Dzieje wykorzystania bazaltu w okolicach Lubania

dr Paweł ZAGOŻDŻON
Joanna KUKUŁKA
Politechnika Wrocławska, Instytut Górnictwa
Dzieje wykorzystania bazaltu w okolicach Lubania
STRESZCZENIE
W artykule przedstawiono ogólną charakterystykę rejonu Lubania jako obszaru
wielowiekowej, intensywnej eksploatacji bazaltu. Zestawiono informacje dotyczące
pozostałości po wydobyciu tej skały. Ukazano zróżnicowane kierunki jej wykorzystania w
okresie od średniowiecza (XIII w) do współczesności.
Okolice Lubania Śląskiego to jeden z trzech okręgów intensywnej eksploatacji tzw.
bazaltu na Dolnym Śląsku – obok rejonu Złotoryi-Lubania i Opolszczyzny. Liczne
wystąpienia wspomnianej skały odsłaniają się od okolic Lubania po Zgorzelec, Zawidów i
Bogatynię, jednak najliczniejsze pozostałości po eksploatacji koncentrują się właśnie w
rejonie Lubania. Wykorzystanie bazaltu jako elementów budowlanych licznych
średniowiecznych zabytków tej miejscowości świadczy ponadto o bardzo długiej historii
wydobycia. Mimo to informacje dotyczące analizowanego zagadnienia okazały się
(zwłaszcza dla okresu dawniejszego) nieliczne i trudno dostępne. W związku z tym
wykorzystano zarówno dane na temat udokumentowanej eksploatacji, jak i informacje
historyczne dotyczące czasu wznoszenia poszczególnych budowli. Niniejsza wstępna analiza
jest elementem realizowanej na Wydziale Geoinżynierii, Górnictwa i Geologii Politechniki
Wrocławskiej pracy dyplomowej pt. „Historia wykorzystania bazaltu rejonu Lubania i
Leśnej”.
Pod względem petrograficznym występujące tu skały (bazaltoidy) określane są jako
tefryty, nefelinity i bazanity (m. in. Kozłowska-Koch 1987). Tworzą one ciała o różnorodnej
formie: kominy wulkaniczne, potoki i pokrywy lawowe. Okres działalności wulkanicznej
przypadł w tym rejonie prawdopodobnie na oligocen – datowania radiometryczne (K–Ar)
dały wieki od 31.88±1.43 do 23.72±1.07 mln. lat (Pécskay i in. 2004).
Malownicza okolica Lubania, obejmująca północną część Zalipiańskich Wzgórz (tzw.
Lubański Wielki Las) oraz wzniesienia rejonu Uniegoszczy pełna jest reliktów eksploatacji
bazaltu. Są to zarówno drobne wyrobiska, jak i rozległe, wielopoziomowe kamieniołomy.
Początków wykorzystania bazaltów w tym rejonie można doszukiwać się co najmniej
w średniowieczu, oczywiście z tego okresu brak informacji odnośnie eksploatacji surowca. O
jej dużej intensywności można jednak wnosić na podstawie znaczenia bazaltu w
monumentalnym budownictwie tych czasów. Już w początkach XIII wieku bloki bazaltu
spajane wapnem palonym stanowiły podstawowy materiał budowlany (Kronika... b.r.). W
roku 1273 powstał klasztor Franciszkanów zniszczony niestety pół wieku później, w trakcie
wojen husyckich. Intensywny rozwój Lubania w początkach XIV wieku objął m. in.
wzniesienie murów obronnych i Baszty Brackiej (1318) oraz innych budowli. W roku 1320
jest wzmiankowany kościół Św. Trójcy, po którym do dziś pozostała jedynie tzw. Wieża
Trynitarska (dawna dzwonnica) – będąca również budowlą kamienną (www.luban... 2007).
Późniejsze stulecia przyniosły prawdopodobnie względne zmniejszenie zainteresowania
bazaltem, jako materiałem konstrukcyjnym, na korzyść wyrobów ceramiki budowlanej.
