Analiza elementów polityki i źródeł wsparcia rozwoju klastrów w

Małgorzata Kwietniewska-Sobstyl*
Analiza elementów polityki i źródeł wsparcia
rozwoju klastrów w Polsce
Wstęp
Wzrost znaczenia klastrów dla rozwoju gospodarczego, jako jednego z narzędzi podnoszenia konkurencyjności przedsiębiorstw oraz regionów na arenie
lokalnej i międzynarodowej, rodzi potrzebę dostosowania lokalnej polityki do
promocji tych struktur oraz tworzenia odpowiednich warunków otoczenia okołobiznesowego, które sprzyjają ich powstawaniu .
Celem niniejszego artykułu jest analiza elementów polityki rozwoju opartej o klastry w Polsce. Sformułowana teza mówi, że w Polsce nie ma jak do tej
pory wyraźnie określonych zasad polityki opartej o klastry, zaś podejmowane
działania są niewystarczające dla wytyczenia strategii ich rozwoju. W celu zweryfikowania tej tezy wykorzystano badanie wtórne dokumentów źródłowych
i statystycznych, krajowych oraz zagranicznych. Przeprowadzone badania
umożliwiły dokonanie interpretacji metodą analizy, porównania i dedukcji.
1. Specyfika i modele polityki opartej o klastry
W kontekście światowej wiedzy klastering (ang: cluster, clustering) jest
zjawiskiem znanym, co potwierdzają liczne badania i studia literaturowe oraz
funkcjonujące w gospodarce klastry znane na całym świecie jak np. Silicon
Valley w USA czy Telecom City w Szwecji. Słowo klaster, oznaczające „grupę
podobnych rzeczy wzrastających bądź trzymających się razem; grupę ludzi lub
rzeczy znajdujących się blisko siebie”, w aspekcie ekonomicznym, zostało spopularyzowane w latach 90-tych przez amerykańskiego ekonomistę Michaela E.
Portera [Szultka, Brodzicki, Wojnicka, 2004, s.7]. Najczęściej cytowana w literaturze definicja jego autorstwa, określa klaster jako „geograficzne skupisko
wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek
świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych
z nimi instytucji (na przykład uniwersytetów, jednostek normalizacyjnych
i stowarzyszeń branżowych), w poszczególnych dziedzinach konkurujących
między sobą, ale również współpracujących [Porter M. E., 2001].
Transformacja ról aktorów systemu gospodarczego wyznaczyła nowe
kompetencje sfery publicznej w zakresie zaangażowania w procesy rozwoju
przedsiębiorczości i kreacji innowacji. Naturalną konsekwencją stało się kreowanie polityki w zakresie klasteringu oraz polityki innowacyjnej. Fenomen klastrów znalazł silny odzew wśród polityków gospodarczych, prowadząc do
sformułowania różnych koncepcji polityki publicznej służącej stymulowaniu
*
Mgr inż., Katedra Ekonomii i Zarządzania Gospodarką, Wydział Zarządzania, Politechnika
Lubelska, [email protected]
112
Małgorzata Kwietniewska-Sobstyl
rozwoju klastrów, czy też stymulowaniu rozwoju gospodarczego poprzez klastry (tzw. cluster based-policy).
Polityka oparta o klastry (CBP) to „zespół działań i instrumentów wykorzystywanych przez władze różnych szczebli dla podnoszenia poziomu konkurencyjności gospodarki poprzez stymulowanie rozwoju istniejących bądź tworzenie nowych systemów klastrowych przede wszystkim na szczeblu regionalnym” [Brodzicki, Szultka, Tamowicz, 2004, s. 16]. Uważa się, że polityka rozwoju w tym aspekcie bliższa jest rozwiązaniom wolnorynkowym, ponieważ
skupia się na tworzeniu odpowiednich warunków dla współpracy poszczególnych aktorów systemu gospodarczego. Ma również charakter strategiczny dzięki wieloaspektowej koncentracji na wspólnej wizji rozwoju i kooperacji wielu
środowisk: administracji, nauki oraz biznesu. W praktyce przyjmuje się dwa
podejścia w polityce rozwoju klastrów. Klaster może wyłonić się z inicjatywy
podejmowanej odgórnie, w wyniku działań władz publicznych czy samorządowych, względnie być efektem inicjatyw oddolnych, a więc wynikać z mobilizacji samych przedsiębiorstw zainteresowanych współpracą.
