PAPIERNIA PRZYSUSKA W 1777 ROKU. Dzieje polskich papierni

lliiSCELLANEA
53
PAPIERNIA PRZYSUSKA W 1777 ROKU. Dzieje polskich
papierni w calości nie zostały dotąd opracowane, znamy natomi~:si po~
1
czątki tych fabryk dzięki rozprawie prof. Jana Ptaśnika • O papier~
nictwie w XVII i XVIII w. wiemy niewiele, bo tyle tylko co \\'Zmian~
kuje o niem Korzon 2, Juljan Kołaczkawski 3 i Zygmunt Gloger .t.
Spis papierni z drugiej połowy XVIII stulecia na podstawie wspomnianych trzech autorów i moich wiadomości przedstawia się następu­
jąco: Bydgoszcz nad Brdą, Czajowice (i" Bi;~ły Kościół) nad Prądnikiem
Dembińskiego 6 , Jeziorna Królewska (t Powsin) nad Jeziorką, ,Korytnica
(t Kotuszów) nad Czarną, własność Lubomirskiej, Kościelec Sląski nad
potokiem Chechło, własność Szembeka 5, Łomża nad Narwią, Mędrów
(t Ociesęki) nad Czarną, Mostki (t Kiełcz~ma) nad Pokrzywi<mką Konarskiego, Mrzygłód nad Wartą 6, Ojców nad Pn1dnikiem, Postawy nad Miadziołką Antoniego Tyzenhauza, Prcny (które?), Przysucha nad rzek~ Radomirz Dembińskkgo, Radostów (t Szumsko) nad Łag-owicą Nircmrycza,
Skrzyłówka 7 (t Berdyczów) nad rzeką Hniłopiat Karmelitów bcrdyczovvskich, Suków 8 (t Kielce) nad Luużanką biskupów krakowskich,
wreszcie Supraśl nad Supraślą, własność Bazyljanów. Z pośród
tych siedemnastu papierni dokładniej omówić pragnę papiernię w mia~
steczku Przysusze. Przysucha leży nicdaleko dziewit;ciu stawów, przez
które przepływa rzeka Radomit·z (dziś Radomka). Nad pi<ltym sŁa\vem
stała papiernia. Jak doczytać się można w poniżej przytoczonym inwentarzu składała się ona z dwóch izb: w pierwszej izbie, stępnicą zwanej, znajdowały się stępa i poiłuczone w ni~j przez st\pory szmaty;
druga izba, zwana warsztatową, przeznaczona była do wyrobu pa~
pieru. Papiernię przysuską dzierżawili od Dembir1skich Jagodzińscy,
kolejno ojciec i syn. X. Jan Wiśniewski 9 utrzymuje, że papiernię założył Jan Dembiński, łowczy krakowski (t1754). Ponie\vaż klucz przysuski był własnością Antoniego Czermińskiego, kasztebna maJogeskiego
("f 1729), następnie tytułem dożywocia znalazł się w posiadaniu wdowy
po nim Marjanny-Elizy z Krasickich, a dopiero po jej powtórnem zamążpójściu przeszedł w ręce Jana Dembit1skiego, przeto założenie papierni w Przysusze nastąpiło w obrębie lat 1730-17 53.
Papiernie w Polsce XVI w. Rozprawy Ak. Um. hist.1il. T. 62.
Wewnętrzne dzieje PolskL~ Warszawa 1897. II, 316,
3 V7iadomości tyczące się przemystu i sztuki w dawnej Polsce, Kraków
1888 s. 436.
4 Encyklopcdja staropolska iii, 322.
:-. Obszerniej o tej papierni napiszę na tern miejscu później.
6 W Ret. castr. Crac. 213 s. 1745 pod rokiem 1782 jest w7mianka o po~
łożeniu pozwu in curia ad oHicinam papyri ad bona oppidi Mrzygrod spectanti. Mrzygłód w koflcu XVI w. należał do Pilecldch, od połowy XVII w.
do r. 1733 - do Warszyckich.
7 U Korzona błędnie S t re d l ó w k a.
8 U Korzona S u c h ów. W roku 1791 papierniidem był M !chał Kraiński.
9 Monogra/ja dekanatu opoczyńslliego, Radom 1913 s. 137-149.
1
2
54
MISCELLANEA
Opis papierni.
Inwentarz klucza przysuskiego, po zaszłej śmierci 22. XII. 1777
franciszka z Dembian Dembit1skiego ... wolbromskiego, jodłowskiego
starosty, w województwie sandomirskim, powiecie radomskim będącego,
I 777 anno spisany...
Ten [budynek] z drzewa kostkowego napół rzniętego i innego, wciąż
w słupy zbudowany, stary. Do s i en i drzwi z tarcic na zawiasach i hakach
z klamką i zasuwą drewnianą; podłoga miejscem z kamienia ułożona;
powała z dylów i kawałków różnych; schody przy ścianie na górę
m:ędzy legarami z kawalków, stopnie do drzewa przybite, spodem
i z boków tarcicami obite; komin wałami wylepiony nad dach wywiedziony, kotlina przytym z kamienia murowana z kotłem żelaznym. Do
i z by war s z t a t o w ej drzwi z tarcic na zawiasach i hakach z haIdem, haczykiem i skobiami, [izba] bez podłogi, powała z tarcic zakładana
na belkach i stragarzu ułożona, piec na fundamencie murowanym z skrzynią jedną takąż, dwiema kafli żółtych zasklepiony, z prętem żelaznym w belkę
wbitym, sklepienie utrzymującym, w tym z sieni pałają; kominek z piecykiem piekarskim z kamienia murowany, kapiasty do siennego wydany.
Okien w ścianie frontowej dwa, w tylnej - jedno. Szyby tafelkowe
w drewno oprawne; w tej [izbie] warsztat do robienia papieru i zrobiot1ego wykręcania z wody prasą. Do stęp n i c e drzwi z tarcic na
zawiasach i hakach z haczykiem i skoblami, u góry [drzwi] okienka wycięte,
szybą okrągłą zaprawne; podłoga z różnych kawałków, powała z tarcic na belkach i stragarzach zakładana, okienek trzy, szyby tafelkowe
w drewno oprawne przy ścianie podłużnej; w tej [ścianie] wał od kół wodnych przechodzący pod stępory z blatami w niego wbitemi drewnianerui; przy wale stępa z drzewa dartego sosnowego z piącią dziur na
stępy wycięte, w trzech [dziurach] po cztery stępory dębowe okute,
w dwóch po pięć stęporów takichże. Przy drugim boku miejsce wolne dla
składania materji z płótna czyli szmat pod stęporami wybitej. Dach gontami z pruska pobity, od płatów pod okapy tymże obity, z dziurami
dokoła wycięterui dla przechodzenia wiatru [dla] suszenia papieru. Stę­
pory, wał, pompa, koło wodne, stępa i cały warsztat- kosztem Ignacego
Jagodzińskiego papiernika sporządzone, także i żeleziwa do wyrażonego
Uagodzińskiego] należące. Do ściany podłużnej i z b a z sienią, kominem
i całym zamknięciem przybudowana, gontami nakryta; także stodoła,
obora, stajenka, chlewy i komórka z drzewa zbudowane, gontami czę­
ścią pobite i słomą nakryte z zamknięciem, drzwiami, przez wyżej wyrażonego Ignacego ojca wystawione nie opisują się.
(Archiwum Ziemskie w Krakowie, Re!. Castr. Crac. 208 s. 1721-2).
Włodzimierz
Budka