Aksjologiczny wymiar małżeństwa i rodziny po

Dr Sabina Zalewska
Uniwersytet Kardynała Stefana
Wyszyńskiego w Warszawie
Instytut Psychologii
AKSJOLOGICZNY WYMIAR MAŁŻEŃSTWA I RODZINY PO
USAMODZIELNIENIU SIĘ DZIECI
Wstęp
Społeczeństwo polskie od dziesięciu lat znajduje się w okresie intensywnej
transformacji nie tylko polityczno-ekonomicznej, ale również kulturowej. Zostaje
poddana radykalnym przemianom we wszystkich dziedzinach życia, w tym również
życia rodzinnego. Przemiany te zagrażają egzystencji rodziny i utrzymaniu jej
prawidłowej struktury, niszczą jej podstawy jej funkcjonowania jako wspólnoty
osób, obniżają jej autorytet i możliwości wychowawczego wpływu na dzieci. 1
Interesujące jest jak w tej nowej rzeczywistości odnajdują się małżonkowie.
Obecny model polskiej rodziny został ukształtowany przez tradycję
historyczną, kulturową i religijną. To one sprawiły, że wartości życia rodzinnego
były i są w dalszym ciągu przez Polaków szczególnie cenione. Zdecydowana
większość środowisk społecznych w kraju w swym systemie wartości nadal na
pierwszym miejscu stawia życie rodzinne. Wartości te tkwią głęboko w
realizowanych normach i wzorach zachowań. Jednak zmieniają się diametralnie
kryteria sukcesu małżeńskiego. Proces różnicowania klas i warstw polskiego
społeczeństwa powoduje modyfikowanie modeli życia rodzinnego tym klasom
1
D. Kornas-Biela (red.), Rodzina w opinii młodego pokolenia Polaków, (w)
Rodzina źródło życia i m iłości, Lublin2001, s. 109.
2
przypisywanym. W okresie transformacji proces ten ulega intensyfikacji. Nowym
zjawiskiem jest tworzenie się klasy średniej, która choć ciągle do końca nie jest
ukształtowana, wytworzyła własny model życia rodzinnego, odrębny od mode li
tradycyjnych. 2
Przemiany, jakim podlega współczesna rodzina nie są tylko procesem
dynamicznym, ale obejmują też szeroki zakres płaszczyzn, na których się
manifestują. Dotyczą zarówno relacji łączących jednostkę z rodziną i familią,
zasad i wzorów funkcjonowania rodziny, jak i jej związków z charakterystycznym
dla niej środowiskiem społecznym. Proces adaptacji i automodernizacji rodziny
zbieżne są zmianami o charakterze globalnym, posiadają jednak swoja specyfikę,
która sprawia, że mówić możemy o swoistej dla rodziny logice rozwoju. 3
Cechy modelowe współczesnej polskiej rodziny kształtowały się pod
wpływem dwu podstawowych czynników. Z jednej strony były nimi wzory
rodzinności, jakie pozostawiło po sobie społeczeństwo monocentryczne, w którym
rodzina, a także inne grupy małe stanowiły podstawową afiliację jednostek, z
drugiej zaś były to cechy społeczeństwa przechodzącego głęboką transformację we
wszystkich
zakresach
życia
gospodarczego,
politycznego,
kulturowego
i
społecznego. W wyniku tego realizowane wzory działań, wraz z odpowiadającymi
im postawami, przyjmowały cechy obu z nich. Modernizacja współczesnej rodziny
oznacza, zatem zarówno adaptację do istniejących warunków społecznych, poprzez
przyjmowanie przez rodzinę nowych cech, jak i zaadaptowanie wc ześniej
realizowanych do nowych warunków. 4
W Polsce badania naukowe nad wiekiem i cyklem życia są nieliczne.
Badania empiryczne koncentrują się na problematyce różnic pokoleniowych,
rzadziej – pokoleniowych wartości i więzi. 5
2
A. W achowiak , J. Frątczak , Modele zycia rodzinnego przedstawicieli k las
średnich, (w:) W spółczesne rodziny polskie – ich stan i kierunek
przem ian, Z. T yszk a (red.), s. 105.
3
W .J. Goode, Revolution and Family Patterns, New York 1963, s. 52.
4
A. Żurek , W zory, na k tórych opiera się życie rodzinne rodzin m iejsk ich,
(w:) W spółczesne rodziny..., dz. cyt., s. 130.
5
H.W orach-Kordas, W iek a pełnienie ról s połecznych, W arszawa – Łódź
1983, s. 7.
