen 2001.
20. Financial stability 2002. Danmarks Nationalbank, Copenhagen 2002.
21. Financial Stability 2003. Danmarks Nationalbank, May, Copenhagen 2003.
22. From Hardware to Content – Strategy for Fast, Cheap and Secure Internet to all of Denmark. Ministry of Information Technology and Researches, October 2001.
23. Info Society 2000 – Report from the Committee on Information Society by the Year 2000. Ministry of Research,
Copenhagen 1994.
24. IT for All – Denmark’s Future, IT and Telecommunications Policy Statement and Action Plan 2002. The Ministry of Science, Technology and Innovation, June 2002.
25. A.H. Jensen: Summary of Danish tax policy 1986-2002. Working paper no. 2/2001, Ministry of Finance, Copenhagen 2001.
26. D.R.R. Klein: The banking systems of the UE member states. Cambridge 1995 Gresham Books.
27. N.P. Mols, N.D. Bukh, J.F. Nielsen: Distribution channel strategies in Danish retail banking. “International Journal of Retail & Distribution Management”, Vol. 27, No. 1, 1999.
28. Mortgage financing in Denmark. Association of Danish Mortgage Banks, Copenhagen, May 2003.
29. Nordic Information Society Statistics 2002. Nordic Council of Ministers, Statistics: Denmark, Finland, Norway,
Iceland, Sweden, Helsinki 2002.
30. M. Olsen, M.L. Bech: Earnings of Danish Banks. “Monetary Review” No. 2/98, Danmark Nationalbank, Copenhagen 1998.
31. L. Oxelheim: Financial markets in transition: globalization, investment and economic growth. Routledge, London 1996.
BANK I KREDYT l i s t o p a d - g r u d z i e ƒ 2 0 0 3
Polityka Bud˝etowa
32. Payment and securities settlement systems in the European Union, ECB Blue Book. Frankfurt am Main 2001.
33. Payment systems in the European Union, ECB Blue Book. Frankfurt am Main 1996.
34. Report and Accounts 1999. Danmarks Nationalbank, Copenhagen 2000.
35. Report and Accounts 2001. Danmarks Nationalbank, Copenhagen 2002.
36. Report and Accounts 2002. Danmark Nationalbank, Copenhagen 2003.
37. The Danish financial system 2002/2003. Danish Bankers Association, Copenhagen 2003.
38. The Danish economy 2002. The Ministry of Finance, June 2002.
39. The effect of ALMP-programs. The Danish Economy 2001, Ministry of Finance, Copenhagen 2002.
40. The ICT sector in the Nordic countries 1995-2000. Statistics Denmark, December 2001.
41. The money and capital markets. Denmark Statistical Yearbook. 2003.
42. The 2003 e-readiness ranking. Economist Intelligence Unit, www.eiu.com.
43. Service Sector and the Information Society. Denmark Statistical Yearbook 2003.
79