Jednak i wtedy powstawały budowle z jego wykorzystaniem – m. in. tzw. Dom Solny (1537–
1539), czy Ratusz miejski (1544). Wydaje się, że w całym tym okresie źródłem surowca był
przede wszystkim kamieniołom na Kamiennej Górze – wzniesieniu górującym ponad centrum
miasta (rys. 1). Bazalt uznawany był za materiał wysokiej jakości, co rzutowało na jego
wysoką cenę. W związku z tym wykorzystywany był przede wszystkim do budowy obiektów
użyteczności publicznej (www.eko..., 2007). Z końca wieku XVIII pochodzi jednak
informacja o prowadzeniu eksploatacji kamienia blocznego w niewielkim wyrobisku w
Wesołówce (Pisaczowie) (Kuźniar i Niekrasz 2006), który zapewne był wykorzystywany
jedynie w najbliższej okolicy. Prace wydobywcze zostały tam prawdopodobnie zakończone
jeszcze w XIX wieku (www.eko... 2007).
Rys. 1. Wyrobiska bazaltu w rejonie
Lubania.
W wieku XIX, w związku z
dynamicznym rozwojem komunikacji,
sposób wykorzystania bazaltu uległ
radykalnej zmianie. Doskonałe parametry
fizyko-mechaniczne (wytrzymałość na
ściskanie, ścieralność, wytrzymałość na
wietrzenie i in.) predestynowały go do
wykorzystania w postaci kostki brukowej,
czy tłucznia do budowy nasypów
kolejowych.
Oczywiście
„ciosy”
bazaltowe nadal stosowane były w
budownictwie. (Kronika... b.r.)
Wiek XIX stał się więc okresem
intensywnej eksploatacji bazaltu w wielu, często niewielkich i krótko, bądź okresowo
działających wyrobiskach. Stopniowo jednak (wiek XIX i początek XX-go) przechodzono do
eksploatacji w coraz większych zakładach górniczych.
Dobrym przykładem niewielkich wyrobisk o lokalnym znaczeniu i krótkim okresie
funkcjonowania jest wspomniana odkrywka w Wesołówce, a także kamieniołom na
Harcerskiej Górce (por. rys. 1). Nieco dłuższa była historia eksploatacji złoża Uniegoszcz I
oraz kamieniołomu w Jałowcu. Wymienione złoże (określane też jako „Nowy Uniegoszcz”)
eksploatowano krótko przed II wojną światową, jak i tuż po niej, pozyskując wysokiej jakości
kamień (Kochanowska 1998). Natomiast wyrobisko w Jałowcu, położone tuż przy szosie
Lubań – Jelenia Góra, było eksploatowane co najmniej od końca XIX, wydobycie wznowiono
też po wojnie i zakończono dopiero w latach 90-tych ubiegłego stulecia (Krzyśków 1984;
www.eko... 2007). Również w XIX wieku przeprowadzono eksploatacyjne rozpoznanie złoża
na wzgórzu Ostróżek na wschód od Lubania (złoże „Uniegoszcz”), w rezultacie powstał tu
niewielki kamieniołom. Jednak systematyczne i intensywne wydobycie miało miejsce dopiero
w okresie powojennym – od roku 1953. Trwająca ponad cztery dekady eksploatacja
doprowadziła do utworzenia dość rozległego, dwupoziomowego wyrobiska w całości
ścinającego wierzchołek wzniesienia. Roboty zakończono w roku 1999, po praktycznie
całkowitym wybraniu zasobów (www.eko... 2007). Ciekawym epizodem związanym z
wykorzystaniem bazaltu przed II wojną światową było istnienie w Lubaniu zakładu topienia
bazaltu (Janusz Kulczycki – info. ustna), produkującego masywne kostki brukowe o boku ok.
20 cm. Niestety autorom nie udało się dotrzeć do żadnych pisanych świadectw jego
funkcjonowania.