3
Życie ludzkie, w tym i życie małżeńskie jest procesem dynamicznym, ciągle
się rozwijającym i napotykającym na wciąż nowe trudności. Wiele przeżytych
wspólnie przez małżonków lat może rodzić takie niebezpieczeństwo, gdzie zanika
wzajemne zainteresowanie, a co za tym idzie i więź psychiczna. Sytuacje takie
zdarzają się zdaniem socjologów i psychologów, gdy partnerzy w ciągu swojego
małżeństwa przekładają role rodzicielskie nad role małżeńskie. Wkładając
wszystkie siły w wychowanie dzieci zapominają często o zobowiązaniach
względem siebie, stąd po odejściu dzieci z domu nie potrafią już nawiązać takiego
kontaktu psychicznego, jaki kiedyś ich łączył. 6
Bieg
życia
człowieka
determinowany
jest
czynnikami
biologicznymi,
psychologicznymi, społeczno-ekonomicznymi. Rozwój dokonuje się w następujących po
sobie fazach ludzkiej egzystencji, wywołując zmiany fizyczne, psychiczne oraz w
usytuowaniu społecznym. Ważne jest, aby mieć obraz tych zmian. Życie przeżywane jako
zjawisko ciągle jest zbiorem wzbogacających doświadczeń. Staje się procesem,
polegającym raczej na dodawaniu niż na odejmowaniu, raczej na pogłębianiu dojrzałości
niż na utracie młodości, raczej ewolucji niż zaniku.7
Wiek, faza życia określa związki człowieka z innymi ludźmi, a także możliwości i
płaszczyzny działania. Kryteria wieku kalendarzowego, które tu przyjmujemy za podstawę
rozważań, (które odnoszą się do przeżytych wspólnie lat małżeństwa) jest w swej
najgłębszej istocie kryterium biologicznym. Okazuje się jednak, że jest ono mocno
uwikłane społecznie. Wiek postrzega się, bowiem także w wymiarach funkcjonalnych.
Ktoś jest wiec „młody” dopóki pełni określoną rolę (funkcję) w rodzinie i społeczeństwie
lub też jest „starszy”, jeśli przyjął inne role, albo się z jakiejś roli wycofał (np. przeszedł na
emeryturę). W tym sensie można mówić o przedłużeniu społecznej młodości poprzez
przedłużenie nauki szkolnej lub też o przyspieszeniu społecznej starości wskutek obniżenia
granic wieku emerytalnego. W tym też sensie można kreować społecznie kategorię „ludzi
starych”.8
Rodzina jest grupa społeczną tkwiąca swymi korzeniami w biologii. Jest to wiec
grupa biologiczno-społeczna. Biologiczny rytm życia rodzinnego wyznacza w znacznym
6
D. Mark owsk a, Partnerstwo w rodzinie -idea a prak tyk a, Nasza Praca,
1987 nr 7-8, s. 14.
7
I. Gore, W iek a ak tywność człowiek a, W arszawa 1980, s. 48.
8
Tamże, s. 15.
4
stopniu możliwość angażowania się w pozarodzinnych kręgach społecznych. Cykl życia
rodzinnego, zwłaszcza faza czynnego rodzicielstwa, nie pozostaje bez wpływu na bieg
życia pozarodzinnego. Każda faza życia charakteryzuje się typowym dla niej obrazem
fizycznych cech; wiąże się to z procesem dojrzewania fizycznego, a następnie starzenia się.
W każdej z faz nieco inne są potrzeby, motywy, zainteresowania, dążenia. Wreszcie, wraz
z wiekiem zmienia się pozycja społeczna człowieka pełniona w ramach różnych instytucji
(rodzina, szkoła, zakład pracy itd.). Przechodzenie przez kolejne fazy życia to
„wchodzenie” w role i „wychodzenie” z ról. Z wiekiem kształtuje się osobowość
człowieka. Na osobowość składają się najogólniej: temperament, charakter, motywy
postępowania.9
Dopóki dziecko pozostaje w domu rodzinnym, tworzy ono wraz z rodzicami pewną
wspólnotę materialna, emocjonalną oraz wartości. Kiedy dziecko usamodzielnia się i
odchodzi „na swoje”, małżonkowie pozostają zdani wyłącznie na siebie. W ich życiu może
pojawić się pustka, ponieważ wspólny cel małżeństwa, jakim było wychowanie dzieci,
został już spełniony. Mogą także kształtować się nowe wartości wspólnego zycia
małżeńskiego i rodzinnego. W tym, więc okresie zmieniają się zadania, funkcje i struktura
rodziny. Małżeństwo wchodzi w fazę „pustego gniazda”, chociaż nie oznacza to, iż więź z
dorosłymi już człowiekiem (dzieckiem) została zerwana. Młode rodziny są często
połączone w wieloraki sposób ze swoimi rodzicami. Rodzice pomagają na wiele sposobów
swoim dorosłym dzieciom (pomoc finansowa, wspólne mieszkanie, opieka nad wnukami
itp.). Często jest to pomoc wymuszona okolicznościami, jak brak własnego mieszkania,
trudności materialne młodych, niemniej więzi międzypokoleniowe są wartością tradycyjnie
zakorzenioną w polskiej kulturze. To zresztą wydaje się odróżniać polską rodzinę od
rodzin w kulturze zachodniej, gdzie postawa „dawania” dzieciom i wnukom nie jest tak
powszechna.10
Przedmiotem analizy w niniejszym artykule są wartości w relacjach między
małżonkami po usamodzielnieniu się ich dzieci. Zagadnienia te były wielokrotnie
podejmowane przez różnych autorów.11
9
H. W orach-Kardas, Fazy życia zawodowego i rodzin nego, W arszawa
1988, s. 109-115.
10
H. W orach-Kordas, Fazy życia zawodowego i rodzinnego, W arszawa
1988, s. 121-122.
