Zjawisko samoleczenia wśród studentów wybranych kierunków

Zjawisko samoleczenia wśród studentów wybranych kierunków

206
Probl Hig Epidemiol 2007, 88(2): 206-209
Zjawisko samoleczenia wœród studentów wybranych
kierunków studiów
The phenomenon of self-treatment among students of selected faculties
JANUSZ K ASPERCZYK, JADWIGA JOŒKO, JAN KLIMASARA, JAROS£AW JUSZCZYK, MACIEJ PELIKAJNIEN
Katedra i Zak³ad Medycyny i Epidemiologii Œrodowiskowej, Wydzia³ Lekarski w Zabrzu, Œl¹ski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
Introduction. Self-treatment is a common phenomenon defined as drug
use and application of therapeutic methods without recommendation by a
doctor.
Aim. To evaluate reasons for undertaking self-treatment, most popular
methods and course of self-treatment.
Material and methods. The survey was conducted among 294 fourth-year
students of various faculties – 201 women (68%) and 93 men (32%);
average age 22.8 years.
Results. The decisive influence on undertaking self-treatment was lack of
time to see a doctor, irrespective of the faculty. The least important factors
were: lack of money for visiting a doctor, and using better methods than
those recommended by the doctor. The most popular method of self-treatment
was taking medicines in the oral form (pills). Other application routes were
chosen significantly more rarely. Usually, self-treatment was conducted until
symptoms ameliorated or according to instructions in the leaflet. The whole
package of the medicine was rarely used. Medicines were usually taken
according to the producer’s instructions. In the case of ineffectiveness of selftreatment, the majority of respondents consulted the doctor or changed the
medicine.
Conclusions. Self-treatment of students representing different faculties is
very similar, despite the fact that future doctors should possess better knowledge
concerning medical treatment than their colleagues from other universities.
The obtained results indicate that there is a need to popularize self-treatment
forms different from oral application, as well as to provide students with
better knowledge about the possibilities, methods and limitations of selftreatment, so that they would be able to take full advantage of self-treatment,
avoiding related hazards.
Wstêp. Samoleczenie jest zjawiskiem polegaj¹cym na stosowaniu œrodków
i sposobów leczniczych bez zalecenia lekarza.
Cel pracy. Ocena przyczyn podejmowania samoleczenia, popularnoœci
wybranych stosowanych metod oraz analiza jego przebiegu.
Materia³ i metodyka. Badania przeprowadzono metod¹ ankietow¹ wœród
studentów IV roku ró¿nych kierunków studiów. Ogó³em zebrano 294 ankiety
– 201 kobiet (68%) i 93 mê¿czyzn (32%); przeciêtna wieku: 22,8 lat.
Wyniki. Decyduj¹cy wp³yw na podjêcie samoleczenia mia³, bez wzglêdu na
wydzia³, brak czasu na wizytê u lekarza. Najmniejsze znaczenie mia³y: brak
pieniêdzy na wizytê u lekarza oraz stosowanie lepszych metod ni¿ zalecane
przez lekarza. Najpopularniejsz¹ metod¹ samoleczenia okaza³o siê
przyjmowanie leków w formie doustnej, g³ównie tabletek. Pozosta³e metody
by³y wybierane zdecydowanie rzadziej. Najczêœciej samoleczenie jest
prowadzone do ust¹pienia objawów oraz wed³ug zaleceñ ulotki. Najrzadziej
wybieran¹ form¹ stosowania by³o zu¿ycie ca³ego opakowania leku. Najczêstsz¹
metod¹ dawkowania preparatu jest postêpowanie wed³ug zaleceñ producenta.
W przypadku nieskutecznoœci – konsultacja z lekarzem lub zmiana leku.
Wnioski. Postêpowanie terapeutyczne studentów badanych kierunków jest
bardzo zbli¿one, mimo, i¿ przyszli lekarze powinni mieæ pe³niejsz¹ wiedzê
o leczeniu ni¿ ich koledzy z innych uczelni. Uzyskane wyniki wskazuj¹ na
koniecznoœæ rozpropagowania innych form samoleczenia ni¿ za¿ywanie leków
doustnie oraz dostarczenie pe³niejszej wiedzy na temat mo¿liwoœci, metod
i ograniczeñ samoleczenia, tak, aby w pe³ni mo¿na by³o wykorzystaæ jego
zalety, unikaj¹c niebezpieczeñstw.