Za główny cel CBP obiera wzrost konkurencyjności gospodarki regionalnej i narodowej, poprzez stymulowanie współpracy między przedsiębiorstwami
w kierunku tworzenia innowacyjnych rozwiązań oraz wzmacnianie pozycji już
istniejących klastrów dzięki wyznaczaniu kierunków rozwoju, wzrostowi specjalizacji tworzących je firm i instytucji, co sprzyja z kolei powstawaniu efektu
synergii. Efektywna i z konsekwencją wdrażana polityka oparta o klastry, może
prowadzić do przekształcenia się klastrów w regionalne systemy innowacyjne
o efektywnej absorpcji, innowacjach procesowych, produktowych i organizacyjnych [Brodzicki, Szultka, 2002, s. 51]. Drogi realizacji tego celu w poszczególnych krajach różnią się między sobą rozłożeniem priorytetów, szczeblem
realizacji polityki, wykorzystywanymi instrumentami czy zakresem i skalą interwencji publicznej. Konieczne jest dokonanie wyboru najbardziej optymalnego modelu z perspektywy uwarunkowań państwa. Według Trend Chart Report
Komisji Europejskiej z 2003 roku można wyróżnić trzy podejścia w kreowaniu
polityki wsparcia dla rozwoju klastrów [PARP, 2007, s. 13]:
 pierwszy rodzaj – zajmuje się wzmocnieniem stosunków „potrójnej heliksy”, w szczególności pomiędzy przemysłem, agencjami badawczymi i rządowymi, takimi jak agencje rozwoju regionalnego oraz agencje naukowe
i technologiczne,
 drugi rodzaj – skupia się na współpracy badawczo-rozwojowej pomiędzy
przedsiębiorstwami oraz pomiędzy przedsiębiorstwami i organizacjami badawczymi,
 trzeci rodzaj – koncentruje się na zachęcaniu do współpracy pomiędzy
przedsiębiorstwami, niezależnie od tego, czy współpraca ma miejsce z instytucjami badawczo-rozwojowymi, czy jest przeprowadzana horyzontalnie pomiędzy konkurentami lub wertykalnie wzdłuż łańcucha wartości.
Polityka oparta o klastry może być realizowana na szczeblu narodowym,
regionalnym bądź jednocześnie na obu poziomach przy pośrednim lub bezpo-
Analiza elementów polityki i źródeł wsparcia rozwoju…
113
średnim zaangażowaniu władz. Najwyższy poziom reprezentowany przez ministerstwa jest odpowiedzialny za formułowanie strategii, wyznaczanie ogólnych
kierunków rozwoju obszarów priorytetowych, a także wsparcie finansowe realizowanych przedsięwzięć. Agencje szczebla narodowego oraz samorządy regionalne powinny aktywnie uczestniczyć w formułowaniu strategii regionalnych.
Przede wszystkim jednak instytucje te są odpowiedzialne za wdrażanie polityki
klastrowej i zarządzanie programami realizującymi wyznaczone kierunki tego
obszaru. Pozostali aktorzy powinni zapewnić wkład w formułowanie strategii
oraz programów realizujących jej cele, ponadto powinni być aktywnymi
uczestnikami inicjatyw klastrowych i podejmować współpracę w tym zakresie
[Warzybok, 2008, s. 21].
2. Cluster-based policy w Polsce
Polskie władze popierają ideę klastrów angażując się w ich rozwój
i wsparcie wyłaniających się inicjatyw w Polsce, mimo iż sam klastering jest
w naszych warunkach gospodarczych zjawiskiem stosunkowo nowym. Istnieje
szereg programów, zarówno zakończonych jak i będących w trakcie realizacji,
których celem jest instytucjonalne wspieranie klastrów.
2.1. Wsparcie rozwoju klastrów z funduszy unijnych
2.1.1. Poprzedni okres programowania
Większość z istniejących klastrów w Polsce powstała dzięki wsparciu finansowemu ze środków strukturalnych w latach 2004-2006. W ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego, najważniejszym
działaniem skierowanym na budowanie potencjału Regionalnych Systemów
Innowacji, było Działanie 2.6. Jego celem było podniesienie potencjału regionów w sferze innowacji, poprzez wzmocnienie współpracy pomiędzy sektorem
badawczo-rozwojowym a gospodarką, co miało prowadzić do podniesienia
konkurencyjności przedsiębiorstw na rynkach regionalnych i lokalnych. Wsparcie mogły otrzymywać projekty z zakresu: tworzenia i rozwoju sieci współpracy w zakresie innowacji pomiędzy sektorem badawczo-rozwojowym, przedsiębiorstwami i innymi podmiotami na poziomie lokalnym i regionalnym, służące
transferowi know-how i technologii, a w szczególności tworzenie struktur
wspierających sieci współpracy – struktur klastrowych.
Wśród wszystkich projektów realizowanych w ramach Działania 2.6.
ZPORR, około 40 skierowanych było na wspieranie struktur klastrowych.