11
M. Ryś: Psychologia m ałżeństwa. W arszawa 1993, s. 37.
5
Niniejszy artykuł poświęcony jest wartościom w małżeństwie i rodzinie, w czasie,
gdy małżonkowie po odejściu dzieci „znów pozostają razem”. Została w niej podjęta próba
opisania różnych kategorii wartości ujawniających się pomiędzy małżonkami w tym
szczególnym okresie.
1. Analiza wartości występujących w małżeństwie i rodzinie po usamodzielnieniu
się dzieci.
Przez wartość rozumie się potocznie wszystko to, co stanowi przedmiot
potrzeb, dążeń i aspiracji człowieka i w tym znaczeniu termin ten będzie tutaj używany. Do
wartości, więc można zaliczyć zarówno przedmioty materialne, jak i osoby, grupy
społeczne, instytucje, idee, typy działania i stosunków społecznych. Wartości nadają
kierunek działaniu, są źródłem reelekcji pewnych sposobów postępowania, formułowania
pewnych norm.12
Uznawane przez daną osobę wartości ukierunkowują jej motywację, wpływając na
wybór określonych celów i sposobów działania. Dość ściśle powiązane są również z jej
aspiracjami. Można stwierdzić za J. Szefer –Timoszenko, iż „pomiędzy aspiracjami a
wartościami występują rodzaj sprzężenia zwrotnego: wartości są przedmiotem aspiracji a
aspiracje mogą kreatywne dla wartości. Tak, więc nie tylko wartość może stać się
przedmiotem aspiracji, ale i przedmiot aspiracji może stać się wartością”.13 Każdy
człowiek uznaje przy tym wiele róznych wartości, tworząc mniej lub bardziej spójny
system.
Obraz wartości realizowany w życiu rodzinnym zawiera wspólne wartości
wszystkich członków rodziny. Kształtują się one stopniowo, w toku życia rodziny, a
podstawą dla ich rozwoju stanowią z jednej strony wartości indywidualne, z drugiej zaś faktyczny układ stosunków społecznych.14
J. Rostowski pisze, że „podobieństwo między partnerami w zakresie postaw
wartościujących pod względem ich intensywności i zgodności, a przede wszystkim
zbieżności preferencji poszczególnych kategorii wartości jest ważnym czynnikiem
12
13
14
J. Rostowsk i: dz. cyt., s.112.
J. Szef er -T im oszenk o, Aspiracje w życiu człowiek a , Katowice 1981, s.
34.
J. Rostowsk i: dz. cyt., s.113.
6
warunkującym pozytywnie dobrany związek małżeński. Co więcej, czynnikiem o istotnym
znaczeniu jest właściwe podobieństwo między partnerami związku małżeńskiego w
zakresie wartości".15
Badania nad systemom wartości społeczeństwa polskiego wskazują, że centralną
wartością dla człowieka rodzina, traktowana przez daną osobę jako „poszerzone ja”. Owo
doniosłe znaczenie rodziny potwierdzaja rozliczne analizy, poświęcone wartościom
ukierunkowującym ludzkie życie: H. Izdebskiej, Cz. Matusewicz, M. Trawińskiej, K.
Kcińskiego, J. Kurczewskiego, H. Świdry - Ziemska. Dowodzą one, iż udane życie
rodzinne uważane jest nie tylko za szczególnie ważny cel człowieka, lecz stanowi także
istotny warunek poczucia szczęścia. Na podstawie wielu badań można stwierdzić, iż
rodzina jest nadal dla człowieka wartością o wysokim stopniu atrakcyjności i – obok pracy
zawodowej – stanowi jedna z kierunkowych wartości w jego życiu.16
Z Badań B. Roguskiej wynika, iż zmiany w sferze wartości – mimo, że przebiegają
wolniej niż w sferze zachowań – po okresie transformacji są jednak zauważalne i to
zarówno w wymiarze międzypokoleniowym, jak i ogólnospołecznym. Świadczy o tym m.
inn. mniejsze znaczenie przypisywane rodzinie przez ludzi młodych, a zwłaszcza uczniów i
studentów, co może stanowić antycypację większych przeobrażeń w systemie wartości
społecznych. Symptomatyczne są także zmiany w układzie wartości wychowawczych –
zwiększenie się rangi tych cech i wartości, które sprzyjają lepszemu przystosowaniu do
działania w nowych warunkach systemowych.17
Stosunki pomiędzy ludźmi, w tym także między pokoleniami w rodzinie, w dużej
mierze zależą od wartości ugruntowanych w danej kulturze. Jako najbardziej typowe
wartości w kulturze polskiej L. Dyczewski wymienia czternaście kategorii.18 Spośród nich
15
Tamże, s.112-113.
16
K. Błeszyńsk a, W artość m iłości, m ałżeństwa i rodziny w życiu osób
niepełnosprawnych, W arszawa 1994, s. 21 -26.
17
B. Rogusk a, Rodzina polsk a – wzory i wartości, (w:) O stylach życ ia
Polak ów. W artości, praca, zak upy..., M. Falk owsk a (red.), W arszawa
1997, s. 69.