S³owa kluczowe: samoleczenie, studenci, leki bez recepty, OTC
Key words: self-treatment, students, medicines without prescription, OTC
© Probl Hig Epidemiol 2007, 88(2): 206-209
Adres do korespondencji / Address for correspondence
www.phie.pl
Dr n. med. Janusz Kasperczyk
Katedra i Zak³ad Medycyny i Epidemiologii Œrodowiskowej
Œl¹ski Uniwersytet Medyczny w Katowicach, ul. Jordana 19, 41-808 Zabrze
tel. 0-501-364-372, fax (0-32) 272-28-47, e-mail: [email protected]
Nades³ano: 23.09.2006
Zakwalifikowano do druku: 24.06.2007
Wstêp
Samoleczenie jest zjawiskiem polegaj¹cym na
stosowaniu œrodków i sposobów leczniczych bez zalecenia lekarza. Jest ono obecne w ka¿dym spo³eczeñstwie, bez wzglêdu na stopieñ rozwoju cywilizacyjnego, lokalizacjê geograficzn¹ czy system opieki zdrowotnej. Stosowanie samoleczenia ma swoje wady i za-
lety. Do wad zalicza siê m.in. nieprawid³owe stosowanie leków, ich nadu¿ywanie wynikaj¹ce najczêœciej
z nieœwiadomego u¿ywania ró¿nych form handlowych tego samego preparatu, przeoczenie pocz¹tkowych objawów powa¿nej choroby. Jednak¿e samoleczenie ma równie¿ pozytywne aspekty, zapewne przewy¿szaj¹ce podane powy¿ej zagro¿enia. Zalicza siê
Kasperczyk J i wsp. Zjawisko samoleczenia wœród studentów wybranych kierunków studiów
207
do nich: odci¹¿enie s³u¿by zdrowia, oszczêdnoœci, jak
równie¿ wzrastaj¹c¹ œwiadomoœæ zdrowotn¹ stosuj¹cych je ludzi [1].
Samoleczenie stosuje od 70% do 90% spo³eczeñstwa, niezale¿nie od wykszta³cenia [2,3]. O wyborze
studentów jako grupy badanej zdecydowa³o przekonanie, i¿ postawy i zachowania zdrowotne przysz³ych
absolwentów uczelni wy¿szych s¹ wa¿ne, poniewa¿
w przysz³oœci bêd¹ oni wp³ywaæ na styl ¿ycia ludzi
w swoim otoczeniu – bezpoœrednio jako lekarze, oraz
poœrednio, jako ludzie wykszta³ceni, niezale¿nie od
kierunku. Bêd¹ oni w swoim œrodowisku wzorcem
postaw zdrowotnych.
wiedzy o stosowanych metodach i ocenê skutecznoœci samoleczenia. Respondenci samodzielnie wype³niali kwestionariusz, bez ograniczeñ czasowych, po
przeczytaniu krótkiej instrukcji, bêd¹cej integraln¹
czêœci¹ kwestionariusza. Ogó³em zebrano 294 poprawnie wype³nione ankiety.
Uzyskane dane analizowano za pomoc¹ pakietu
STATISTICA. Wyliczono wstêpnie statystykê opisow¹ dla analizowanych grup. Dla porównañ miêdzygrupowych w przypadku zmiennych jakoœciowych
2
zastosowano test χ z odpowiednimi poprawkami, dla
zmiennych iloœciowych test U-Mann Whitneya,
ANOVA Kruskala Wallisa oraz wielokrotne porównania œrednich rang dla wszystkich prób. We wszystCel pracy
kich obliczeniach za poziom istotny przyjêto wartoœæ
Ocena przyczyn podejmowania samoleczenia, p<0,05.
rodzaju stosowanych metod oraz analiza przebiegu
Wyniki
samoleczenia wœród studentów IV roku ró¿nych kieOgó³em zebrano 294 poprawnie wype³nione
runków studiów.
kwestionariusze. Grupa badana sk³ada³a siê z 201
Materia³ i metoda
kobiet (68%) i 93 mê¿czyzn (32%) w wieku
Badania przeprowadzono w 2005 r. wœród stu- 22,8±1,15 lat.