Wśród nich znalazły się: Klaster restauratorów filarem promocji Lubelszczyzny, Zintegrowane staże absolwenckie w przedsiębiorstwach partnerskich elementem Strategii Rozwoju Podkarpackiego Klastra Firm Informatycznych, Klaster Kultury Lubelszczyzny – wzmocnienie potencjału społecznogospodarczego środowisk kulturotwórczych i turystycznych Regionu, e-klaster
– Małopolski Klaster Informatyczny, Innowacyjny Podlaski Klaster Przetwórstwa Rolno-Spożywczego czy Wsparcie rozwoju inicjatywy klastrowej na obszarze woj. warmińsko-mazurskiego w branży produkcyjnej mięsa wołowego.
Środki, które w głównej mierze przeznaczone zostały na rozwój podstawowej
114
Małgorzata Kwietniewska-Sobstyl
infrastruktury klastrów, przyczyniły się też w wielu przypadkach do ich powstania i rozwoju [Pander, Stawicki, 2008, s. 50-53].
Kolejnym działaniem w kontekście wspierania klastrów było Działanie
2.3. Rozwój kadr nowoczesnej gospodarki SPO RZL, schemat b) „Promocja
rozwiązań systemowych w zakresie potencjału adaptacyjnego i gospodarki
opartej na wiedzy”, w ramach którego realizowany był projekt systemowy
PARP pt. „Program szkoleń promujących clustering”. Założeniem projektu było
ukazanie przedsiębiorstwom i jednostkom samorządu terytorialnego możliwości
współpracy w formie klastra. Projekt o charakterze promocyjno-szkoleniowym
obejmował m.in. następujące działania: rozpowszechnianie wiedzy na temat
idei klastrów, przeszkolenie ponad 1300 osób z co najmniej 590 firm, organizowanie konferencji, tworzenie nowych klastrów oraz pomoc w rozwoju klastrów już istniejących [Pander, Stawicki, 2008, s. 53-54]. Projekt dowiódł,
iż klastry mogą stać się bodźcem do kompleksowego rozwoju lokalnego, jak to
miało miejsce w innych krajach europejskich.
Poza funduszami strukturalnymi klastry mogły otrzymywać wsparcie finansowe ze środków budżetu państwa, budżetów jednostek samorządu terytorialnego na szczeblu regionalnym oraz środków Komisji Europejskiej. Dnia
17 sierpnia 2007 roku weszła w życie nowelizacja Rozporządzenia Ministra
Gospodarki z dnia 2 grudnia 2006r. w sprawie udzielania przez Polską Agencję
Rozwoju Przedsiębiorczości pomocy finansowej niezwiązanej z programami
operacyjnymi dla przedsiębiorców z sektora MSP zgłaszających wynalazki,
młodych firm opartych o wysokie technologie oraz przedsiębiorców tworzących
klastry [Sosnowska, Łobejko, 2007, s. 20-21].
Jedną z inicjatyw wspierających uruchomionych na tej podstawie, był Program „Wsparcie na rozwój klastra” uruchomiony przez PARP w 2007 roku,
skierowany do fundacji, stowarzyszeń, spółek akcyjnych, spółek z ograniczoną
odpowiedzialnością lub organizacji przedsiębiorstw. Miał charakter pilotażowy
i był wstępem do uruchomienia środków V Osi Priorytetowej Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka na lata 2007-2013 [Sosnowska, Łobejko,
2007, s. 56]. Celem programu był rozwój i wzmocnienie konkurencyjności istniejących struktur klastrowych, które w sposób pośredni lub bezpośredni miały
wspływ na rozwój gospodarczy i społeczny regionu. Składane projekty mogły
dotyczyć współpracy krajowej lub zagranicznej klastra, promocji, doskonalenia
kwalifikacji koordynatora klastra lub podmiotów funkcjonujących w ramach
klastra oraz działań zwiększających jego innowacyjność. O wsparcie mógł się
ubiegać tzw. koordynator klastra. Mogła nim być osoba prawna działająca jako
fundacja, stowarzyszenie zarejestrowane, spółka akcyjna, spółka z ograniczoną
odpowiedzialnością lub organizacja przedsiębiorców działająca na podstawie:
 ustawy z dnia 22 marca 1989 r. o rzemiośle (Dz. U. z 2002 r., Nr 112,
poz. 979 z późn. zm.),
 ustawy z dnia 30 maja 1989 r. o samorządzie zawodowym niektórych
przedsiębiorców (Dz. U. Nr 35, poz. 194 z późn. zm.),
Analiza elementów polityki i źródeł wsparcia rozwoju…

115
ustawy z dnia 30 maja 1989 r. o izbach gospodarczych (Dz. U. Nr 35,
poz. 195 z późn. zm.) [http://www.parp.gov.pl, dostęp: 10.12.2012].