18
Jak o najbardziej typowe wartości dla k ultury polsk iej zostały wyłowione,
przez L. Dyczewsk iego następujące: 1) rodzina – rodzinność – dom , 2)
wspólnotowość, poczucie wspól noty, 3) um iłowanie dzieck a i ważna rola
k obiety, 4) wrażliwość na wartości transcendentalne i na sacrum ,
religijność, 5) irracjonalizm , uczuciowość rom antyzm , 6) wewnętrzna
wolność, osobista godność, honor, indywidualizm , 7) zdolność
przebaczania, brak mś ciwości i okrucieństwa, 8) gościnność
towarzysk ość, hojność, 9) gotowość do poświęceń i of iar, poczucie
służby, 10) um iłowanie wolności i patriotyzm , 11) optym izm , nadzieja
7
z więziami międzypokoleniowymi w rodzinie ściśle wiążą się następujące: rodzina –
rodzinność, dziecko, kobieta – żona – matka, więź pokrewieństwa, dom. Wartości te
przedstawiane są na różne sposoby, uzewnętrzniane i realizowane w kulturze polskiej.19
Wspólną wartością małżonków jest dom - miejsce przebywania bliskich sobie osób,
zaspokajanie potrzeb miłości i przyjaźni. W niektórych rodzinach występuje świadoma
dbałość o dobre funkcjonowanie domu i nie tylko w jego aspektach materialnych, ale
głównie psychicznych i społecznych. Zwłaszcza po usamodzielnieniu się dzieci dom staje
się istotną wartością. Jest miejscem, do którego dzieci chętnie wracają, gdzie wnuki
spędzają wakacje i święta. Staje się miejscem azylu dla nowej rodziny dzieci i miejscem
spotkań z dziećmi po ich usamodzielnieniu. Większość małżonków dba o swoisty
charakter domu, pielęgnujący tradycje rodzinne i dający, nawet dzieciom, które nie
mieszkają już z nimi, poczucie bezpieczeństwa. Rodzina – rodzinność – dom są cennymi
wartościami w polskiej kulturze. Przywiązanie do domu, do bliskich, wśród których
człowiek wzrasta, do wspomnień i pamiątek rodzinnych, tęsknota do rodzinnego ciepła i
uroku lat dziecięcych, poczucie przynależności do rodziny są nadal silne w młodym
pokoleniu, mimo jego dużego poczucia niezależności. Młodzi ludzie w Polsce są dłużej i
bardziej wszechstronnie związani z rodziną, zanim założą rodzinę własną, aniżeli w
krajach zachodnich. A i potem nawet pozostają z nią w dość ścisłej łączności.20
Dzieci stanowią prawie zawsze podstawową wartość dla pary małżeńskiej oraz dla
szerszej rodziny w ogóle. Dobro dzieci wysuwane jest na pierwszy plan, nieraz kosztem
pomyślności całej rodziny, a zwłaszcza rodziców. Z problematyką podobieństwa między
partnerami związku w zakresie postaw ściśle wiąże się kwestia podobieństwa uznanych
wartości. Zwłaszcza w fazie wtórnej małżeństwa dzieci, które odeszły z domu rodzinnego
stają się szczególnie ceniona wartością. Jest to za sprawą malejącej drastycznie liczbie
kontaktów z nimi. Brak kontaktów wywołuje w rodzicach wzmożoną chęć ich
wbrew nadziei, 12) otwartość na inne k ultury, tolerancja, uniwersalizm ,
13) szacunek dla pracy twórczej, 14) dem ok racja obywatelsk ość i
k rytycyzm wobec władzy; por. L. Dyczewsk i, W artości w k ulturze
polskiej, Lublin 1993.
19
L. Dyczewsk i, W ięź m iędzy pok oleniam i w rodzinie, Lublin 2002, s. 29.
20
L. Dyczewsk i, B. Jedynak , Rodzina – Rodzinność – dom , (w:) W artości
w k ulturze polsk iej, L. Dyczewsk i (red.), Lublin 1993 s. 63.
8
nawiązywania. Buduje się uczucie tęsknoty za nimi, które rodzice starają się mniej lub
bardziej zaspokoić. 21
Wychowanie jest elementarna funkcją i treścią życia rodzinnego. Spotkaniowy
charakter wychowania jest bliski naturze życia rodzinnego. Jego szczególne aspekty
próbuje oddać Anna Przecławska, kiedy twierdzi, iż wówczas „(...) podstawowego
znaczenia dla refleksji o wychowaniu nabierają relacje między ludźmi zachodzące w
procesie wychowania”. Autorka wskazuje na następujące właściwości spotkaniowego
procesu wychowawczego:22
- dwustronność procesu komunikowania; wychowawca i wychowanek są
„odbiorcą” i „nadawcą” komunikatów;
- środowisko wychowawcze spełnia rolę swoistej „zmiennej pośredniczącej”;
- wychowawca jest organizatorem środowiska wychowawczego, wychowanek zaś
osobą kształtującą możliwie najpełniej swój system wartości;
- jądro procesu wychowania tkwi w wychowanku, który przeżywa wpływ
środowiska indywidualnie;
- relacja wychowanek – środowisko nie sprowadza się tylko do relacji odbioru, lecz
rodzi się również relacja współtowarzyszenia.