Analiza wp³ywu wybranych aspektów na podjêdentów IV roku Wydzia³u Lekarskiego Œl¹skiej Akademii Medycznej w Katowicach, Psychologii Stoso- cie samoleczenia (ryc. 1) wykaza³a, ¿e decyduj¹cym
wanej Uniwersytetu Jagielloñskiego w Krakowie, In- czynnikiem, bez wzglêdu na wydzia³, by³ brak czasu
formatyki Akademii Górniczo-Hutniczej w Krako- na wizytê u lekarza (od 18% na wydziale psychologii,
wie oraz kierunków humanistycznych Uniwersyte- do 36% na wydziale lekarskim). Natomiast najmniejsze znaczenie mia³o na wydziale lekarskim – brak pietu Œl¹skiego w Katowicach.
Do badania u¿yto anonimowego kwestionariu- niêdzy na wizytê u lekarza (64%), na pozosta³ych
sza sk³adaj¹cego siê z 20 pytañ dotycz¹cych najczê- kierunkach – stosowanie lepszych metod ni¿ zalecaœciej wystêpuj¹cych problemów zdrowotnych, przy- ne przez lekarza (47-58,2%). Ró¿nice te nie by³y jedczyn stosowania samoleczenia, rodzaju stosowanych nak istotne statystycznie (p>0,05).
Analizuj¹c popularnoœæ wybranych metod samometod i sposobu postêpowania. Pytano równie¿ o powód ewentualnych konsultacji z lekarzem, Ÿród³a leczenia uwzglêdniono metody samoleczenie wg
WydziaLekarski
Wydzia
y humanistyczne
80%
80%
60%
60%
40%
40%
20%
20%
0%
0%
1
2
3
Decydujcy
4
1
5
80%
60%
60%
40%
40%
20%
20%
0%
0%
3
Decydujcy
4
5
1
2
3
4
5
Brak
WydziaPsychologii
80%
2
3
Decydujcy
Brak
WydziaInformatyki
1
2
4
Brak
5
1
2
3
Decydujcy
4
Brak
5
–
–
–
–
–
Brak czasu na wizytê u lekarza
Utrudniony dostêp do s³u¿by zdrowia
Posiadanie lepszych informacji ni¿ lekarz
Stosowanie lepszych metod ni¿ lekarz
Brak pieniêdzy na wizytê
Ryc. 1. Wp³yw wybranych czynników na podjêcie decyzji o samoleczeniu
Fig. 1. Influence of chosen factors on decision
to undertake self-treatment
208
D. Moska [4]: za¿ywanie leków doustnie, nacierania,
ok³ady, stawianie baniek, inhalacje, p³ukania, gimnastyka, nasiadówki, k¹piele, picie wód leczniczych.
Najpopularniejsz¹ metod¹ samoleczenia, niezale¿nie od kierunku studiów, okaza³o siê przyjmowanie leków w formie doustnej (od 58,9% na wydziale
informatyki do 80,6% na wydziale psychologii), a najbardziej poplularn¹ form¹ by³y tabletki (od 82,1% na
wydziale informatyki, do 86% na wydziale lekarskim).
W dalszej kolejnoœci studenci badanych wydzia³ów
siêgali po formy rozpuszczalne, a najrzadziej po leki
w formie syropów (od 17,9% na wydziale psychologii, do 28,5% na wydziale informatyki). Pozosta³e
metody by³y wybierane zdecydowanie rzadziej. Na
wydziale lekarskim oraz wydziale psychologii poza
stosowaniem leków doustnych najwiêksz¹ popularnoœci¹ cieszy³a siê gimnastyka lecznicza (odpowiednio: 15,1% i 17,9%), na wydzia³ach humanistycznych
– k¹piele (18,8%), a na wydziale informatyki – nacierania oraz picie wód leczniczych (10,7%).
Analiza przebiegu samoleczenia obejmowa³a takie aspekty jak: czas trwania samoleczenia, sposób
dawkowania leku oraz postêpowanie w razie nieskutecznoœci stosowanych metod. Najczêœciej samoleczenie by³o prowadzone do ust¹pienia objawów – od
55,8% na wydziale lekarskim do 78,5% na wydziale
informatyki – ró¿nica istotna statystycznie oraz wed³ug zaleceñ ulotki – od 21,4% na wydziale informatyki do 43% na wydziale lekarskim. Najrzadsz¹ form¹ kuracji, niezale¿nie od wydzia³u, stanowi³o zu¿ywanie ca³ego opakowania (od 3% wœród studentów psychologii, do 7,1% spoœród studentów informatyki).