Podstawowym przedmiotem działalności koordynatora klastra miała być
realizacja przedsięwzięć na rzecz przedsiębiorców oraz współpracy przedsiębiorstw z jednostkami naukowymi, szkołami oraz organami administracji samorządowej. Do kryteriów, na podstawie których dana organizacja mogła pełnić
rolę koordynatora, należało m.in.: posiadanie siedziby na terytorium Polski,
działalność nie nastawiona na zysk bądź przekazywanie zysku na cele PARP,
posiadanie doświadczenia w zakresie zarządzania klastrem i świadczeniu usług
na rzecz jego podmiotów, dysponowanie odpowiednimi zasobami kadrowymi
[Sosnowska, Łobejko, 2007, s. 21]. Kryterium, według którego uznawano istnienie klastra, była obecność podmiotów działających na rzecz rozwoju gospodarczego oraz co najmniej 10 przedsiębiorstw wykonujących działalność na
terenie jednego lub kilku województw w tej samej lub pokrewnej branży.
Warto również wspomnieć o próbie stworzenia rozwiązań prawnych dla
tworzenia klastrów. W 2004 roku został przedstawiony w Sejmie projekt ustawy „O klastrach przedsiębiorstw rodzinnych”, dotycząca rodzinnych gospodarstw rolnych podejmujących próby współpracy z innymi uczestnikami potencjalnego klastra. Ustawa wyróżnia się spośród innych inicjatyw wspierania
klasteringu tym, że jest sformułowana z myślą o przedsiębiorczości wiejskiej,
autorzy uznali bowiem, iż poza wsią nie są niezbędne nowe uregulowania. Tego
rodzaju klaster pozwoliłby na łączenie się ze sobą rolnikom i przedsiębiorcom
z sektora pozarolniczego. Celem projektu jest stymulowanie rozwoju obszarów
wiejskich, co jest ważne ze względu na agroturystykę. Poprzez rozwój klastra
oczekuje się rozwoju przedsiębiorczości i tworzenie miejsc pracy. W trakcie
prac nad ustawą zmieniono jej nazwę na ustawę „O grupach przedsiębiorstw
rodzinnych” [http://www.klastry.org, dostęp: 10.12. 2011].
Projekt ustawy, mimo że adresowany jest do sektora małych i średnich
przedsiębiorstw na terenach wiejskich, nie stawia ograniczeń dla tworzenia klastrów przez przedsiębiorstwa spoza rolnictwa. Tworzy podstawy efektywnego
wydawania środków na rewitalizację wsi, a tym samym, agroturystykę. Ustawa
taka stworzyłaby w Polsce możliwości dla rozwoju rolnictwa wielofunkcyjnego, uelastycznienia zatrudnienia oraz tworzenie zrębów specyficznej infrastruktury. Dałaby także możliwość promowania, na terenach wiejskich, gospodarki
opartej na wiedzy oraz lokalizacji na wsiach przedsiębiorstw wysokich technologii [Staszewska, 2009, s. 45].
Jak dotąd ustawa była kwestionowana przez polityków wiele razy, trafiała
również do sejmu kilkakrotnie i była odrzucana. Nie udało się zatem stworzyć
żadnych podstaw prawnych dla funkcjonowania grup przedsiębiorców rolnych,
które być może stworzyłoby szansę rozwoju działalności rolniczej i przyczyniłoby się do wzrostu jej konkurencyjności. Można się zastanawiać nad postawą
wobec tej ustawy, biorąc pod uwagę olbrzymie środki z Unii Europejskiej,
przeznaczane na promocję klasteringu jako szansy na wzrostu konkurencyjności
regionów.
116
Małgorzata Kwietniewska-Sobstyl
2.1.2. Wsparcie klastrów w perspektywie finansowej 2007-2013
W perspektywie finansowej 2007 – 2013, konieczność wspierania i rozwoju klastrów w Polsce została uwypuklona w dokumencie strategicznym
pt. „Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata 2007 – 2013”,
który został przyjęty przez Rząd w dniu 4 września 2006 r. W kierunku „Infrastruktura dla innowacji” podkreślono znaczenie wspierania wspólnych działań
przedsiębiorców o charakterze sieciowym, ukierunkowanych na realizację
przedsięwzięć innowacyjnych [http://www.mg.gov.pl, dostęp: 10.12. 2011].
Istniejące klastry i sieci współpracy, które chcą dynamicznie się rozwijać,
obejmując swoim zasięgiem i działaniem kolejne firmy i instytucje, mogą szukać wsparcia w PO IG w ramach 5 osi priorytetowej „Dyfuzja innowacji”, gdzie
zaplanowano do realizacji działanie 5.1. „Wspieranie powiązań kooperacyjnych
a znaczeniu ponadregionalnym”. Instytucją pośrednicząca w realizacji tego
priorytetu jest Ministerstwo Gospodarki [Lechwar, Jastrzębska, 2008, s. 54].