Anna Przecławska zakłada, że w tak pojętym procesie wychowawczym:
„Środowisko wychowawcze przekształcając osobowość wychowanka, na zasadzie jego
własnej wewnętrznej aktywności, zmienia się równocześnie pod jego wpływem”.23 W tej
szczególnej fazie rozwoju rodziny, jaką jest małżeństwo po usamodzielnieniu się dzieci,
rodzice stają w roli nie tylko wychowawcy, ale i wychowanka. W związku z szybkimi
zmianami społecznymi i technicznymi, to dzieci, które założyły nowe rodziny często stają
się tymi, którzy wychowują swoich rodziców. Wychowanie to dotyczy nowych elementów,
które wnoszą ze zmieniającej się rzeczywistości do domu rodzinnego i dzięki którym
rodzice łatwiej funkcjonują w dynamicznym społeczeństwie (np. zmieniające się akty
prawne, obsługa urządzeń technicznych ułatwiających życie domowe itp.).
21
D.N. Ulrich, H.P. Dunne, Jr, Praca. Miłość. Rodzina. Jak pogodzić je ze
sobą?, Gdańsk 1996, s. 131.
22
Cyt. za A.W . Jank e, Sens rodzinności człowiek a a sens życia i se ns
wychowania, (w:) Sens żucia – sens wychowania, A.M. de T chorzewsk i,
P. Zwierzchowsk i (red.), Bydgoszcz 2001, s. 158.
9
Dla Polaków rodzina ma duże znaczenie, dlatego też tylko niewielki odsetek
ludności nie zawiera związku małżeńskiego i nie ma własnej rodziny. W 1995 roku tylko
3,3% mężczyzn w wieku 60 lat i więcej oraz 5,4% kobiet w tym wieku było
kawalerami/pannami. Według badań z roku 1998, przeprowadzonych przez OBOP, rodzina
nadal jest jedną z głównych wartości w społeczeństwie polskim. Więcej jest tych, którzy
uważają, ze życie rodzinne ma coraz większe znaczenie, aniżeli tych, którzy sądzą, ze ma
ono coraz mniejsze znaczenie. Taką opinię wypowiadają najczęściej ci, którzy jeszcze nie
zawarli związku małżeńskiego i osoby żyjące już we własnych rodzinach, aniżeli osoby
rozwiedzione i owdowiałe.24 Małżeństwa, których dzieci usamodzielniły się także wysoko
cenią wartość rodzinności. Zwłaszcza w tym okresie kontakt z dziećmi, wnukami i dalszą
rodziną jest bardzo istotny. Stanowi ochronę przed samotnością. Wolny czas, którego jest
więcej w tym okresie sprawia, ze na nowo odzywają więzi i kontakty z dalszą rodziną
(kuzynostwem, wujostwem).
W rodzinności człowieka kojarzącej najwartościowsze aspekty sensu jego życia i
sensu wychowania – w wychowaniu zaznacza on swoją obecność podmiotowym
uczestnictwem – ujawnia się bogactwem ludzkiego doświadczenia wartości. Członkowie
rodziny, funkcjonując w swych rolach, doświadczają wartości samych siebie i wartości
egzystencji rodzinnej, która stała się ich udziałem oraz doświadczają wartości świata, w
którym przyszło im żyć. Stosując tradycyjny podział ról w wychowaniu rodzinnym na
wychowawców (rodziców) i wychowanków (dzieci) zakładamy, że muszą one wypełniać
warunek kongruencji. Zasadza się on na następujących założeniach:25
- dawanie i otrzymywanie życia stanowią jedność i wyrażają obustronna aprobatę dla jego
wartości;
- rozwój i kształtowanie się członków rodziny rodzi potrzebę współodpowiedzialności
(odpowiedzialności dzielonej) stwarzającej dogodną sytuację dojrzewania młodego
pokolenia do odpowiedzialności i prowadzenia samodzielnego życia rodzinnego;
gwarancja poczucia podmiotowości członków rodziny, ich względnej autonomii, stanowi
23
A. Przecławsk a (red.), W ychowanie jak o spotk anie – k ilk a pytań zam iast
wstępu, (w:) Relacje miedzy ludźmi jako przedmiot badań
pedagogicznych, W arszawa 1993, s. 14 -15.
24
OBOP, Małżeństwo i życie rodzinne w opini Polak ów, W arszawa 1998, s.
4.; por tak że: L. Dyczewsk i, W ięź..., dz. cyt., s. 31.
10
podstawę humanistycznego spotkania wychowawczego, a w efekcie wzrost poczucia
tożsamości jednostkowej każdego z nich;
- autentyczność partnerstwa opartego na bezwarunkowej akceptacji wzajemnej i
rozumieniu empatycznym prowadzi do wartościowej więzi rodzinnej;
- miłość rodzinna wyrażająca się w uczuciach żywionych wzajemnie przez członków
rodziny wobec siebie i osiągająca pełnię w gotowości do bezinteresownego poświęcenia
stanowi zwieńczenie dzieła kreowania rodziny wspólnoty wartości.