Niezale¿nie od kierunku studiów, najczêstsz¹
metod¹ dawkowania preparatu by³o postêpowanie
wed³ug zaleceñ producenta (od 90% na wydziale lekarskim do 98,8% na wydzia³ach humanistycznych)
co stanowi wynik podobny do uzyskanych przez innych autorów [5,6]. Inne odpowiedzi: dawkowanie
metod¹ prób i b³êdów oraz wed³ug zaleceñ znajomego – by³y wybierane sporadycznie.
W przypadku nieskutecznoœci stosowanego leku
(ryc. 2) studenci, niezale¿nie od wydzia³u, szukali
porady lekarskiej lub, na drugim miejscu – zmieniali
preparat. Zakoñczenie samoleczenia (od 5,9% studentów wydzia³u psychologii do 23,5% na wydzia³ach humanistycznych), zwiêkszenie dawki za¿ywanego leku (od 6,9% na wydziale lekarskim, do 14,3%
na wydziale informatyki) lub kontynuacja leczenia
t¹ sam¹ dawk¹ (od 1,1% na wydziale lekarskim do
12,5% na wydziale informatyki) by³y wybierane rzadziej, aczkolwiek wyst¹pi³y znamienne ró¿nice pomiêdzy poszczególnymi wydzia³ami.
Probl Hig Epidemiol 2007, 88(2): 206-209
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Zmiana prep aratu
Kon su ltacja
Wydzia ³ Lekarski
Kon iec
samoleczenia
Wydzia ³ Psycho logii
Wiêksza dawka
Wydzia ³ Informatyki
Ta sama dawka
Wydzia ³y human istyczne
Ryc. 2. Postêpowanie w przypadku nieskutecznoœci stosowanego leku
Fig. 2. Activity in case of ineffectiveness of self-treatment
Dyskusja
Wzrastaj¹ca dostêpnoœæ leków segmentu OTC,
a w konsekwencji rosn¹ca powszechnoœæ samoleczenia, sk³oni³a autorów do dokonania analizy tego zjawiska wœród studentów. Wybrane kierunki prezentuj¹ ró¿ny poziom wiedzy na temat zachowañ zdrowotnych. Zdecydowano siê na w³¹czenie do badañ
studentów wydzia³u lekarskiego, których bezpoœredni zwi¹zek z medycyn¹ powinien korespondowaæ
z w³aœciwym postêpowaniem terapeutycznym. Spodziewano siê uzyskaæ istotne ró¿nice miêdzy studentami poszczególnych kierunków, w przyczynach podejmowania samoleczenia, jego przebiegu oraz najczêœciej stosowanych metodach. Przeprowadzone
porównania odbieg³y jednak od pocz¹tkowych za³o¿eñ.
G³ównym powodem podejmowania samoleczenia jest brak czasu na wizytê u lekarza oraz utrudniony dostêp do s³u¿by zdrowia. Jest to problem doœæ
czêsto opisywany w piœmiennictwie [2,3]. Wart podkreœlenia jest fakt, i¿ na ¿adnym z wydzia³ów przekonanie o stosowaniu skuteczniejszych metod i posiadaniu wiêkszej wiedzy ni¿ lekarz nie odgrywa dominuj¹cej roli w podjêciu samoleczenia. Mo¿e to œwiadczyæ z jednej strony o zaufaniu do fachowej wiedzy
lekarzy oraz niedostatecznej w³asnej znajomoœci
medycyny.
Pomimo wielu dostêpnych metod samoleczenia,
najczêœciej wybieran¹ przez studentów badanych kierunków okaza³o siê za¿ywanie leków doustnie. Potwierdza to tendencjê opisan¹ przez Kucharczyka [7],
który wykaza³, i¿ forma tabletek jest najpopularniejsza, niezale¿nie od wieku, p³ci, i wykszta³cenia. Zwi¹zane jest to byæ mo¿e z prostot¹ ich stosowania oraz
powszechn¹ reklam¹ tej formy samoleczenia w masmediach [8], przy stosunkowo niewielkiej promocji innych metod. Brak istotnych ró¿nic pomiêdzy
wydzia³ami mo¿e wskazywaæ na niedostatki wiedzy
studentów medycyny, którzy powinni znaæ i stosowaæ inne metody. Mo¿e to œwiadczyæ o tym, ¿e na
Kasperczyk J i wsp. Zjawisko samoleczenia wœród studentów wybranych kierunków studiów
temat samoleczenia i prostych metod dbania o swoje
zdrowie studenci medycyny dowiaduj¹ siê z innych,
ni¿ studia Ÿróde³ [9].