Celem tego działania jest zapewnienie przedsiębiorcom wysokiej jakości
usług służących wzmocnieniu oraz wykorzystaniu ich potencjału innowacyjnego oraz tworzenie korzystnych warunków współpracy przyczyniających się do
wzmocnienia pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstwa. Wsparcie przeznaczone
jest na realizację projektów mających na celu budowę i rozwój powiązań kooperacyjnych przedsiębiorców o charakterze ponadregionalnym. Działania promocyjne pozwolą na zwiększenie świadomości korzyści wynikających z kooperacji i podejmowania współpracy z jednostkami naukowymi. Ponadto przewiduje się wsparcie wzrostu innowacyjności przedsiębiorstw za pośrednictwem instytucji otoczenia biznesu. Instytucje te przyczyniają się do wzmocnienia powiązań przedsiębiorców orz przedsiębiorców z jednostkami naukowymi poprzez udostępnianie odpowiedniej infrastruktury i wiedzy niezbędnej do prowadzenia działalności gospodarczej z wykorzystaniem nowych rozwiązań. Rezultatem realizacji priorytetu ma być wzrost odsetka przedsiębiorstw innowacyjnych poprzez zwiększenie liczby powiązań kooperacyjnych oraz podniesienie
jakości oferowanych usług [MRR, 2006, s. 82-84]. Za realizację i wdrażanie
działania odpowiedzialna jest Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości.
Na realizację działania 5.1. przewidziano ponad 104 mln euro. Jego beneficjentami mogą być osoby prawne prowadzące powiązanie kooperacyjne. Wspierane
będą przedsięwzięcia, w których nie mniej niż połowę uczestników stanowią
przedsiębiorcy [Lechwar, Jastrzębska, 2008, s. 55].
Źródłem finansowania działalności klastrów i inicjatyw klastrowych może
być również Program Operacyjny Kapitał Ludzki, w szczególności w Działaniu
2.1 „Rozwój kadr nowoczesnej gospodarki”. Jego celem jest podnoszenie i dostosowanie do wymogów gospodarki opartej na wiedzy kwalifikacji pracowników i przedsiębiorców. Uzyskane środki można wykorzystać między innymi na
ponadregionalne zamknięte projekty szkoleń (ogólnych i specjalistycznych),
studiów podyplomowych i doradztwa dla przedsiębiorców oraz pracowników
przedsiębiorstw, czy projekty promocyjne i informacyjne służące rozwojowi
współpracy między instytucjami działającymi na rzecz innowacyjności i przed-
Analiza elementów polityki i źródeł wsparcia rozwoju…
117
siębiorcami oraz między samymi przedsiębiorcami [MRR, 2010]. Podobnie
działanie 8.2. „Transfer wiedzy”, którego celem jest zwiększenie transferu wiedzy i wzmocnienie powiązań sfery B+R z przedsiębiorstwami służące rozwojowi gospodarczemu regionów. W tym przypadku obok finansowania przewidzianego na tworzenie, rozwój i aktualizację Regionalnych Strategii Innowacji,
wsparciem mogą zostać objęte projekty mające na celu wsparcie tworzenia
i rozwoju współpracy między naukowcami a przedsiębiorstwami poprzez staże,
szkolenia, doradztwo, wymianę informacji w zakresie innowacji i transferu
technologii na poziomie regionalnym i lokalnym przez kampanie informacyjne
i imprezy służące kojarzeniu partnerów i promocji transferu wiedzy i innowacji
oraz rozwój systemu komunikowania się i wymiany informacji między aktorami systemu gospodarczego [MRR, 2010]. Realizacja projektów w ramach działania 8.2. sprzyja przełamywaniu barier we współpracy między przedsiębiorcami a naukowcami oraz kojarzeniu potencjalnych partnerów przyszłych inicjatyw klastrowych. Zgodnie z polityką UE, klastry zostają również uwzględnione
jako element RSI.
Firmy działające na terenie Polski Wschodniej, obok oferowanego wsparcia w ramach regionalnych programów w każdym województwie, mogą korzystać z możliwości finansowych Programu Operacyjnego Rozwój Polski
Wschodniej na lata 2007-2013. Programem objętych jest pięć województw:
warmińsko-mazurskie, podlaskie, lubelskie, świętokrzyskie i podkarpackie.
Część środków przeznaczono na tworzenie i rozwój przedsięwzięć kooperacyjnych pomiędzy przedsiębiorcami, instytucjami otoczenia biznesu i jednostkami
naukowo-badawczymi.