W rejonie Lubania wskazać też można ośrodki jeszcze intensywniejszej eksploatacji
bazaltu. Liczne dostępne informacje dotyczą prac górniczych w rejonie Zaręby, gdzie
uruchomiono mały kamieniołom w roku 1844. Eksploatacja bazaltu polegała na tym że dwaj
zatrudnieni tam robotnicy, stojąc na drabinach, ręcznie łupali pięcio- i sześcioboczne słupy
bazaltowe na kostkę brukową (Kuźniar i Niekrasz 2006). Z połowy XIX wieku pochodzą
ogólne informacje o funkcjonowaniu dwóch kamieniołomów w Zarębie i jednego w
Pisaczowie. Natomiast w drugiej połowie tego stulecia rozpoczęto pozyskiwanie kamienia na
południe od Zaręby – w obrębie tzw. Lubańskiego Wielkiego Lasu. Firmy „Hart Basalt
Werke”, „Brüggemann Görlitz” oraz „Holzamer & Bauer c.o. Lichtenau” otworzyły zakłady
górnicze na wzgórzach Steinberg (dziś Kamień, Stary Kamieniołom lub Łomy) i Ober
Steinberg (Nowy Kamieniołom lub Łomna). Do pozyskiwania skały wykorzystywano proste
narzędzia ręczne ale także wiertarki pneumatyczne. Urobek transportowany był za pomocą
parowych kolejek wąskotorowych do, uruchomionego w sąsiedztwie stacji kolejowej w
Zarębie, zakładu przeróbczego. Tam wytwarzano zarówno elementy formowane dla
budownictwa i drogownictwa, jak też tłuczeń do budowy nasypów kolejowych i grysy
(Kuźniar i Niekrasz 2006). Kopalnie funkcjonowały do końca II wojny światowej,
eksploatację wznowiono też krótko po jej zakończeniu – już w roku 1946 dostarczyły one 50
tys. ton kruszyw dla drogownictwa (Kuźniar i Niekrasz 2006). Eksploatacji zaprzestano pod
koniec lat 50-tych XX wieku (www.eko... 2007) lub w roku w roku 1964 (Kuźniar i Niekrasz
2006).
W międzyczasie, zdając sobie sprawę z wyczerpywania się zasobów, podjęto działania
w celu udokumentowania i rozpoczęcia eksploatacji nowych złóż. Mimo istnienia na
Bukowej Górze unikatowego drzewostanu (130-letnie buki atlantyckie) właśnie to
wzniesienie wzbudziło zainteresowanie. Prawdopodobnie już w latach 1930–1934 (Kuźniar i
Niekrasz 2006) lub 1941–1945 (Stachowiak, 1981) rozpoczęto badania i wstępne prace
górnicze. W roku 1955 opracowano pierwszą dokumentację geologiczną (Stachowiak, 1981),
zaś w roku 1960 (www.eko... 2007; Kuźniar i Niekrasz 2006) lub 1961 (Stachowiak, 1981)
rozpoczęto eksploatację. Stopniowo mechanizowane były prace wydobywcze, w roku 1972
uruchomiono też kolejkę linową ułatwiającą transport urobku do zakładu przeróbczego w
Zarębie (Kuźniar i Niekrasz 2006). W ostatniej dekadzie XX wieku zakład produkował
mieszanki i grysy dla drogownictwa, w dużej części eksportowane do Niemiec, zaś około
30% urobku odbierały zakłady topienia bazaltu, do produkcji wełny mineralnej.
Ostatnim z wyrobisk rejonu Zaręby jest kamieniołom położony we wschodniej części
miejscowości – tradycyjnie noszący nazwę „Józef”. Prawdopodobnie od czasów
przedwojennych istniało tu niewielkie wyrobisko, które powtórnie uruchomiono w roku 1962
(www.eko... 2007) lub 1967 (Kuźniar i Niekrasz 2006).
Woliński i Orzechowski (1969) informują o eksploatacji od XVI w. (prawdopodobnie
w rejonie Księginek) tzw. płyty Lubania, czyli występującej tu rozległej pokrywy lawowej.
Pozyskiwanie kamienia na lokalne potrzeby miało miejsce w XIX wieku, zaś produkcję na
skalę przemysłową rozpoczęto dopiero w roku 1905, a trzydzieści lat później powstała
pierwsza dokumentacja geologiczna złoża (Kronika... b.r.). Wydobycie wznowiono
natychmiast po zakończeniu II wojny światowej, a kopalnia szybko stała się jednym z
głównych dostawców bazaltu w Polsce.
Liczne przekształcenia gospodarcze zachodzące pod koniec XX wieku zakończyły się
1.08.2001 utworzeniem Łużyckiej Kopalni Bazaltu „Księginki” S.A. w Lubaniu – spółki
akcyjnej o charakterze akcjonariatu pracowniczego z 80% udziałem pracowników firmy w
kapitale. Firma ta pozostaje przedsiębiorstwem ze 100% kapitału polskiego, a o jej kondycji
świadczy zakup w ostatnich latach sąsiednich kamieniołomów Józef (2003) i Bukowa Góra
(2004), noszących dziś nazwy Księginki I i Księginki II. Sumaryczne zasoby wszystkich
trzech złóż przekraczają 120 mln. ton, co pozwala na planowanie eksploatacji na najbliższe
półwiecze.