Badania G.W. Allporta wykazały, że w obrębie rozpatrywanej problematyki tym, co w
sposób najbardziej znaczący decyduje o fakcie dobrego małżeństwa jest stopień, w jakim
obydwoje partnerzy uznają określone wartości. Przy czym wysoka intensywność przekonań
związanych z niektórymi wartościami np.: religijnymi i społecznymi, pozytywnie wpływa
na jakość funkcjonowania związku małżeńskiego, wysoka intensywność przekonań
dotyczących innych wartości np.: politycznych i ekonomicznych, wywiera wpływ
negatywny.26
Życie rodzinne w Polsce i wzajemne stosunki między pokoleniami przez wieki były
kształtowane przede wszystkim przez Kościół katolicki i prawosławny oraz przez religię
mojżeszową. Zarówno Kościół katolicki, jak i prawosławny, a także religia mojżeszowa
bardzo mocno podkreślaja wspólnotowy charakter rodziny i kształtuja mocne więzi między
pokoleniami w rodzinie. Nakazy zawarte w Bibli zobowiazuja rodziców do troski o dzieci,
także wówczas, kiedy są już dorosłe, adzieci do troski o starzejących się rodziców, do
udzielania im pomocy i okazywania im należnego szacunku. Kościół katolicki bardzo
mocno akcentuje personalistyczny charakter życia, a podstawową cechą osoby ludzkiej jest
właściwość wychodzenia do drugiej osoby i nawiązania z nią kontaktu.27
Wartości religijne są tymi wartościami, które odgrywają szczególną rolę w życiu
małżonków, zwłaszcza w starszym wieku. Ich wspólne realizowanie pomaga małżonkom
w pełni otworzyć się na siebie i umożliwia afirmację drugiego człowieka. Wartości te
pogłębiają relacje międzyosobowe i pozwalają odkryć godność drugiego człowieka. Także
wiążąca obydwoje małżonków wartość religijna wpływa na pogłębienie ich świata
25
A.W . Janke, Rodzina jako przestrzeń doświadczania wartości samego
siebie, (w:) Doświadczenie wartości samego siebie w procesach
eduk acyjnych, A.M. de T chorzewsk i (red.), Bydgoszcz 1997, s. 60 -61.
26
G.W . Allport: Osobowość i religia. W arszawa 1998, s.64.
27
L. Dyczewsk i, W ięź..., dz. cyt., s. 37 -38.
11
wewnętrznego i duchowego. Tworzy ona między małżonkami silne więzy duchowe
ułatwiające im wzajemne pożycie.28
2. Pytania i założenia metodologiczne
2.1 Przedmiot i metoda badawcza
Przedmiotem badań niniejszej pracy są małżeńskie relacje w sferze wyznawanych
wartości. W pracy postawiono następujące pytania:
-Czy u małżonków z wieloletnim stażem małżeńskim występuje zgodność uznawanych
wartości?
-Jakie relacje określają bliskość badanych małżeństw i na jakim poziomie się ona
kształtuje?
-W jaki sposób zaspokajane są potrzeby w małżeństwie?
-Czy otwartość i empatia są ważną kategorią w relacjach małżeńskich?
-Jaka jest komunikacja małżonków znajdujących się w syndromie pustego gniazda?
-Czy badani małżonkowie posiadają wspólne zainteresowania?
-Czym charakteryzują się wartości uznawane przez małżonków będących w syndrom ie
pustego gniazda?
Przeprowadzone badania są próbą określenia celów i dążeń wybranej grupy
małżonków oraz ich wzajemnych relacji względem siebie.
Do pomiaru relacji zostały wykorzystane trzy metody. Pierwsza z nich to
kwestionariusz zawierający dane ogólne, druga część - kwestionariusz własnego autorstwa
i trzecia - studium przypadku. Metoda własna została zweryfikowana w trakcie prac grupy
na spotkaniach doktoranckich. Dotyczyła ona wartości, potrzeb, komunikacji, empatii,
otwartości, konfliktów, podziału ról, zainteresowań małżonków. Określono tu różne
rodzaje więzi. Narzędzie do badań więzi w małżeństwie zostało dostosowane do badań
grupy małżeństw ze stażem wspólnego życia pomiędzy 25 a 45 rokiem. Zastosowany
kwestionariusz zawierał 62 pytania w większości skategoryzowane. Pomiarowi poddano w
kolejności więzi w sferze emocjonalnej, intelektualnej i działaniowej.
28
M. Ryś: dz. cyt., s.60.
12
Kwestionariusz obejmujący warości został uzupełniony o pytania dotyczące
indywidualnych danych (I część), które pozwoliły na zebranie informacji odnoszących się
do: środowiska lokalnego badanych, warunków materialnych, mieszkaniowych, struktury
rodzinnej, wykształcenia małżonków, liczebności dzieci, stosunku do wiary respondentów,
ilości lat stażu małżeńskiego oraz płci.
Metoda studium przypadku została zastosowana w stosunku do czterech
małżeństw, które spełniały warunki takie jak przy weryfikacji do ankiety. Małżeństwa te
wyraziły zgodę na osobowy kontakt. Małżeństwa te to: (I małżeństwo) Anna i Adam, (II
małżeństwo) Marzena i Jacek, (III małżeństwo) Dorota i Piotr, (IV małżeństwo) Lucyna i
Tomasz.