Środki finansowe na rozwój klastrów można pozyskiwać odwołując się do
działania 1.4. „Promocja i współpraca – komponent współpraca” w ramach
1 Osi Priorytetowej „Nowoczesna gospodarka”. Celem działania jest zbudowanie stałej platformy kooperacji pomiędzy regionami Polski Wschodniej. Według
tego priorytetu, nowoczesna gospodarka to również tworzenie różnych form
współpracy zorientowanej na prowadzenie innowacyjnej działalności gospodarczej, jak budowa i rozwój klastrów czy inicjatyw klastrowych. Podkreślono
szczególnie rozwój działań ukierunkowanych na podejmowanie i umacnianie
współpracy między sektorem nauki, biznesu i administracją samorządową
w ramach sieci współpracy i inicjatyw klastrowych. Są one impulsem do rozwoju innowacji i poprawy konkurencyjności regionalnej gospodarki. W celu
identyfikacji potencjału klastrowego w Polsce Wschodniej, przeprowadzono
szereg badań i opracowano raport pt. „Rozwój struktur klastrowych w Polsce
Wschodniej” [MRR, 2008].
Wparciu klastrów regionalnych służą regionalne programy operacyjne
(RPO). Każdy region posiada opracowany własny program, w którym miał
możliwość zamieszczenia zasad i form wsparcia klastrów, których nie obejmuje
PO IG, uwzględniając przy tym zapisy dokumentu Linia demarkacyjna pomiędzy Programami Operacyjnymi Polityki Spójności, Wspólnej Polityki Rolnej
118
Małgorzata Kwietniewska-Sobstyl
i Wspólnej Polityki Rybackiej, ponieważ w ramach RPO wspierane są powiązania leżące na terenie danego województwa [Pender, Stawicki, 2008, s. 60].
Ministerstwo Gospodarki podkreśla również znaczenie integracji polityki
wspierania klastrów z działalnością Specjalnych Stref Ekonomicznych, z uwagi
na przyjazne środowisko do powstawania więzi kooperacyjnych między przedsiębiorcami zlokalizowanymi w strefach. Wsparcie rozwoju transgranicznych
sieci klastrów oraz przyciąganie do stref bezpośrednich inwestycji zagranicznych ma sprzyjać internacjonalizacji polskich klastrów. Przykładem działań
Polski w tej dziedzinie jest aktywne uczestnictwo w Europejskim Aliansie Klastrów PRO INNO (PRO INNO European Cluster Alliance), który ma za zadanie
zintegrowanie wysiłków regionalnych, wzajemną wymianę doświadczeń, usuwanie barier stojących na drodze do ściślejszej współpracy pomiędzy klastrami
oraz wspieranie rozwoju wspólnych działań pomiędzy regionami europejskimi.
Nie ma jednak w tym zakresie szczegółowych zaleceń ani zasad organizacji
takiej współpracy [http://www.mg.gov.pl, dostęp: 10.12. 2011].
W celu realizacji zaleceń Komisji Europejskiej zawartych w Komunikacie
z 2008 r., mającym na celu tworzenie efektywnych warunków dla wspierania
rozwoju inicjatyw klastrowych w Europie oraz nawiązując do wytycznych
OECD jak również polityki gospodarczej Unii Europejskiej zawartej w Strategii
„Europa 2020”, Ministerstwo Gospodarki deklaruje, iż prowadzi prace nad
dziewięcioma strategiami stanowiącymi podstawę nowego układu strategicznego zarządzania polityką rozwoju kraju [http://www.mg.gov.pl, dostęp: 10.12.
2011].
Zakończenie
W praktyce gospodarczej obserwuje się pewną modę na zainteresowanie
inicjatywami klastrowymi. W Polsce, jako kraju ciągle odczuwającym skutki
transformacji systemowej, klastry traktowane są jako panaceum na konkurencyjność i stanowią zajmujący problem badawczy. Wiele inicjatyw powstałych
w wyniku wykorzystania funduszy unijnych nadal potrzebuje wsparcia merytorycznego, edukacji w zakresie współpracy w ramach struktury, bądź choćby
wskazówek, jak poradzić sobie z finansowaniem działalności klastra po wykorzystaniu przyznanego wsparcia. Należałoby również zbadać, jaka część klastrów powstałych z inicjatywy odgórnej, rzeczywiście korzysta z efektu skali
i z sukcesem funkcjonuje na rynku, a ile tworów pozostaje klastrem jedynie
z nazwy.
Aby rozwiązanie w postaci struktur klastrowych wniosło znaczący wkład
w budowanie konkurencyjności polskiej gospodarki, niezbędne jest wypracowanie spójnej polityki rozwoju opartej o klastry oraz konsekwentne jej wdrażanie. Dotychczas podejmowane inicjatywy i wsparcie finansowe są jednak działaniami rozproszonymi, bez wyraźnie określonej strategii.