Przebieg samoleczenia na poszczególnych wydzia³ach wygl¹da bardzo podobnie i jest zasadniczo
prawid³owy. Ró¿nice w postêpowaniu pojawiaj¹ siê
dopiero w przypadku nieskutecznoœci stosowanego
leku. Podobne zachowania studentów ró¿nych kierunków œwiadcz¹ o zbli¿onym poziomie wiedzy na
ten temat.
Reasumuj¹c mo¿na zaryzykowaæ twierdzenie, ¿e
przysz³y lekarz koñcz¹c studia medyczne potrafi rozpoznaæ i leczyæ wszelkie „powa¿ne” choroby, natomiast wobec zwyk³ego kataru czy bólu g³owy jest tak
samo bezradny jak absolwent informatyki czy humanista. Niepokoi równie¿ fakt, i¿ na wydziale lekarskim
zdarza siê stosowanie leków metod¹ prób i b³êdów,
zu¿ywanie ca³ego opakowania leku bez wzglêdu na
zalecenia producenta oraz zaprzestanie samoleczenia w przypadku nieskutecznoœci danego leku bez
209
dalszego leczenia lub konsultacji lekarskiej. Skala tego
zjawiska jest co prawda niewielka, ale nie powinna
mieæ w ogóle miejsca, zw³aszcza wœród przysz³ych
lekarzy [10,11].
Wnioski
1. Uzyskane wyniki wskazuj¹ na koniecznoœæ u³atwienia m³odzie¿y akademickiej dostêpu do
us³ug medycznych.
2. Postêpowanie terapeutyczne studentów badanych kierunków jest bardzo zbli¿one, mimo, i¿
przyszli lekarze powinni mieæ pe³niejsz¹ wiedzê
o leczeniu ni¿ ich koledzy z innych uczelni.
3. Wskazane jest rozpropagowanie innych form
samoleczenia ni¿ za¿ywanie leków doustnie oraz
dostarczenie pe³niejszej wiedzy na temat mo¿liwoœci, metod i ograniczeñ samoleczenia, tak, aby
w pe³ni mo¿na by³o wykorzystaæ jego zalety, unikaj¹c niebezpieczeñstw.
Piœmiennictwo / References
1. Rybus-Potêpa E, Marczewski K. Samoleczenie – stare zagro¿enia czy nowy œwiat pomocy dla pacjenta. Zdr Pub
2001; 111 (1): 31-36.
2. ¯o³nierczuk-Kieliszek D, Koby³ecka E. Samoleczenie wybranych dolegliwoœci przez studentów kierunków niemedycznych. Problemy Medycyny Spo³ecznej. T. 30, Warszawa 1997: 278-287.
3. Aljinovic-Vucic V, Trkulja V, Lackovic Z. Content of home
pharmacies and self-medication practices in households
of pharmacy and medical students in Zagreb, Croatia: findings in 2001 with a reference to 1977. Croat Med J 2005;
46(1): 74-80.
4. Moska D. Porady aptekarskie i farmakologiczne w samoleczeniu. Farm Pol 1999; 55 (6): 310-316.
5. Henley E, Wenzel-Wamhoff J. Teaching medical students
about over-the-counter medications. Med Educ 2000;
34(7): 580-2.
6. Sansgiry SS, Cady PS, Sansgiry S. Consumer involvement:
effects on information processing from over-the-counter
medication labels. Health Mark Q 2001; 19(1): 61-78.
7. Kucharczyk T. Samodzielne stosowanie leków. Farm Pol
1999; 55 (17): 798-802.
8. Van den Bulck J, Leemans L, Laekeman GM. Television
and adolescent use of over-the-counter analgesic agents.
Ann Pharmacother 2005; 39(1): 58-62.
9. Gromadecka-Sutkiewicz M, Uliñska R. Samoleczenie
wœród studentów pielêgniarstwa. Postêpy pielêgniarstwa
i promocji zdrowia. Cz. 10. Poznañ 1996: 307-310; I Miêdzynarodowy Kongres Edukacji w Pielêgniarstwie Gniezno-Poznañ 12-14.05.1995.
10. Stoelben S, Krappweis J, Rossler G, Kirch W. Adolescents’
drug use and drug knowledge. Eur J Pediatr 2000; 159(8):
608-14.
11. Ambrose ET, Samuels S. Perception and use of herbals
among students and their practitioners in a university setting. J Am Acad Nurse Pract 2004;16(4): 166-173.