2.2 Sposób przeprowadzonych badań
Badania zostały przeprowadzone na przełomie 2000/2001 roku w grupie małżeństw
posiadających staż małżeński pomiędzy 25 a 45 rokiem. Metody zostały dostarczone
respondentom po uprzednim nawiązaniu kontaktu, przedstawieniu celu badań oraz
zapewnieniu dyskrecji. Następnie każdy z małżonków otrzymał osobny zestaw metody,
który wypełniał nie porozumiewając się ze współmałżonkiem. Małżeństwa nie
podpisywały swoich ankiet. Po wypełnieniu każde z małżeństw zwracało kwestionariusze
indywidualnie
jako
anonimowe.
W
studium
przypadku
obydwoje
małżonków
uczestniczyło w rozmowie. Weryfikowali oni wzajemnie swoje odpowiedzi, uzupełniając
je.
Zakończenie
Życie ludzkie, w tym i życie małżeńskie jest procesem dynamicznym, ciągle
się rozwijającym i napotykającym na wciąż nowe trudności. Wiele przeżytych
wspólnie przez małżonków lat może rodzić takie niebezpieczeństwo, gdzie zanika
wzajemne zainteresowanie, a co za tym idzie i więź psychiczna. Sytuacje takie
13
zdarzają się zdaniem socjologów i psychologów, gdy partnerzy w ciągu swojego
małżeństwa przekładają role rodzicielskie nad role małżeńskie. Wkładając
wszystkie siły w wychowanie dzieci zapominają często o zobowiązaniach
względem siebie, stąd po odejściu dzieci z domu nie potrafią już nawiązać takiego
kontaktu psychicznego, jaki kiedyś ich łączył. 29
Biorąc pod uwagę kurs życia, warto przyjrzeć się tablicom czasu oraz temu, jak
wiek społeczny reguluje zachowania jednostki, postrzeganie samego siebie i przede
wszystkim interakcje z innymi. Jednostki rozwijają jak gdyby psychiczną mapę swego
cyklu życiowego. Oczekują, że pewne zdarzenia życiowe pojawiają się w odpowiednim
czasie, akceptują wewnętrznie „ zegar społeczny”, który mówi im, czy sa we właściwym
kursie czasowym, czy niezgodne z nim. Poprzez cały bieg życia jednostka, świadoma
swego wieku zdaje sobie sprawę, jak się maja jej poszczególne zdarzenia życiowe w relacji
do wieku. Sferą, w której stosunkowo najłatwiej jest to prześledzić jest sfera życia
rodzinnego. Zdarzenia takie jak: małżeństwo, narodziny pierwszego dziecka, narodziny
wnuka, wdowieństwo wyznaczają kolejne etapy cyklu rodzinnego.30
Rodzina jest pierwszą i najważniejszą grupą społeczną. Jest ona dynamiczną
strukturą. Można scharakteryzować ją jako grupę złożoną z osób połączonych jednym z
dwu typów stosunków społecznych: stosunkiem małżeństwa i stosunkiem rodzice-dzieci.
Oba typy są istotne dla pracy i opierają się na stałych wzorach postępowania i normach
wzajemnego oddziaływania członków grupy rodzinnej. Role członków rodziny są
określone wzajemnym zaangażowaniem uczuciowym, pochodzącym ze stosunku
małżeństwa i rodzicielstwa, ale także przez szerszą zbiorowość, do której ci członkowie
należą: państwo, grupa religijna, społeczność lokalna. Stosunki te określone są przez siły
wewnętrzne, do których należy zaliczyć więzi, osobiste potrzeby człowieka, jego dążenia i
popędy, uczucie miłości, przywiązania i szacunku, jakie żywi współpartnera w
małżeństwie czy poszczególnych członków swej rodziny. Rodzina składa się z wielu
etapów, przez, które przechodzi każdy człowiek. Rodzimy się w rodzinie, wychowujemy,
usamodzielniamy
i
zakładamy
własne
rodziny,
by
w
rezultacie
zostać
współmałżonkiem, gdy dzieci się usamodzielnią i godnie przeżyć starość.
29
30
D. Mark owsk a, Partnerst wo w rodzinie -idea a prak tyk a, Nasza Praca,
1987 nr 7-8, s. 14.
H. W orach-Kordas, W iek ..., dz. cyt., 46 -45.
ze
14
Badania nad starością i starzeniem się – w skali jednostkowej i w skali społecznej –
rozwinęły się stosunkowo najpóźniej. Potrzebę takich badań zrodziły określone fakty
społeczne. Faktem podstawowym jest zwiększający się odsetek ludzi starszych w śród
ogółu ludności, zatem to, co E. Rosset określił jako „proces starzenia się ludności”.