Światowe doświadczenia wskazują na brak jednoznacznego i sprawdzonego sposobu realizacji polityki klastrowej. Wybrany model powinien być uzależniony od warunków gospodarczych i instytucjonalnych danego kraju. Polska na
Analiza elementów polityki i źródeł wsparcia rozwoju…
119
początku swojej drogi w kierunku wykreowania tej polityki, korzysta z wzorca,
w którym funkcjonują narodowe ramy odniesienia dla realizacji poszczególnych polityk regionalnych. Działania te kończą się jednak na roku 2013 wraz
z okresem finansowania z UE. Ministerstwo Gospodarki wskazuje, iż prace nad
strategią trwają, czytamy, że „dla efektywnego kształtowania i wdrażania systemu wspierania klasteringu istnieje więc potrzeba utworzenia międzyresortowej grupy ekspertów pracujących nad kierunkami polityki rozwoju klastrów
w Polsce”. Brak jednak informacji kiedy rozpoczną się prace nad formułowaniem strategii czy podstaw polityki. W ulotce dostępnej na stronie Ministerstwa
pt. „Klastry. Polityka gospodarcza oparta na klastrach”, zawarto jedynie powszechnie znane definicje oraz fakty dotyczące ich roli i pozytywnego wpływu
na gospodarkę.
Stworzenie strategii rozwoju opartej o klastry dla naszego kraju jest zadaniem trudnym, tym bardziej, że zanim jeszcze klastry na dobre wpisały się
w polską rzeczywistość gospodarczą, Komisja Europejska wskazuje na integrację tej idei z Regionalnymi Systemami Innowacji czy wręcz koniecznością budowania Regionów Wiedzy i Innowacji. Nie możemy również zapominać
o głównych barierach współpracy międzysektorowej w Polsce, mianowicie powszechnym braku zaufania wśród przedsiębiorców oraz niskim poziomie kapitału społecznego. Stąd stworzenie solidnych podstaw dla polityki wsparcia rozwoju klastrów już istniejących oraz stymulowania ich powstawania w przyszłości, stanowi ogromne wyzwanie. Krokiem naprzód powinno być skorzystanie
z doświadczeń innych krajów, które są dostępne choćby w raportach z badań
finansowanych przez Komisję Europejską, Europe Innova Cluster Mapping
Project z 2007 roku, czy współpraca z wyspecjalizowanymi organizacjami jak
Cluster Navigators Ltd, wspierająca rozwój klastrów we współpracy narodowej.
Literatura
1. Bojar E., Kwietniewska-Sobstyl M. (2010), Cluster-based Policy – experiences of selected countries, w: Skawińska E. (red.) Competitiveness management, Politechnika Poznańska, Poznań.
2. Bojar E., Kwietniewska-Sobstyl M. (2011), Klaster jako przełomowa koncepcja organizacji działalności gospodarczej skoncentrowanej regionalnie,
w: (red.) R. Borowiecki, L. Kiełtyka, Przełomy w zarządzaniu. Zarządzanie
procesowe, Wydawnictwo Dom Organizatora, TNOiK, Toruń.
3. Bojar E., Olesiński Z. (2007), The emergencje and development of cluster
in Poland, Difin, Warszawa.
4. Bojar E., Stachowicz J. (red.) (2008), Sieci proinnowacyjne w zarządzaniu
regionem wiedzy, Lublin.
5. Brodzicki T., Szultka S. (2002), Koncepcja klastrów a konkurencyjność
przedsiębiorstw, w: Organizacja i Kierowanie, Nr 4 (110).
6. Brodzicki T., Szultka S., Tamowicz P. (2004), Wojnicka E., Polityka wspierania klastrów, Najlepsze praktyki, Rekomendacje dla Polski, Niebieskie
120
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
Małgorzata Kwietniewska-Sobstyl
Księgi 2004, Rekomendacje Nr 11, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk.
http://www.efs.gov.pl
http://www.klastry.org
http://www.mg.gov.pl
http://www.parp.gov.pl
http://www.polskawschodnia.gov.pl
Lechwar M., Jastrzębska W.(2008), Uwarunkowania ekonomiczne funkcjonowania klastrów w sektorze rolno-spożywczym; programy wsparcia finansowego klastrów; wybrane aspekty, w: Bobrecka-Jamro D., SzponarKrok E., Jastrzębska W., Tuziak B. (red.), Klastry w agrobiznesie, Difin,
Warszawa.
Ministerstwo Rozwoju Regionalnego (2008), Szczegółowy opis osi priorytetowych dla Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej 20072013, Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013, Dokument
opracowany na podstawie Programu Operacyjnego Rozwój Polski
Wschodniej 2007-2013, zatwierdzony decyzją Komisji Europejskiej z dnia
1 października 2007, Warszawa.