Zakład przeróbczy kopalni Księginki posiada nowoczesną linię technologiczną, która
podlega ciągłym modernizacjom, mającym na celu poprawę parametrów produkowanych
kruszyw oraz ograniczenie szkodliwego wpływu na środowisko. Poszczególne etapy
przeróbki obejmują 2-stopniowe kruszenie, granulację i sortowanie, a także płukanie grysów.
Proces technologiczny podzielony jest na dwa niezależne ciągi: produkcji grysów oraz
produkcji klińca i tłucznia. Duże zmiany następują również w kamieniołomie „Księginki II”,
gdzie od podstaw powstaje nowoczesny zakład przeróbczy. W ostatnich latach sumaryczna
produkcja ŁKB wynosiła ok. 1,1–1,4 mln t., natomiast w najbliższych latach ma ona osiągnąć
poziom 2,5 mln. t.
Wysokie parametry fizyko-mechaniczne wydobywanych skał pozwalają na produkcję
szerokiego asortymentu produktów znajdujących zastosowanie jako: grysy do budowy dróg i
autostrad (do mas bitumicznych i betonów wysokich marek), mieszanki na podbudowy,
różnorodne materiały do budowy tras szybkiego ruchu kolejowego, surowiec do wytwarzania
wełny mineralnej, oferowane są także mączki bazaltowe do wykorzystania rolniczego oraz w
budownictwie. Łużycka Kopalnia Bazaltu „Księginki” S.A. w Lubaniu jawi się więc jako
godny kontynuator kilkusetletniej tradycji eksploatacji i przeróbki bazaltu w tym regionie.
Przedstawiono charakterystykę obszaru wyjątkowego pod względem okresu trwania i
skali eksploatacji bazaltu, na którym 800 lat działalności górniczej spowodowało powstanie
szeregu wyrobisk różnych rozmiarów. Na przestrzeni dziejów daje się zaobserwować
wyraźną zmianę kierunku wykorzystania bazaltu – od kamienia budowlanego do kruszyw dla
drogownictwa, kolejnictwa i budownictwa.
Dalsze prace obejmą badania terenowe w rejonie Leśnej (przedłużenie strefy
intensywnej eksploatacji bazaltu w kierunku południowym) oraz mikroskopową analizę
próbek skalnych, której celem będzie próba korelacji użytego materiału budowlanego z
surowcem dostępnym w poszczególnych wyrobiskach.
Literatura
Kochanowska J. 1998: Projekt prac geologiczno-rozpoznawczych w kat. C1 na złożu bazaltu
„Uniegoszcz I’. Przeds. Geol. we Wrocławiu.
Kozłowska-Koch M., 1987: Klasyfikacja i nomenklatura trzeciorzędowych wulkanitów
Dolnego Śląska i Śląska Opolskiego. Arch. Miner. t. XLII, z. 1. 43–91.
Kronika Łużyckiej Kopalni Bazaltu „Księginki” SA w Lubaniu (nie publikowane).
Krzyśków M. 1984: Karta rejestracyjna złoża bazaltu „Jałowiec”. Przeds. Geol. we
Wrocławiu.
Kuźniar A., Niekrasz J. 2006: Gmina Siekierczyn – przeszłość i teraźniejszość. Album
monograficzny Gminy Siekierczyn.
Pécskay Z., Lorenc M.W., Birkenmajer K., Zagożdżon P.P., 2004: Age relation of Tertiary
basaltic rocks from Lower Silesia, SW Poland. International Workshop „Basalts 2004”.
Abstracts Volume and Excursion Guide, 24–25.
Stachowiak R. 1981: Dokumentacja geologiczna złoża bazaltu „Bukowa Góra” w kat.
B+C1+C2. Komb. Geol. „Zachód” we Wrocławiu.
Woliński W., Orzechowski J. 1969: Dokumentacja geologiczna złoża bazaltu „Księginki”.
P.R.P. i B.M. Kam. Drog. w Krakowie.
www.eko.luban.com.pl/index.php?id=sladami – strona internetowa Regionalnego Centrum
Edukacji Ekologicznej w Lubaniu (akt.: 2007).
www.luban.pl/luban/zabytki.php – Oficjalna strona internetowa miasta Lubań, (akt.: 2007).
History of basalt exploitation in Lubań area
The paper shows the general characteristics of Lubań area – a region of many hundred years old,
intensive exploitation of basalt. The data about location of relics after mining working and the different ways of
utilization of the rock (from the medieval time to the present day) have been shown.