Korygowanie społecznego obrazu starości uznano, więc za ważne zagadnienie gerontologii
społecznej. Dostrzega się jednak pewien dysonans pomiędzy wagą i zakresem problemu (w
Polsce dotyczy on aktualnie ósmej części społeczeństwa) a niewielką ilością
podejmowanych prac badawczych w tym zakresie. Ta faza życia, jaką jest wiek starszy, jest
ciągle stosunkowo mało zbadana.31
Czas odejścia dzieci z domu jest to wyjątkowy okres, w którym małżeństwo może
przeżywać specyficzne problemy. Problemy te są ważnymi dla pracy zagadnieniami i
dotyczą: jakości życia małżeńskiego, komunikacji, miłości, przyjaźni, przywiązania,
rodziny jako wspólnoty i systemu społecznego. Istotne są także zagadnienia ekonomiczne
związane z małżeństwem, z ich dużym stażem pożycia i czynniki wpływające na rozwój
syndromu pustego gniazda wynikające z ekonomiczno - politycznych uwarunkowań
współczesnego życia społecznego. W pracy podjęto także problem uczucia pustki, jakiej
doznają rodzice po odejściu dzieci z domu. Istotną rolę odgrywają również uwarunkowania
kulturowe, które powiązane są ściśle z odejściem od modelu rodziny wielopokoleniowej a
dążeniem do modelu rodziny nuklearnej.
Celem niniejszego artykułu była charakterystyka wartości występujących w
małżeństwie i rodzinie po odejściu dzieci z domu. Teoretyczne ujęcie tego problemu
szczegółowo omawia punkt 1, który wprowadza w zakres pojęć i podstaw zagadnienia. W
okresie trwania małżeństwa, który jest omawiany w ramach niniejszego artykułu, w
małżeństwie mogą zajść istotne przemiany. W momencie, gdy dzieci usamodzielniły się i
założyły własne rodziny, małżonkowie stają przed nową perspektywą. Jeżeli w czasie
trwania całego małżeństwa ich związek był udany i darzyli się miłością ( prawidłowo
rozumianą), to przekroczenie tej granicy życia, w której pozostają tylko we dwoje jest
łatwe. Ponowne usystematyzowanie wyznawanych wartości w tym okresie sprawia, iż
wzajemne interakcje małżonków nie są zaburzone.
31
H. W orach-Kordas, W iek a pełnienie ról społecznych, W arszawa – łódź
1983, s. 5.
15
Hipotezą pracy było ukazanie relacji pomiędzy religijnością małżonków a głębią
wyznawanych przez nich wartościi. Ponad 80% badanych osób zdeklarowała się jako
głęboko wierząca i praktykująca. W pytaniu o miejsce modlitwy w życiu rodzinnym 67,2%
kobiet odpowiedziało pozytywnie i 61,4% mężczyzn. Jedynie 5,7% kobiet i 11,2%
mężczyzn uznało, iż modlitwa nie ma znaczenia w ich życiu.
Ciekawy jest fakt, że w zakresie otwartości i empatii, mężczyźni uzyskali wyższe
wyniki niż kobiety. Z badań wynika, że 72,4% mężczyzn odpowiadając na pytanie
dotyczące okazywania uczuć określiło więź w tym zakresie jako wysoką. Wśród kobiet 62.4% stwierdziło podobnie. Wysoko oceniło wzajemną akceptację 72,7% mężczyzn i
62,4% kobiet. Mężczyźni (78,4%) stwierdzili, że we wszystkim mogą zaufać żonie i na nią
liczyć. Zaufanie w małżonku i poleganie na nim określiło jako wysokie 61,9% kobiet.
Wyższe wyniki mężczyzn w tym zakresie wskazują na ich dużą otwartość względem
współmałżonka i zdolność empatii. Jest to tyle interesujące, że literatura naukowa określa
kobiety jako te, które w porównaniu z mężczyznami posiadają większy stopień empatii i
otwartości.
Prawie połowa badanych (47,4%) odczuwa pustkę po odejściu dzieci z domu.
Zarówno kobiety jak i mężczyźni (75,4%) określili swoje kontakty z dziećmi jako dobre.
Żaden z badanych mężczyzn nie określił ich jako złych, a jedyni 5,7% kobiet. Wskazuje to
na fakt bezkonfliktowych interakcji pomiędzy ojcami a ich usamodzielnionymi dziećmi.
Niektóre z badanych kobiet (5,7%) uskarżały się na zaistniałe kłopoty w konfliktach z
dziećmi. Jest to uwarunkowane odczuciem samotności (67,2% kobiet tak czuje)
spowodowanym uzyskaniem przez dzieci niezależności.
Problematyka, którą podejmują badania jest bardzo specyficzna. Nie istnieją
bibliografia poświęcona jedynie temu tematowi. Można ją uzyskać studiując prace
związane z małżeństwem i rodziną. Problem małżeństw objętych tzw. syndromem pustego
gniazda jest istotny. Szczególnie, jeśli chodzi o wartości małżeństwa i rodziny. Z badań
zawartych w niniejszej pracy wynika, że występuje duża zgodność w wyznawanych przez
małżonków wartościach. Zwłaszcza dużą wartością dla badanych małżonków są wnuki i
szeroko rozumiana rodzinność.
Przeprowadzone badania charakteryzują wartości małżeństwa i rodziny pomiędzy
małżonkami po odejściu dzieci w sposób szczegółowy. Warto byłoby przeprowadzić
badania analizujące wartości wyznawane przez małżonków i ich dzieci. Badania takie
16
dałyby pełny obraz wartości wyznawanych i przekazywanych w rodzinie i przez rodzinę,
zwłaszcza w małżeństwach objętych syndromem pustego gniazda.