Ministerstwo Rozwoju Regionalnego (2010), Szczegółowy opis priorytetów
Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Warszawa.
Palmen L., Baron M. (2008), Przewodnik dla animatorów inicjatyw klastrowych w Polsce, PARP, Warszawa.
Pander W., Stawicki M. (2008), Wytyczne i kierunki wspierania klastrów
i inicjatyw klastrowych w Polsce w nowej perspektywie finansowej (20072013), [w:] W. Pander, M. Stawicki (red.), Metody ewaluacji polityk wspierania klastrów ze środków strukturalnych, Warszawa.
Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości (2007), Europejska sieć doskonałości na rzecz zarządzania, współpracy i promocji klastrów, oryginał:
CLOE – Cluster linked over Europe, A European Network of Excellence
for Cluster Management, Matching and Promotion, Seria Innowacje.
Sosnowska A., Łobejko S. (2007), PARP, Ekspertyza: Efektywny model
funkcjonowania klastrów w skali kraju i regionu, Radom.
Staszewska J. (2009), Klaster perspektywą dla przedsiębiorców na polskim
rynku turystycznym, Difin, Warszawa.
Szultka S., Brodzicki T., Wojnicka E. (2004), Klastry – trochę teorii,
w: Klastry. Innowacyjne wyzwanie dla Polski, (red. Szultka S.), IBnGR
Gdańsk.
Warzybok B. (2008), Przykłady zagranicznych instrumentów i kierunków
wspierania gron przedsiębiorczości oraz identyfikacja dotychczasowych
kierunków wspierania inicjatyw klastrowych, w: Stawicki M., Pander
W. (red.), Metody ewaluacji polityk wspierania klastrów ze środków strukturalnych, Warszawa.
Analiza elementów polityki i źródeł wsparcia rozwoju…
121
Streszczenie
Artykuł porusza tematykę implementacji i wspierania rozwoju klastrów poprzez
kreowanie odpowiedniej polityki rozwoju w Polsce. Jej celem zasadniczym nie jest
rozwój klastra sam w sobie, lecz trwałe podniesienie poziomu konkurencyjności lokalnej, regionalnej czy narodowej gospodarki. Doświadczenia wskazują na skupianie działań w pierwszej kolejności na funkcjonowaniu sieci powiązań, innowacyjności oraz
kapitale ludzkim. Komisja Europejska upatruje w klastrach potencjału dla skutecznego
podnoszenia konkurencyjności gospodarek i regionów UE. Stąd wynika obecność działań typowych dla polityki rozwoju opartej o klastry we wspólnotowej polityce strukturalnej na lata 2007-2013. Potwierdza to dokument konsultacyjny KE Innovate for
a competitive Europe oraz działanie 4.2. stwierdzające bezpośrednio, że fundusze strukturalne mają wspomagać internacjonalizację klastrów regionalnych. Artykuł zawiera
charakterystykę działań określanych jako polityka klastrowa oraz analizę jej elementów
jak też form wsparcia przy wykorzystaniu funduszy unijnych z poprzedniego okresu
programowania oraz w perspektywie do 2013 roku. Wszelkie badania i raporty wskazują na brak jednoznacznego i sprawdzonego sposobu realizacji polityki klastrowej.
Stąd jej specyfika oraz wybrany model powinny być dostosowane do warunków gospodarczych i instytucjonalnych naszego kraju. Mimo licznych ekspertyz opracowanych na
temat wsparcia rozwoju klastrów oraz dobrych praktyk w zakresie inicjatyw klastrowych, nie opracowano jak dotąd spójnej polityki rozwoju opartej o klastry zintegrowanej z polityką innowacyjną naszego kraju. Podejmowane działania ograniczają się do
wykorzystania środków unijnych oraz trwających prac nad opracowaniem strategii rozwojowych na kolejne lata.
Słowa kluczowe
klastry, rozwój regionalny, polityka innowacyjna
The analysis of policies and instruments employed to support development
of clusters in Poland (Summary)
This paper explores various aspects of working out and implementing development policies based on clusters (cluster-based policies – CBPs). The clusters are a recognized tool that can be employed for increasing competitiveness of enterprises and the
whole regions as well. However, one should remember that there is no such thing as
one, proven and universal model of improving competitiveness of economies through
stimulation of clustering processes. Therefore, continuous monitoring of emerging cluster initiatives as well as evaluation and, if needed, adjustment of adopted cluster-based
policies with active participation of regional authorities is crucial to ensure lasting
growth of competitiveness both particular enterprises and the national economy as
a whole.
Key words
clusters, regional development, innovation policy